Hoe voelt dat?! by Uitgeverij Zwijsen

Waarom kun je beven als een rietje? Waarom krijg ik buikpijn van het lachen? Hebben dieren dezelfde emoties als mensen? Beïnvloeden emoties ook je gezondheid? Kun je emoties verbergen?

Hoe voelt dat? Wat je wilt weten over emoties

• • • • •

In Hoe voelt dat?! geven hoogleraren van de Kinderuniversiteit van Tilburg uitleg over wat emoties zijn en hoe ze werken. Aan de hand van aansprekende voorbeelden worden zes basisemoties uitgebreid besproken: angst, blijdschap, verbazing, verdriet, walging en woede. Maar ook spijt, schaamte en jaloezie komen aan bod. En hoe komt het dat je niet alleen van verdriet, maar ook van geluk in huilen uit kan barsten? Of dat je soms een gigantische eetbui hebt en dan weer geen hap door je keel krijgt? Hoe voelt dat?! is een vrolijk makend boek voor iedereen vanaf 10 jaar. Van het lezen ervan krijg je absoluut geen spijt! Met tekeningen van Helen van Vliet, bekroond illustratrice.

Hoe voelt dat?! Wat je wilt weten over emoties

Kinderuniversiteit Door professoren van de Kinderuniversiteit Tilburg

emoties

NUR 218

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_os.indd 1-3

In samenwerking met de Kinderuniversiteit van Tilburg www.dekinderuniversiteit.nl

10+ www.zwijsen.nl

10+

13-6-2014 9:18:13

Inhoud Blij, boos, verdrietig...

Emoties... heb je nodig! ‘Had ik maar…’

Wanneer en waarom heb je spijt? Lichaamstaal voor gevorderden

Praten met je lijf Emoties en cultuur

Een wereld vol emoties

5 17 27 37

Tranen met tuiten

Help! Ik huil… Wie wil er nou een huilebalk zijn? Geld en gevoel

Kopen is kiezen Waarom schamen we ons?

Pubers schamen zich rot Wat een geluk

Hoe word je gelukkig? Ziek van emotie

Tobbers genezen langzamer Eten van verdriet, of niet

Anorexia en andere eetstoornissen Emoties in de rechtszaal

Rechters huilen niet

49 57 65 77 87 95 103 3

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 3

29-7-2014 9:06:50

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 4

29-7-2014 9:06:51

Diederik A. Stapel, hoogleraar consumentenwetenschap

Blij, boos, verdrietig...

Emoties... heb je nodig!

Vreugde, blijdschap, trots: dat voelt goed. Maar aan de andere kant zijn er verdriet, woede, walging, jaloezie, schuld, spijt en schaamte. Waarom hebben we al deze emoties? Zijn we niet veel beter af zonder? Veertig jaar geleden trok de jonge Amerikaanse onderzoeker Paul Ekman het diepe oerwoud in van Nieuw Guinea, een groot eiland ten noorden van Australië. Hij was op zoek naar mensen die nog nauwelijks contact hadden gehad met de buitenwereld. Ekman had foto’s bij zich met gezichten van Amerikanen. Ze keken er blij op of boos, verdrietig, angstig, verbaasd of vol walging. Ekman wilde weten of mensen die nog nooit een Amerikaan hadden gezien de emoties op de gezichten zouden herkennen. Ekman vroeg de Papoea’s die hij in het oerwoud ontmoette wat zij dachten dat de mensen op de foto’s meegemaakt konden hebben. Zagen de Papoea’s een angstige Amerikaan, dan dachten ze dat hij gevaarlijke dieren was tegengekomen. Bij een blij gezicht dachten ze dat de jacht goed was geslaagd of dat er een verdwaald kind was teruggevonden. De mensen in het oerwoud van Nieuw Guinea bleken dus de emoties op de Amerikaanse gezichten prima te herkennen. Paul Ekman vroeg zich af of dit andersom ook zo zou werken. Zouden Amerikanen de emoties op de gezichten van de Guinezen herkennen? Ekman vroeg de Papoea’s gezichten te trekken die horen bij gevaarlijke, verdrietige, verbazingwekkende of juist prettige gebeurtenissen en fotografeerde

