Αρχιερατικές χοροστασίες & λειτουργίες zητήματα τάξης των ψαλτικών χορών

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ (3η ΕΝΟΤΗΤΑ)

ΘΕΜΑ:

Αρχιερατικές Χοροστασίες & Λειτουργίες Διάφορα ζητήματα Τάξης των Ψαλτικών Χορών

ΔΙΔΑΣΚΩΝ

Βασίλειος Μαυράγκανος Θεολόγος - Καθηγητής Βυζαντινής Μουσικής

Παύλειο Πολιτιστικό Κέντρο Ιεράς Μητροπόλεως Τετάρτη 26 Ιανουαρίου 2011

ΟΡΓΑΝΩΣΗ: ΣΧΟΛΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΒΕΡΟΙΑΣ, ΝΑΟΥΣΗΣ & ΚΑΜΠΑΝΙΑΣ ‹‹ΚΟΣΜΑΣ Ο ΜΑΔΥΤΙΝΟΣ››

Αρχιερατική Χοροστασία στον Εσπερινό Μετά την επένδυση του στον Νάρθηκα ο Αρχιερέας έρχεται στο Σολέα και ευλογεί το Λαό ενώ οι Χοροί αμφότεροι, ηπίως, αργώς και μετά μέλους ψάλλουν το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα›› υπό τη διεύθυνση του Πρωτοψάλτη. Ο Αρχιερέας ανεβαίνει στο Θρόνο και οι κληρικοί που πρόκειται να λάβουν μέρος στην Ακολουθία παίρνουν Καιρό. Το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη…›› πρέπει να διαρκέσει τόσο, όσο χρειαστεί για να μπει στο Ιερό Βήμα και ο τελευταίος κληρικός. Στο ‹‹Ὑπέρ του Ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν…›› οι Χοροί κανονικώς απαντούν με το ‹‹Κύριε ἐλέησον›› χύμα, ενώ ο Αρχιερέας ευλογεί το Λαό (με το χέρι). Σήμερα όμως έχει επικρατήσει να λέγεται και εδώ το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα››. Στο ‹‹Της Παναγίας, ἀχράντου…›› δύο Κανόναρχοι (ένας από κάθε Χορό) έρχονται απέναντι από το Θρόνο και κάνουν υπόκλιση στον Αρχιερέα. Αφού περατωθεί η εκφώνηση από τον Ιερέα, ο ένας από αυτούς εκφωνεί με απλό και σοβαρό ύφος το ‹‹Κέλευσον Δέσποτα Ἅγιε ἦχος…›› ενώ ο Αρχιερέας ευλογεί τον Πρωτοψάλτη για να ψάλλει το Κεκραγάριο. Στη φράση ‹‹…Κύριε, ἐκέκραξα πρὸς σέ…›› ο Αρχιερέας ευλογεί τους Κανόναρχους και αυτοί κάνουν υπόκλιση-μετάνοια και πηγαίνουν ένας-ένας να πάρουν ευχή, έπειτα πάλι μετάνοια-υπόκλιση και επιστρέφουν στα Αναλόγια τους αφού κάνουν υπόκλιση στο Ιερό Βήμα αλλά και μεταξύ τους. Με την εκφώνηση του Αρχιερέα του ‹‹Νῦν ἀπολύεις…›› ο Αναγνώστης λέγει το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα›› και ευθύς αμέσως το Τρισάγιο. Ενώ ο Ιερέας κάνει την Απόλυση, ο Αρχιερέας από το Θρόνο ευλογεί το Λαό (με το Σταυρό) και οι Χοροί ψάλλουν το ‹‹Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα…››. Ο Αρχιερέας όταν χοροστατεί στον Εσπερινό, διαβάζει τον Προοιμιακό, ψάλλει το ‹‹Φῶς ἱλαρὸν…›› διαβάζει τα Αναγνώσματα αν υπάρχουν, το ‹‹Καταξίωσον…››, λέγει το ‹‹Εἰρήνη πᾶσι››, το ‹‹Νῦν ἀπολύεις…››, το ‹‹Στερεώσαι›› ή το ‹‹Εὐλογία Κυρίου›› αν υπάρχει Αρτοκλασία στην οποία και προεξάρχει με Ωμοφόριο και Πετραχήλι.

