Κάθε γνήσιο αντίτυπο είναι υπογεγραμμένο από τον συγγραφέα και τον εκδότη.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ ΣΑΓΓΑΡΙΟΣ Εποποιία και Καταστροφή στη Μικρά Ασία
Επιμέλεια – τυπογρ. διόρθωση: Δήμητρα Ζαχαροπούλου, Βασίλης Τσιάλας Το εξώφυλλο κοσμεί φωτογραφία του Αρχείου Πολεμικού Μουσείου με την ΧΙ Μεραρχία στο Καρά Μαρσάλ τον Ιούλιο του 1921. Από το ίδιο αρχείο αντλείται σημαντικό μέρος της εικονογράφησης της παρούσας έκδοσης Αθήνα, Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος, 2022 352 σ., σχ.: 14x21εκ. (Ιστορία, 25) ISBN: 978-618-5644-06-2 1. Ιστορία, I. Τίτλος, II. Σειρά Α΄ Έκδοση Εικονογραφημένη και Αναθεωρημένη Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με τρόπο μηχανικό ή ηλεκτρονικό ή οποιονδήποτε άλλο σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης - Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν.100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και γενικότερα της εμφάνισης του βιβλίου με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν.2121/1993 χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. © 1987, Δημήτρης Φωτιάδης © 2022, Εκδοτικός Οίκος Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος Α.Ε. Τυπογραφείο: Οδυσσέως 5, 145 65 Άγιος Στέφανος Αττικής, Τηλ.: 210.81.42.611 Βιβλιοπωλείο: Σταδίου 5, 105 62 Αθήνα, Τηλ.: 210.32.31.525, 210.32.25.011, Fax: 210.32.43.814 www.sizacharopoulos.gr ● e-mail: info@sizacharopoulos.gr
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
ΣΑΓΓΑΡΙΟΣ ΕπΟπΟΙΙΑ κΑΙ κΑ ΑΣ ΡΟφή Σ ή ΜΙκΡΑ ΑΣΙΑ
ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ Σ.Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ε. ΑΘΗΝΑ
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
Ρυμουλκούμενο βαρύ πυροβολικό στον δρόμο για το Εσκή Σεχίρ (Αρχείο Πολεμικού Μουσείου)
ή μεγάλη θεριν ε ίθεση Το σχέδιο της Στρατιάς για τη μεγάλη θερινή επίθεση του 1921 καταρτίστηκε καλά. Έπειτα από την πείρα των δύο προηγούμενων αποτυχιών, αποβλέπει όχι μόνο στην κατάληψη της σιδηροδρομικής γραμμής Αφιόν Καραχισάρ – Κιουταχείας – Εσκή Σεχίρ, αλλά και στην κύκλωση κι εξόντωση του κύριου όγκου του τουρκικού στρατού. Ύστερα από την επιστράτευση των νέων ηλικιών, η δύναμη της Στρατιάς την 1/14 Ιουνίου 1921 έφτανε τους 5.740 αξιωματικούς και 186.975 οπλίτες. Από τη δύναμη αυτή η Στρατιά θα παρατάξει για την επίθεση 2.500 αξιωματικούς, 107.000 οπλίτες, 908 πολυβόλα και τους χειριστές τους, 1.500 ιππείς και 86 πυροβολαρχίες, 344 δηλαδή πυροβόλα. Η διαφορά μεταξύ της σύνθεσής της και της μάχιμης δύναμής της, που θα λάβαινε μέρος στον αγώνα, ήταν βέβαια σημαντική. Όταν όμως αναλογιστούμε τις τεράστιες, από την κοιλάδα του Μαιάνδρου ώς τις ακτές του Βοσπόρου, εκτάσεις που 149
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
Ο αρχιστράτηγος Παπούλας επιθεωρεί στρατιωτικές μονάδες στο μέτωπο
έπρεπε «ν’ αστυνομεύει και να υπερασπίζει από τους τσέτες», τότε η διαφορά βρίσκει τη λογική εξήγησή της. Αυτή η δύναμη κρούσης ήταν συγκροτημένη σε έντεκα μεραρχίες (από τις οποίες όμως οι δύο δεν είχαν πλήρη συγκρότηση) και μια ταξιαρχία ιππικού. Δύο ήταν οι κύριες βάσεις τους: η μία στο Ουσάκ (Α΄ και Β΄ Σώματα Στρατού) και η άλλη στο βόρειο μέτωπο, με κέντρο την Προύσα (Γ΄ Σώμα Στρατού). Οι τουρκικές δυνάμεις έφταναν τους 80.000 οπλίτες, 7.370 ιππείς, 8.750 ατάκτους. Υπερτερούν σε ιππικό, υστερούν σε πεζικό. Κι ακόμα, οι 80.000 οπλίτες δεν έχουν όλοι όπλα. Πολλοί παρακολουθούν τις μονάδες τους άοπλοι και παίρνουν το όπλο όποιου σκοτωθεί ή πληγωθεί. Υστερούν επίσης σε πολυβόλα και κανόνια, μονάχα όμως αριθμητικά, γιατί ποιοτικά τα όπλα τους είναι ανώτερα από τα δικά μας. Τα γερμανικά πολυβόλα, του τύπου Μαξίμ, είναι πολύ πιο αποτελεσματικά από τα Σβαρτζ Λοτζ που διαθέτει ο ελληνικός 150
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
στρατός, και το πυροβολικό τους Σκόντα «ἐπίσης ὑπερέχει ἀσυγκρίτως τοῦ ἰδικοῦ μας».20 Οι μεραρχίες μας, για να μη γίνει αντιληπτό από τον εχθρό ότι προετοιμάζονται για γενική επίθεση, πεζοπορούν τη νύχτα προκειμένου να καταλάβουν τις θέσεις απ’ όπου θα εξορμήσουν. Στις 29 Ιουνίου/12 Ιουλίου αρχίζει η επίθεση. Σύμφωνα με το σχέδιο, οι μεραρχίες του νότιου μετώπου, με παραπλανητικό ελιγμό προς το Αφιόν Καραχισάρ, θα γυρίσουν απότομα αριστερά για να υπερφαλαγγίσουν τις ισχυρές τουρκικές δυνάμεις που κρατούν την Κιουτάχεια. Αντίστοιχη κυκλωτική κίνηση θα κάνει και η βόρεια ομάδα. Οι δύο μεραρχίες του Γ΄ Σώματος (διοικητής Πολυμενάκος) θα διασχίσουν 165 χιλιόμετρα ορεινού εδάφους από την Προύσα προς την Κιουτάχεια. Η πρώτη φάση της επιχείρησης, η τόσο δύσκολη, στέφεται από επιτυχία. Στις 3/16 Ιουλίου το Γ΄ Σώμα Στρατού ενώνεται με το Α΄ και το Β΄. Τώρα οχτώ μεραρχίες μας προχωρούν προς την Κιουτάχεια. Οι ελπίδες πως θα πετύχουμε να εγκλωβίσουμε σ’ αυτήν τις εχθρικές δυνάμεις ενισχύονται από ώρα σε ώρα. Οι Τούρκοι όμως έχουν εξαίρετο για την εποχή εκείνη δίκτυο πληροφοριών, καθώς διαθέτουν αρκετό ιππικό και έχουν φιλικό το μέγιστο μέρος του πληθυσμού. Στις πρώτες ώρες της 3ης/16ης Ιουλίου ο Ισμέτ αντιλαμβάνεται τον θανάσιμο κίνδυνο και δίνει διαταγή για άμεση υποχώρηση. Μέσα στη νύχτα οι τουρκικές δυνάμεις ξεφεύγουν. Και όταν, το πρωί της άλλης μέρας, η τανάλια κλείνει, στον χώρο που έπρεπε να υπάρχει ο τουρκικός στρατός δεν βρίσκονται παρά μονάχα 12 κανόνια που εγκατέλειψε στη γρήγορη φυγή του. Το παιχνίδι χάθηκε για λίγες μόνο ώρες από την αδικαιολόγητη καθυστέρηση του Β΄ Σώματος Στρατού. Ο Παπού20. Κλεάνθης Μπουλαλάς, Ἡ Μικρασιατική Ἐκστρατεία 1919-22, Αθήνα 1959, σελ. 129. 151
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
λας, στο βιβλίο του, Ἡ ἀγωνία ἑνὸς ἔθνους, γράφει: Διὰ τοῦ σχεδίου ἐπεδιώκετο ἡ κύκλωσις τοῦ ἐχθροῦ διὰ μεγάλων κινήσεων, ἐνῷ συγχρόνως οὗτος θὰ ἐδέχετο ἰσχυρὰν κατὰ μέτωπον ἐπίθεσιν ὑπὸ τοῦ Β΄ Σώματος Στρατοῦ καὶ μιᾶς εἰσέτι μεραρχίας. Ὁ ἐχθρὸς εἶχεν ὀχυρωθῆ κυρίως εἰς τὰ νοτιοανατολικῶς τῆς Κιουταχείας ὑψώματα. Ἐὰν δὲν ἐγίνοντο κολοσσιαῖα λάθη ἀπὸ τὸν διοικητὴν τοῦ Β΄ Σώματος Στρατοῦ (Ἀρ. Βλαχόπουλο), εἶναι πλέον ἢ βέβαιον ὅτι ὁ κεμαλικὸς στρατὸς θὰ ἐδέχετο πρὸ τῶν ὀχυρῶν τῆς Κιουταχείας τὸ τελειωτικὸν κτύπημα.