emotionele intelligentie Heb je wel eens gehoord van emotionele intelligentie of EQ? Mensen met een hoog EQ herkennen emoties beter dan anderen. Ze pikken emoties snel op en reageren er zo op dat anderen zich prettig, begrepen of getroost voelen. Mensen met een hoge emotionele intelligentie worden ook wel empatisch genoemd. Kinderen met een hoog EQ hebben vaak veel vrienden; iedereen vindt hen aardig en vindt het prettig om bij hen in de buurt te zijn. Ze voelen goed aan wat ‘hoort’ en wat niet hoort, wat je beter wel en niet kunt doen tegenover anderen. Succesvolle mensen blijken behalve een hoge intelligentie (een hoog IQ) ook vaak een hoog EQ te hebben. Emotionele intelligentie is iets wat je kunt leren, want het draait vooral om emoties beheersen en er op een goede manier mee omgaan. De Amerikaanse psycholoog Daniel Goldman schreef als eerste een boek over emotionele intelligentie. Hij denkt dat veel agressie, verdriet en zelfs criminaliteit voorkomen kan worden als het EQ van kinderen goed getraind wordt. 5

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 5

29-7-2014 9:06:51

hen. Terug in Amerika bleken Amerikaanse studenten de grote ogen van verbazing en de opgetrokken ‘vieze’ neus van de Papoea’s te begrijpen. Met zijn onderzoek bewees Ekman dat er wereldwijd zes basisemoties zijn. Dat zijn: angst, woede, blijdschap, verdriet, walging en verbazing. Alle mensen op de wereld kennen deze emoties, ze worden ermee geboren. Iedereen op de hele wereld ervaart en beleeft ze, van de manager in New York tot de Eskimo’s op Groenland en de indianen in de jungle van Zuid-Amerika. En we trekken er allemaal hetzelfde gezicht bij. Zijn we boos, dan bijten we onze tanden op elkaar en fronsen de wenkbrauwen. Bij verbazing zetten alle mensen grote ogen op. Zijn we blij, dan trekken we de mondhoeken op en er verschijnen rimpeltjes rond de ogen: een lach! En voor een vieze wc trekt werkelijk iedereen zijn neus letterlijk op.

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 6

29-7-2014 9:06:52

‘‘

Iedereen op de hele wereld ervaart en beleeft ze, van de manager in New York tot de Eskimo’s op Groenland en de indianen in de jungle van Zuid-Amerika. En we trekken er allemaal hetzelfde gezicht bij.

‘Waarom heeft die meneer zo’n grote neus?’ Toen Ekman bekendmaakte dat alle mensen geboren worden met dezelfde zes emoties, geloofden veel andere wetenschappers hem niet. Tot dan toe dacht eigenlijk iedereen dat je emoties leert als je jong bent, net als lezen of je goed gedragen. Dat jij lacht als je blij bent – dachten ze – komt omdat je moeder en andere mensen je dat voorgedaan hebben. De wetenschappers die aan Ekmans ideeën twijfelden, gingen óók op pad naar allerlei landen, om aan te tonen dat Ekman een fout had gemaakt. Maar ook hun eigen onderzoek gaf Ekman gelijk. Inmiddels zijn wetenschappers het erover eens dat er zes basisemoties zijn, emoties waarmee je wordt geboren. Alleen zijn onderzoekers het er nog steeds niet over eens of er niet zeven of zelfs acht basisemoties zijn. Denk bijvoorbeeld aan minachting, medelijden en ook aan sympathie. Baby’s kunnen dus verdrietig, blij of angstig zijn, maar er zijn nog meer emoties: spijt, jaloezie en schaamte bijvoorbeeld. Hoe zit het daarmee? Dat zijn ingewikkeldere emoties, die je wél echt moet leren. We noemen het complexe emoties. Kleine kinderen schamen zich bijvoorbeeld niet zo snel en kunnen als ze in de bus zitten keihard roepen:

