Mata 20m

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ ÄÓÃÀÀÐ “ѯÐÜÅÝ” ÑÝÒï¯ËÈÉÍ ÕÀÂÑÐÀËÒ 1 2009/12

Ý. ÁÀÄÀÐ-ÓÓÃÀÍ ÁÈ × ÃÝÑÝÍ ÓËÑÛÍÕÀÀ ÕªÃÆÈËÄ ÕÓÂÜ ÍÝÌÐÝÝ ÎÐÓÓËÍÀ Ë ÃÝÆ ÁÎÄÄÎÃ

20-Ð ÇÓÓÍÛ ØÈËÄÝà 20 Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ÍÝÃ

ÎÏÅÐÀ ÕÀÓÑ Á¯Õ ÖÀà ¯ÅÈÉÍ

ÒÝÐï¯Í ÁÀß ÁÀßÍ

10

ÃÝÐ Á¯ËÈÉà ÞÓ ÁÀÒ ÁÝÕ ÁÎËÃÎÄÎà ÂÝ?

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

2

ÌÎÍÃÎËÛÍ Ñ¯ÐÜÅÝÒÝÉ ÒÝÌÖÝÕ ÍÈÉÃÝÌËÝà Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã íü 1993 îíä áàéãóóëàãäñàí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Ìàíàé íèéãýìëýã Óëààíáààòàð õîòîä áàéðëàäàã, 21 àéìàãò ñàëáàðòàé. ÌÑÒÍ íü Ñ¿ðüåý Óóøèãíû ªâ÷èíòýé Òýìöýõ Îëîí Óëñûí Õîëáîî áîëîí òóñ õîëáîîíû Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ãèø¿¿í áàéãóóëëàãà þì. ÝÐÕÝÌ ÇÎÐÈËÃÎ Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ òºðèéí áîäëîãîä õóâü íýìðýý îðóóëàõûí çýðýãöýý íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òýðã¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà áîëíî. ÇÎÐÈËÃÎ Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ, ñýðãèéëýõýä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ çàìààð ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëòûã áóóðóóëíà. ÕÀßà Áàÿíãîë ä¿¿ðýã, Àìàðñàíààãèéí ãóäàìæ, “Ñàí” Äýýä Ñóðãóóëèéí áàéð, 301, 308 òîîò Ø/õ-49/347, Óëààíáààòàð-211049, Ìîíãîë Óëñ Óòàñ: 366617, 50157111 Ôàêñ: 366617 È-ìýéë: mata@mongol.net Âýáñàéò: www.mata.org.mn

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ

3

ØÈÍÝ ÎÍÛ ÌÝÍÄ Õ¯ÐÃÝÅ!

Ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêöè

Ñýòã¿¿ë÷: Ê.Àðèóíòóÿà

Ýðõëýí ãàðãàã÷:

Äóãààðò Á.Òºðáàò

Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã

àæèëëàñàí:

Õ.̺íõçóë,

Ä.Ýíõöýöýã,

Äèçàéíåð: Ö.Õàòàíáààòàð

Äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà:

Ãýðýë çóðàã÷èí: Ä.Ò¿âøèíáàÿð

Òàéâàíû Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã

Ðåäàêöèéí õàÿã:

Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: Åðºíõèé ýðõëýã÷: Á.Ñîëîíãî

Óëààíáààòàð õîò, Áàÿíãîë ä¿¿ðýã, Àìàðñàíààãèéí ãóäàìæ, Ñàí äýýä ñóðãóóëèéí áàéð 301 òîîò.

Åðºíõèé ðåäàêòîð: Í.Íàðàíáàò

Øóóäàí: Ø/Õ

Ǻâëºõ: Ë.Òºìºðáààòàð, Ä.Õàíäààñ¿ðýí

Óòàñ: 366617, 50157111

Ñýòã¿¿ëä íèéòëýãäñýí àëèâàà ìýäýýëýë, ãýðýë çóðãèéã ðåäàêöèéí çºâøººðºëã¿é á¿õýëä íü áîëíî õýñýã÷ëýí íèéòëýõ, õóóëáàðëàõûã õîðèãëîíî.

4

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ Ñ À  ÓÐ

Ç

Øèíý æèëèé í ãàöóóðààð ãàí óóð àìüñãàë òàé õàìò “ Ñ¿ð ãàðñàí òàíû ãýðò ýñâýë àëáàí òàñàë ü åý” ñýòã¿¿ëèé àíõíû äóãàà ãààíä òàíü ø í ìààíü õàâ ð çî÷èëæ áà èíý æèëèéí ñð éãààä áàÿðòà àëò ñýòã¿¿ë á Ìàíàé ñýòã¿¿ é áàéíà. îëîõ ………….. ñý ëýýñ òà õ¿í òã¿¿ëèéí òº òó

ðºëõòíèé ò¿ òìûí íýãíèé ¿õýíä öàãàà õ íü àìèéã í òàõàë õýì àâ÷ îäîæ á óíøèõ áîëí ýýí íýðëýãä àéñàí ñ¿ðüå î. Áèäýíòýé ýæ íýãýí öàã ý ºâ÷íèé òà á¿õ ë öàã ¿å –èéã õàëäâà ò 7 ëààðõ ìýäýý èéí òóðøèä ðëóóë÷èõààä ëë õà èéã öóâðàëàà õ¿í ìò ÿâñààð è áàéãàà ýíý õè÷ýýäýãã¿é. ð ðñýí, äýëõèé ºâ÷íèé òàëà Õ¿í ººðòýé㺠í íèéò õ¿í àì îëæ àð òýð áîëã º í¿¿ð òóëààã äýý. Áèäíèé îí õ¿ì¿¿ñ ì ûí 1/3 ¿é ë áîë òýð õýíèéã ìààí ýääýãã¿é. Ì ç¿éëèéí òàëà ü ÷ äàéð÷ á íü òà áèä º ýäüå ÷ ãýæ îëîõ ýíýõ¿¿ àð àíõààð÷ ºðñäèéí áî ñî º ëîí îéð äî â÷ í è í ºâ÷èíòýé òýì ð è õä é îãã¿é ø¿¿ òà ëààð çºâ ìýä òíûõîî õ¿ì öýõýä òà áèä ëýã ìýäýýëý ¿¿ñèéí ýð¿¿ íèé îðóóëæ ëò ë ýé áàéõ ìýíäèéã õàì áóé õóâü íýì ̺í ÌÓ-ûí ãààëàõ, öààø ýð áàéõ áîëí õºäºëìºðèé ëààä ýíý î. í áààòàð, ñ¿ á¿õýíäýý ñýòã ðüåýòýé òýì ¿¿ë÷ Ø. ÿð öýã÷ ýë÷ òàì áàçàðûí “Á èð÷èí Ý. Á è Ìîíãîëîîð Ìîðüä ýðãý àäàð-Óóãàí îî ãî¸äîã” ñýí íààäìû óíøèã÷ òà í äóðäàí òî îñîîð íü äýý Ìîíãîë ãýñý ë ýý í çóðãààí ãî¸äîã ¿ñýãòýé áóð ìàíàé ñýòã¿¿ õàí íýðýýð ëèéí àíõíû íü äýëõèéä äóãààðààð ä ãî¸äîã ãýñý àìæóóëàí õ¿ Òà ìàíàé ñý í ñàéõàí ì ðãýæ áàéíà. òã¿¿ëèéí í¿¿ ºð¿¿äèéã ð í ýý õàíäëàãàä ÿì ñ äýëõèéí ø àð ºí㺠äàâàì èëäýã áàðèëã ãàéëàõ òàëààð ûí òàëààð á ñîíèðõîëòîé îëîí èðýõ î , îäîä øèíý ÿðèëöëàãóóä íû çàãâàðûí æèëýý õýðõý ûã óíøààðàé í òýìäýãëýí ÷èã . Ãýð á¿ëýý õý ºíãºð¿¿ëäýã ðõýí àç æàð òàëààð ãàëòàé áàò á õýñãèéã ãýð ºõ áàéëãàõ á¿ëäýý õàéð òàëààð ñîíè òàé ãýðèéí ýç ðõîëòîé öóâ ýí, ýçýãòýé òà Òà õýðýâ òàì ðàë ìýäýýëë á¿õýíä çîðè õè òàòäàã áî èéí ýõíèé óëæ áýëäëýý. ë ¿ð õ¿¿õýä ýñâýë ãàäàà ãý ð ãàð÷ òàòäàã á ¿ë è é í õí èéãýý õîðäóó áàéæ áîëîõ àðãà áîëæ ÷à ëàõã¿éí òóëä þì. Ãýòýë ýí äàõã¿é íü. Òà ìàãàäã¿é ºº ý íü òàíû õ¿ ýíý òàëààðõ ð ºðººíä ¿õäèéã òàìõè ìýäýýëëèéã í û óòààíààñ õàì …………… áóëàí ãààëàõ ãààñ îëæ óí øààðàé. Øèíý æèëè éí ¿äýøëýã äýýð õàìãèé æèëýýð ºìñº í ãî¸ íü áàé õ äààøèíçí äàã ýðõýìñý ûõàà çàãâàð ã á¿ñã¿é÷¿¿ä ûã ñîíãîõîä ýä ýíý æèëè ìàíàé ñýòã¿¿ éí øèíý ë òóñëàõ áîëí î. Ò

à á¿õýíä ýð¿¿ ë ýíõèéã õ¿ñ ýí åðººå. Òàíûã õ¿íäýò ãýñýí

Á. Ñîëîíãî

5

1 ä¿ãýýð ñàð

2 äóãààð ñàð

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

3 äóãààð ñàð

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

28

29

30

31

1

2

3

1

2

3

4

5

6

7

1

2

3

4

5

6

7

4

5

6

7

8

9

10

8

9

10

11

12

13

14

8

9

10

11

12

13

14

11

12

13

14

15

16

17

15

16

17

18

19

20

21

15

16

17

18

19

20

21

18

19

20

21

22

23

24

22

23

24

25

26

27

28

22

23

24

25

26

27

28

25

26

27

28

29

30

31

1

2

3

4

5

6

7

29

30

31

1

2

3

4

5 äóãààð ñàð

4 ä¿ãýýð ñàð Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

6 äóãààð ñàð

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

29

30

31

1

2

3

4

26

5

6

7

8

9

10

11

3

27

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

28

29

30

1

2

31

1

2

3

4

5

6

4

5

6

7

8

9

7

8

9

10

11

12

13

11

12

13

14

15

16

14

15

16

17

18

19

20

12

13

14

15

16

17

18

10

19

20

21

22

23

24

25

17

18

19

20

21

22

23

21

22

23

24

25

26

27

26

27

28

29

30

1

2

24

25

26

27

28

29

30

28

29

30

1

2

3

4

31

1

2

3

4

5

6

7 äóãààð ñàð

8 äóãààð ñàð

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

9 ä¿ãýýð ñàð

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

28

29

30

1

2

3

4

26

27

28

5

6

7

8

9

10

11

2

3

4

10

11

29

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

30

31

1

30

31

1

2

3

4

5

5

6

7

8

6

7

8

9

10

11

12

12

13

14

15

12

13

14

15

16

17

18

9

13

14

15

16

17

18

19

19

20

21

22

23

24

25

16

17

18

19

20

21

22

20

21

22

23

24

25

26

26

27

28

29

30

31

1

23

24

25

26

27

28

29

27

28

29

30

1

2

3

30

31

1

2

3

4

5

10 äóãààð ñàð

11 ä¿ãýýð ñàð

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

12 äóãààð ñàð

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

Äàâàà Ìÿãìàð Ëõàãâà Ï¿ðýâ Áààñàí Áÿìáà Íÿì

27

28

29

30

1

2

3

1

2

3

4

5

6

7

29

30

1

2

3

4

5

4

5

6

7

8

9

10

8

9

10

11

12

13

14

6

7

8

9

10

11

12

11

12

13

14

15

16

17

15

16

17

18

19

20

21

13

14

15

16

17

18

19

24

22

23

24

25

26

27

28

20

21

22

23

24

25

26

31

29

30

1

2

3

4

5

27

28

29

30

31

1

2

18 25

19 26

20 27

21 28

22 29

23 30

6

¹

Óëààíáààòàð õîò

Óòàñíû äóãààð

1

ÁÃÄ, Ñàí Äýýä Ñóðãóóëèéí áàéð, 301 òîîò, Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã

366617, 50157111

2

ÁÇÄ, ժѯÒ, Ñ¿ðüåýãèéí Òàíäàëò Ñóäàëãààíû àëáà

50157112

3

ÁÇÄ, ժѯÒ, Ñ¿ðüåýãèéí ëàâëàõ ëàáîðàòîðè

96662700

Àéìàã

Óòàñíû äóãààð

1

Àðõàíãàé àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662701

2

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

99429112

3

Áàÿíõîíãîð àéìãèéí ÝÌÃ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662703

4

Áóëãàí àéìãèéí õàëäâàðòûí ýìíýëýãèéí Á êîðïóñ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662704

5

Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662705

6

Ãîâüñ¿ìáýð àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662706

7

Äàðõàí-Óóë àéìãèéí ÝÌÃ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662707

8

Äîðíîãîâü àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662708

9

Äîðíîä àéìãèéí ÁÎÝÒºâ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662709

10

Äóíäãîâü àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662710

11

Çàâõàí àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662711

12

Îðõîí àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662712

13

ªâºðõàíãàé àéìãèéí ÁÎÝÒºâ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662713

14

ªìíºãîâü àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662714

15

Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662715

16

Ñýëýíãý àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662716

17

Òºâ àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662717

18

Óâñ àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662718

19

Õîâä àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662719

20

Õºâñãºë àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662720

21

Õýíòèé àéìãèéí Íýãäñýí Ýìíýëýã, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96662711

¹

Ä¿¿ðýã

Óòàñíû äóãààð

1

Áàÿíãîë ä¿¿ðýã, 19-ð õîðîî, ÝÌÍ-èéí ñàëáàð, 1-ð àìáóëàòîðè, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð 50157113

2

Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýã, 5-ð õîðîî, Ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåð

50157114

3

×èíãýëòýé ä¿¿ðýã, ÝÌÍ, Ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåð

50157115

4

Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, ÝÌÍ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

50157116

5

Íàëàéõ ä¿¿ðýã, ÝÌÍ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

50157117

6

Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðýã, ÝÌÍ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