[2]

Αρχιερατική Χοροστασία στον Όρθρο Ο Πρωτοψάλτης πρέπει να κανονίσει έτσι τον χρόνο ώστε όταν ο Αρχιερέας κατευθύνετε από τον Νάρθηκα στον Σολέα να αναγινώσκεται (από έναν Κανόναρχο) το Κοντάκιο και το Συναξάριο. Σχετικά με το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη…›› της εισόδου ισχύει ότι και στον Εσπερινό. Σύμφωνα με το Τυπικό της Μ. Χ. Ε. (Γ. Βιολάκη) μετά τις Καταβασίες γίνεται η Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου. Ενώ ψάλλεται ο Ν΄ Ψαλμός ο Αρχιερέας κατέρχεται στο μέσο του Ναού, όταν ο Β΄ Χορός ψάλλει αργώς το ‹‹Ἰδοὺ γὰρ ἀλήθειαν ἠγάπησας…››, ασπάζεται το Ιερό Ευαγγέλιο και ευλογεί το Λαό (με το χέρι) ενώ ο Α΄ Χορός ψάλλει σύντομα το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα›› και παίρνει την κατάληξη ο Β΄ για να συνεχίσει και πάλι ο Α΄ τον Ν΄. Στα Πασοπνοάρια η Τάξη του ‹‹Κέλευσον…›› όπως και στον Εσπερινό. Στον Όρθρο όμως ο Αρχιερέας ευλογεί τους Κανόναρχους στην φράση ‹‹…Αἰνεῖτε τὸν Κύριον…››. Όταν πρόκειται να λειτουργήσει ο Αρχιερέας μετά τα Πασαπνοάρια ο Πρωτοψάλτης ψάλλει αργώς ‹‹Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα…››. Ο Αρχιερέας κατέρχεται από τον Θρόνο στο σημείο της λέξεως ‹‹…ἀρχι…›› για να πάρει Καιρό. Αφού περατωθεί η Ακολουθία του Καιρού, ο Αρχιερέας ευλογεί τον Λαό (με το Τρικέρι) και ο Β΄ χορός ψάλλει σύντομα το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα››. Στις Αρχιερατικές Χοροστασίες του Όρθρου της Μ. Εβδομάδας ο Αρχιερέας κατέρχεται από το Θρόνο για να προσκυνήσει το Νυμφίο ή το Σταυρό ή τον Επιτάφιο, όταν ο Β΄ Χορός ψάλλει σε αργό μέλος το ‹‹Αἰνεῖτε αὐτόν…›› (κατά παράδοση του Ιακώβου Πρωτοψάλτου). Αφού προσκυνήσει ευλογεί το Λαό (με το χέρι) ενώ ο Α΄ Χορός ψάλλει σύντομα το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα›› (την κατάληξη ο Β΄) και ανέρχεται στο Θρόνο. (Στον Πατριαρχικό Ναό ο Πατριάρχης χοροστατεί από το Παραθρόνιο στις Ακολουθίες του Νυμφίου). Η ίδια Τάξη τηρείτε και όταν ο Αρχιερέας χοροστατήσει στην Θεία Λειτουργία. Σύμφωνα με παλαία τάξη που τηρούνταν σε ειδικές περιστάσεις η αμφίεση του Αρχιερέα γίνονταν στον Σολέα μετά το πέρας της Δοξολογίας ενώ ο Λαμπαδάριος έψαλλε το περίφημο ‹‹Ἄνωθεν οἱ Προφῆται…›› του Ιωάννου Κουκουζέλη σε σύντμηση Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου. Ο Αρχιερέας όταν χοροστατεί στον Όρθρο ψάλλει αντί του Α΄ Χορού τις Καταβασίες, λέγει το ‹‹Εἰρήνη πᾶσι›› στο Εωθινό Ευαγγέλιο, απαγγέλει το ‹‹Ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι…››, ψάλλει την Τιμιωτέρα ή την Θ΄ Ωδή του Κανόνα και τα Εξαποστειλάρια. (Στον Πατριαρχικό Ναό η Τάξη απαγορεύει στον Πατριάρχη να ψάλλει τις Καταβασίες, γιατί είναι δικαίωμα των Χορών. Ψάλλει μόνο την Τιμιωτέρα, όχι όμως την Θ΄ Ωδή και τα Εξαποστειλάρια.)