’’ 7

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 7

29-7-2014 9:06:53

ben je verliefd? Vlinders in je buik en de wereld door een roze bril zien. Verliefdheid is een en al emotie, zou je denken. Maar het rare is:

‘Papa, waarom heeft die meneer zo’n grote neus?’ Grotere kinderen zullen zo’n vraag waarschijnlijk eerder fluisteren, of wachten met hun vraag totdat de man weg is. Waarom? De man zou bijvoorbeeld wel eens boos kunnen worden. En een ouder kind beseft dat de man zelf misschien ook niet zo blij is met zijn grote neus. Misschien schaamt hij zich er wel heel erg voor. Dat je zo’n vraag niet hard door de bus roept, is iets wat je moet leren van je ouders, de juf op school of je oudere broer of zus. Zij vertellen je dat het niet zo aardig is om zoiets hardop te zeggen en dat je dat daarom niet moet doen. Wat je wel en niet kunt zeggen, hangt bovendien ook af van de gewoonten in een land, van de cultuur. In Nederland kun je je neus snuiten in de bus, maar in Turkije vinden ze dat echt niet kunnen. Dus waar je je precies voor schaamt, is vaak ook een kwestie van cultuur.

verliefdheid is helemaal geen emotie! Het is geen basisemotie zoals angst, boosheid of vreugde waarmee je wordt geboren. Het is zelfs geen complexe emotie zoals schuld, jaloezie of spijt, die je als kind leert. Hoe kan dat nou? Bij alle emoties kun je je een situatie voorstellen waarin die emotie ontstaat. Ontsnapt er een tijger uit de dierentuin, dan is iedereen bang. En van een groot cadeau krijgen wordt iedereen blij. Emoties zijn dus te voorspellen, maar verliefdheid niet. Je kunt denken aan een jongen en een meisje, aan kaarslicht en romantische muziek. Maar dat hoeft helemaal niet te werken. Voor verliefdheid moet je maar net de twee juiste personen treffen; verliefdheid is onvoorspelbaar. Nog een reden waarom verliefdheid niet past in het rijtje van emoties, is dat een emotie altijd kort duurt en aan tijd gebon-

‘Grote jongens huilen niet’ Kinderen leren niet alleen nieuwe emoties, ze leren ook dat je emoties kunt verbergen of beheersen. ‘Grote jongens huilen niet’ is een opmerking die je vast wel eens gehoord hebt. Mensen vinden dat kleine kinderen mogen huilen, maar vooral jongens moeten als ze wat groter worden sterk en stoer zijn. Ook al zijn ze verdrietig, dat mogen ze niet laten zien. Een ander voorbeeld van emoties beheersen: kinderen kunnen driftkikkers zijn en van woede gaan stampvoeten en gillen in de supermarkt, omdat papa of mama bijvoorbeeld geen snoep voor ze koopt. Oudere kinderen weten hun boosheid te beheersen. Ben je 11, dan gebruik je waarschijnlijk heel andere methoden om je ouders te overtuigen snoep voor je te kopen. Je verbergt je boosheid en trekt juist je liefste gezicht, want je hebt geleerd dat dat een betere methode is! Nog een voorbeeld. Ben je misselijk en geef je over, dan roept je

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 8

29-7-2014 9:06:55

kleine zusje misschien: ‘Getver!’ Maar je moeder beheerst zich. Ze geeft je een aai over je bol en zal proberen de troep op te ruimen zonder haar neus op te trekken. Zij weet dat je nu behoefte hebt aan troost en niet aan opmerkingen als ‘getver’. Daarom lukt het haar om haar natuurlijke afkeer van braaksel te verbergen. Het verstand wint het dus van de allereerste emotie. En jij ziet hoe je moeder haar emotie beheerst en leert daarvan. De manier waarop je je emotie uit, hangt dus af van hoe je bent opgevoed. Iedereen heeft dus dezelfde zes basisemoties. Maar er zijn wel verschillen tussen mensen als het om emoties gaat. Je opvoeding en de gewoonten in je land (je cultuur) bepalen waarvoor je je schaamt of hoe je je blijheid uit. In het ene land geven vrienden elkaar bijvoorbeeld een stomp als ze blij zijn elkaar te zien, in andere landen zoenen ze elkaar op de wang.