Ίσως το συμπέρασμα να είναι υπερβολικό. Θα δεχόταν βέβαια ένα βαρύ αλλά όχι θανάσιμο πλήγμα, μια και είχε πίσω του απέραντο χώρο. Αξίζει ίσως να σημειωθεί πως ο Παπούλας αντικατέστησε, για ανικανότητα, τον διοικητή του Β΄ Σώματος Στρατού Βλαχόπουλο, που προερχόταν από τους απότακτους, τοποθετώντας στη θέση του τον πρίγκιπα Ανδρέα, που ώς τότε ήταν διοικητής της XII Μεραρχίας. Στις 5/18 Ιουλίου οι Έλληνες παίρνουν την Κιουτάχεια, για ν’ ακολουθήσει την άλλη μέρα η είσοδος σ’ αυτήν του αρχηγού της Στρατιάς Παπούλα. Πόσο ανέλπιστα αισιόδοξα, προσωρινά όμως, είναι τα γεγονότα εκείνων των ημερών. Ο Παπούλας, που καταγόταν από το Μεσολόγγι, έμπαινε τώρα νικητής στην Κιουτάχεια, στον τόπο όπου αναδείχθηκε (και γι’ αυτό ονομάστηκε Κιουταχής) ο Τούρκος σερασκέρης που εκπόρθησε στην Επανάσταση του 1821 το Μεσολόγγι. Ο Γρηγοριάδης21 καταλογίζει ευθύνες όχι μόνο στους διοικητές μονάδων, αλλά και στη Στρατιά. Ενώ υπήρχε η δυνατότητα μιας νέας κύκλωσης στο Σεϊντή Γαζή, η Στρατιά, αντί 21. Φοίβος Ν. Γρηγοριάδης, Διχασμός – Μικρὰ Ἀσία: 1909-1930, Ἱστορία μιᾶς Εἰκοσαετίας, Αθήνα: Κεδρηνός, 1971, τόμ. Β΄, σελ. 20. 152
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
Άποψη της Κιουταχείας
να διατάξει, όπως γράφει ο αντιστράτηγος Σπυρίδωνος,22 «ὁλόκληρον τὴν ὁμάδα ὅπως ἐπιτεθῇ», στέλνει μια μικρή δύναμη της XII Μεραρχίας και την ταξιαρχία ιππικού. Πέφτουν πάνω στον όγκο των εχθρικών δυνάμεων και σχεδόν συντρίβονται. «Πιεζόμενοι ὑπό τῶν Τούρκων», γράφει η ιστορία του Γ.Ε.Σ., «συνεχίζουσι τὴν σύμπτυξίν των, ἀτάκτως καὶ ἄνευ οὐδεμίας συνοχῆς, δυτικῶς τοῦ χωρίου Οὒτς Σεράι». Από τις 5/18 Ιουλίου, οι ελληνικές μεραρχίες, με συγκλίνουσες πορείες, βαδίζουν από την Κιουτάχεια προς το Εσκή Σεχίρ, τον πιο σημαντικό κόμβο των τουρκικών σιδηροδρόμων εκείνου του καιρού. Ο Ισμέτ Ίνονου, που είχε το στρατηγείο του στο Καρατζά Χισάρ, 6 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από το Εσκή Σεχίρ, τηλεφωνεί στον Κεμάλ πως η κατάσταση γίνεται κρίσιμη και τον παρακαλεί να έρθει αμέσως στο στρατηγείο του. Ο Κεμάλ φτάνει την επόμενη μέρα και, έπειτα από σύντομη επισκόπηση της κατάστασης, παίρνει την πιο τολμηρή για έναν στρατηγό απόφαση. Να πώς μας την περιγράφει ο βιογράφος του Μπενουά-Μεσέν στο βιβλίο του Mustafa Kemal: 22. Γεώργιος Λ. Σπυρίδωνος, Πόλεμος καὶ Ἐλευθερίαι: Ἡ Μικρασιατικὴ Ἐκστρατεία ὅπως τὴν Εἶδα, Αθήνα 1957. 153
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
«Αν ο τουρκικός στρατός προσκολληθεί στο Εσκή Σεχίρ, θα κυκλωθεί, θα αιχμαλωτιστεί και θα καταστραφεί, δηλαδή θα χάσει τον πόλεμο […]. Πρέπει λοιπόν αδίστακτα το Εσκή Σεχίρ να εγκαταλειφθεί. Να διατάξετε», λέει στον Ισμέτ Ίνονου, «γενικό υποχωρητικό ελιγμό. Υποχωρήστε 300 χιλιόμετρα ώς τον Σαγγάριο και ετοιμάστε νέες αμυντικές θέσεις που να καλύπτουν την Άγκυρα».