[3]

Αρχιερατική Θεία Λειτουργία Στο ‹‹Ὑπέρ του Ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν…›› όπως και στον Εσπερινό. Στην Είσοδο του Ευαγγελίου ο Αρχιερέας ψάλλει με τους Ιερείς το Εισοδικό και ευλογεί το Λαό (με τα δικηροτρίκηρα) ενώ ο Α΄ Χορός ψάλλει σύντομα το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα››. Στις Αρχιερατικές Λειτουργίες ψάλλεται πεντάκις ο Τρισάγιος Ύμνος και έπειτα το Δύναμις του Βήματος από τους Ιερείς. Στα ‹‹Κύριε, Κύριε ἐπίβλεψον…›› του Αρχιερέα, οι χοροί απαντούν με το ‹‹Ἀμήν››. Ο Α΄ Χορός ψάλλει το ‹‹ Κύριε σῶσον τοὺς εὐσεβεῖς›› τη δεύτερη φορά. Η φήμη του Μητροπολίτη ψάλλεται άπαξ από του Βήματος και δις από των Χορών. Μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου από τον Διάκονο, ο Αρχιερέας ευλογεί το Λαό (με το Σταυρό) ενώ ο Β΄ Χορός λέγει χύμα το ‹‹Δόξα σοί, Κύριε, δοξα σοί›› και ο Πρωτοψάλτης ψάλλει το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα››. Πριν τα Πληρωτικά ο Αρχιερέας ευλογεί τον Λαό (με το δικήρι) ενώ ο Α΄ Χορός ψάλλει σύντομα το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα››. Στο ‹‹Ἐν πρώτοις, μνήσθητι…›› των Ιερέων με την αναφορά του ονόματος του Λειτουργού Αρχιερέα το ‹‹Κύριε ἐλέησον›› χύμα, ενώ στο τέλος το ‹‹Ἀμήν››. Στο ‹‹Σῶσον, ὁ Θεός, τὸν λαόν σου›› από τον Αρχιερέα, ο Β΄ Χορός λέγει χύμα το ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα›› ενώ ο Α΄ Χορός ψάλλει το ‹‹Εἴδομεν τὸ φῶς››. Στην Απόλυση ‹‹Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα…›› όπως και στον Εσπερινό. Στις Αρχιερατικές Θ. Λειτουργίες ο Αρχιερέας ψάλλει με τους Ιερείς το Εισοδικό, το Απολυτίκιο μετά την Είσοδο, όπου και θυμιάζει, και το Κοντάκιο. Επίσης τον Τρισάγιο Ύμνο την τρίτη και την πέμπτη φορά. Λέγει τα ‹‹Κύριε, Κύριε ἐπίβλεψον…››. Ψάλλει με τους Ιερείς το ‹‹ Κύριε σῶσον τοὺς εὐσεβεῖς›› την πρώτη φορά, το ‹‹Καὶ ἐπάκουσον ἡμῶν›› και την φήμη του Πατριάρχη. Λέγει τα ‹‹Εἰρήνη σοι›› του Αποστόλου και του Ευαγγελίου. Κηρύττει τον Θείο Λόγο. Θυμιάζει στο Χερουβικό Ύμνο και μνημονεύει στην Είσοδο των Τιμίων Δώρων. Ευλογεί τα Άγια. Κοινωνεί Κλήρο και Λαό. Λέγει τα ‹‹Εἰρήνη πᾶσι››.