den is. Je kunt vertellen dat je gisteren om kwart voor drie ’s middags even boos was, omdat je van je vader eerst boodschappen moest doen voordat je tv mocht kijken. Maar probeer deze zin eens aan te vullen: Gisteren was ik om kwart voor drie even verliefd omdat… Nee, dat werkt niet.

Emoties om te overleven De emoties angst, verdriet en vreugde heb je allemaal wel eens gevoeld. Maar wat zijn deze gevoelens eigenlijk precies? Het kortste antwoord van psychologen daarop is: kortdurende veranderingen van hoe je je vanbinnen voelt. Anders gezegd: ineens voel je je anders. Tevreden bijvoorbeeld is geen emotie. Je kunt je wel tevreden voelen, maar tevreden ben je meestal niet plotseling en kort. Een emotie is bovendien meer dan alleen een gevoel. Er verandert ook van alles in je lichaam. Bij angst verbleek je en kun je gaan beven of zweten. Bij walging ga je kokhalzen. Bij blijdschap verschijnt er een grote glimlach op je gezicht. Bij schaamte ga je blozen. Tot slot hoort er bij een echte emotie ook de neiging tot een verandering in je gedrag, een actie: bij angst

Maar als verliefdheid geen emotie is, wat is het dan wel? Een bekende Amerikaanse psychologe, Hellen Fisher, noemt verliefdheid een drive, een drang. Ook honger, dorst of pijn zijn drives. Drives zijn signalen die ervoor zorgen dat je overleeft. Honger en dorst zorgen ervoor dat je eet en drinkt. Pijn zorgt ervoor dat je een wond opmerkt en verzorgt. Maar drives zijn geen emoties. Zelf zou je denk ik dorst ook niet een emotie noemen. Verliefdheid is ook een drive, aldus psychologe Fisher, want het zorgt ervoor dat je een partner vindt, waarmee je samen kinderen kunt krijgen. Zo overleeft de mensheid.

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 9

29-7-2014 9:06:56

onbewuste emoties Stel je wandelt naar school en plots schiet er een woeste, grote grommende hond uit de bosjes tevoorschijn. Je schrikt je wezenloos. Door de schrik gaat je hart sneller kloppen en je bijnieren maken vliegensvlug het hormoon adrenaline aan. Deze automatische reacties van je lichaam zorgen ervoor dat je heel snel klaar bent voor actie: je draait je om en gaat er als een speer vandoor of je schopt de hond van je af als hij aanvalt. Experimenten op de Universiteit van Tilburg laten zien dat je zelfs sneller reageert dan je beseft. Al voordat jij angst voelt, voordat je hebt bedacht dat die woeste hond gevaarlijk is, zijn in je hersenen al alarmbellen gaan rinkelen. Als je daar even over nadenkt, is dit heel vreemd. Want hoe weet je lichaam nu wat het moet doen nog voordat jij weet dat je bang bent? Ook de onderzoekers weten het nog niet precies, maar handig is het wel, want bij groot gevaar kan snel handelen het verschil maken tussen dood en leven. Je emoties zijn ook een soort reflex. De Tilburgse onderzoekers vonden het bewijs dat je lichaam al op angst reageert, voordat je beseft dat je bang bent, door een experiment te doen met studenten. Ze vroegen deze proefpersonen om aan een paar testjes mee te doen. In het eerste testje verschenen op een computerscherm heel korte lichtflitsen. In werkelijkheid waren het geen lichtflitsen maar foto’s. De foto’s waren echter zo kort in beeld (een tiende van een seconde) dat de studenten ze niet konden herkennen. De getoonde foto’s waren angstaanjagend (bijvoor-