Η απόφασή του αυτή, που τελικά μας οδήγησε στην καταστροφή, προκαλούσε τρεις διαφορετικές αντιδράσεις: 1. Μας χάριζε την ψευδαίσθηση της οριστικής νίκης. 2. Δημιουργούσε την εντύπωση στην Ευρώπη πως ο ελληνικός στρατός πέτυχε όλους τους αντικειμενικούς σκοπούς του. 3. Έχαναν οι Τούρκοι τη σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεε την Άγκυρα με τον Βόσπορο και, το σπουδαιότερο, εκείνη που την ένωνε με το Ικόνιο, απ’ όπου περνούσαν τα εφόδια που έστελναν οι Ιταλοί και οι Γάλλοι. Έτσι, έμενε 154
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
εκτεθειμένος ο Κεμάλ ακόμα και στα μάτια της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης, πως εγκατέλειψε πολύτιμο έδαφος στον εχθρό. Αναγκάζεται ν’ απολογηθεί σ’ αυτήν τονίζοντας πως με την απόφασή του παρασύρει τον στρατό μας μακριά από τις βάσεις του, στα βάθη της Μικρασίας, για να δώσει τη μάχη που θα κρίνει τον αγώνα κάτω από πιο πρόσφορες συνθήκες. Και ζητά, για να σώσει το έθνος, αυξημένες εξουσίες, δηλώνοντας πως ο ίδιος αναλαμβάνει προσωπικά την αρχιστρατηγία. ή ε ίθεση του εχθρού στις 8 Ιουλίου Οι Τούρκοι εγκαταλείπουν το Εσκή Σεχίρ, και το όνειρο της Στρατιάς ν’ αποκόψει την Άγκυρα από όλες τις ζωτικές σιδηροδρομικές συγκοινωνίες της έχει πραγματοποιηθεί. Φεύγοντας όμως, κατόρθωσαν να πάρουν μαζί τους όχι μονάχα τις περισσότερες ατμομηχανές και τα βαγόνια, αλλά και τα μηχανήματα του εργοστασίου σιδηροδρομικών επισκευών που είχαν ιδρύσει οι Γερμανοί στο Εσκή Σεχίρ. Ώς τότε ο Κωνσταντίνος βρισκόταν ακόμα στο Κορδελιό. Αλλά καθώς η νίκη πήγαινε πια να ολοκληρωθεί, έφυγε στις 7/20 Ιουλίου
Η αναγγελία της νίκης στο Εσκή Σεχίρ 155
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
Ανατιναγμένη τουρκική αμαξοστοιχία (Αρχείο Πολεμικού Μουσείου)
για το Ουσάκ. Στον δρόμο έμαθε πως οι Τούρκοι είχαν εγκαταλείψει το Εσκή Σεχίρ. Τον συνόδευαν ο πρίγκιπας Νικόλαος, o Κ. Λεβίδης, ο Α. Καλίνσκης, ο Σούτσος, ο Στεργιάδης και ο υπουργός των Στρατιωτικών Ν. Θεοτόκης. Η υποδοχή που του έγινε τόσο από τις τρεις ώς τέσσερεις χιλιάδες Έλληνες που κατοικούσαν στο Ουσάκ όσο κι από τον στρατό υπήρξε ενθουσιαστική. Έμεινε στο σπίτι ενός πλούσιου Τούρκου που, για να τον τιμήσει, έστρωσε με χαλιά όχι μονάχα τα πατώματα αλλά και τους τοίχους κι ολόκληρο τον κήπο. Ο Παπούλας τού ζητάει να επισκεφτεί την Κιουτάχεια, όπου και φτάνει, περνώντας από το Τουμλού Μπουνάρ, στις 10/23 Ιουλίου. Στο μεταξύ όμως, στις 8/21 Ιουλίου, κι ενώ οι δυνάμεις μας βρίσκονται διασκορπισμένες, ο Ισμέτ Ίνονου σωστά υπολογίζει μ’ αιφνιδιαστική αντεπίθεση να κυκλώσει το Γ΄ Σώμα Στρατού. Και παραλίγο να το επιτύχει, αν η I Μεραρχία, με διοικητή τον Αθ. Φράγκο, δεν αγωνιζόταν με τόση αυτοθυσία. Κατόρθωσε ν’ αντιμετωπίσει τριπλάσιες δυνάμεις και, τέλος, όταν ενισχύθηκε, ν’ αναγκάσει τον εχθρό σε υποχώρηση. 156
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
Η αντεπίθεση των Τούρκων, αν και απέτυχε, απέδειξε όμως πως κάθε άλλο παρά είχε διαλυθεί ο τουρκικός στρατός. κρίσεις για τη νί η Φυσικά, ο ενθουσιασμός στην Ελλάδα είχε φτάσει στο κατακόρυφο. Ακόμα και ντελάληδες στα χωριά διαλαλούσαν τον θρίαμβό μας. Τους αιχμαλώτους τούς ανέβαζαν σε άπειρες χιλιάδες. Μερικοί μάλιστα βεβαίωναν πως ανάμεσα σ’ αυτούς κρυβόταν κι ο Κεμάλ. Όχι μονάχα η κοινή γνώμη, αλλά κι αυτή ακόμα η κυβέρνηση της Αθήνας πίστευε πως, πάει, η νίκη ήταν οριστική και ολοκληρωτική. Ο πόλεμος είχε τελειώσει. Αναμφισβήτητα, είχαμε πετύχει μια εξαίρετη τακτική νίκη. Στρατηγικά όμως είχαμε αποτύχει. Όσο οδυνηρά κι αν ήταν για τον εχθρό τα πλήγματα που δέχτηκε, ξέφυγε τον κίνδυνο της κύκλωσης και της συντριβής των δυνάμεών του. Κι αυτό μετρούσε πάνω απ’ όλα. Ο αντιστράτηγος Μπουλαλάς γράφει: Τὸ ἀληθὲς ὅμως εἶναι ὅτι τὴν ἀριθμητικὴν κατωτερότητα τῶν Τούρκων ἐξουδετέρωνεν ἡ ἀμυντικὴ ὀργάνωσις τοῦ ἐδάφους – οἱ Τοῦρκοι εἶχον ἀξιοθαύμαστην ἱκανότητα κατασκευῆς χαρακωμάτων – καὶ ἡ ὑπερέχουσα ἀξία τῶν στελεχῶν κατόπιν αὐστηρᾶς επιλογῆς καὶ ἐνδελεχοῦς ἐκπαιδεύσεως, ἐνῷ τὴν ἀριθμητικὴν ὑπεροχὴν τῶν ἑλληνικῶν στρατευμάτων καὶ τὴν ἄφθαστον ὁρμὴν τῶν κατωτέρων ἀξιωματικῶν καὶ στρατιωτῶν μας κατέστρεφεν ἡ ἀνικανότης τῆς Ἀνωτάτης καὶ Ἀνωτέρας διοικήσεως. Πράγματι, ἐνῷ οἱ Τοῦρκοι διοικηταὶ ἦσαν κινητῆρες προωθήσεως τῆς μαχομένης μάζης, οἱ Ἕλληνες διοικηταί, ἔχοντες ἀπολέσει τὴν αὐτοπεποίθησίν των λόγῳ ἀγνοίας τῶν μεθόδων τῆς νέας τακτικῆς, τὴν ὁποίαν οὐδέποτε ἐδιδάχθησαν, ἦσαν τροχοπέδαι τῆς προχωρούσης μάζης. Αὐτὴ ἦτο ἡ αἰτία μὴ πραγματοποιήσεως τῆς μεγί157