[4]

Πότε οι Χοροί κατεβαίνουν από το Στασίδι τους α) Στον Εσπερινό:  Στο ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη…›› εισόδου του Αρχιερέα, ‹‹Εὐλογητὸς›› και Προοιμιακό.  Στα Απολυτίκια των Κατανυκτικών Εσπερινών.  Στην Απόλυση. β) Στον Όρθρο:  Στο ‹‹Εὐλογητὸς››, τον Εξάψαλμο, ‹‹Θεὸς Κύριος…›› και Απολυτίκια.  Στο ‹‹Εἰς πολλὰ ἔτη…›› εισόδου του Αρχιερέα.  Στο Ευαγγέλιο του Όρθρου.  Στα Μεγαλυνάρια (όχι όμως όταν ψάλλεται ο Κανόνας της Θ΄ Ωδής).  Στο ‹‹Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα…›› στις Αρχιερατικές Λειτουργίες.  Στο ‹‹Αἰνεῖτε αὐτόν…›› στις Αρχιερατικές Χοροστασίες.  Στην Δοξολογία στις Αρχιερατικές Λειτουργίες. γ) Στην Λειτουργία:  Στο ‹‹Εὐλογημένη ἡ Βασιλεία…››.  Στο Ευαγγέλιο.  Στην Μεγάλη Είσοδο.  Στο ‹‹Σὲ ὑμνοῦμεν…›› και ‹‹Ἄξιόν ἐστιν…››.  Στο ‹‹Πρόσχωμεν…››, ‹‹Εἰς ἅγιος…››.  Στο ‹‹Μετὰ φόβου…›› έως το ‹‹Εἴδομεν τὸ φῶς…››.  Στην Απόλυση. δ) Σε ειδικές περιστάσεις:  Στην ανάγνωση των Ευχών του Μεγάλου Αγιασμού.  Στην περιφορά του Σταυρού την Μ. Πέμπτη το βράδυ.  Στις περιφορές του Σταυρού, της Σταυροπροσκυνήσεως και του Επιταφίου την Μ. Παρασκευή το πρωί.  Στην ανάγνωση των Ευχών της Γονυκλισίας την Πεντηκοστή.  Στα ‹‹Κύριε ἐλέησον›› της χειροτονίας.

[5]

Περί ήχων από το άγραφο Τυπικό της Μ. Χ. Ε. Δευτέρα: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Α΄. Τρίτη: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Βαρύ. Τετάρτη: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Δ΄ Άγια. Πέμπτη: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο πλ. Δ΄. Παρασκευή: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο πλ. Α΄. Σάββατο: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο πλ. Α΄ (ή σε ήχο της εβδομάδας που αποδίδεται).

1η Σεπτεμβρίου: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Α΄.

14 η Σεπτεμβρίου: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Δ΄ Άγια. Παραμονή Χριστουγέννων: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Β΄. Χριστούγεννα: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Α΄.

26η Δεκεμβρίου: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Β΄. Πρωτοχρονιά: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Α΄. Παραμονή Θεοφανείων: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Β΄. Θεοφάνεια: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Βαρύ.

7η Ιανουαρίου: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Βαρύ. Σταυροπροσκυνήσεως: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Δ΄ Άγια. Λαζάρου: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Α΄. Βαΐων: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Δ΄ Άγια. Πάσχα: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Α΄. Θωμά: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Α΄. Μεσοπεντηκοστή: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Δ΄ Άγια. Ανάληψη: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Δ΄ Άγια. Πεντηκοστή: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Βαρύ. Δεσποτικές εορτές: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Α΄. Θεομητορικές εορτές: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Δ΄ Άγια. Εορτές Αγίων: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο της ημέρας. Μεταμορφώσεως: Χερουβικό και Κοινωνικό σε ήχο Δ΄ Άγια.