Damasio onderzocht haar en ontdekte op een beeld een gevaarlijk grommende beer) of om te walgen (bijvoorbeeld een gore wc) of hersenscan dat een klein stukje van haar herheel neutraal (bijvoorbeeld een paard in de wei). De studenten werden eerst verdeeld in sens, de amygdala, was beschadigd: de herdrie groepen. Iedere groep proefpersonen kreeg andere fotoflitsen te ‘zien’: één groep de sencellen die er zaten waren dood. En juist angstaanjagende fotoflitsen, één groep de walgelijke fotoflitsen en één groep de neutrale daar huist het gevoel angst. De vrouw wist wel fotoflitsen. In de daarop volgende testjes bestudeerden de onderzoekers hoe de proefperdegelijk wat gevaar is – ze wist bijvoorbeeld dat sonen zich voelden. Ze lieten de studenten bijvoorbeeld woorden afmaken met de beginje je hand niet in het vuur moet steken – maar letters ‘v’ of ‘s’. Wat bleek: de studenten die de angstaanjagende beelden hadden ‘gezien’, ze bleek de angst ervoor niet te kunnen voelen. maakten woorden als ‘vrees’ en ‘schrik’. Terwijl degenen die de walgelijke beelden hadden Ze kon ook geen angst herkennen op iemands gezien, vaker woorden als ‘vies’ en ‘smerig’ noemden. Blijkbaar hadden de fotoflitsen bij gezicht en geen angstig gezicht tekenen, terwijl de ene groep toch onbewust het idee van angst opgeroepen en bij de andere walging. In ze een prima tekenares was. de derde, neutrale groep was geen verschil te vinden in woordkeuze. De studenten zelf waDamasio ontdekte ook dat mensen die bepaalde ren zich trouwens totaal niet bewust van de foto’s die ze hadden gezien of van de emoties emoties missen regelmatig ‘domme’ beslissindie de foto’s blijkbaar hadden opgeroepen. Onze hersenen pikken dus eerder emoties op gen nemen. Ze kunnen bijvoorbeeld met gokken dan wij ze bewust voelen. Dat is opmerkelijk. heel veel geld verliezen. Damasio denkt dat dit komt omdat ze zich niet rot voelen als ze geld verliezen. Ze weten verstandelijk wel dat veel geld verliezen problemen geeft, maar ze voelen 10

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 10

29-7-2014 9:06:56

hoort bijvoorbeeld wegrennen, bij boosheid geweld, bij schaamte je verstoppen en bij schuld hoort het goed willen maken. De actie die bij elke emotie hoort, is heel belangrijk, soms zelfs van levensbelang. Staat het huis in brand, dan zal je allereerste reactie zijn: wegwezen. En dat is maar goed ook, want door hard weg te rennen, is de kans groot dat jij de brand overleeft. Ongetwijfeld renden onze verre voorouders hard weg voor bosbranden. De oermensen die dat niet deden en geen angst kenden, wachtte een triest lot. Angst is dus heel nuttig, we voelen het om te overleven. Omdat angst levensreddend kan zijn, is deze emotie ook heel dwingend. Na een ramp vertellen veel overlevenden dat ze niet nadachten, in hun hoofd was alleen die ene gedachte: â&#x20AC;&#x2DC;wegwezen!â&#x20AC;&#x2122; Sommigen schamen zich daar later voor of voelen zich heel schuldig. Eerst zijn ze heel opgelucht omdat ze veilig zijn, maar daarna gaan ze piekeren: ik had anderen moet helpen, op zoek moeten gaan naar de dichtstbijzijnde brandblusser of 112 moeten bellen. En er zijn ook voorbeelden genoeg van dappere mensen die, nadat ze eerst zichzelf gered hadden, terugkeerden in het gevaar om anderen te redden. Maar de angst heeft haar werk gedaan: de emotie heeft iemand behoed voor gevaar, heeft hem geholpen om te overleven. Samen sterk Maar zijn alle emoties nuttig? Schuldgevoel ook? Daar heb je toch alleen maar last van? Zou het niet veel handiger zijn wanneer iemand zich niet bezwaard voelt als hij een reep chocola uit de winkel steelt? Eten stelen kan heel nuttig zijn, zo kun je immers ook overleven? Voor het antwoord op de vraag waarom schuld nuttig is, gaan we weer even terug naar onze verre voorouders. Oermen11