50157118

7

Õàí-Óóë ä¿¿ðýã, ÝÌÍ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96660661

8

Áàãàíóóð ä¿¿ðýã, ÝÌÍ, Ñ¿ðüåýãèéí Äèñïàíñåð

96660662

ÝÐÕÝÌ ÒÀÍÈË

Ý.ÁÀÄÀÐ-ÓÓÃÀÍ

“Áýýæèí 2008 îëèìï” Ìîíãîë õ¿í á¿ðò áàõäàë áàõàðõàëûã àâ÷ èðñýí ñàéõàí íààäàì áîëæ ºíãºðñºí. Îëèìï ñïîðòûí òýìöýýí ÷ íºãººòýéã¿¿ð õ¿í òºðºëõòíèé ýâ íýãäýë, ýíõ òàéâíû áýëãýäýë. Ò¿¿õýíäýý ÷ ýâäðýë, õàãàðàëòàé áàéñàí óëñ ã¿ðí¿¿ä îëèìïîä îðîëöîõûí òóëä äàéí äàæíàà çîãñîîæ, öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýíä õóðàí ÷óóëäàã áàéñàí ãýäýã. Äýëõèé åðòºíöèéã íýãòãýäýã ýíý àãóó íààìäûí ò¿¿õýíä ýõ îðíûõîî òºðèéí äóóã ýãøèãë¿¿ëñýí îëîí ñàéõàí òàìèð÷èä áèé. Òýäíèé íýã áîëîõ “Ñ¿ðüåýòýé òýìöýã÷ ýë÷” òàìèð÷èí õºäºëìºðèéí áààòàð, Îëèìïèéí àëòàí ìåäàëüò Áàäàð-Óóãàíûã ýíý óäààãèéí çî÷íîîðîî óðüæ îðîëöóóëñàí þì. Ñàéí áàéíà óó? Òàíä ýíý ºäðèéí ìýíä õ¿ðãýå. Áàäàð-Óóãàí: Áàÿðëàëàà. Òàíàé ñýòã¿¿ëèéí õàìò îëîíä áàñ ýíý ºäðèéí ìýíäèéã õ¿ðãýå. ßðèëöëàãàà òàíû áàãà íàñíààñ ýõëýå ãýæ áîäëîî. Áàãàäàà áîêñîîñ ººð ÿìàð íýãýí ñïîðòîîð õè÷ýýëëýæ àìæèëò ¿ç¿¿ëæ áàéñàí óó? Áàäàð-Óóãàí: Ñóðãóóëüä áàéõäàà ñàãñàí áºìáºãèéí òýìöýýíä èõ îðîëöäîã áàéñàí. Ñóðãóóëèéí àâàðãà áîëæ áàéñàí. Ìàíàé àíãèéíõàí åð íü ñïîðòîä ñàéí õ¿¿õä¿¿ä áàéñàí. Ñóðãóóëüä áàéõäàà ñàãñ, õºë áºìáºãººð èõ òîãëîäîã áàéñàí. Áýëòãýëýý ãîë÷ëîí õýíòýé õèéäýã âý? Îëèìïèéí íààäìûí ºìíºõ áýëòãýë æèðèéí áýëòãýëýýñ èë¿¿ èõ à÷ààëàëòàé áàéäàã óó? Áàäàð-Óóãàí: Ìýäýýæ ÿëãààòàé. Òîì òýìöýýíä çîðüæ áýëòãýë õèéíý ãýäýã ººð áàéëã¿é ÿàõàâ. Ìàíàé áîêñèéí àõëàõ äàñãàëæóóëàã÷ Áàíäè áàãø òºëºâëºãºº ãàðãàäàã. Æèøýýëáýë ºíãºðñºí îíû îëèìïèéí òýìöýýíèé áýëòãýëèéí ¿åä ë ãýõýä 8 ñàðä áîëîõ òýìöýýíä 6 ñàðûí 1-ýýñ ýõëýýä áýëòãýëä õýäýí õîíîã ãàðíà. Áýëòãýëýýñ îðæ èðýýä íààíà íü òèéì òýìöýýíä ÿâíà, áýëòãýëýý ÿàæ òààðóóëàõ âý ýíý ¿åä íü à÷ààëàë àâíà. Ýíý ¿åä íü àìàðíà ãýæ òºëºâëºãººãºº íàðèéí ãàðãàäàã. Áèåèéí òàìèð ñïîðòûí óëñûí õîðîîíû ýì÷ íàð, áàãø íàð õîîðîíäîî ÿðèëöàæ áàéæ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé áýëòãýë ñóðãóóëèëòûã õèéñíýýð àìæèëòàíä õ¿ðñýí ë äýý. Øèãøýý áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòäàã ìèíèé æèíãèéí 2-4 ñàéí òàìèð÷èä áàéäàã. Òýäýíòýéãýý áýëòãýë õèéäýã. ̺í äýýøýýãýý æèí ºãñºæ õèéäýã. ̺í äîîøîîãîî õèéæ áîëíî. Åðºíõèé人 ñ¿¿ëèéí ¿åä áîêñûí òàìèð÷èä íýãýí æèãä áîëæ áàéãàà ë äàà. Õýí ÷ òýìöýýíä ÿâñàí àìæèëòòàé îðîëöäîã áîëîõîîð áýëòãýëýý õîîðîíäîî õèéæ íýã íýãíèéãýý õóðöàëæ ºãäºã. Îëèìïèéí àâàðãà ãýñýí ýðõýì õ¿íäòýé øàãíàëààñ ººð ÿìàð ç¿éëèéã òà ýíý íààäìààñ îëæ àâàâ? Áàäàð-Óóãàí: Àâàðãà áîëñíîîñ õîéø îëîí ººð÷ëºëò ãàðñàí ë äàà. Õàìãèéí çàëóó õºäºëìºðèéí áààòàð áîëîõîîð áóñàä ¿å òýíãèéí çàëóó÷óóä ä¿¿ íàðòàà ¿ëãýð äóóðàéëòàé áàéõ õýðýãòýé. Òèéìýýñ ºìñºæ áàéãàà õóâöàñ áóñàäòàé õàðèëöàæ áàéãàà õàðèëöàà ãýýä ìàø îëîí ç¿éë äýýð àíõààðàõã¿é áîë áîëäîãã¿é þì áèëýý. Àëäàà ãàðãàõã¿éí òºëºº íèëýýí ë õè÷ýýäýã. Ñàéí ºðñºëäºã÷òýé áàéæ òàìèð÷äûí àìæèëò äýýøèëäýã ãýäýã. Òàíû õóâüä õ¿÷òýé ºðñºëäºã÷ õýí áý? Áàäàð-Óóãàí: Ìýäýýæ ºðñºëäºã÷èä íýãíèéãýý õóðöàëæ ºã÷ áàéæ àìæèëò ãàðãàõàä íü íºëººëäºã. Îëèìïèéí íààäìûí ¿åä ìèíèé ºðñºëäºã÷ ñàéí áàéñàí ó÷ðààñ àâàðãà áîëæ àìæèëòàíä õ¿ðñýí ãýæ áîääîã. Äýëõèéä ºðñºëäºã÷ ãýâýë îëîí òàìèð÷èí áàéãàà. Ãýõäýý åð íü áýëòãýë ìóó áàéâàë ºðñºëäºã÷ áîëãîí õýö¿¿. Õàðèí áýëòãýë ñàéí áàéâàë ºðñºëäºã÷ ãàéã¿é ãýæ áîääîã.

7

8

ÝÐÕÝÌ ÒÀÍÈË

Õýçýý íýãýí öàãò çààâàë òîãëîæ ¿çíý äýý ãýæ ìºðººääºã òîãëîã÷ áàéäàã óó? Áàäàð-Óóãàí: 57 êã-èéí æèíä Óêðàéíû òàìèð÷èí Ëàìà÷èíêî ãýýä ìàø ñàéí òàìèð÷èí áàéãàà. Îëèìï áîëîí äýëõèéí àâàðãà ýíý òàìèð÷èíòàé òîãëîæ ¿çìýýð ñàíàãääàã. Ñàÿ äýëõèéí àâàðãààð òºâºãã¿éõýí àâàðãà áîëæ áàéíà ëýý. Áàðäàæ áàéãàà þì áèø ë äýý. Åð íü íýã òîãëîîä ¿ç÷èõ þìñàí ãýñýí áîäîë áàéäàã. Îëèìïèéí íààäàì á¿õ õ¿íèé í¿äíèé ºìíº áîëäîã. Õàðèí îëèìïèéí íààäìûí ¿åýð õºøèãíèé àðä ÿìàð ¿éë ÿâäàë ºðíºæ áàéäàã âý? Ýíý ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí óíøèã÷äàä ñîíèí áàéæ áîëîõ þì. Áàäàð-Óóãàí: ßã ðèíãýíä ãàðàõûí ºìíº ñýòãýëç¿éí áýëòãýë íèëýýä ñàéí áàéæ áàéæ ãàðíà ë äàà. ßàãààä ãýâýë ÿã òîãëîõ òàìèð÷èíòàéãàà õàìò ðèíãýíä ãàðäàã áîëîõîîð ò¿¿íèé áèåèéí õºäºë㺺í, òîãëîõ òàìèð÷èíòàéãàà õàðö òóëãàðàõ çýðýãò ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë èõ íºëººëäºã. ªðñºëäºã÷ òàìèð÷íûõàà ºìíº þó ÷ áîëîîã¿é þì øèã

òàéâàí õàðàãäàõ, áàãøòàéãàà þì ÿðèõ ãýõ ìýò. Ìèíèé õóâüä ðèíãýí äýýð ãàðàõûí ºìíº ºðñºëäºã÷òýéãýý ñýòãýëç¿éí òîãëîëò õèéæ áàéãààä ãàðäàã þì øèã ñàíàãääàã. Ìºí ºíãºðñºí îëèìïèéí ¿åýð Ìîíãîëûí õºã溺í äýìæèã÷äûí óóðàé ãýæ õàøãèð÷ áàéãàà íü ¿íýõýýð ñýòãýë õºäºëãºæ áàéñàí. Òýð á¿õíèéã ñîíñîõîîð çààë ðóó îðîõûã òýñýí ÿäàí õ¿ëýýæ áàñ òîãëîõ ìàø èõ ýð÷ õ¿÷ óðàì çîðèã îðäîã þì áèëýý. Õàðèí òîãëîëòûí äàðàà ººðèéíõºº ÿàõ áîë ãýæ áîäîæ áàéñàí òàìèð÷íàà ÿë÷èõààä ¿çýã÷èä ð¿¿ãýý ãàðàà äàëëàäàã. Ãýõäýý áè ñýòãýëèéí õºäºëãººíºº èë ãàðãààä áàéäàãã¿é. Îëîí óðàëäààí òýìöýýíä îðñîí áîëîîä ÷ òýð ¿¿, õ¿íèé õóâüä ÷ òýð þì óó ñýòãýëèéí õºäºë㺺í áàãàòàé þì øèã ñàíàãääàã. Õàðèí îëèìïèéí àâàðãà áîëîîä ðèíãýí äýýð óíààä òýð ¿åä ÿàãààä òýãñíýý áîääîã. Ìîíãîëä èðñíèé äàðàà îëîí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë îëîí õ¿í ðèíã äýýð áàéõäàà ÷è þó ãýýä áàéñàí áý ãýæ àñóóæ áàéñàí ë äýý. Á¿ãä ë ñîíèðõîîä áàéñàí. Òýð ¿åä áè ø¿ëýã óíøñàí. Îëèìïèéí ¿åýð òàìèð÷èä ººðñäèé㺺 ñàòààðóóëàõûí òóëä á¿ãä ÷èõýâ÷íèé õºãæèìòýé áàéäàã. ÿðáàçàð àõûí “Áè Ìîíãîëîîðîî ãî¸äîã” ãýýä ø¿ëýã áàéäàã ø äýý. Òýð ø¿ëãèéã öýýæèë÷èõñýí áàéñàí ë äàà. Áè Ìîíãîëîîðîî ãî¸äîã Ìîðüä ýðãýñýí íààäìûí äóðäàí òîîñîîð íü äýýëýý ãî¸äîã Ìîíãîë ãýñýí çóðãààí ¿ñýãòýé áóðõàí íýðýýð íü äýëõèéä ãî¸äîã òýð íü ãî¸ ñàíàãäààä òóõàéí ¿åä òýð ìºðèéã Ìîíãîë÷óóääàà õàíäàæ õýëüå ãýæ áîäîîä óíøñàí. Ìàíàé îëîí óðàí á¿òýýë÷èä “õ¿ì¿¿íëýãèéí ýë÷” áàéäàã. Õàðèí òà ñïîðòîîñ õàìãèéí àíõíû ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ýë÷ áîëñîí. Àíõ “ñ¿ðüåýòýé òýìöýã÷ ýë÷” òàìèð÷èí áîëîõ ñàíàëûã õýðõýí õ¿ëýýæ àâñàí áý? Áàäàð-Óóãàí: ßã íàìàéã îëèìïîîñ èðñíèé äàðààõàí íàäàä ýíý ñàíàëûã òàâüñàí ë äàà. Òýãýýä áîäîæ ¿çýýä ãýð á¿ëèéíõýý õ¿íòýé ÿðèëöààä õàðèó ºãüå ãýýä îðõèñîí áàéñàí. ªâ÷èí áîë õýëæ èðäýãã¿é õèéñ÷ èðäýã òýð õ¿ì¿¿ñèéí òºëºº ñ¿ðüåýãèéí ýë÷ áîëîîä Ìîíãîëûíõîî íýðèéã äýëõèéä ãàðãàñàí õ¿í áàéõ õýðýãòýé áîëîõîîð òà áàéâàë ç¿ãýýð áàéíà ãýñýí ë äýý. Áè òàòãàëçàõ þì àëãà ãýæ õýëñýí. Ýíý áîë ìèíèé õóâüä ìàø òîì áóÿíû ¿éë àæèëëàãàà ãýæ áîääîã. ªâ÷òýé õ¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõûí ýñðýã ººðèéí äóó õîîëîéã ÷àäàõ ÿäàõààðàà õ¿ðãýæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéäàã. Òàíàé ãýð á¿ëèéí õ¿í òàíû ýíýõ¿¿ ñàéí ñàíààíû ¿éëñèéã íèëýýä äýìæäýã ãýæ ñîíññîí. Ãýð á¿ëèéíõýí òàíü ýíý òàëààð ÿìàð áîäîëòîé ÿâäàã âý? Áàäàð-Óóãàí: Ìàíàé õ¿í ÷ ãýñýí ¿¿íèéã èõ äýìæäýã. Àíõ ñ¿ðüåýãèéí ýë÷ áîëîîä ýíýõ¿¿ ºâ÷íèé òàëààð ìýäýýëýëòýé áàéõ õýðýãòýé áîëñîí. Ýíý ¿åä ìàíàé ãýð á¿ëèéí õ¿í ýíý ºâ÷íèé òàëààðõ ìýäýýëëèéí íàäòàé õàìò óíøèæ ñóäàëæ ººðèéíõºº ìýäñýí øèíý ìýäýýëëèéã õýëæ ºã÷ Ñ¿ðüåý ºâ÷èí èíãýæ õàëäâàðëàäàã ýäãýðäýã ºâ÷èí þì áàéíà ¿¿íèéã ÿàæ õ¿ì¿¿ñò îéëãîìæòîéãîîð õ¿ðãýõ âý ãýæ ÿíç á¿ðèéí ñàíàà áîäëîî õýëæ çºâëºäºã áàéñàí. Ìàíàé õ¿í ººðºº ßïîí Àíãëè õýëòýé áîëîõîîð ãàäààäûí áóñàä îðîíä èéì áàéíà èéì ìåññåæèéã èéí ìàÿãààð ºãâºë ç¿ãýýð þì áàéíà ãýæ èõ çºâëºäºã. Ñ¿ðüåýòýé òýìöýã÷ ýë÷ òàìèð÷èí áîëñíîîð òàíû õóâüä õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ õàìãèéí ýíãèéí ¿ëãýð äóóðàéëàë þó áàéâ?