[6]

Διάφορα ζητήματα Τάξης Προσέλευση, Ενδυμασία, Συμπεριφορά: Οι Χοροί καταλαμβάνουν εγκαίρως τις θέσεις τους. Φορούν πάντοτε Ράσο (με κλειστό το Ράσο στον λαιμό). Κατά την διάρκεια των χοροστασιών τους στα Αναλόγια στέκονται πάντοτε όρθιοι, δεν κάνουν περιττές κινήσεις, δεν ομιλούν μεταξύ τους και δεν εγκαταλείπουν την θέση τους πριν από την Απόλυση των Ακολουθιών. Υπακούουν στις οδηγίες του Πρωτοψάλτη ή του Λαμπαδάριου. Καιρός των Ψαλτών: Οι Χοροί πριν καταλάβουν τις θέσεις τους φορούν το Ράσο τους και παίρνουν την ευχή του Ιερέα. Όταν εισέρχεται ο Αρχιερέας στις Ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου όπου πρόκειται να χοροστατήσει, οι Χοροί δεν κατεβαίνουν να πάρουν Καιρό. Καιρό παίρνουν οι Ιερείς και οι Διάκονοι για να ντυθούν τα άμφια τους ώστε να λάβουν μέρος στις Ακολουθίες. Οι Χοροί είναι ήδη ενδεδυμένοι και έχουν καταλάβει τις θέσεις τους. Εξάλλου οι Χοροί τόσο στην Ακολουθία του Εσπερινού όσο και στου Όρθρου παίρνουν Καιρό από τον Αρχιερέα με την τάξη του ‹‹ Κέλευσον Δέσποτα Ἅγιε ἦχος…››. Κινήσεις των Χορών: Όταν οι Χοροί ψάλλουν αντιφωνικά τότε είναι στραμμένοι προς αλλήλους. Στην Απαγγελία του Ευαγγελίου είναι στραμμένοι είτε προς τον Άμβωνα είτε προς την Ωραία Πύλη. Στην Έναρξη αλλά και στην Απόλυση κάθε Ακολουθίας είναι στραμμένοι προς Ανατολάς. Στις Αρχιερατικές Χοροστασίες και Λειτουργίες οι κινήσεις των Χορών εξαρτώνται από την θέση στην οποία βρίσκεται ο Αρχιερέας. Στις ευλογίες και τις θυμιάσεις κάνουν υπόκλιση. Αντιφωνία των Χορών: Οι Χοροί ψάλλουν πάντοτε εναλλάξ. Το ότι ο Πρωτοψάλτης με το Χορό του έχει τα Πρεσβεία δεν σημαίνει ότι θα τα λέγει και όλα μόνος του. Ακόμη και τα χύμα ‹‹Κύριε ἐλέησον›› ή τα ‹‹Παράσχου Κύριε›› λέγονται εναλλάξ. Επίσης όπως και στα Ειρηνικά της Λειτουργίας όπου τα μισά ‹‹Κύριε ἐλέησον›› τα λέγει ο Α΄ Χορός και τα άλλα μισά τα λέγει ο Β΄, έτσι και στα Πληρωτικά (όταν πρόκειται να ψαλλούν Λειτουργικοί Ύμνοι) τα ‹‹Κύριε ἐλέησον›› τα λέγει ο Α΄ ενώ τα ‹‹Παράσχου Κύριε›› ο Β΄ Χορός. Τέλος οι Χοροί πρέπει να σέβονται την Τάξη στη σειρά των ψαλλομένων. Για παράδειγμα το Τροπάριο της Κασσιανής την Μ. Τρίτη το απόγευμα θεωρείται δεδομένο ότι θα το ψάλλει ο Πρωτοψάλτης, ενώ όλα τα Δοξαστικά των Αποστίχων είναι δικαίωμα του Λαμπαδάριου. Αν λοιπόν θέλει ο Πρωτοψάλτης να ετοιμάσει κάτι από Χορού ή και με την συμμετοχή του Β΄ Χορού, θα πρέπει να ζητήσει την άδεια από τον συνάδελφο του Λαμπαδάριο.