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 11

29-7-2014 9:06:57

sen hadden de beste kans om te overleven als ze in groepen samenwerkten. Laat de beste jagers jagen en de anderen scherpe speren maken, huizen bouwen, kleren naaien en voor de kinderen zorgen. Samen sta je sterk! Maar als deze jagers in barre tijden stiekem de prooien voor zichzelf hielden, ging het mis met de rest. De thuisblijvers kregen dan te weinig eten. Jagers met schuldgevoel delen vaak eerlijker. Zij kunnen het niet aanzien dat anderen hongerlijden terwijl ze zelf goed gegeten hebben. Hun schuldgevoel zorgt ervoor dat de groep betere overlevingskansen heeft. Ook in onze tijd zijn mensen verbonden door emoties als trots, schuld en spijt, het maakt ze tot een groep, een koppel of een stelletje. Als een goede vriend iets moois presteert, dan deel je in zijn geluk door trots te zijn en blij. Overkomt iemand iets naars, dan leef je met hem mee en geef je troost. Spijt en schuld maken dat je weer iets goeds doet voor iemand, om de band te herstellen. Zelfs jaloezie en boosheid kunnen positief uitwerken. Met jaloezie vertel je iemand dat je erg op hem gesteld bent en door boos te zijn, zeg je: hĂŠ, er is een probleem dat we even moeten oplossen. Toch brengen emoties niet altijd alleen maar goede dingen. Boze mensen kunnen gaan slaan; jaloezie kan leiden tot het einde van een vriendschap. Dat is toch niet goed? Wetenschappers weten ook nog niet wat hier precies aan de hand is. Misschien is er te veel emotie. Of misschien is het soms juist goed om een vriendschap te verbreken en een nieuwe aan te gaan, zodat groepjes mensen niet altijd bij elkaar blijven, maar ook eens de wereld gaan ontdekken. Koele kikkers Hoe is het om geen angst te hebben? De Portugees-Amerikaanse psycholoog Antonio Damasio beschrijft in een van zijn boeken een mevrouw 12

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 12

29-7-2014 9:06:58

wat is een psycholoog? Een psycholoog bestudeert het gedrag van mensen. Hij of zij houdt zich vooral bezig met de vraag waarom mensen doen zoals ze doen. Waarvan worden ze gelukkig? Waarom loopt een huwelijk niet goed? En hoe nemen ze een bepaald besluit? Omdat emoties een belangrijke reden zijn om iets te doen, zijn het vooral psychologen die onderzoek doen naar emoties. De huisarts kan je doorsturen naar een psycholoog, bijvoorbeeld als je nachtmerries hebt, als je je slecht kunt concentreren of de hele tijd verdrietig bent. Samen met de psycholoog zet je alle zaken goed op een rijtje. Waar komt het probleem vandaan? Of waarom vind je het zo moeilijk om te kiezen? In de psychologie heet dat: het probleem analyseren. Zo wordt alles helder en kun je het probleem oplossen of de beste keuze maken. Een psycholoog wordt nog wel eens verward met een psychiater. Maar een psychiater is een arts die is gespecialiseerd in ziekten of stoornissen van de hersenen. Een psycholoog heeft psychologie gestudeerd, hij of zij weet veel van het gedrag van mensen, maar minder van medicijnen. Een psychiater heeft medicijnen gestudeerd en hij weet ook veel van de werking van het menselijk lichaam.