Áàäàð-Óóãàí:

Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òóõàé õ¿ì¿¿ñèéí äóíä áóðóó îéëãîëòòîé áàéäàã þì áèëýý. Òèéì áîëîõîîð ñ¿ðüåý ºâ÷èí áîë ýäãýðäýã ºâ÷èí ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñò îéëãóóëàõûã õè÷ýýäýã. Ìèíèé òàíüäàã èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ñ¿ðüåý ºâ÷èí áîë ìàø àìàðõàí òàðõäàã, ºâ÷òýé õ¿íòýé óóëç÷èõâàë òýð äîðîî äàìæäàã íºãºº õ¿í íü øóóä ºâ÷èëäºã ãýñýí îéëãîëòòîé áàéäàã. Ãýòýë õ¿íèé áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñàéí áàéâàë ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâñàí ÷ ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõã¿é áàéæ áîëíî. Áàéíãûí áýëòãýë ñóðãóóëèëòûí õàæóóãààð ãýð á¿ëäýý îõèíäîî öàã çàâ õýð ãàðãàäàã âý? Áàäàð-Óóãàí: Ýíý æèë èõýíõäýý ãýðòýý áàéñàí áîëîõîîð ãýð á¿ëäýý íèëýýäã¿é öàã çàâ ãàðãàñàí . Óðüä íü áýëòãýë ñóðãóóëèëò òýìöýýí óðàëäààí ãýýä ãýðòýý öàã çàâ áàãà ãàðãàäàã áàéñàí. Òàíû àìüäðàëä òîõèîëäñîí õàìãèéí ãàéõàëòàé ìº÷ ….. Áàäàð-Óóãàí: Àíõ ààâ áîëîîä èõ áàÿðëàñàí. Öýýæèí äîòîð íýã ë ñîíèí óéë÷èõ ãýýä ÷ áàéãàà þì øèã ýýæ ààâäàà ìýäýãäýõã¿éã õè÷ýýãýýä ãàíöààðàà ìàøèí äîòðîî îðèëæ áàéñàí. Òà çîðèëãîäîî õ¿ðñýí õ¿í ìºí ¿¿? Áàäàð-Óóãàí: Îäîî çàëóó áàéõàä òýãæ áîäîæ áîëîõã¿é. ªºð îëîí òîì çîðèëòóóä òàâüæ ò¿¿íýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº ÿâæ áàéãàà. Èéì çàëóóãààñàà çîðèëãîã¿é áîë÷èõâîë óòãàã¿é áèç äýý. Ñïîðòîîð òàâüñàí çîðèëãî ãýâýë çºí人 áàéãàà. Á¿ãä ë àç æàðãàëòàé àìüäðàëûã ýðæ õàéäàã. Õàðèí òàíû õóâüä àç æàðãàëòàé õ¿í ¿¿? Áàäàð-Óóãàí:

ªºðèé㺺 àç æàðãàëòàé õ¿í ãýæ áîääîã. Àæèë á¿òýõã¿é áàéñàí ÷ áîëíî á¿òíý ãýæ áîääîã þì á¿õíèéã ñàéí ñàéõíààð òºñººëºõèéã áîääîã. Ìîíãîëûíõîî î÷èæ áàéñàí àéìãóóäààñ õàìãèéí ñàéõàí ñýòãýãäýë ¿ëäýýñýí íü ÿìàð àéìàã áàéñàí áý? Áàäàð-Óóãàí: Ýíý æèë ñïîðò îëèìïûã ñóðòàë÷ëàõ àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä Óâñ àéìàãò î÷ñîí Óâñ àéìàã áîë ìàíàé ýýæèéí íóòàã ë äàà. Òèéì ñàéõàí íóòàã ãýæ òºñººëæ áàéãààã¿é. Ìàø ºíäºð ºíäºð ñ¿ðäìýýð óóëñòàé åð íü èõ ¿çýñãýëýíòýé áàéãàëòàé ñàéõàí íóòàã áàéíà ëýý. Áèä Óâñàä øºíº î÷ñîí. ªã뺺 áîñîîä ýðãýí òîéðíîî õàðàõàä ¿íýõýýð ñàéõàí áàéãàëüòàé íóòàã áàéñàí. Ýíýõ¿¿ ñýòã¿¿ëèéí àíõíû äóãààðò ñ¿ðüåýòýé òýìöýã÷ ýë÷ ãýäýã óòãààðàà îðîëöîæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà. Ñýòã¿¿ëèéã ¿çýæ óíøñàí á¿õ õ¿ì¿¿ñò ýð¿¿ë ýíõ ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ñýí åðººãººä óäàõã¿é áîëîõ øèíý æèëèéí áàÿðûí ìýíäèéã äýâø¿¿ëæ áàéíà.

ÄÝËÕÈÉÄ ÃÀÍÖÕÀÍ

9

OPERA HOUSE 20-Ð ÇÓÓÍÛ ØÈËÄÝà 20 Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ÍÝà ÎÏÅÐÀ ÕÀÓÑÛà ÒÀÍÈËÖÓÓËÆ ÁÀÉÍÀ Òà á¿õýíäýý Àâñòðàëè óëñûí íýãýí øèëäýã àðõèòåêòóðûí á¿òýýë áîëîõ Ñèäíåé Äóóðèéí Òåàòð Îïåðà õàóñûã òàíèëöóóëæ áàéíà. Îïåðà õàóñ íü 2007 îíä UNESCO-ûí 20-ð çóóíû äýëõèéí ò¿¿õ ñî¸ëûí ¿íýò á¿òýýëä òîîöîãäñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ äóóðèéí îðäîí íü Ñèäíåé õîòûí òºâ áèçíåñ õîðîîëîëä áàéðëàäàã áºãººä îëîí ìÿíãàí æóóë÷äûí ¿çýõ äóðòàé, ¿çýõèéã õ¿ñäýã á¿òýýë¿¿äèéí íýãä òîîöîãääîã þì. Ýíýõ¿¿ ãàéõàìøèãò á¿òýýë íü 20-ð çóóíû äýëõèéí øèëäýã èíòåðüåð äèçàéí á¿õèé

20 áàðèëãûí íýãä ç¿é ¸ñîîð òîîöîãääîã. Àíõ 1940 îíîîñ áàðèëãûí çóðàã òºñëèéí óðàëäààíûã çàðëàæ íèéò 223 á¿òýýë äýëõèéí 32 îðíû àðõèòåêòîðóóäààñ èðñýíýýñ 1954 îíä Äàíèéí àðõèòåêòîð Æîðí Þòöîíûí Sydney Opera House-èéí çàãâàð øàëãàðàí 1957 – 1973 îíû õîîðîíä 16 æèëèéí òóðø äýëõèéí øèëäýã áàðèëãûí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ á¿ðäñýí áàãèéí òóñëàìæòàéãààð áàðèãäñàí áàéíà. Ýíý ò¿¿õýí á¿òýýëýýðýý Æîðí Þòöîí 2003 îíä Ïðèçêåð õýìýýõ áàðèëãûí ñàëáàðò ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí õ¿ì¿¿ñò îëãîäîã íýð õ¿íäòýé øàãíàëûã õ¿ðòæýý. 1973 îíû 10-ð ñàðûí 20-íä íýýëòýý õèéæ óã íýýëòèéí àðãà õýìæýýíä Àíãëèéí Õàòàí Õààí Ýëèçàáåò II îðîëöîæ áàéñàí ò¿¿õòýé àæýý.

Êîíöåðò Òàíõèì íü íèéò 2679 õ¿íèé ñóóäàëòàé Äóóðèéí Òåàòð íü íèéò 1507 õ¿íèé ñóóäàëòàé Äðàìûí Òåàòð íü 544 õ¿íèé ñóóäàëòàé Æ¿æãèéí òàíõèì, ñòóäè ãýñýí òàâàí òîì òàíõèìààñ á¿ðääýã íèéò 5492 õ¿íèé ñóóäàëòàé, 60 õóâöàñíû ºðººòýé, 6 òåàòð áààðòàé, 5 çîîãèéí ãàçàðòàé, 5 ¿¿äíèé áîëîí íèéòèéí òàíõèìòàé, 5 äàõèí ñîíñîõ òàíõèìòàé àæýý. Áàðèëãà íü

óðòààðàà 118 ìåòð, ºðãºíººðºº 184 ìåòð òàëáàéã ýçëýí îðøäîã àæýý. Îïåðà õàóñûí ýðãýí òîéðîíä ìàø îëîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºâ¿¿ä áàéäàã áºãººä ýíä ºäºðò äóíäæààð 10000 õ¿í ¿éë÷ë¿¿ëäýã áàéíà. ̺í Ñèäíåé õîòûí òîìîîõîí áèçíåñ ýðõëýã÷èä áîëîí äýëõèéä òàíèë áîëñîí îëîí áðýíä¿¿ä Îïåðà õàóñûí îéðîëöîî áàéðëàæ, çàäãàé ïèâî áààð, ò¿ðãýí õîîëíû öýã¿¿ä àæèëëàí ñîíèðõîëòîé ¿çâýð ¿ç¿¿ëæ îëíû àíõààðëûã òàòñàí õ¿ì¿¿ñòýé òààðàëäàõ íü ¿íýõýýð ñîíèðõîëòîé.

10

ÌÝÄÝÕÝÄ È˯¯ÄÝÕïÉ

ÀËÈÌ Àëèì íü õàìãèéí àøèãòàé æèìñ ãýíý. Àíãëè÷óóä “ªäºð á¿ð àëèì èäâýë ýì÷èä î÷èõ õýðýãã¿é “ ãýæ ÿðüäàã áàéíà. ×óõàìäàà ýíý æèìñýíä àãóóëàãäàõ áèîëîãèéí èäýâõèò áîäèñóóä æèíõýíý ãàéõàìøãèéã á¿òýýõ ÷àäâàðòàé ãýæ ¿çäýã àæýý. Àëèìàíä õ¿íèé áèå îðãàíèçìä õýðýãòýé Ñ, Â1 ,Â2 àìèíäýì¿¿ä, êàðîòèí, êàëè, òºìºð, ìàíãàí, êàëüöè çýðýã ýðäýñ áîäèñóóäààñ ãàäíà ôîëèéí õ¿÷èë, ïåêòèí çýðýã àãóóëàãääàã. ªâºë õàâðûí óëèðàëä áèå îðãàíèçìûã Ñ àìèíäýìýýð õàíãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Õàðèí ïåêòèí íü áè÷èë áèåòíèé àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààã òýòãýæ ãýäñýíä áèé áîëñîí õîðò áîäèñûã õîðã¿éæ¿¿ëýõ òºäèéã¿é ÿëçðóóëàã÷ íÿíãèéí ýð÷èìòýé ºñºëòèéã ñààðóóëäàã áàéíà. Àëèìàí äàõü òºìºð áîëîí ôîëèéí õ¿÷èë íü öóñ áàãàäàëòûí ¿åä ñàéíààð íºëººëäºã àæýý.

ÊÀÊÀÎÍÛ ÒÓÕÀÉ ÒÀ ÌÝÄÝÕ ¯¯? Íóíòàã êàêàîã êàêàîíû ìîäíû æèìñíèé ¿ðíýýñ ãàðãàæ àâíà. Êàêàîíû ýõ íóòàã áîë Àìåðèêèéí äóíä õýñýã þì. Õàðèí Åâðîïîä êàêàîã XIV-XV çóóíû ¿åýñ õýðýãëýõ áîëæýý. XVI çóóíû ýõýýð èñïàíè÷óóä êàêàîíû íóíòàã áîëîí ñàõàð, âàíèëûí õîëüöòîé õèéãäñýí øîêîëàäûã åâðîïûí îðíóóäàä 纺âºðëºí àâ÷èðñàí áàéíà. ¯¿íýýñ õîéø óäàëã¿é åâðîï÷óóä ººðñäèéí ãàðààð øîêîëàäûã õèéõ áîëñîí áºãººä òýäíèé äîòðîîñ ôðàíö÷óóäûí õèéñýí øîêîëàä èë¿¿ ¿íýëýãääýã áàéëàà. Åð íü áýëýí áîëñîí íóíòàã êàêàîíä òîñ 20%, óóðàã 23%, èäýýëýã÷ áîäèñ 4,8%, ýñëýã 5,5% , ¿íñ 5,3% òåîáðîìèí áà êîôåèí 2,5%-èàñ äîîøã¿é áàéäàã áàéíà.

Àëèì á¿ä¿¿í ãýäñèéã öýâýðëýõýä íèëýýä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áºãººä õ¿íèé öóñàí äàõü ñàõàðûí õýìæýýã òîãòìîë õýìæýýíä áàéëãàõàä òóñòàé. Õ¿íèé õîîë áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð ìóóäàõ, õîäîîä ãýäýñíèé õÿìðàëûí ¿åä áîäèñûí ñîëèëöîîã ñàéæðóóëàõ, óñàí õàâàí áîëîí òºðºë á¿ðèéí õàâàãíàëòûí ¿åä øýýñ õººõ çîðèëãîîð ìºí ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õäèéí ºòãºí óäààí õóãàöààãààð õàòàõ çýðýã òîõèîëäîëä àëèìûã õýðýãëýõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéäàã. Àëèìûã äýëã¿¿ðýýñ õóäàëäàæ àâààä çààâàë õºðãºã÷èíä õàäãàëàõ àëáàã¿é. Õàðèí õàðàíõóé ñýð¿¿âòýð ãàçàð õàäãàëáàë ÷àíàðàà àëäàõã¿é óäààí õàäãàëàãääàã áàéíà.

Êàêàî áîëîí êîôåíû íàéðëàãàíä õ¿íèé áèåä ÷óõàë øèì òýæýýë á¿õèé áîäèñóóä àãóóëàãääàã áºãººä ýíý íü õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé àæèëëàãààã ñàéæðóóëàí òàìèð òýíõýý íýìýãä¿¿ëýýä çîãñîõã¿é îþóíû õºäºëìºð õèéäýã õ¿íèé òàðõè ìýäðýëèéí àæèëëàãààã ñàéæðóóëäàã . Êàêàîíä èõ õýìæýýíèé ººõ òîñ àãóóëàãäàæ áàéäàã ó÷ðààñ èë÷ëýã ÷àíàð ñàéòàé áºãººä ýðäýñ áîäèñ áîëîõ òåîáðîìèí, õóðãàí ÷èõíèé õ¿÷èë àãóóëàãääàã. Õàðèí êàêàîã èõ õýìæýýãýýð áàéíãà õýðýãëýõ íü õ¿íèé áèå ìàõáîäûí êàëüöèéí õýìæýýã áóóðóóëàõ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Õàðèí êàêàîíä àãóóëàãääàã êîôåéí íü ìýäðýëèéí ¿éë àæèëëàãààã èäýâõèæ¿¿ëýýä çîãñîõã¿é ç¿ðõíèé öîõèëòûã ò¿ðãýñãýæ öóñíû äàðàëòûã èõýñãýõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã òóë ýì÷èëãýýíèé çîðèëãîîð àíàãààõ óõààíä ýì áîëãîí õýðýãëýæ èðñýí áàéíà.