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
στης προσπαθείας. Δυστυχῶς, τὰ ἀρνητικὰ παραδείγματα θὰ ἐξακολουθήσουν. […] Διὰ τοῦτο ἡ τύχη, ἔπειτα ἀπὸ τὰ ἀσυγχώρητα λάθη, μᾶς βαρέθηκε.23
ή σύσ εψη της κιουταχείας Όταν κατακάθισε κάπως η θριαμβολογία για τις νίκες μας, άρχισε να γίνεται φανερό πως η υποχώρηση του εχθρού σε βάθος 300 χιλιομέτρων όρθωνε μπροστά μας μια κατάσταση ακόμα πιο δύσκολη από εκείνη που αντιμετωπίζαμε πριν. Ο πρίγκιπας Νικόλαος έγραφε με φανερή αγωνία: «Πρέπει νὰ τελειώνωμεν καὶ δὲν μποροῦμε νὰ κυνηγοῦμεν τὸν Κεμὰλ εἰς τὰ ἐνδότερα τῆς Ἀσίας. Ποῦ θὰ μᾶς πάῃ;» Ποιο ήταν το στρατιωτικό πρόβλημα που δημιουργήθηκε το διευκρινίζουν τόσο ο Δούσμανης όσο και η ιστορία του Γενικού Επιτελείου με τις ακόλουθες διαπιστώσεις: Ὁ τουρκικὸς στρατὸς οὔτε συνετρίβη οὔτε διελύθη. Ἡττήθη μὲν εἰς τὸ τακτικὸν πεδίον, ὄχι ὅμως ἀνεπανορθώτως. Διὰ τῆς ἀντεπιθέσεώς του δὲ ἀπέδειξε ὅτι διετήρει σημαντικὴν μαχητικὴν ἱκανότητα. Συμπτυχθεὶς πρὶν κλεισθῇ ὁ κλοιὸς εἰς Κιουτάχειαν, ἀπέφυγε τὸν ἐγκλωβισμόν. Καὶ διὰ τῆς ἀντεπιθέσεως τῆς 8ης Ἰουλίου διηυκόλυνε πράγματι τὴν σύμπτυξιν τοῦ ὄγκου του καὶ τὴν μεταφορὰν τῶν ἐφοδίων του. Αἱ προξενηθεῖσαι εἰς τὸν ἐχθρὸν ἀπώλειαι καὶ τὸ ἐγκαταλειφθὲν ὑλικόν, ἐξωγκωμέναι εἰς τὰ ἀνακοινωθέντα τῆς Στρατιᾶς, ἐδημιούργησαν τοιαύτην αἰσιόδοξον ἐντύπωσιν καὶ ὑπὸ τῆς κυβερνήσεως ἀκόμη ὅτι ἠδύνατο νὰ θεωρηθῇ τερματισθεὶς ὁ πόλεμος εἰς Μ. Ἀσίαν. Εἰς τὴν δημιουργίαν τῆς τοιαύτης ἐντυπώσεως συνέτεινε καὶ 23. Κλ. Μπουλαλάς, ό.π., σελ. 152, 165. 158
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
ἡ ἔκθεσις τοῦ ἐν ἀποστρατείᾳ ὑποστρατήγου καὶ πληρεξουσίου Κερκύρας Ξενοφῶντος Στρατηγοῦ, συνδέσμου τῶν κυβερνήσεων παρὰ τῇ Στρατιᾷ, κατὰ τὴν ὁποίαν: «Ἡ φθορὰ τῆς τυχούσης ἀδόξου τέλους κεμαλικῆς στρατιᾶς ὑπολογίζεται τοὐλάχιστον εἰς τὸ 1/3 τῆς δυνάμεώς της, ἡ δὲ πλήρης διάλυσις τῶν ἐναπομεινάντων λειψάνων δὲν θὰ βραδύνῃ νὰ ἐπέλθῃ».24
Ο Γούναρης, που αυτός πια αποφάσιζε, ούτε στιγμή διστάζει για το τι έπρεπε να κάνει. Αμέσως κι ολότελα αβασάνιστα παίρνει την απόφαση να κυνηγήσει ώς τα βάθη της Μικρασίας τον εχθρό και να τον συντρίψει. Η εφημερίδα Καθημερινή,25 που περισσότερο από κάθε άλλη εξέφραζε τις γνώμες του πρωθυπουργού, έγραφε: «Ἡ ὁδὸς πρὸς τὴν Ἄγκυραν εἶναι σήμερον ἀνοικτὴ καὶ βραχεῖα· ἡ Ἄγκυρα ἀπέχει τοῦ Ἐσκὴ Σεχὶρ ὅσον τὸ Ἐσκὴ Σεχὶρ ἀπεῖχε τοῦ Οὐσάκ, χωρὶς νὰ ὀρθοῦται μία Κιουτάχεια εἰς τὴν ὁδὸν τῆς Ἀγκύρας». Σωστά, κυλούσε όμως μπροστά απ’ αυτήν ο Σαγγάριος, απλωνόταν η Αλμυρή Έρημος κι ορθώνονταν απρόσιτα βουνά. Και αφού ειρωνευόταν «γαλλικάς τινας πληροφορίας», που έλεγαν πως «τὸ κύριον σῶμα τοῦ στρατοῦ τοῦ Κεμὰλ φεύγει πρὸς τὴν Ἄγκυραν», εξακολουθούσε: Τὸ κύριον σῶμα τοῦ στρατοῦ τοῦ Κεμὰλ ἀποσυνετέθη ἤδη καὶ ἠχμαλωτίσθη […]. Ἀν εἷς στρατηγὸς χωρὶς ἐλπίδας, χωρὶς γόητρον, χωρὶς σύνθημα, εἶναι δυνατὸν νὰ μὴ ἡττηθῇ, τότε πρέπει νὰ μὴ θεωρῆται ἡττηθεὶς καὶ ὁ Μουσταφὰ Κεμάλ. Ἀλλ’ ὁ Μουσταφὰ Κεμὰλ ἡττήθη, ὁ πόλεμος ἐτερματίσθη. Θὰ ἀκολουθήσῃ ἤδη ἡ ὑποταγή, ἡ συνθηκολογία, ἡ εἰρήνη. 24. ΒίκτωρΔούσμανης, Ἡ Ἐσωτερικὴ Ὄψις τῆς Μικρασιατικῆς Ἐμπλοκῆς, Αθήνα: Πυρσός, 1928, σελ. 79, και Ι.Γ.Ε.Σ.Μ.Α., τόμ. Ε΄, σελ. 4. 25. 8/21 Ιουλίου 1922. 159
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
Ο Παπούλας με τους επιτελείς του στην Κιουτάχεια
Και ακολούθησε η καταστροφή. Ο Γούναρης τηλεγραφεί στον Κωνσταντίνο και στον Παπούλα, που βρίσκονται στην Κιουτάχεια, πως φτάνει για να συσκεφθούν. Ζητάει μάλιστα από τον δεύτερο να μελετήσει τις προϋποθέσεις και τις δυνατότητες μιας εκστρατείας προς την Άγκυρα. Πριν φύγει από την Αθήνα, δηλώνει στον τύπο: Ὁ κύριος σκοπὸς τῶν στρατιωτικῶν ἐπιχειρήσεων εἶναι ἡ ἐκμηδένισις τῶν ὑπολειμμάτων τοῦ ἐχθρικοῦ στρατοῦ. Δὲν ἀποβλέπομεν εἰς τὴν κατάληψιν ὁρισμένων γεωγραφικῶν σημείων· ἀλλὰ εἰς τὴν διασκόρπισιν τῶν ὑπολειμμάτων τοῦ ἐχθρικοῦ στρατοῦ, τὰ ὁποῖα αἱ ἑλληνικαὶ μεραρχίαι θὰ καταδιώξουν μὲ ὅλην τὴν ἀπαιτουμένην ταχύτητα.