[7]

Σχετικά με την Ανάγνωση του Αποστόλου: Όπως είναι γνωστό ο Απόστολος απαγγέλεται εμμελώς από τον Δομέστικο ή από έναν βοηθό των Χορών. Ο Αποστολάριος λοιπόν όταν απαγγέλει το Προκείμενο πρέπει είναι στραμμένος προς τον Διάκονο (ή τον Ιερέα), όταν όμως αρχίσει την απαγγελία της Περικοπής τότε στρέφεται προς τον Λαό. Στο ‹‹Εἰρήνη σοὶ τῷ ἀναγινώσκοντι›› δεν κατεβαίνει να πάρει να πάρει ευχή αλλά αρκείται σε μια υπόκλιση. Άλλα χρήσιμα: Ο Πρωτοψάλτης είναι υπεύθυνος να κανονίσει έτσι την χρονική αγωγή των ψαλλομένων ώστε η Ακολουθία να περατωθεί σύμφωνα με το ισχύον πρόγραμμα της κάθε περιόδου. Επίσης είναι υπεύθυνος ώστε όλα στην Ακολουθία να κυλίσουν ομαλά και με Τάξη, αυτό βέβαια προϋποθέτει συνεννόηση είτε με τον συνάδελφό του Λαμπαδάριο είτε με τους Ιερείς, αλλά και σε μια ‹‹δύσκολη›› στιγμή με την πείρα του να μην αφήσει να γίνει οποιαδήποτε αταξία μέσα στην Ακολουθία.

[8]

ΠΗΓΕΣ-ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Βιολάκης Γεώργιος, Τυπικόν της του Χριστού Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, Σαλίβερος.

Μεγάλης

Εκκλησίας,

Δοσίθεος (Αρχιμανδρίτης), Θέλω να πιω όλο τον Βόσπορο, Δ΄ Έκδοση, Ευρυτανία, Ι. Μ. Παναγίας Τατάρνης, 2003. Ιωαννίδης Δημήτριος, Τελετουργικόν Αρχιερατικών Χοροστασιών και άλλα, Ανέκδοτο. Πατριαρχική και Συνοδική Επιτροπή επι της Θείας Λατρείας, Τάξις Πατριαρχικών Χορών & Φαράσογλου Σεραφείμ (Πρωτοπρεσβύτερος), Λειτουργικαί Παρατυπίαι, στο Χρήστος Τσιούνης, Άρθρα και μελέτες για την Πατριαρχική Τάξη και Παράδοση, Αθήνα, Κέντρο Παραδοσιακών Μουσικών Εκδόσεων, 2007. Παπαγιάννης Κωνσταντίνος (Πρωτοπρεσβύτερος), Σύστημα Τυπικού των Ιερών Ακολουθιών του όλου Ενιαυτού, Αθήνα, Αποστολική Διακονία, 2006. Φαράσογλου Σεραφείμ (Πρωτοπρεσβύτερος), Από την Τάξη και Ψαλμωδία στον Πατριαρχικό Ναό Κωνσταντινουπόλεως, Εφημέριος 1 (1988) σελ. 20-22, 2 (1988) σελ. 45-46, 3 (1988) σελ. 61-63, 6 (1988) 108-109, 7 (1988) σελ. 134-135, 8 (1988) σελ. 150-151, 9 (1988) σελ. 174, 11 (1988) σελ. 216-217, 12 (1988) σελ. 254-255, 13 (1988) σελ. 280-282, 15 (1988) σελ. 314-315, 16 (1988) σελ. 342-347, 17 (1988) σελ. 375-376, 1 (1989) σελ. 27-28 & 5 (1989) σελ. 94-95. Ψάχος Κωνσταντίνος, Τα κατ΄ άγραφον Παράδοσιν εκ τε των ψαλλομένων και εκ του Τυπικού διασωθέντα, Νέα Φόρμιγξ 11-12 (1922) σελ. 1-2, 13 (1922), σελ. 2-3 & 16,17,18 (1922) σελ. 4.

[9]