ǯ¯ÄÍÈÉ ÒÓÕÀÉ Õ¿í ÿìàð ó÷ðààñ ç¿¿äýëäýã áîëîõûã õýí ÷ ìýääýãã¿é. Ýðäýìòýä îëîí çóóíû òóðø ç¿¿äèéã ñóäàëñààð ë èðñýí. Õ¿í ç¿¿äýëæ ñýðýýä òàâàí ìèíóòûí äîòîð ç¿¿äíèéõýý 50 õóâèéã, 10 ìèíóò ºíãºðºõºä 90 õóâèéã íü ìàðòäàã áàéíà. Ýíý õóãàöààíä õ¿ì¿¿ñ íîéðíîîñîî ã¿éöýä ñýðæ ÷àäààã¿é áàéñàí ãýæ áîääîã ÷ ýíý íü àíäóóðàë þì. Õºãøèí çàëóó ãýëòã¿é àìüä õ¿í á¿ð ç¿¿äýëäýã. Õ¿¿õä¿¿ä íîéðñîæ áóé õóãàöààíûõàà 50%, íàñàíä õ¿ðýãñýä 20%, àõèìàã íàñíûõàí 15 % -èéã ç¿¿äýëæ ºíãºð¿¿ëäýã áàéíà. Õ¿íèé ç¿¿ðìýãëýõ ¿åäýý ç¿¿äýëñýí ç¿¿ä ìàø áîäèòîé áàéäàã áºãººä ýíýõ¿¿ ç¿¿äíèéõýý íºëººëºëä õ¿÷òýé îðñîí áàéäàã ó÷ðààñ ñýðñýí ÷ ýíý ç¿¿ä óäààí õóãàöààíä ìàðòàãääàãã¿é ãýíý. Çàðèìäàà áèä ç¿¿äýíäýý îãò òàíèõã¿é õ¿íèé öàðàéã õàðàõ íü îëîíòàà. Ãýâ÷ áèä ç¿¿äýíäýý çºâõºí ººðèéí õàðñàí ç¿éëýý ë ç¿¿äýëäýã áàéíà. Òèéì áîëîõîîð òýðõ¿¿ òàíèõã¿é öàðàéã áèä õàà íýãòýý ãóäàìæèíä, àâòîáóñàíä õàðñàí áàéäàã. Õ¿í ç¿¿äýíäýý öàíãàæ áàéíà ãýæ ç¿¿äýëáýë áîäèò áàéäàë äýýð ìºí öàíãàñàí áàéäàã. ̺í áèäíèé áèå óíòàæ áàéõàä õàëóóöàæ áàéõûã ìýäýð÷ áàéãàà áîë ç¿¿äýíä ÷ ýíýõ¿¿ ìýäðýìæ ìýäðýãäýíý. Èéìä áèä ç¿¿äýíäýý áîëæ áóé ¿éë ÿâäëóóä òóõàéëáàë ºíäðººñ óõàõ, öî÷èõ çýðýã ¿éëäëèéã áèåýðýý õèéäýã áàéíà.

Á¯Õ ÖÀà ¯ÅÈÉÍ

10 ÒÝÐï¯Í ÁÀßÍ

ÑÎÍÈÐÕÓÓËÀÕÀÄ

11

ªÍªªÄªÐ ÄÝËÕÈÉÍ ÕÀÌÃÈÉÍ ×ÈÍÝÝËÝà կ̯¯ÑÈÉà ÒÎÄÐÓÓËÀÕÀÄ ÕßËÁÀÐ ÁÎËÆÝÝ. ÄÝËÕÈÉÄ ÒÝÐï¯ËÝÃ× ÔÈÐÌ, ÊÎÐÏÎÐÀÖÈÓÄÛÍ ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×ÄÈÉÍ ÕªÐªÍê, ÊÎÌÏÀÍÈ, ÝÇÝÌØÈË, ÇÝÐÃÈÉà ÒÎÎÖÎÎËÎÎÄ Ë Õ¯ÑÑÝÍ ÆÀÃÑÀÀËÒÀÀ ÃÀÐÃÀÆ ÁÎËÍÎ.

1. Æîí Ðîêåôåëëåð (1839-1937) 318 òýìáóì àì.äîëëàð Áèëë Ãåéòñèéã àçòàé õýìýýäýã ºíºº öàãèéí îëîí õ¿í Æîí Ðîêåôåëëåðèéí íàìòðûã óíøèõ õýðýãòýé. Ò¿¿íä òàíèëöóóëãà õýðýãã¿é. Ðîêåôåëëåðèéí òîâ÷ ò¿¿õ: “Ñòàíäàðò” ãàçðûí òîñíû êîìïàíèéã áàéãóóëæ, öýöýãë¿¿ëæ, ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýæ ýöýñòýý àëäñàí ÷ ýä ìàòåðèàëëàã òàëààñàà õ¿íä áàéæ áîëîõ á¿õèéã ººðèéí áîëãîæ ÷àäñàí ãýëöäýã. Íüþ Èîðêèä ò¿¿ãýýð îâîãëîñîí òºâ áèé. Òýðáýý𠺺ðèéí öàã ¿åäýý óëñòºð, óðëàã ñî¸ë, áèçíåñèéí á¿õèé ë ñàëáàðûã òýðã¿¿ëæ áàéâ. Ðîêåôåëëåðèéí àìüäðàëûíõ íü ìºðäëºã áîëñîí ãàíö ¿ã “÷èíýýëýã àìüäðàëûã áóñ õàðèí àìüäàðñàí øèã àìüäðàõûã õ¿ñ”. Ýíý ¿ã õ¿í á¿ðò õàìààòàé.

2. Àíäðþ Êàðíåð (1835-1919) 298 òýðáóì àì äîëëàð À.Êàðíåð 1919 îíä òààëàë òºãñºõ人 350 ñàÿ àì äîëëàðûã îéð äîòíûõîíäîî òàðààñàí ãýäýã. ßàãààä ãýäãèéã íü ìýäýõèéã õ¿ñýæ áàéâàë ò¿¿íèé õýëñýí ¿ãèéã àíõààðàëòàé óíøààðàé. “Àæèëëàæ áàéãàà ¿åäýý ë áè àìüäàð÷ ÷àääàã. ªºðèéí õ¿÷ýýð îëñîí õºðºí㺠ìºíãºíèé àìò õè÷íýýí ñàéõàí áàéäãèéã õºëºðò뺺 àæèëëàæ ¿çñýí õ¿í ë àìñ÷ ÷àäíà. Áîëîìæèéíõîî õýðýýð àìüäàð÷ áîëíî ãýæ õ¿ì¿¿ñ ÿðüäàã. ¯íýíäýý òýð áîëîìæ òýíãýðýýñ óíàäàãã¿é ò¿ðèéâ÷íýýñ óðãàäàã þì”.

3. Êîðíåëü Âàíäåðáèëò (1794-1877) 100 òýðáóì àì äîëëàð Êîðíåëèéí èõ ñóðãóóëü ãýæ äóóëñàí áîë ò¿¿íèé õè÷íýýí íýð õ¿íäòýé õ¿í áàéñíûã òààìàãëàõ áàéõ. Ãàë òýðýãíèé çàì á¿òýýã÷, ñàíõ¿¿÷, õóóëü÷, çàõèðàã÷, õºðºí㺠îðóóëàã÷ áàéñàí òýðáýý𠺺ä áîëîõäîî 100 ñàÿ àì äîëëàðûí õºðºí㺠¿ëäýýñýí íü îäîîãèéí õàíøààð 100 òýðáóìûã äàâíà. ׺òãºð øèã çºí÷ õ¿í áàéñàí ãýãääýã ò¿¿íèéã ýð÷ õ¿÷òýé, öàã õýìíýäýã ÷àíàð íü ýöýã, ýõèéíõýý õºðºíãèéã á¿õèé ë ñàëáàðò àðâèæóóëàõàä íü òóñàëñàí áàéíà.

4. Æîí ßêîá Àñòîð (1763-1848) 85 òýðáóì àì äîëëàð

8. Óîððåí Áàôôå (1930) 28 òýðáóì àì äîëëàð

“̺íãºíèé ìàøèí” õî÷èò Æîí Àñòîð Àìåðèê ìºðººäëèéí òîä æèøýý. Ãåðìàíû óóãóóë òýðáýýð Àìåðèêèéí ¿ñ, ¿ñëýã ýäëýëèéí áèçíåñèéã öýöýãë¿¿ëñýí íýãýí. Áàÿí ÷èíýýëãýý íóóõûã õè÷ýýäýã áàéñàí Àñòîðûí õºðºí㺠ºíºº öàãò 85 òýðáóìààð õýìæèãäýæ áàéãàà íü ò¿¿íèéã øèíý Àìåðèêèéí õààí ãýëöäýã áàéñíû ãîë øàëòãààí þì.

Òåõíîëîãè ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí õóâüöààãààð õºëæñºí Óîððåí Áàôôå 1990ýýä îíû ýõýýð ýë æàãñààëòûí ýõíèé àðàâò ÷ áàãòäàãã¿é áàéëàà. Õàðèí ò¿¿íèé áàéãóóëñàí “Berkshire Hathaway” êîìïàíèéí äàíñ õºðºí㺠îðóóëàëòûí à÷ààð îëîí òýãòýé òîîãîîð õýìæèãäýõ áîëæ öààøèä ÷ íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

5. Óèëëèàì Ãåéòñ (1955) 60 òýðáóì àì äîëëàð 1995 îíîîñ õîéø ºíººã õ¿ðòýë äýëõèéí õàìãèéí áàÿí õ¿íýýð òîäðîîä áóé Áèëë Ãåéòñèéí õºðºíãèéã 100 òýðáóì ð¿¿ äºõºæ áàéíà ÷ ãýõ ñóäàëãàà áèé. Áóñàä òýðáóìòíóóäààñ ÿëãààòàé íü òýðáýýð íèéò õºðºíãèéíõºº 90 õóâèéã áóÿíû àæèëä çàðöóóëæ ÷àäíà ãýæ àì àëäñàí óäààòàé.

6. Ëîðåíñ Æ.Ýëëèñîí (1944) 55 òýðáóì àì äîëëàð “Îðàêë” êîìïàíèéí ¿íäýñëýã÷ Ëîðåíñ Æîçåô Ýëëèñîí õî¸ðõîí ºðººòýé ñóóöàíä íàãàö ýã÷òýéãý õàìò ºñ÷ýý. Òºðñºí ýöýã, ýõýý õýçýý ÷ õàðààã¿é åâðåé õ¿¿ áàãààñàà ë áèå äààæ, äóíä ñóðãóóëèà òºãñººä ÷èíýýëýã õ¿í áîëíî ãýæ ººðòºº õàòóó àìëàñàí ãýäýã. ĺðâºí ÷ óäàà ãýðëýñýí Ýëëèñîí ñàéõàí ýìýãòýé, àäàë ÿâäàëä ìºí㺺 õàðàìã¿é öàöäàãààðàà çàðòàé.

7. Õààí Ôàä Áèí Àáäóë Àçèê Àëü Ñàóä (1921-2005) 30 òýðáóì àì äîëëàð 1982 îíîîñ íàñàí ýöýñëýòëýý Ñàóäûí Àðàáûí õààí áàéñàí Àëü Ñàóä ýë æàãñààëòàä áè÷èãäñýí õ¿ì¿¿ñýýñ áàðàã õàìãèéí áàãà õºäºëìºðëñºí íü. Òýðáýýð îëîí çóóí æèëèéí óëàìæëàëòàé ëàëûí ã¿ðíèé áàÿëãèéã òýð ÷èãýýð íü ºâëºæ, òºðèéí òýðã¿¿íèé ¿¿ðãèéã íýð òºðòýéãýýð ã¿éöýòãýñýí. Ò¿¿íèéã òýðã¿¿í áàÿ÷óóäûí æàãñààëòàä îðóóëñàí ãîë ÷àíàð íü ãàçðûí òîñíû èõ íººöèéã ýðãýëòýä îðóóëæ, èõ õºðºí㺺 õºäëºøã¿é áîëãîñîíä îðøèíî.

9. Ïîë Àëëåí (1953) 25 òýðáóì àì äîëëàð “Ìicrosoft” êîìïàíèéí ¿íäýñëýã÷äèéí íýã “Vulcan Ventures—èéí òýðã¿¿í Ïîë Àëëåí Âàøèíãòîí ìóæèéí Ðåäìîíä õîòîä òºâòýé í¿ñýð êîðïîðàöèéã ¿íäýñëýñýí ãýõýýñýý ãèòàð ãàðãóóä ñàéí òîãëîäîã, õºãæèëòýé, íèéòý÷ çýðýã îëîí ñàéõàí ÷àíàðààðàà ç¿é ¸ñîîð áàÿ÷óóäûí òîîíä áè÷èãäýõ õ¿í. Ìýäýý îðñîí öàãààñàà ë òîîíû óõààíä àâúÿàñëàã áàéñàí òýðýýð á¿õ öàã ¿åèéí õàìãèéí îþóíëàã áèçíåñìýíýýð ìºí øàëãàð÷ áàéâ. Ò¿¿íèéã íàéçóóä íü “28-õàí öåíòòýé ¿ëäñýí ÷ ººäðºã áàéæ ÷àäàõ öîðûí ãàíö õ¿í” õýìýýäýã.

10. Øåéõ Çàèä Áèí Ñóëüàí Àëü Íàõÿí (1918-2004) 23 òýðáóì àì äîëëàð Àðàáûí Íýãäñýí Ýìèðàò Óëñûí òºðèéã 1966 îíîîñ õîéø æîëîîäñîí Àëü Íàõÿí õààí ãàçðûí òîñíû õèøãèéã æèíõýíý óòãààð íü õ¿ðòñýí õ¿í. Òýðáýýð òýìýý, ýëñíýýñ ººð þìã¿é Äóáàéã îð÷èí öàãèéí õàìãèéí ºíäºð õºãæèëòýé óëñóóäûí íýã áîëãîñîí þì. Íàõÿíûí äýýäñèéí ãýð á¿ëèéã õýäýí ¿åýð íü ÷ ÷èíýýëýã àìüäðóóëæ äºíãºõ èõ õºðºí㺠õóðààñàí Àëü Íàõÿí õààí òààëàë òºãñºò뺺 àðä èðãýäýý õàíãàëóóí àìüäðóóëàõûã õè÷ýýñýí ãýäýã. Íýãäñýí Ýìèðàòûí ýöýã ãýãääýã ò¿¿íèéã õààí áîëîîã¿é áîë õýäýí çóóí òýðáóìûã ÷ õóðààõ áàéñàí ãýëöäýã þì.