Ο Παπούλας, μόλις πήρε το τηλεγράφημα του Γούναρη, συγκαλεί σε σύσκεψη το επιτελείο του. Θα παραθέσουμε τα πρακτικά τόσο αυτής της σύσκεψης όσο και της ευρύτερης 160
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
που ακολούθησε, αφού οι αποφάσεις που λήφθηκαν στις συσκέψεις αυτές έκριναν την τύχη εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων και οδήγησαν το έθνος μας σε μία από τις μεγαλύτερες καταστροφές της ιστορίας του. ή σύσ εψη του ε ιτελείου της Στρατιάς Στη σύσκεψη αυτή, που έγινε στις 13/26 Ιουλίου 1921, έλαβαν μέρος ο αρχιστράτηγος Παπούλας, ο αρχηγός του επιτελείου συνταγματάρχης Πάλλης, ο υπαρχηγός συνταγματάρχης Σαρηγιάννης κι ο διευθυντής του IV Γραφείου ανεφοδιασμού και μεταφορών αντισυνταγματάρχης Σπυρίδωνος. Εκεί ο Παπούλας ανακοινώνει: Προκειμένου νὰ μετάσχω συσκέψεως εἰς τὴν ὁποίαν θὰ παρίσταται ὁ Βασιλεύς, ὁ πρωθυπουργὸς καὶ ἄλλα μέλη τῆς Κυβερνήσεως καὶ τοῦ Γενικοῦ Ἐπιτελείου καὶ εἰς τὴν ὁποίαν σύσκεψιν θὰ συζητηθῇ τὸ ζήτημα τῆς περαιτέρω πρὸς ἀνατολὰς ἐπιθετικῆς προχωρήσεως τῆς Στρατιᾶς, ἐπιθυμῶ νὰ ἔχω τὴν γνώμην σας ἐπ’ αὐτοῦ, καὶ πρὸς τοῦτο παρακαλῶ νὰ ἐκφέρῃ τὴν γνώμην του τὸ ΙΙΙ Γραφεῖον.
Ο διευθυντής του III Γραφείου συνταγματάρχης Σαρηγιάννης απαντά: Ἡ σπουδὴ μὲ τὴν ὁποίαν ἀποχωρεῖ ὁ ἐχθρὸς ἀποδεικνύει ὅτι οὗτος ἀπώλεσε τὴν ἀγωνιστικήν του δύναμιν, τὴν ὁποίαν ἐδοκίμασε διὰ τῆς ἀντεπιθέσεως τὴν ὁποίαν ἔκαμε μὲ ὅλας τὰς δυνάμεις του. Φρονῶ ὅτι ἡ Στρατιὰ δὲν πρέπει νὰ χάνῃ καιρόν, ἀλλὰ νὰ συνεχίσῃ τὸ ταχύτερον τὴν ἐπιθετικήν της πορείαν διὰ νὰ ἐμποδίσῃ τὴν ἀνασυγκρότησιν τοῦ ἐχθροῦ καὶ τὴν ἀμυντικήν του ὀργάνωσιν.
Ο Αρχιστράτηγος ρωτά το IV Γραφείο (αντισυνταγματάρχη Σπυρίδωνος). Η απάντηση ήταν η έξης: 161
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
Ἡ Στρατιά, διὰ νὰ προχωρήσῃ καὶ νὰ ἐπιδιώξῃ τὴν σύναψιν ἐν συνεχείᾳ νέων ἀγώνων, πρέπει νὰ εἶναι ἐφοδιασμένη ἐπαρκῶς εἰς μέσα μάχης καὶ συντηρήσεως. Τὰ ἀπομένοντα τώρα εἰς τὰς Μεραρχίας πυρομαχικά, μετὰ τοὺς τελευταίους ἀγῶνας, ἐπαρκοῦν μόνον δι’ ἀγῶνα μίας ἢ δύο τὸ πολὺ ἡμερῶν. Ἀλλὰ καὶ δημιουργουμένου τοῦ κέντρου ἐφοδιασμοῦ, ἐὰν ἡ Στρατιὰ προχώρησῃ πέραν τοῦ Σαγγαρίου, θὰ στερηθῇ τῶν μέσων μάχης καὶ συντηρήσεως, διότι τὰ μέσα μεταφορᾶς ἅτινα διαθέτει, φθαρέντα κατὰ τὰς τελευταίας ἐπιχειρήσεις, δὲν θὰ ἐπαρκοῦν νὰ καλύψουν τὴν ἀπόστασιν ἀπὸ τῆς γραμμῆς τοῦ πρὸς ἀνατολὰς πέραν τοῦ Σαγγαρίου μετώπου μέχρι τοῦ μόλις τώρα δημιουργουμένου Γενικοῦ Κέντρου ἐφοδιασμοῦ εἰς Ἐσκὴ Σεχίρ. Ἐκ τούτου προκύπτει ὅτι, ἐὰν ἡ Στρατιὰ προχωρήσῃ ἀνατολικώτερον τοῦ Σαγγαρίου καὶ ἐμπλακεῖ εἰς πολυήμερον ἀγῶνα, θὰ στερηθῇ τῶν μέσων μάχης, συντηρήσεως καὶ περιθάλψεως τραυματιῶν. Οὕτω δὲ στερουμένη πυρομαχικῶν, ἐνδέχεται νὰ ἡττηθῇ καὶ νὰ ἀπολέσῃ πᾶν ὅ,τι ἕως τώρα ἐκέρδισεν ἤ, ἀκόμη χειρότερον, νὰ ἀπωθηθῇ πρὸς τὴν ἔρημον καταστρεφομένη.
Ο Αρχιστράτηγος ρωτά: Παρακαλῶ τὸν κύριον Ἐπιτελάρχην (συνταγματάρχην Πάλλην) νὰ ἐκφέρῃ τὴν γνώμην του.
Ο γενικός Επιτελάρχης απαντά: Εὑρισκόμεθα πρὸ μιᾶς ἀπολύτου αἰσιοδοξίας τοῦ γραφείου ἐπιχειρήσεων καὶ μιᾶς ἀπολύτου ἀπαισιοδοξίας τοῦ γραφείου ἀνεφοδιασμοῦ καὶ μεταφορῶν. Ἐγὼ εἶμαι μεταξὺ τῶν δύο. Ἐπειδὴ ὅμως ἐκ πείρας γνωρίζω ὅτι τὸ γραφεῖον μεταφορῶν ἀποδίδει περισσότερα ἀπὸ ὅσα υπόσχεται, κρίνω μᾶλλον πρὸς τὰς ἀπόψεις τοῦ III γραφείου. 162
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
Το IV Γραφείο απαντά: Ἡ γνώμη μου δὲν στηρίζεται εἰς ὑποθέσεις ἐπὶ στοιχείων ἀφηρημένων ἀλλὰ εἰς ἀριθμούς. Καταθέτω πίνακα μετὰ σχετικοῦ ὑπομνήματος τῶν μέσων ἅτινα διαθέτομεν.26 Ἐξ αὐτοῦ προκύπτει σαφέστατα ὅτι ἡ Στρατιὰ δὲν δύναται νὰ προχωρήσῃ πέραν τοῦ Σαγγαρίου χωρὶς νὰ στερηθῇ τοῦ ἀνεφοδιασμοῦ της εἰς μέσα μάχης καὶ συντηρήσεως. Ἐὰν ἡ διοίκησις τῆς Στρατιᾶς φρονῇ ὅτι ἄλλος ἀξιωματικὸς δύναται νὰ ἀναλάβῃ τὴν εὐθύνην τῆς λειτουργίας τῶν μεταφορῶν διὰ τῶν ὑπαρχόντων μέσων, παρακαλῶ νὰ ἀντικατασταθῶ δι’ αὐτοῦ καὶ νὰ ἀναλάβω ὑπηρεσίαν εἰς τὸ πεζικόν, εἰς ὃ ἀνήκω ὡς ἀξιωματικός.