zonder angst. Ze is erg vriendelijk, heel open, vrolijk en spontaan. Ze heeft veel vrienden, een lieve man en kinderen. Niets mis mee op het eerste gezicht. Maar is dat wel zo? Nee! De vrouw ging met een reden naar een psycholoog toe, ze had problemen. Zo moest ze zich de hele tijd inhouden om mensen te knuffelen of iedereen overdreven hartelijk te begroeten. Ze kende totaal geen angst voor afwijzing, maar wist inmiddels uit ervaring dat mensen van zo’n begroeting kunnen schrikken en soms zelfs boos worden. Bovendien was ze al vaak bedrogen, omdat ze iedereen vertrouwde. Damasio onderzocht haar en ontdekte op een hersenscan dat een klein stukje van haar hersens, de amygdala, was beschadigd: de hersencellen die er zaten waren dood. En juist daar huist het gevoel angst. De vrouw wist wel degelijk wat gevaar is – ze wist bijvoorbeeld dat je je hand niet in het vuur moet steken – maar ze bleek de angst ervoor niet te kunnen voelen. Ze kon ook geen angst herkennen op iemands gezicht en geen angstig gezicht tekenen, terwijl ze een prima tekenares was. 13

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 13

29-7-2014 9:06:59

In deze serie zijn verschenen: • Mag dat?! Wat je wilt weten over recht & rechtvaardigheid • Wat kost dat?! Wat je wilt weten over geld & economie. • Hoe voelt dat?! Wat je wilt weten over emoties. • Ik! Wie is dat?! • Mijn toekomst Hoe ziet die eruit? e

1 druk 2014 Dit boek verscheen eerder als uitgave van Inmerc bv in 2007. ISBN 978 90 487 1942 6 NUR 218 © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg Voor België: Uitgeverij Zwijsen.be, Antwerpen D/2014/1919/292 Tekst Marga van Zundert (tevens coördinatie), Irene Herbers, Corine Schouten | Universiteit van Tilburg; Mirjam Vossen | Words Unlimited; Michel Knapen | Knapen & Pen Tilburg Bijdragen Marrie Bekker, Seger Breugelmans, Johan Denollet, Beatrice de Gelder, Paul de Graaf, Marc Groenhuijsen, Maria IJzermans, Emiel Krahmer, Rein Nauta, Henriëtte Prast, Fred van Raaij, Diederik A. Stapel, Marc Swerts, Ad Vingerhoets, Marcel Zeelenberg Illustraties Helen van Vliet, Rotterdam Ontwerp en vormgeving Esther van Eeuwijk | Beelenkamp Ontwerpers, Tilburg Eindredactie Joke Mes | Reactie Redactiebureau, Utrecht Redactiebegeleiding en productie Monica Schwartz | Inmerc, Wormer Beeldverantwoording (foto’s) IStockphoto pagina 9, 14, 28, 33, 39, 44, 45, 53, 62, 82, 90, 98, 99 StockXpert pagina 7, 12, 13, 18, 20, 24, 51, 54, 61, 69, 74, 88, 90, 95, 100, 109 Stock.xchng pagina 10, 22, 42, 60, 70, 71, 82, 90, 96, 110 Shutterstock pagina 8, 23, 25, 38, 42, 44, 66, 77, 82, 83, 91, 104, 108 www.anp-photo.com pagina 50 http://www.sciencenewsforkids.org/articles/20051102/Note3.asp pagina 32, 35 Atlas of European Values pagina 81 Fotomateriaal afkomstig van IMC Weekendschool – vestiging Tilburg Fotografie Moniek van Eijk en Gemma Beij Met dank aan Lizette van Doorn en Bart van Mens, en de leerlingen van IMC Weekendschool Tilburg 2006/2007, met name Aaliyah, Achraf, Anuschka, Bouchra, Faysca, Hennessey, Ikram, Lella, Ly-Ann, Marjolein, Muna, Nachenthaly, Neriah, Nikola, Romain, Ruwena, Saloua, Sarah, Soufyan, Titi. De uitgever heeft er naar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl) Voor het opnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

112

19426_Kinderuniversiteit_Hoevoeltdat_bw.indd 112

29-7-2014 9:08:08