12

ÀÑÓÓËÒÛÍ ÕÀÐÈÓ

ØÈÍÝ ÆÈËÈÉà ÕÝÐÕÝÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÍ ªÍêЯ¯ËÄÝà ÂÝ? Ãàäàà öàñ áóäðààä ë îäîî ë íýã ºâëèéí óëèðëûí ñàéõíûã ìýäðýõ øèã. Õýäèé õ¿éòýí áàéãàà ÷ óäàõã¿é øèíý æèë áîëíî ãýæ áîäîõîîð ¿íýõýýð ãî¸. Ó÷èð íü øèíý îí, øèíý æèë ãýõýýð õ¿í áîëãîíû ç¿ðõ ñýòãýëä ººðèéí ýðõã¿é áàÿð áàÿñàë, èíýýä õººð, àç æàðãàë öàëãèæ, óðàì çîðèã ýð÷ õ¿÷ óíäàð÷ áàéäàã. Øèíý æèëýýð õýí á¿õýí ººðäñèéí õàéðòàé õ¿ì¿¿ñòýý áýëýã õóäàëäàí àâ÷, ìºíõ íîãîîí ãàöóóð ìîäîî ÷èìýãëýæ, ãýð á¿ëýýðýýð øèðýý òîéðîí ñóóæ ºíãºðñºí á¿õíýý ýðãýí ä¿ãíýæ, àæèë õºäºëìºðºº ¿íýëæ, ä¿ãíýí, øèíý îí, øèíý á¿õíèéã áýëãýäýí, àç æàðãàë ä¿¿ðýí óãòäàã ãàéõàìøèãòàé áàÿð. Ñýòã¿¿ëèéí ìààíü ýíý äóãààð øèíý æèëèéí ºìíºõºí ãàð÷ áàéãààãòàé õîëáîîòîéãîîð áèä ýíý óäààãèéí “Õýëýëö¿¿ëýã” áóëàíäàà òà áèäíèé ñàéí ìýäýõ õ¿ì¿¿ñýýñ øèíý æèëèéí áàÿðàà õýðõýí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëäýã áîëîí õàìãèéí îíöãîé øèíý æèëýý õýðõýí óãòàí àâ÷ áàéñàí òóõàé ñîíèðõîëòîé ÿðèëöëàãóóäûã õ¿ðãýæ áàéíà.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕªÄªË̪ÐÈÉÍ ÁÀÀÒÀÐ ÒÀÌÈÐ×ÈÍ Ý. ÁÀÄÀÐ-ÓÓÃÀÍ: Ìýäýýæ øèíý æèëèéí áàÿð ñàéõàí ë äàà. Õ¿í á¿õýí øèíý æèëýý óãòàí àâ÷ áàéãàà áîëîõîîð ìàíàé ãýð á¿ëèéíõýí áóñàä ãýð á¿ëèéí ë àäèë ºíãºð¿¿ëäýã. 31íèé îðîé ãýðòýý áººíººðºº øèðýýíèé àðä õàìòäàà ñóóãààä îí ñîëèãäîõ ìº÷èä øàìïàíñê áóóäóóëäàã..

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÃÀÂÚÀÒ Æ¯ÆÈÃ×ÈÍ ÄÓÓ×ÈÍ ×.ÁÀÒ-ÝÐÄÝÍÝ: Åð íü øèíý æèëèéã àðä îëîíäîî ¿éë÷èëæ ºíãºð¿¿ëäýã. Óðëàãèéíõàíä øèíý æèë òýìäýãëýõ çàâ áàéäàãã¿é. Ñ¿¿ëèéí 2-3 æèëä äóó÷äûí øèíý æèë ãýæ 1 ñàðûí 1-íä õèéäýã áîëñîí. Ýíý æèë òýð àðãà õýìæýýãýý õèéíý. Òýð øèíý æèë ¿íýõýýð ãàéõàëòàé áîëäîã. Õàìãèéí ãàéõàëòàé øèíý æèë ãýâýë 2007-2008 îíä øèëæèõ øèíý æèë ¿íýõýýð ñàéõàí áîëñîí. Òýð øèíý æèëýýð Ìîíãîëûí íèéòèéí äóóíû íýãäñýí õîëáîî ãýæ áàéãóóëààä õîëáîîíû óðàí á¿òýýë÷èä õ¿ðýëöýí èðæ àëáàí ¸ñîîð àðàé ººðººð çîõèîí áàéãóóëæ òýð øèíý æèëèéã ìàðòàõààðã¿é õèéæ áàéñàí. Ýíäýý áàÿðëààä á¿ãäýýðýý àìðàëòàíä ÿâæ òýìöýýí óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëæ ¿íýõýý𠺺ðñºä人 àìðàëò ãýäãèéã ìýäð¿¿ëñýí. Òýð øèíý æèëýýð Áàãàíóóðò àðõèíû òîìîîõîí õýðýã ãàð÷èõñàí áàéñàí ó÷ðààñ áèä áàÿðàà ÿìàð ÷ àðõèã¿éãýýð ìàø ñàéõàí òýìäýãëýæ ºíãºð¿¿ëñýí. Õ¿ì¿¿ñ èõ ñîíèðõîëòîé, øèíý æèëèéã óãòàæ áàéãààäàà áàÿñàë ä¿¿ðýí áàéñàí. Åð íü øèíý æèëýý ºíãºëºã ººäðºã ñàéí ñàéõàí ÿâàõûí òóëä ñàéõàí óãòàæ àâàõ þìñàí ãýæ áîääîã. Òàíàé óíøèã÷äàä øèíý îíû ìýíäèéã õ¿ðãýå. Øèíý îíûã ñàéõàí ñýòãýë áîäîëòîé, çºâ ç¿éëèéã ñýòãýëäýý òóíãààæ óãòâàë ç¿ãýýð þì øèã ñàíàãääàã.

ÒV ÊÎÊÒÝÉË ÕÀÌÒËÀÃÈÉÍ Æ¯ÆÈÃ×ÈÍ ªÑʪ: Ìèíèé õàìãèéí àíõíû ãýð á¿ëòýéãýý ºíãºð¿¿ëñýí øèíý æèë. Ýõíýðòýéãýý òàíèëöààä ãýð á¿ëòýéãýý õàìãèéí àíõíû øèíý æèëèéã óãòàæ áàéñàí.

2003-2004 îíä øèëæèõ øèíý æèë áàéñàí. Ãýð á¿ëòýé áîëñíîîñîî õîéø ÿã 31-íèé îðîé ãýðë¿¿ãýý àìæààä î÷÷èõäîã áîëñîí. ªìíº áîë 31-íèé îðîé õàà íýã áàéãóóëëàãûí øèíý æèë äýýð ë øèíý îíîî óãòäàã áàéñàí. Õàðèí ýíý øèíý æèëýýð ãýð á¿ëòýéãýý øèíý îíîî óãòàíà ãýæ áîäîæ áàéãàà. Îþóòàí áàéõäàà òàêñèí äîòîð îí ãàðãàæ áàéñàí þì áàéíà. Ãýðë¿¿ãýý ÿâæ áàéñàí áîëîâ÷ ÿã ãýðèéí ãàäàà èðñýí ÷èíü ñîëþò áóóäààä îí ñîëèãäîæ áàéñàí. Òýð æèëäýý åðººñºº ãýðòýý òîãòîîã¿é þì áàéíà.

ÀÑÓÓËÒÛÍ ÕÀÐÈÓ

ƯÆÈÃ×ÈÍ … ÝÐÄÝÍÝÁÈËÝà տ¿õýä áàéõäàà ë øèíý æèëèéã ãî¸ òýìäýãëýäýã áàéæ. Õî¸ð ãóðâàí æèëèéí ºìíº ààâ ýýæ õî¸ðòîéãîî áàéõäàà õ¿ðòýë ¸îëê çàñäàã áàéñàí. Äýýð ¿åä öýöýðëýãò áàéõäàà ¸îëê ÷èìýãëýäýã áàéñàí ÷èìýãëýë¿¿ä îäîî áîëòîë õàäãàëàãäààä áàéæ áàéäàã. Òýðèéãýý ãàðãàæ èðýõ òîîëîíäîî áè ààâòàéãàà íèéëýýä öààñààð áºìáºëºã¿¿ä õàé÷èëæ, õàãàðõàé ýâäýðõèé òîãëîîìîî öóãëóóëæ áàéãààä öààñàíä áîîæ àëõààð í¿äýýä öàñàí øèðõýã áîëãîæ ãýðýý ÷èìýãëýäýã áàéñíàà ñàíàäàã. Áè ººðºº çóðäàã áàéñàí áîëîõîîð õàíàí äýýðýý öàñàí øèðõýã¿¿ä çóðààä øèëæèõ îíîî áè÷ýýä ãàð÷ áàéãàà àìüòíûõàà çóðãèéã çóðäàã áàéñàí. Òýð ÷èìýãëýë¿¿ä ãàð÷ èðýõýýð ìèíèé öýöýðëýãò áàéñàí ¿å ñàíàãääàã. ßàãààä ãýâýë ¸îëêîî çàñàõààñàà ãàäíà òýð á¿õ ÷èìýãëýë¿¿äèéã ãàðààðàà õèéäýã áàéñàí áîëîõîîð èõ ãî¸ ñàíàãääàã áàéñàí. Ñ¿¿ëèéí ¿åä óðëàãèéí õ¿í áîëñíîîñ õîéø õ¿ì¿¿ñèéã áàÿðëóóëñààð áàéãààä ººðºº áàÿðëàæ ÷àääàãã¿é. Õàìãèéí ñ¿¿ëä áèä òàëáàéí àðãà õýìæýýíä îðîëöîõîä áè õààí ò¿¿õèéí õóâöàñ ºìñ÷èõñºí áàéñàí. Òýãýýä áèä çà ñàéõàí áàÿðëààðàé ñàéõàí áàÿðëààðàé ãýæ ñàë÷èõààä öàã õýä áîëæ ãýýä àñóóñàí ÷èíü11.40 áîëæ áàéñàí. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õ¿ì¿¿ñ òàëáàé äýýð èõ òýìäýãëýäýã áîëñîí áîëîõîîð òàëáàé ðóó ÷èãëýñýí ìàøèí èõ áàéñíààñ òàëáàéãààñ ÿâæ áàéãàà ìàøèí áàðàã áàéãààã¿é. Òýãýýä íýã òàêñèíä ñóóãààä àõàà õóðäëààðàé îí ãàðàõààñ ºìíº ãýðòýý õàðèìààð áàéíà ãýýä ÿâñàí. Òýãýýä öàã õàðñàí ÷èíü 11.50 ºíãºð÷èõñºí ÿã îí ãàðàõ ãýæ áàéñàí. Òýãýýä òàêñèíû æîëîî÷èä çà çà õî¸óëàà áóöúÿà áóöúÿà ãýýä òàëáàé äýýð èðýýä ÿã òàêñèíû õààëãà îíãîéëãîñîí ÷èíü ñàëþò áóóäàæ ýõýëñýí. Òýð øèíý æèë õàðàìñàëòàé ìºðòºº õºãæèëòýé øèíý æèë áàéñàí. Áóñàä ¿åä òîãëîëòòîé, ýñâýë ãýðòýý ãàðãàæ áàéñàí.

GUYS-666 ÕÀÌÒËÀÃ ÌÈÉÃÀÀ:

ÊÈÂÈ ÕÀÌÒËÀÃ: Áèä ºíãºðñºí 4 æèëèéí õóãàöààíä äàíäàà òîãëîëòòîé áàéñàí. ¯ðãýëæ, õýçýý ÷ òîãëîëòã¿é ºäºð ãýæ áàéäàãã¿é áàéñàí. Îí ñîëèãäîõ ÿã òýð ìº÷èä Áàÿíãîë ðåñòîðàíä ÷ þì óó, ×èíãèñ ðåñòîðàíä ÷ þì óó àëèâàà ººð àðãà õýìæýýíä çààâàë îðäîã. Êèâè õàìòëàã 31-íèé îðîé ººðñ人 áàÿðëàæ ÷àääàãã¿é, õ¿ì¿¿ñèéã áàÿðëóóëæ áàéäàã. 12 öàã ºíãºðñíèé äàðàà ãýðèéí ç¿ã ÿâäàã. Õààÿà 12òîé óðàëäàæ îðîõ òîõèîëäîë áàéäàã. Ýíý ¿åä ãýð á¿ëèéíõýíòýéãýý ãÿëñ õóíäàãà òóëãà÷èõààä áóöààä ë òîãëîëòîíäîî î÷äîã. Çàðèìäàà øºíèéí 3 öàã õ¿ðòýë òîãëîëòòîé áàéõ òîõèîëäîë ÷ áàéñàí. ªíãºðñºí 4 æèë áèäíèé õóâüä èíãýæ ë ºíãºðñºí. Ýíý æèë áèä àðàé ººðººð ºíãºðººå ãýæ áîäñîí áàéãàà. ªºðñºä人 öàã ãàðãàæ, ººðñ人 áàñ áàÿðëàÿ ãýæ áîäîæ áàéãàà òèéìýýñ 31-íä áîëîõ òîãëîëòóóäààñ òàòãàëçàæ áàéãàà.

Øèíý æèëèéí ¿åýð óðëàãèéíõàí ãýëòã¿é á¿õ õ¿í áàÿðëàæ øèíý æèëýý òýìäýãëýõýýð èõ çàâã¿é áàéäàã ë äàà. Òýð äóíäàà óðëàãèéíõàí õ¿ì¿¿ñèéí áàÿð äýýð áàÿð íýìýõýýð èë¿¿ çàâã¿é àæèëëàäàã ãýæ õýëæ áîëíî. Óðàí á¿òýýëèéí íýãä¿ãýýð íýãäýë áèäýíòýé õàìòðàí àæèëëàæ øèíý æèëèéã õàìòäàà ºíãºðººäºã. Óðàí á¿òýýëèéí 1ð íýãäëèéí á¿õ æ¿æèã÷èä óðàí á¿òýýë÷èä ººðñäèéí ÷àääàã áîëîìæòîé ãýñýí á¿õ àæëóóäûã õèéäýã. ̺í áàéãóóëëàãûí øèíý æèëèéí àðãà õýìæýýã õºòºëäºã, íàéðóóëäàã, çîõèîí áàéãóóëäàã ò¿¿íäýý ººðñ人 òîãëîäîã, äóóëäàã æ¿æèãëýäýã ãýõ ìýò áîëîìæòîé á¿õ ¿éë àæèëëàãààã õèéäýã. Õàðèí áèä îí ñîëèãäîõ ìº÷èä ãýð ãýðòýý ººð ººðñäèéíõººðºº øèíý æèëýý óãòàí àâäàã.