Ο Επιτελάρχης προσθέτει: Ὁ ἐπιτελὴς ἀξιωματικὸς διαφωνῶν δὲν δικαιοῦται νὰ ὑποβάλῃ παραίτησιν, διότι τὴν εὐθύνην γενικῶς τὴν φέρει ὁ ἀποφασίζων Ἀρχιστράτηγος, ἡ ἀπόφασις τοῦ ὁποίου πρέπει πάντοτε νὰ ἐκτελῆται μὲ πᾶσαν προθυμίαν ὑπὸ τῶν ὀργάνων τῆς στρατιᾶς.
Την επόμενη μέρα έφτασε στην Κιουτάχεια ο Γούναρης και το άλλο πρωί, 15/28 Ιουλίου, συγκαλέστηκε το Μεγάλο Πολεμικό Συμβούλιο με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο και μέλη τον πρωθυπουργό Γούναρη, τον υπουργό των Στρατιωτικών Θεοτόκη, τον Διοικητή της Στρατιάς Παπούλα, τον αρχηγό της Επιτελικής Υπηρεσίας Στρατού αντιστράτηγο Δούσμανη, τον αρχηγό του Επιτελείου της Στρατιάς συνταγματάρχη Πάλλη και τον απόστρατο Ξενοφώντα Στρατηγό. Παρευρέθηκε και ο πρίγκιπας Νικόλαος για να κρατήσει σημειώσεις τόσο για το Ημερολόγιό του, που έχει μείνει ώς τώρα ανέκδοτο. 26. Το χειρόγραφο αυτό υπόμνημα σώθηκε και βρέθηκε στα αρχεία του Επιτελείου και κατατέθηκε στον φάκελο της Δίκης των Έξι. 163
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
Παραθέτουμε, σχετικά με τις συζητήσεις που έγιναν στο πολεμικό συμβούλιο, όσα αναφέρονται στην επίσημη ιστορία του Γ.Ε.Σ.:27 Πρῶτος ἔλαβε τὸν λόγον ὁ Πρωθυπουργός, ὅστις, ἀφοῦ ἀνέπτυξε τὸν σκοπὸν διὰ τὸν ὁποῖον συνεκλήθη τὸ Συμβούλιον, ἠρώτησε τὸν Διοικητὴν τῆς Στρατιᾶς ἂν ἐθεώρει ἐπελθοῦσαν τὴν ἐκμηδένισιν τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ εἰς βαθμὸν ἐπιτρέποντα εἰς τὴν Κυβέρνησην νὰ προβῇ εἰς τὴν κήρυξιν περαιωμένου τοῦ ἀγῶνος καὶ εἰς μονομερῆ ρύθμισιν τῆς καταστάσεως, ἐφ’ ὅσον οἱ Τοῦρκοι δὲν ἐξεδήλωσαν διάθεσιν πρὸς διαπραγματεύσεις, μετὰ ταυτοχρόνου μεταπτώσεως εἰς κατάστασιν ἡμιεπισήμου εἰρήνης καὶ ἀποστρατεύσεως. Ὁ Διοικητὴς τῆς Στρατιᾶς, ἀπαντῶν εἰς τὸ τεθὲν ἐρώτημα διὰ τοῦ ἐπιτελάρχου αὐτῆς συνταγματάρχου Πάλλη, ἐδήλωσεν ὅτι ὁ τουρκικὸς στρατὸς ὑπέστη μὲν λίαν σημαντικὰς ἀπωλείας καὶ εὑρίσκετο εἰς κατάστασιν πολὺ προσεγγίζουσαν τὴν ἀποσύνθεσιν, ἀλλὰ μὴ δυναμένην νὰ θεωρηθῇ ὡς ἐκμηδένισις, κατὰ τὴν ἀνωτέρω ἔννοιαν. Ὁ Πρωθυπουργὸς ἔθεσεν ἐν συνεχείᾳ τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ἠδύνατο νὰ γίνῃ στρατιωτικὴ ἐνέργεια πρὸς ἐπίτευξιν τοῦ ἐπιδιωκομένου κατὰ τὰ ἀνωτέρω ἀποτελέσματος καὶ ποία θὰ ἦτο ἡ ἐνέργεια αὕτη. Πάντες συνεφώνησαν ὅτι τοῦτο ἠδύνατο νὰ ἐπιτευχθῇ κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον πλήρως, πάντως ὅμως ἐπαρκῶς, διὰ τῆς συνεχίσεως τῶν ἐπιχειρήσεων καὶ διὰ τῆς καταδιώξεως τῶν Τούρκων τὸ πολὺ μέχρις Ἀγκύρας καὶ τοῦ ποταμοῦ Ἅλυος. Οὕτω ἀνεγνωρίσθη ὑφ’ ὅλων τῶν μετεχόντων τοῦ Συμβουλίου ἡ ἀνάγκη τῆς συνεχίσεως τῶν ἐπιχειρήσεων πρὸς Ἄγκυραν καὶ ἐλήφθη ὁμοφώνως ἡ ἀπόφασις διὰ τὴν ἐκτέλεσιν αὐτῶν. 27. Ι.Γ.Ε.Σ.Μ.Α., τόμ. Ε΄, σελ. 5 κ.ε. 164
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
Στην Κιουτάχεια. Από αριστερά προς δεξιά, μπροστά είναι ο Γούναρης και ο Ξενοφών Στρατηγός, και από πίσω τους διακρίνονται ο Παπούλας, ο Δούσμανης, ο Θεοτόκης, ο Κοντούλης και ο Καλλιδόπουλος (Αρχείο Πολεμικού Μουσείου)
Περαιωθείσης τῆς συζητήσεως ἐπὶ τοῦ κυρίου θέματος, ἐπηκολούθησε διεξοδικὴ τοιαύτη περὶ τῆς ἐπαρκείας τῶν διατεθειμένων μέσων καὶ τοῦ χρόνου διαρκείας τῶν ἐπιχειρήσεων, ὑπελογίζετο δὲ προχείρως ὅτι θὰ ἀπητοῦντο εἴκοσιν ἡμέραι περίπου διὰ τὴν προκατασκευὴν καὶ εἴκοσιν ἕως τεσσαράκοντα ἡμέραι διὰ τὴν ἐκτέλεσιν.