1-ñàðûí íýãýíä óðëàãèéíõàí ººðñäèéíõºº áàÿðûã õèéæ ñàëõèíä ãàð÷ òýð 12 ñàðûí òóðø õèéñýí óðàí á¿òýýëèéíõýý ñòðåññèéã òàéëæ ñàéõàí àìàðäàã. Õàìãèéí ñýòãýëä ¿ëäñýí øèíý æèë ãýâýë õàìãèéí àíõ óðàí á¿òýýëèéí 1-ð íýãäýë ãýæ áàéãóóëààä áàéãóóëñàí æèëýý øèíý æèëèéí àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëæ ººðñäèéí øèíý æèëýý òýìäýãëýñýí ë äýý. Òýð ¿åä èõ ãî¸ áàéñàí. Á¿äýíòýé îéð äîòíî àæèëëàäàã á¿õ õ¿ì¿¿ñòýéãýý õàìò ÿâäàã. Òýð øèíý æèë õàìãèéí ñàéõàí áàéñàí.

13

14

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ

ªÍê

Ýíý æèëèéí õóâöàñ çàãâàðò áàðààí, ã¿í, áàéãàëèéí ºíã¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéãàà íü çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýæ áóéãààð ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëòàé õîëáîîòîé ãýíý. Ýíý æèëèéí õóâüä äàðààõ ºíã¿¿ä äàâàìãàéëàõ àæýý. ¯¿íä: • • • • • • •

Õàð Ñààðàë Öàãààí øàðãàë Áîð, áîð õ¿ðýí Óëààí: ã¿í óëààí ºí㺺ñ õ¿ðýí ÿãààí ºí㺠õ¿ðòýë Óëáàð øàð: ã¿í óëáàð øàð Öýíõýð: õºõ, óñàí öýðãèéí ã¿í öýíõýð ãýõ ìýò.

Ãýõäýý çàãâàðûí õàíäëàãà èéì áàéíà ãýýä ºíãºíèé çîõèëäëîãîã¿é õóâöàñ ºìñºõººñ òàòãàëçààðàé. Ñîíãîëòûã òàíüä ¿ëäýýæ áàéíà. Õàìãèéí èõ ãîëëîæ ºìñºõ õóâöàñ íü õàð ºíãèéí ñâèòåð, ñààðàë ºíãèéí çàäãàé ýíãýðòýé íîîñîí öàìö, óëáàð øàð öýöãýí õýýòýé ñðî÷êà ýñâýë

äààøèíç áàéõ íü. Ýäãýýðèéã ñîíãîäîã õàð õºõ ýñâýë õàð ºíãèéí æèíñòýé õîñëóóëàí ºìñâºë òýíöâýðòýé õàðàãäàõ áîëíî.. Õàðèí äýýðõ õóâöàñíóóä äýýð àêñåññóàð ñîíãîõ ãýæ áàéãàà áîë óëáàð øàð ºíãèéí íýõìýë õ¿ç¿¿íèé îðîîëò, õ¿ðýí áîð ºíãèéí èëãýí ö¿íõ ýñâýë õýëõñýí ø¿ð á¿õèé õ¿ç¿¿íèé ç¿¿ëò çîõèìæòîé áàéõíýý. Èë¿¿ ýòãýýä õàðàãäàõûã õ¿ñâýë àëòëàã ýñâýë ìºíãºëºã ºíãèéí ç¿¿ëòèéã ñîíãîâîë èë¿¿ òîõèðíî.

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ

15

ÝÐׯ¯ÄÈÉà ÇÀÍÃÈÀÃÀÀÐ ÍÜ ÒÀÍÜÆ ÁÎËÍÎ Ö¿íõã¿é ýìýãòýéã òºñººëºõèéí àðãàã¿éòýé àäèë çàíãèàã¿é àæèë õýðýã÷ ýðýãòýé ñýòãýëä áóóõã¿é. Çàíãèàíû ºíãº, õýëáýð ä¿ðñýýð ýð÷¿¿äèéí òóõàé íèëýýä ñîíèðõîëòîé ç¿éëèéã ìýäýæ áîëäîã àæýý. Öýãýí õýýòýé çàíãèàã èõýâ÷ëýí õóó÷èíñàã vçýëòýé, áóóðüòàé ýð÷vvä çvväýã áàéíà.

• Çóðààñòàé çàíãèàã çvväýã ýð÷vvä õóóëü ävðìèéã ÿãøòàë áèåëvvëäýã, àæèë òºðºë áîëîí våðõýë íºõºðëºë人 víýí÷ áàéäàã.

• ßíç ávðèéí ðîìáî, äºðâºëæèí ävðñòýé çàíãèàã ýðõýìëýäýã ýð÷vvä èõ èòãýìòãèé. ̺í çàíãèàíû ºí㺺ð ýçíèéõ íü çàí ÷àíàðûã òîäðóóëæ áîëíî.

• Õºõ ºíãèéí çàíãèàíä ñýòãýìæ ñàéòàé, ávòýýë÷ ýð÷vvä äóðòàé áàéäàã.

• Öýíõýð ºíãèéí çàíãèàòàé ýð÷vvä èòãýë äààõ ÷àäâàðòàé.

• ßàãààí ºí㺠ñýòãýëèéí õºäºë㺺í èõòýéã èëýðõèéëíý • Óëààí çàíãèà çvvõ äóðòàé ýð÷vvä øàðãóó, íÿöàøãvé çàí ÷àíàðòàé áàéäàã.

• Íîãîîí ºíãèéí çàíãèàíä äóðëàäàã ýð÷vvä íÿìáàé, õàðèóöëàãàòàé, öàã íàðèéí áàðüäàã.

• Õèéñâýð çóðàãòàé, õóðö òîä ºíãèéí çàíãèà íü õvëýýí àâàëò, väýøëýã óóëçàëò çýðýã àëáàí ¸ñíû áóñ àðãà õýìæýýíä òîõèðîìæòîé. Õàðèí ºäºð òóòìûí, àæèë àëáàíû våä èéì çàíãèà çvvâýë àíõààðàë ñàðíèíà.

• Çóðàà÷, çîõèîë÷, ævæèã÷èí çýðýã óðàí ávòýýëèéí õvìvvñ ýëäýâ ÿíçûí ävðñòýé, õvíèé àíõààðàë òàòàõóéö çàãâàð ºí㺠ávõèé çàíãèàã çvvæ áîëíî.

• Çàëóó õvíä áîë õºõ ÿãààí ºí㺠äàâàìãàéëñàí ñîíãîäîã õýëáýðèéí çàíãèà çîõèìæòîé. Ñàíóóëàõàä, çàíãèàíû çóðàã öàìöíû çóðàãòàé èæèëñýõ ¸ñãvé. Çóðàãòàé öàìöàí äýýð çàíãèà çvväýããvé.

16

ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄ

ѯÐÜÅÝ ªÂ×ÈÍ Ò¯¯ÕÝÍÄ

Ò¿¿õýíä öàãààí òàõàë ãýæ íýðëýãäýæ áàéñàí ýíý ºâ÷èí áèäýíòýé á¿õ ë öàã ¿åèéí òóðøèä õàìò ÿâñààð èðæýý. Îëîí ìÿíãàí æèëèéí íàñòàé Åãèïåòèéí ìóììèéí íóðóóíààñ ñ¿ðüåýãýýð ºâäºæ áàéñíû óë ìºð îëäñîí íü ýðòíèé Ãðåê, Ðîìûí Õààíò çàñãèéí ¿åä ÷ ýíýõ¿¿ ºâ÷èí ò¿ãýýìýë áàéñíûã íîòîëíî. Òýð öàãààñ õîéø øèíæëýõ óõààíû õºãæèëòýé õîëáîîòîéãîîð ñ¿ðüåýãèéí ¿¿ñãýã÷, øèíý ýì, âàêöèí ãýõ ìýò íýýëò¿¿ä àð àðààñàà ãàð÷ ýíý ºâ÷íèé òàðõàëòûã áóðóóëæ ÷àäñàí ÷ ºíººã õ¿ðòýë á¿ðìºñºí ñàëæ ÷àäààã¿é ë áàéíà.

Áè ¿õíý Ñ¿ðüåýã ýì÷ëýõèéã ÿíç á¿ðýýð îðîëäñîîð áàéñàí ÷ ¿ð ä¿íã¿é ë áàéëàà. Ýðòíèé Ðîìûí ýì÷ íàð õ¿íèé øýýñòýé áàííä îðîõ, ÷îíûí ýëýã èäýõ, çààíû öóñ óóõ ãýõ ìýòèéã õ¿ðòýë çºâëºäºã áàéæýý. Ýìýãòýé õ¿íèé õºõíèé ñ¿¿, ÿìàà, òýìýýíèé øèíý ñ¿¿ ýì÷èëãýýíä íèëýýä õýðýãëýäýã áàéñàí áàéíà. Àìüäàð÷ áàéñàí óëñ îðîí, öàã õóãàöààíààñ õàìààðààä ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿ì¿¿ñ ÿíç á¿ðèéí àðãà äîì õýðýãëýäýã áàéñàí ÷ ñ¿ðüåýã ýì÷ëýõ àðãûã îëîõã¿é ë áàéëàà.

1820 îíä ÿðóó íàéðàã÷ Æîí Êèòñ / òýðýýð ýìíýëãèéí ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéæýý/ öóñòàé õàíèàëãàñàí òóõàéãàà íàéçäàà “Ýíý áîë àðòåðèéí öóñ. Áè ¿¿íä õóóðòàõã¿é. Ýíý öóñíû äóñàë ìèíèé ¿õëèéí áàòàëãàà þì. Áè ¿õíý” ãýæ õýëæ áàéæýý. ¯¿íýñ õîéø íýã æèëèéí

ѯÐÜÅÝ

17

äîòîð áóþó 25-õàí íàñàíäàà òýð õîðâîîã îðõèæýý. ¯¿íèé íýãýí àäèë àëäàðòàé çîõèîë÷, æ¿æèã÷èä ãýýä îëîí õ¿íèé àìèéã ñ¿ðüåý àâ÷ îäæýý. ªíººäºð ñ¿ðüåý äàõèí ñýðãýæ áóé ºâ÷íèé òîîíä áàãòàæ ñ¿ðüåýãèéí íÿíãèéí ýìýíä äàñàëòàé îìãóóä õ¿í òºðºëõòíèéã “ñ¿ðüåý” ãýõ õºãøèí ºâ÷íººñ ñàëàõàä ñààä ó÷ðóóëñààð áàéíà. Ìݪ 460 æèëèéí îð÷èìä ýðòíèé Ãðåêèéí ýðäýìòýí Ãèïïîêðàò òóõàéí ¿åèéíõýý õàìãèéí ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã, ¿õëýýð òºãñäºã ºâ÷íèé òàëààð áè÷èæ áàéñàí íü ñ¿ðüåý ºâ÷èí áàéæýý. Òýð ºíººäºð ÿìàð ÷ ýì÷ ç¿ðõýëæ õýëýõýýðã¿é çºâëºìæ áóþó ºâ÷íèéõºº ñ¿¿ë÷èéí øàòàíä áàéãàà ñ¿ðüåýòýé ºâòíèéã ¿çýõã¿é áàéõûã çºâëºæ áàéñàí áàéíà. Ó÷èð íü íýãýíò ¿õëýýð òºãñºõ ó÷ðààñ ýì÷èëãýýã¿é ýíý ºâ÷íèéã àíàãààæ ÷àäàõã¿é áàéõ íü ýì÷èéí íýð õ¿íäèéã óíàãàíà ãýæ ¿çýæ áàéñàí áàéíà. Ýíý ºâ÷èí íü õàëäâàðòàé áàéæ áîëîõ òàëààð àíõ 1865 îíä öýðãèéí ýì÷ Æèí Àíòîíè Âèëëåìèí ºâ÷òýé àìüòíààñ ýð¿¿ë àìüòàíä äàìæèæ áîëîõ òàëààð òààìàãëàëûã äýâø¿¿ëæ áàéæýý.

ªíººäºð … ªíººäºð áóþó Ðîåðò Êîõûí àãóó íýýëòýýñ õîéø àëü õýäèéí íýã çóóí ºíãºðñºí ÷ æèëä 2 ñàÿ õ¿í ýíý ºâ÷íèé óëìààñ àìü íàñàà àëäñààð ë áàéíà. Ñ¿ðüåý íü çºâõºí õ¿í òºðºëõòíèé áóñ äýëõèé íèéòèéí ºâ÷èí þì. Ñ¿ðüåý óäàìøäàã, ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿ì¿¿ñ íýã íàñààðàà ñ¿ðüåýòýé áîëäîã, ýäãýäýãã¿é ãýõ îéëãîëòóóä áèäíèé äóíä ºíººã õ¿ðòýë áàéñààð ë áàéäàã. Õàðèí áèäíèé õýí ìààíü ÷ ýíý ºâ÷íººð ºâäºæ áîëíî. Äýëõèéí íèéò õ¿í àìûí 1/3 íü àëü õýäèéí ýíý ºâ÷íèé õàëäâàð àâ÷ áèåäýý ñ¿ðüåýãèéí íÿí òýýæ ÿâàà, ãýõäýý õàëäâàð àâñàí áîëãîí ºâ÷èëäºãã¿é, ºâäñºí áîë ýäãýðäýã ãýäãèéã òýð áîëãîí á¿ãä ìýääýãã¿é. Ìýäüå ÷ ãýæ õè÷ýýäýãã¿é. Õ¿í ººðòýé㺺 í¿¿ð òóëààã¿é ë áîë òýð ç¿éëèéí òàëààð àíõààð÷ ñîíèðõäîãã¿é. Ìàãàäã¿é õ¿í áîëãîíä ë áàéäàã ýíý çàíãààñ áîëæ áèä ºâäñºí íýãíèéãýý ãàäóóðõàæ, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ¿ë îéëãîñîí áàéäàë ìààíü ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñèéã ººðñäèé㺺 ýíý ºâ÷íèé õàëäâàðûã àâñàí áóðóóòàí ìýò áîäóóëæ ãýð á¿ë õàìò îëíîîñîî íóóõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõã¿é öàã àëäàõ, ýì÷èëãýý òàñëàõ, óëìààð ýìèéí äàñàëòàé ñ¿ðüåý ¿¿ñãýõýä õ¿ðãýäýã áàéæ áîëîõ þì ãýæ òà õýçýý íýãýí öàãò áîäîæ áàéñàí óó? Òàíûã õýí íýãýí íü õààíààñ ÿàæ ÿâààä õàíèàä àâ÷èõâàà ãýæ çàãíààä áàéâàë òàíä õàðèóëò áèé ãýæ ¿¿? Ñ¿ðüåý õàíèàä òîìóóíû àäèë àìüñãàëûí çàìààð õàëäâàðëàäàã.

ªâ÷íèé ¿¿ñãýã÷èéã îëæ íýýñýí íü … Ãåðìàíû ýì÷, ýðäýìòýí Ðîáåðò Êîõ 1882 îíû 03-ð ñàðûí 24-íû îðîé õàëäâàðûí ¿¿ñãýã÷ áóþó ñ¿ðüåýãèéí ñàâõàíöðûã íýýñíýý çàðëàñàí þì. Õ¿í òºðºëõòºíä òîõèîëäîæ áóé ºâ÷í¿¿äèéí íîöòîé ýñýõ íü òóõàéí ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí òîîãîîð õýìæèãääýã áîë ñ¿ðüåý ÿàõ àðãàã¿é òàõàë, õîëåð ãýõ ìýò àþóë äàãóóëñàí õàëäàðò ºâ÷í¿¿äèéã àðäàà îðõèæ áàéëàà. 7 õ¿íèé 1 íü ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ àìü íàñàà àëäàæ áàéâ. Ðîáåðò Êîõûí ñ¿ðüåýãèéí ¿¿ñãýã÷èéã èëð¿¿ëñýí íü àíàãààõ óõààíû ò¿¿õýí äýõ õàìãèéí ÷óõàë íýýëò¿¿äèéí íýã áîëñîí þì. Òýðýýð ëåêöèéí òàíõèìäàà ººðèéí æèæèã ëàáîðàòîðîî àâ÷èðñàí áºãººä ìèêðîñêîï, ºñãºâºðòýé õóðóó øèë, øèëýí ñëàéä, áóäàã, óðâàëæ áîäèñ, ÿíç á¿ðèéí ýä ýñ á¿õèé øèëýí ñàâ ãýõ ìýò áàéëàà. Òýð ò¿¿íèé ýíýõ¿¿ ëåêöèéã ñîíñîæ áóé õ¿ì¿¿ñèéã ººðñ人 ¿¿íèéã áàòëàõûã õ¿ñýæ áàéëàà. Òýðýýð ñ¿ðüåýãýýð õàëäâàðëóóëñàí ãàõàéí óóøèãíû ýä áîëîí ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ íàñ áàðñàí õ¿íèé òàðõè, óóøèãíû ýä, ñ¿ðüåýãýýð õàëäâàðëóóëñàí ¿õðèéí õýâëèéí õýñãýýñ àâñàí ýäèéã àâ÷èðñàí áàéëàà. Ò¿¿íèé ëåêöèéã ñîíñîã÷äûí äîòîð õîæìîî 1908 îíä ôèçèîëîãèéí íýýëòýýð Íîáåëèéí øàãíàë àâñàí ýðäýìòýí Ïîë Ýõðëè÷ Paul Ehrlich áàéñàí þì. Òýðýýð ñ¿¿ëä äóðñàõäàà “Ýíý ëåêö ìèíèé øèíæëýõ óõààíû àìüäðàë äàõü õàìãèéí ÷óõàë òóðøëàãà áîëñîí þì” ãýæýý. Êîõ ëåêöýý óíøèæ äóóñàõàä òàíõèì òýð ÷èãýýðýý ÷èâ ÷èìýýã¿é áîëîâ. ßìàð ÷ àñóóëò, ÿìàð ÷ áàÿð õ¿ðãýñýí àëãà òàøèëò áàéñàíã¿é. Á¿ãä àëìàéðñàí áàéëàà. Ààæìààð íýã íýãýýðýý áîñ÷ ººðñäèéí í¿äýýð ýíýõ¿¿ ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷èéã îëæ õàðñàí áàéíà. Ðîáåðò Êîõ ýíýõ¿¿ íýýëòýýðýý 1905 îíä Íîáåëèéí øàãíàë õ¿ðòñýí þì.

18

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ

Ìàíèêþð áîëîí ïåäèêþð õèéëãýõäýý òà äîîðõè ç¿éëñèéã á¿¿ ìàðòààðàé. ßëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õèéìýë õóìñ íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãîî ñàéõíû ñàëøã¿é íýã õýñýã áîëñîí. Òýãâýë ýíýõ¿¿ ãîî ñàéõíû ¿éë÷èëãýýíä õýðýãëýäýã öàâóó áîëîí õèìèéí áîäèñ íü õàðøèë ºãºõ, àðüñíû á¿ðýí á¿òýí áàéäàë àëäàãäñàíààñ õàëäâàð îðîõ, ¿ðýâñýë ¿¿ñãýõ çýðýã ýðñäýëä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é ãýäãèéã ñàíàõàä èë¿¿äýõã¿é. Òýãâýë ýäãýýðýýñ çàéëñõèéõèéí òóëä ÿàõ ¸ñòîé âý?

•

Þóíû ò¿ð¿¿íä ýíý òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ, çºâøººðºë á¿õèé íàéäâàðòàé ãàçðààð ¿éë÷ë¿¿ëýõ

•

ßìàð àðãà, ÿìàð áîäèñ àøèãëàí áàãàæàà àðèóòãàäãèéã àñóóõààñ çîâîõ õýðýãã¿é

•

Õºëèéí ÷ áàé ãàðûí ÷ áàé êóòèêóë áóþó ìàíàéõíû íýðëýäãýýð õóìñíû ìàõàà àâàõóóëàõààñ çàéëñõèéõ. Ó÷èð íü ýíý íü õóìñûã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé áºãººä ¿¿íèéã àâàõ íü õàëäâàð îðîõ ¿¿äèéã íýýæ ºãºõ àþóëòàé. Õàðèí îðîíä íü õîéø íü áîëãîæ ò¿ëõýæ ºãäºã òóñãàé áàãàæóóä áàéäãèéã ñàíààðàé.

Õóìñ áóäàõ 8 ¿å øàò Àðèëãàõ. Õºâºíä øèíãýýñýí õóìñíû áóäàã àðèëãàã÷èéí òóñëàìæòàéãààð õóó÷èí áóäãàà àðèëãàõ. Õóìñíû áóäàã àðèëãàã÷èéã àðèóí öýâðèéí öààñ áîëîí ñàëüôåòêàíä øèíãýýõ íü òîõèðîìæã¿é. Òàéðàõ. Õóìñíû õýëáýðýý ººðèéí ñàíààíä òîõèðóóëàí òàéð÷ ÿíçëàõ. ¯íäñýíäýý õàâòãàé áîëîí äóãóéðóóëàí çàññàí 2 õýëáýð áàéäàã. Õàâòãàé õýëáýðòýé çàñ÷ ÿíçëàõ íü èë¿¿ îð÷èí ¿åèéí ìýò õàðàãäóóëäàã áàéíà. Äýâòýýõ. Õàëóóí á¿ëýýí óñòàé ò¿ìïýíä ãàðàà 5 ìèíóò îð÷èì ä¿ðæ àìðààõ. Õóìñàà 纺ëð¿¿ëýõèéí òóëä áàãà çýðýã øèíãýí ñàâàí íýìæ õèéæ áîëíî. Õýòýðõèé õàëóóí óñ íü ãàð áîëîí õóìñûã õóóðàéøóóëäàã ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. Õýðýâ öàã áàãà áàéãàà áîë ýíý øàòûã àëãàñàæ áîëíî. Ǻºëð¿¿ëýõ. Õóìñíû ìàõ 纺ëð¿¿ëýã÷ òîñ áóþó ëîñüîí ò¿ðõýõ. Ò¿ëõýõ. Õóìñ áóäàõàä ñààä áîëãîõ¿éí òóëä õóìñíû ìàõûã õîéø íü ò¿ëõýæ ºãºõ. ¯ðæ öýâýðëýõ. Çîðèóëàëòûí ýñâýë ãýðèéí íºõöºëä áýëäñýí õîëèìãîîð ãàðûã ¿ðæ öýâýðëýíý. Ãýðèéí íºõöºëä îëèâèéí òîñûã äàâñ áóþó ýëñýí ÷èõðèéí àëü íýãòýé õîëüæ áýëòãýæ áîëíî. 2-3 ìèíóò îð÷èì ¿ðýýä óãààíà.

×èéãø¿¿ëýõ. Õóóðàé ãàðàíäàà ÷èéãø¿¿ëýã÷ ò¿ðõýíý. Áóäàõ. Ýõëýýä õóìñíû áóäàãíû ñóóðèéã ò¿ðõýæ äàðàà íü áóäãàà 2 óäàà íìãýí ò¿ðõýæ ºãíº. Òóñòàé çºâëºãºº: •

Òàíä õóìñàà áóäàõ öàã áàéõã¿é áîë öýâýðõýí çàñ÷ ÿíçëààä ÿâàõàä ë áîëíî. Õàëöàðñàí áóäàãòàé ÿâñíààñ îãò áóäààã¿é íü äýýð .

•

Õýðýâ õóìñíû õóóðàé áàéõã¿é áîë ø¿äýíçíèé õàéðöàãíû ¿ð¿¿ëèéã àøèãëàæ áîëîõ þì.

•

Öàéâàð ºíãèéí õóìñíû áóäàã õàð áàðààí ºíãèéí áóäãèéã áîäîõîä áàãà çýðýã õàëöàðñàí íü ìýäýãääýãã¿éãýýñ ãàäíà áóäàõàä óð ÷àäâàð øààðääàãã¿é ñàéí òàëòàé.

•

Õóìñíû áóäãèéã óäààí õýðýãëýå ãýâýë õóóðàé ñýð¿¿í ãàçàð õàäãàëàõ õýðýãòýé.

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ

ØÈÍÝ ÆÈËÈÉÍ ÃΨË

19

20

ÃÎÎ ÑÀÉÕÀÍ

Õ¿íèé àðüñàíä õºãøðºëò ÿâàãäàæ áóéí õàìãèéí àíõíû øèíæ òýìäýã áîë ¿ð÷ëýý þì. Æèë èðýõ òóñàì ¿ð÷ëýý íýìýãäýæ óëàì á¿ð ã¿í áîëäîã. Ãýõäýý õ¿í á¿ð ¿ð÷ëýýíäýý òýãòýë ñàíàà çîâäîãã¿é. Ó÷èð íü ýíý íü õ¿í á¿õýíä ë òîõèîëääîã ôèçèîëîãèéí ïðîöåññ ø¿¿ äýý. Õàðèí çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ¿ð÷ëýýòýé í¿¿ðòýé ÿâàõûã õ¿ñäýãã¿é. ßëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿ä.

30 îð÷èì íàñíààñ ýõëýí àðüñàíä õºãøðºëòèéí øèíæ òýìäýã áîëîõ ¿ð÷ëýýñ¿¿ä ¿¿ñ÷ ýõýëäýã. Èõýâ÷ëýí í¿äíèé ýðãýí òîéðîíä áîëîí äóõ îð÷ìîîð ýõýëæ ¿¿ñäýã. Õàðèí 40 ãàðààä èðýõýýð í¿¿ð åðºíõèé人 óíæèæ õàöàð îð÷ìûí ººõ áàãàñàí èíýýìñýãëýëèéí øóãàìóóä ¿¿ñ÷ ýõýëäýã.

ÂÎÒÎÕ

Âîòóëèíû òîêñèí / õîð / -íû ãîî ñàéõàíä õýðýãëýãääýã õýëáýð áóþó Âîòîõ õýìýýõ áðýíäèéí íýðýýðýý àëäàðòàé ýíýõ¿¿ á¿òýýãäõ¿¿í íü ìýñ çàñëûí áóñ ãîî ñàéõíû õàìãèéí ò¿ãýýìýë àðãà þì.

Ýíýõ¿¿ àæèëáàð íü ìýäýý àëäóóëàëò øààðäàãäàõã¿é áºãººä õýäõýí ìèíóòàíä õèéãääýã. Ýíýõ¿¿ òàðèëãûã õèéëãýõýýñ ºìíº 7 õîíîãèéí ºìíººñ ñïèðòèéí òºðëèéí óíäàà õýðýãëýýã¿é áàéõ ¸ñòîé.

ªìíº

Õîéíî

Ãàæ íºëºº:

Ìýäðýë õîðäóóëàã÷ õîð áóþó âîòóëèí íü Clostridium botulinum õýìýýõ íÿíãààñ ÿëãàðäàã. ªíäºð òóíãààðàà áîòóëèçì áóþó àìüñãàëûí çàì òóëãóóð ýðõòíèé áóë÷èíãèéí ñààæèëò ¿¿ñãýõ õ¿íä ÿâöòàé ºâ÷èí ¿¿ñãýíý.

Áàãà òóíãààð ãîî ñàéõíû ñàëáàðò àøèãëàãääàã áàéíà. Ýíýõ¿¿ òàðèà íü òóõàéí òàðüñàí õýñãèéí áóë÷èíãèéí ìýäðýëèéí èìïóëüñèéã õîðèãëîæ áóë÷èíã ò¿ð õóãàöààíä ñààæóóëäàã. Èíãýñíýýð áóë÷èíãèéí àãøèëòûí óëìààñ ¿¿ñýýä áàéãàà ¿ð÷ëýý òýíèéäýã áàéíà. Òàðèà õèéëãýñíýýñ õîéø 24 õîíîãèéí äàðàà ¿ð ä¿í íü ìýäýãäýæ ýõýëäýã. ¯éë÷èëãýý íü 4-6 ñàð ¿ðãýëæèëäýã ó÷ðààñ òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà äàõèí òàðèóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

•

Òîëãîé ºâäºõ

•

Õàíèàä òîìóó òºñò øèíæ òýìäýã èëðýõ

•

Çîâõè óíæèõ

•

Áººëæèõ

•

Öýýæ õîðñîõ ãýõ ìýò ò¿ð çóóðûí ãàæ íºëºº èëýð÷ áîëíî.

ÀÌÜÄÐÀË

ÃÝÐ Á¯ËÈÉà ÞÓ ÁÀÒ ÁÝÕ ÁÎËÃÎÄÎà ÂÝ?

21

ßàâàë ãýð á¿ë àç æàðãàëòàé áîëîõ âý ãýõýýñýý èë¿¿ ÿìàð ¿éëäýë ãýð á¿ëä ìóóãààð íºëººëäºã òàëààð èõýâ÷ëýí áè÷ñýí õàðàãääàã. Õ¿í ÿìàð íýã ç¿éëèéã àíõëàí ñóðàõäàà ÿàâàë áóðóó áîëîõ áîë ãýæ ñóðäàãã¿é ø¿¿ äýý. Õàðèí ýåðýã çàãâàð, æèøãèéã ¿ð ä¿íòýéãýýð ñóäàëæ çºâ àðãûã ñóð÷ ìýääýã. Çàðèì ãýð á¿ë òîìîîõîí ñààä áýðõøýýëèéã ÷ äàâàí òóóëæ ÷àääàã. Èéì ãýð á¿ëèéí íóóö íü þóíä áàéãààã îëæ ìýäýõ íü àéë ãýðèéí àìüäðàëä òîõèîëäîõ ýëäýâ áýðõøýýëèéã äàâæ ãàðàõàä òóñ áîëíî. Áàò áýõ ãýð á¿ë íü ãýðëýëòèéã áàò áýõ áîëãîäîã æèíõýíý ìºí ÷àíàðûí ¿íäýñ áîëæ áàéäàã. Òýãâýë ãýð á¿ëèéã þó áàò áýõ áîëãîäîã þì áîë? Ãýð á¿ëèéã àç æàðãàëòàé áîëãîäîã íèéòëýã çóðãààí øèíæòýé òàíèëöúÿ.