Το απόγευμα της ίδιας μέρας, η διοίκηση της Στρατιάς συνέταξε, με βάση τις αποφάσεις που είχαν ληφθεί, υπόμνημα για την επιχείρηση προς την Άγκυρα. Την άλλη μέρα το πρωί, 16/29 Ιουλίου 1921, συνεδρίασε και πάλι το Πολεμικό Συμβούλιο και ενέκρινε το υπόμνημα. Παραθέτουμε το κείμενό του, που φανερώνει με πόση ανεδαφικότητα και προχειρότητα σκέψης είχε ληφθεί η απόφαση που έκρινε την τύχη της Μικρασιατικής Εκστρατείας: 165
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
Ὑπόμνημα Περὶ ἐπιχειρήσεως τῆς Στρατιᾶς πρὸς Ἄγκυραν Διὰ τῆς καταλήψεως τοῦ Δορυλαίου (Ἐσκὴ Σεχίρ) καὶ τῆς διασπάσεως τοῦ ἐχθρικοῦ μετώπου Δορυλαίου-Ἀφιὸν Καραχισάρ, ἔληξεν ἡ πρώτη περίοδος τῶν ἐπιχειρήσεων. Ἡ ἑπομένη περίοδος σκοπὸν ἔχει τὴν διάλυσιν τῶν κεμαλικῶν δυνάμεων ἢ τὴν ἀπομάκρυνσιν αὐτῶν ἀπὸ τοῦ μετώπου Δορυλαίου κατὰ τοιοῦτον τρόπον, ὥστε ἡ πρὸ αὐτοῦ συγκέντρωσίς των ἢ νὰ ᾖ ἀδύνατος ἢ νὰ ἀπαιτήσῃ μέγιστον χρονικὸν διάστημα καὶ μέγιστα μέσα, τὰ ὁποῖα πρὸς τὸ παρὸν τοὐλάχιστον ὁ ἐχθρὸς δὲν διαθέτει. Πρὸς ἐπίτευξιν τούτου, ἡ Στρατιὰ πρέπει νὰ ἐκτελέσῃ ἐπιδρομὴν πρὸς Ἄγκυραν, νὰ συντρίψῃ, ἂν τὰς συναντήσῃ, τὰς ἐχθρικάς δυνάμεις, νὰ διαλύσῃ τὸν ἐν Ἀγκύρᾳ ἐχθρικὸν ἐφοδιασμὸν καί, ἂν κατόπιν τοῦτου ὁ ἐχθρὸς δὲν ὑποκύψῃ, ἐπειδὴ ἡ ἐν Ἀγκύρᾳ παραμονὴ εἶναι μειονεκτική, νὰ ἐπιστρέψῃ εἰς Δορύλαιον, καταστρέφουσα ριζικῶς τὴν σιδηροδρομικὴν γραμμήν. Κατόπιν τῆς επιδρομῆς ταύτης, εἶναι ἀπίθανον ὅτι ὁ Κεμὰλ θὰ δυνηθῇ νὰ διατηρήσῃ σημαντικὸν ἀριθμὸν δυνάμεων, πάντως ὅμως στράτευμα, ὅπερ, ἐλλείψει μεταγωγικῶν, ἀδυνατεῖ νὰ ἀπομακρυνθῇ τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς, δὲν δύναται νὰ πλησιάσῃ μετὰ σοβαρῶν δυνάμεων τὸ μέτωπον τοῦ Δορυλαίου. H ἐπιχείρησις πρὸς Ἄγκυραν παρουσιάζει δυσχερείας ὡς ἐκ τῆς μακρᾶς ἀποστάσεως (Δορύλαιον-Ἄγκυρα διὰ Σιβρὶ Χισὰρ 265 χιλιόμετρα, διὰ Τσιφτελὲρ-Ἰνλὰρ ἄνω τῶν 300 χιλιομέτρων), τῆς καταστάσεως τῶν ὁδῶν, τοῦ ἐκτὸς τῶν γεφυρῶν ἀδιαβάτου τῶν ποταμῶν Σαγγαρίου καὶ Πουρσὰκ καὶ τῆς κατὰ Σεπτέμβριον ἐπερχομένης ἐποχῆς τῶν βροχῶν. Ὡς ἐκ τῶν ἄνω μειονεκτημάτων, ἡ κυρία δυσχέρεια θὰ ᾖ ἡ τοῦ ἐφοδιασμοῦ. Ἐκ τῆς μέχρι τοῦδε μελέτης τῆς ἐπιχειρήσεως, ἡ Στρατιὰ ἔφθασεν εἰς τὸ συμπέρασμα ὅτι δύναται νὰ προ166
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
χωρήσῃ μέχρι τοῦ ἀνατολικοῦ τμήματος τοῦ Σαγγαρίου, ἤτοι τῆς γραμμῆς Μπεϊλὶκ Κιοπροὺ-Καβάκ. Ἂν κατὰ τὸ διάστημα τοῦτο συναντήσῃ τὸν ἐχθρὸν καὶ συντρίψῃ αὐτόν, τότε ἡ καταδίωξις πρὸς Ἄγκυραν διὰ τμήματος τῆς Στρατιᾶς δὲν θὰ παρουσιάσῃ δυσχερείας. Ἂν τοὐναντίον ο ἐχθρὸς ὑποχωρήσῃ πέραν τοῦ Σαγγαρίου, ἡ Στρατιὰ θὰ προχώρησῃ ἢ θὰ σταματήσῃ ἀναλόγως τῶν παρουσιαζομένων μέχρι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης συνθηκῶν. Ἂν δηλαδὴ αἱ συνθῆκαι αὗται εἶναι εὐμενεῖς, π.χ. κατάληψις τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς μὴ κατεστραμμένης, ὁδοὶ καὶ αὐτοκίνητα ἐν καλῇ καταστάσει κ.λπ., δυνατὸν νὰ συνεχισθῇ ἡ πρὸς Ἄγκυραν πορεία, ἄλλως ἡ Στρατιὰ θὰ ἀναλάβῃ τὴν πρὸς Δορύλαιον ἐπάνοδον, καταστρέφουσα ριζικῶς τὰ ἀπὸ Μπεϊλὶκ Κιοπροὺ μέχρις ἀνατολικῶς Δορυλαίου 100 χιλιόμετρα, τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς. Ἐν Κιουταχείᾳ τῇ 15 Ἰουλίου 1921 Ἀναστάσιος Παπούλας Ἀντιστράτηγος
Με πλήθος «αν», με το «βλέποντας και κάνοντας» και με την αστόχαστη ελπίδα πως οι Τούρκοι – με αρχιστράτηγο έναν Κεμάλ – θα έπεφταν στο βλακώδες λάθος να δώσουν τη μάχη δυτικά από τον Σαγγάριο, ρίχτηκε ο στρατός μας στην κόλαση της Αλμυρής Ερήμου, για να γονατίσει, αφού πριν έγραψε με άφθονο αίμα μια θαυμαστή σε θέληση και ηρωισμό εποποιία, στη μάταιη προσπάθειά του να διασπάσει τις αλλεπάλληλες οχυρώσεις του εχθρού πάνω στα κακοτράχαλα βουνά που προστατεύουν την Άγκυρα. Το έγγραφο, που με βάση του παίχτηκε η τύχη του έθνους, ονομάζει την υπέρτατη αυτή προσπάθεια με τη «μετριόφρονα» λέξη «ἐπιδρομήν». Αργότερα ο Παπούλας θα δικαιολογηθεί πως είχε μεγάλες αμφιβολίες για την επιτυχία 167
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
τής προς την Άγκυρα εκστρατείας, αναγκάστηκε όμως, κάτω από επίμονη πίεση των πολιτικών δυνάμεων, να υποχωρήσει. Αυτό βέβαια δεν μπορεί να τον απαλλάξει από το βάρος της ευθύνης. Αν πρόβλεψε τα όσα ακολούθησαν, έπρεπε να παραιτηθεί. «Δεν το έκανα», θα πει αργότερα ο στρατηγός με το τόσο τραγικό τέλος, «γιατί φοβήθηκα τις διαλυτικές αρνητικές συνέπειες που θα είχε μια τέτοια χειρονομία μου στις στρατιωτικές δυνάμεις». Ο αντιστράτηγος Αλέξανδρος Μαζαράκης, στα Ἀπομνημονεύματά του,28 μιλώντας για την αποδοχή από τον Παπούλα και τον επιτελάρχη του Πάλλη των αποφάσεων του Γούναρη, γενικεύει το ζήτημα και γράφει: Ὑπεστήριξα πάντοτε ὅτι ὁ ἀρχιστράτηγος καὶ ὁ ἀρχηγὸς τοῦ ἐπιτελείου του, λόγῳ τῶν ἐξαιρετικῶν εὐθυνῶν τὰς ὁποίας ἀναλαμβάνουν, τῆς ἐμπιστοσύνης τὴν ὁποίαν πρέπει νὰ ἐμπνέουν εἰς τὸ ἔθνος ποὺ τοὺς παραδίδει τὰ τέκνα του, τὴν τιμήν του καὶ τὴν ὕπαρξίν του, δὲν εἶναι ὅπως ὅλοι οἱ ἄλλοι ἀξιωματικοὶ οἱ ὁποῖοι ὀφείλουν νὰ ὑπακούουν τυφλῶς εἰς τὰς διαταγὰς τῶν ἀνωτέρων καὶ νὰ τὰς ἐκτελοῦν ἄνευ ἀντιρρήσεως […]. Ἐὰν ἡ κυβέρνησις διατάξῃ ἐπιχειρήσεις τὰς ὁποίας ὁ ἀρχιστράτηγος θεωρεῖ ὀλεθρίας, ἔχει καθῆκον νὰ κάμῃ ὅ,τι δυνατὸν διὰ νὰ μεταβάλῃ τὰς ἀποφάσεις τῆς κυβερνήσεως καί, ἂν δὲν εἰσακουσθῇ, ὀφείλει νὰ παραιτηθῇ.
Όποιοι κι αν ήταν οι λόγοι που ανάγκασαν τον Παπούλα να δεχτεί, παρ’ όλο που είχε μεγάλες αμφιβολίες, την εκστρατεία προς τον Σαγγάριο και την Άγκυρα, η ιστορία δεν μπορεί να τον απαλλάξει από τις ευθύνες του. 28. Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν, Ἀπομνημονεύματα, Αθήνα: Ίκαρος, 1948, σελ. 295. 168
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ
Πορεία της ΧΙ Μεραρχίας μέσα από το καιόμενο Καρά Μαρσάλ τον Ιούλιο του 1921 (Αρχείο Πολεμικού Μουσείου)
ο «αίνιγμα» κωνσταντίνος Περισσότερο όμως εκπληκτική – και ίσως ανεξήγητη – είναι η στάση του Κωνσταντίνου. Προήδρευσε στο Πολεμικό Συμβούλιο της Κιουταχείας, κι όμως ούτε μια φορά δεν άνοιξε τα χείλη του είτε κάτι ν’ αντικρούσει είτε κάτι να διευκρινίσει είτε, επιτέλους, κάτι να ρωτήσει. Κράτησε τη στάση του ανθρώπου που είτε δεν μπορεί να έχει γνώμη για το θέμα που συζητείται ή, ακόμα πιο χειρότερο, που ολότε169
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ
λα αδιαφορεί για το ποια απόφαση θα ληφθεί. Μερικοί λένε πως είχε αντιρρήσεις για την εκστρατεία προς την Άγκυρα. Τη γνώμη τους αυτή τη στηρίζουν στο ακόλουθο επεισόδιο που αφηγήθηκε αργότερα ο μητροπολίτης Εφέσου Χρυσόστομος. Έτυχε να βρίσκεται εκείνες τις μέρες στην Κιουτάχεια και ο Κωνσταντίνος τον δέχτηκε σε ακρόαση. Κι ο δεσπότης αργότερα θα γράψει: […] «Μεγαλειότατε», τὸν διέκοψα, «ἐφ’ ὅσον τὸ ἔργον τοῦ στρατοῦ δὲν ἐτελείωσεν ἀκόμη, θὰ ἦτο ἀχαριστία ἐκ μέρους τῆς Ἐκκλησίας νὰ παραπονῆται, καὶ τώρα μάλιστα ὅτε πρόκειται νὰ ἐλευθερωθοῦν καὶ ἄλλα δυστυχῆ τέκνα της». Καὶ καταλλήλως προτιθέμενος νὰ μάθω ἂν ἀπεφασίσθη ἢ ὄχι ἡ ἐκστρατεία τῆς Ἀγκύρας, προσέθεσα: «Ἢ δὲν ἀποφασίσατε, Μεγαλειότατε, τὴν κατὰ τῆς Ἀγκύρας ἐκστρατείαν;» Αἱ τελευταῖαι μου λέξεις συνεκλόνισαν τὸν βασιλέα, ὅστις, ἐγερθεὶς βιαίως, καὶ ἐνῷ ἡ ὄψις του εἶχε προσλάβει μίαν καταφανῆ ἔκρηξιν θυμοῦ, κατέφερε τὸν γρόνθον του ἐπὶ τοῦ πρὸ αὐτοῦ γραφείου του, συγχρόνως δὲ μὲ τὴν κεραυνώδη φωνήν του ἀπήντησεν: «Ἐγὼ οὐδὲν ἀπεφάσισα! Δὲν εἶμαι ἁρμόδιος ἐγώ! Δύνασθε νὰ ἐρωτήσετε ἀπ’ ἔξω ἐκείνους ποὺ κυβερνοῦν!» Καὶ χωρὶς νὰ προσθέσῃ ἄλλη λέξιν, συνέπλεξεν ὄπισθέν του τὰς χεῖρας του καὶ ἤρχισε βηματίζων νευρικὰ κατὰ μῆκος τοῦ δωματίου ψιθυρίζων πότε-πότε μὲ προφανῆ δυσαρέσκειαν κάτι μεταξὺ τῶν ὀδόντων του. Ἀντιληφθεὶς ὅτι ὁ βασιλεὺς δὲν εὑρίσκετο εἰς κατάστασην ψυχολογικὴν διὰ νὰ συνεχισθῇ ἡ ὁμιλία μας, ἠγέρθην, τοῦ ἐζήτησα ἐκ δευτέρου συγγνώμην διὰ τὴν ἀνησυχίαν τὴν ὁποίαν τοῦ προεκάλεσα, τὸν ἀποχαιρέτησα καὶ ἀπῆλθον. Παρέμεινα ἐπ’ ὀλίγον στὸν ἀντιθάλαμον. Ἡ ἀπήχησις τῶν ἀτάκτων νευρικῶν βηματισμῶν τοῦ βασιλέως ἠκούετο ἀκόμη εὐκρινῶς... 170