1. Àìëàëò: Àìëàëò íü àç æàðãàëòàé ãýð á¿ëèéí õàìãèéí ÷óõàë ÷àíàð. Áàò áýõ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áèå áèåý ÿìàãò õàéðëàí õàëàìæèëæ, äýìæèí, õèéæ áóé ¿éëäëýýðýý íýã íýãýíäýý áàÿð áàÿñãàëàí áýëýãëýæ áàéäàã.

2. Òàëàðõàë: Áàò áýõ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íýã íýãýíäýý áàéíãà òàëàðõàæ ÿâäàã. Òýä áèå áèåíèéõýý ñàéí òàëûã îëæ õàðàí ò¿¿íä áàéíãà òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëæ ÷àääàã.

Òýäýíä “áè”-í àäèë “áèä” ãýñýí ìýäðýìæ áèé áîëñîí òºäèéã¿é èéì ñàéõàí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ýñâýë áèå õ¿í ãýäýãòýý ñýòãýë ä¿¿ðýí ÿâäàã. Áàò áýõ ãýð á¿ë îðîí ãýðýý óëàì øèíý÷ëýí òîõèæóóëæ òàâ òóõòàé àìüäðàõàä àíõààðäàã. Ýð¿¿ë áàò áýõ ãýð á¿ëä ºññºí õ¿¿õýä õ¿í ãýð á¿ëäýý õýðõýí îéð äîòíî áàéõûã ñóð÷ õ¿ì¿¿æäýã. Ýíý áîë èðýýä¿éí áàò áºõ õàðèëöààíû ñóóðèéã òàâüæ áóé õýðýã þì.

3. Ñàéí õàðèëöàã÷ áàéõ: Áàò áýõ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä õàðèëöàí îéëãîëöîæ íýãíèéãýý ñîíññîíîîð áóñäàä çºâ õàðèëöàõûí ¿ëãýð äóóðèàëàë áîëäîã. Òýä áèå áèåíýý ñîíñîõ, õàðèëöàí ÿðèëöàõàä áàãàã¿é õóãàöààã çîðèóëäàã.

Ýöýñò íü ä¿ãíýâýë 2 õ¿í áèå áèåý îéëãîí äîòíîñîæ óëìààð ãýð á¿ë áîëíî. Òýä õàìòäàà áàéõûã õ¿ñ÷ õàéð õàëàìæèéã ìýäýðñíýýð ñàéõàí õàðèëöàà ¿¿ñíý. Îëîí ãýð á¿ë ýäãýýð ñàéõàí ÷àíàðàà öàã õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì ãýýñýýð áàéäàã. ßàãààä? Ãýð á¿ë ýíý ÷àíàðàà õýðõýí õàäãàëæ ¿ëäýõ âý? Õýðýâ ýíý ñàéõàí ÷àíàðàà ãýýñýí áîë õýðõýí áóöààæ áèé áîëãîõ âý? ¯¿íèé õàðèóëò áîëîõ àíõíû àëõàì áîë “6 ÷àíàð” ãýæ ÷óõàì þó áîëîõûã îéëãîõ ÿâäàë þì.

4. Öàãèéã õàìòäàà ºíãºðººõ: Áàò áýõ ãýð á¿ë õàìòäàà èõèéã á¿òýýäýã. Ãýõäýý “õàéðààð õàëõàëñàí” ”õóóðàì÷” õàìòà÷ áàéäàë áèø õàìòäàà áàéõàä ÷èí ñýòãýëýýñýý äóðòàé áàéõûí òóõàé îéëãîëò þì.

Áèä áàò áýõ ãýð á¿ëèéí 6 ÷àíàðûí òàëààð äóãààð á¿ðòýý öóâðàë áàéëààð òàíüä õ¿ðãýõ áîëíî.

5. Áàò áýõ ¿íýëýìæèéí òîãòîëöîî: Áàò áýõ ãýð á¿ëä áàò áýõ ¿íýëýìæèéí òîãòîëöîî á¿ðäñýí áàéäàã. Ýíý íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í ÿìàð íýã ç¿éëä èòãýæ ¿íýìøäýã áîë òýðõ¿¿ èòãýë ¿íýìøèëèéã íü ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿ä îéëãîæ õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéíà ãýñýí ¿ã. ªºðñäèéí øàøèí ø¿òëýã, íèéãìèéí îðîëöîî, áîëîâñðîëä õàíäàõ õàíäëàãà, ýðõýëæ áóé àæèë äýýðýý èòãýë ¿íýìøëýý áàéíãà õàðóóëæ ñýòãýë õàíãàëóóí íýýëòòýé áàéæ ÷àääàã.

6. Áóõèìäàë òààã¿é áàéäàëä çºâ àðãààð õàíäàõ ÷àäâàð: Áàò áýõ ãýð á¿ë àëèâàà àñóóäëûã óõààëãààð øèéäâýðëýäýã. Òîìîîõîí õÿìðàëûí ¿åä ÷ ýåðýã çºâ àðãûã îëæ õýðýãæ¿¿ëæ ÷àääàã. Àñóóäëàà øèéäâýðëýõäýý ñàíàë çºðºëäºõã¿éãýýð óëàì íýãäìýë áîëæ õàìòäàà äàâäàã. Ýäãýýð 6 øèíæ íü ãýð á¿ëèéã àìàð òàéâàí àìüäðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Èéì ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íýãíèéõýý õàéð õàëàìæ, äýìæëýãò á¿ðýí íàéäàæ áîëíî. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí àëü àëèíèéõ íü õóâüä áèå äààñàí, ººðòºº èòãýëòýé áàéõ íü èéì ãýð á¿ëèéí õóâüä õýâèéí ¿çýãäýë.

¯ðãýëæëýë äàðààãèéí äóãààðò “Family Living” written by Frank D. Cox, Carol Canada

22

ÃÝÐ Á¯Ë

Òà õýäýí æèë ãýð á¿ëèéí òàëààð ñóäàëãàà õèéæ áàéíà âý?

òàëûí ìýäýýëëèéã á¿ð ñèñòåìòýéãýýð ºãºõ õýðýãòýé þì øèã ñàíàãääàã.

- 1994 îíä ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû äýä äîêòîð õàìãààëñàí. Òýðõ¿¿ õàìãààëñàí ñýäýâ ìààíü “Ìîíãîëûí ò¿¿õýí õè÷ýýëä ýõ îðîí÷ óëàìæëàëûã àøèãëàõ íü“ ñýäýâ áàéñàí. Ò¿¿í äîòîð óëàìæëàë ãýñýí àñóóäàë îðñîí ó÷ðààñ 1995 îíîîñ ýõëýí ãýð á¿ëèéí àñóóäëûã ñóäàëæ ýõýëñýí. Ýíý öàã ¿åä ýíý àñóóäàë íèëýýä îðõèãäîõ õàíäëàãàòàé áàéíà ãýäãèéã àíçààð÷ ñóäàëæ ýõýëñýí ë äýý. 1997 îíä “Ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿æëèéí óëàìæëàë áà ò¿¿íèéã ç¿¿í õîéä îðíóóäòàé õàðüöóóëàí ñóäëàõ” ñýäâýýð øèíæëýõ óõààíû äîêòîð õàìãààëñàí. Ýíý ¿åýñ õîéø 15 æèë ìîíãîë ãýð á¿ëèéí àñóóäëûã ñóäàëæ áàéíà. Ãýð á¿ëèéí àñóóäàë áîë èðãýí õ¿íä ýíãèéí îéëãîëò ìýò áàéäàã. Ìîíãîë÷óóä äóíä ãýð á¿ë ¿ð õ¿¿õäýý óðüä íü èíãýæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýýä õ¿í áîëãîîä èðñýí ø¿¿ äýý ãýñýí îéëãîëò áàéäàã. Ãýòýë îð÷èí ¿åä ýíý îéëãîëò òîõèðîõã¿é áîëñîí. ¯ð õ¿¿õä¿¿ä ýðäýì íîì õººãººä, ýíä òýíä àæèëëàæ àìüäðààä õîë õºíäèé áîëñîí ýíý öàãò òýãæ áàéãààä õ¿í áîëíî ãýäýã îéãîëò õîöðîãäîæ áàéíà. Ãàð÷ áàéãàà àñóóäàëä áèäíèé ¿åä èéì áàéñàí òà íàðûí ¿åä ÿàãààä áîëîõã¿é áàéãàà þì áý ãýñýí õàíäëàãà çàðèì íàñòàé õ¿ì¿¿ñò áàéäàã. Èéì õàíäëàãà ºíºº öàãò òîõèðîõã¿é áîëñîí ó÷ðààñ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé ñóäàëæ ãàð÷ èðæ áàéãàà àñóóäàëä íèëýýä õîëûã õàðæ õàðèó ºã÷ áàéõ øààðäëàãàòàé. Ãýð á¿ëèéí àñóóäàë õ¿í òºðºëõòºí áàéãàà öàãò ìºíõèéí àñóóäàë þì. Áàéíãà ººð÷ëºãäºæ õóâèð÷ àñóóäàë äýâøèãäýæ ÿâäàã òýãýõýýð ýíý àñóóäëûã ñóäëàæ ÷àäàõã¿é áîëòëîî õèéíý ãýæ áîääîã.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãýð á¿ëèéí óóð àìüñãàëûã ýâäýæ áàéãàà õàìãèéí òîì ç¿éë òàíûõààð…

Ãýð á¿ëèéí áîëîâñðîë ãýäýã íü þó âý? Çàðèì õ¿ì¿¿ñ ýíý òàëààð ÿìàð ÷ ìýäýýëýëã¿é áàéäàã.

- ªíººãèéí îð÷èí ¿åèéí çàëóó÷óóäûí àìüäðàëä ãýð á¿ëèéí áîëîâñðîë ìàø ÷óõàë. ªºðººð õýëáýë ãýð á¿ëèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàëä çîõèõ ìýäëýãòýé õàíäàõ õýðýãòýé. ͺ㺺 ë áîëîîä ë áàéñàí þì. Ìèíèé íºõºð õàé÷äàã þì. Ìèíèé ýõíýð õàà÷âàë ãýæ õýí òîîäîã þì. ßàâàë ãýæ ãýñýí îéëãîëò áàéäàã. Ãýòýë îð÷èí ¿åä îãò ººð áîëñîí áàéíà. Õàìãèéí òîì õàðèëöàà áîëñîí ýõíýð íºõðèéí õàðèëöàà ºíººäºð èõ ÷óõàë áîëæýý. Çàëóó ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä äîãîëäîë èõ ãàð÷ áàéíà. Ìàðãààí ãàðàõ, õºíäèéðºõ õàíäëàãà èõ àæèãëàãäàæ áàéíà. Äóíä íàñíûõàíä ñàëàëò íèëýýä àæèãëàãäàæ áàéíà. Ýíý ìýò÷èëýí îëîí àñóóäëóóä ãàð÷ èðýõ òºëºâòýé áàéíà. Áè ýõíýð, íºõ𺺠åðººñºº îéëãîõã¿é áàéíà ãýñýí ÿðèà ñ¿¿ëèéí ¿åä íèëýýä ñîíñîãäîõ áîëæýý. Ýíý íü õî¸ð òàëòàé. Íýãä¿ãýýðò áèå áèåíýý ñàéí òàíüæ ìýäýýã¿éòýé õîëáîîòîé. Õî¸ð ººð íóòàã, ¸ñ çàíøèë, õî¸ð ººð îð÷íû õ¿í ÷èíü äýð íèéëýýä íýã ãýðò àìüäàðíà ãýäýã íü áèå áèåäýý äàñàí çîõèöîõ õýðýãòýéã õàðóóëæ áàéãàà þì. ͺ㺺 òàëààñ áîë îð÷èí, öàã ¿åýñ èõ øàëòãààëæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çàëóóñ äýëõèéãýýð ÿâæ þì ¿çýæ í¿ä òàéëæ áàéíà. ªºðèéíõ íü õàðèëöàà æààõàí òèéì òààðóóõàí áîëîõîîð ºðººë ð¿¿ õàíäàõ, òýãñíýýð ãýð á¿ëèéã ýâäýõ õàíäëàãà ãàð÷ èðæ áàéíà. Åð íü ñàëàëò áîë äàõèí ãýðëýëòèéã ¿¿ñãýõ ãýæ ë áèé áîëæ áàéãàà þì. Òýãýõýýð ñàëàëòûã ñààðìàãæóóëàõ àëü áîëîõ ãàðãàõã¿é áàéõ òàëä àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà.

Òàíûõààð ãýð á¿ëèéí áîëîâñðîë, ìýäëýã ìýäýýëëèéã áèä õýäèé íàñíààñàà àâàõ íü çºâ áý? Ñóðãàëòûí õ¿ðýýíä áîë äóíä ñóðãóóëèéí 11-ð àíãèàñ ºãºõ õýðýãòýé ãýæ áîääîã. 11-ð àíãè áîë íàñ áèå, ñýòãýöèéí õºãæëèéí õóâüä ÷, áàñ ãýð á¿ëèéí àìüäðàëûã ãàäàðëàæ ìýäýõèéí õóâüä ÷ õàìãèéí òîõèðîìæòîé íàñ þì. ͺ㺺 òàëààð õýâëýë ìýäýýëýë ÿëàíãóÿà îðîí äàÿàð ãàð÷ áàéãàà òåëåâèç¿¿ä ýíý

- Ìàíàé íºõºð, ýõíýð áîëîõã¿é áàéíà, ìàíàé õ¿¿õýä

çàí àðàíøèí, àâúÿàñ ÷àäâàð, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, ýäèéí çàñãèéí ÿëãàà ýíý á¿ãäèéã õàðàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. ¯¿íèé äýýð æèë, ìýíãý, çàÿà òººðºã òààð÷ áàéãàà ýñýõýý ìýäýõ õýðýãòýé. Íàñàíä òóðøäàà ë õàíèëàõ ó÷ðààñ ÿàðàëã¿é óë ñóóðüòàé òýâ÷ýýðòýé õàíäàõ õýðýãòýé.

Òàíûõààð áàò áºõ ãýð á¿ëèéã áèé áîëãîõîä þóã àíõààðàõ õýðýãòýé ãýæ áîääîã âý?

- Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí óòãà ó÷èð àìüäðàõûí óòãà ó÷ðûã ìýäýõ ÿâäàë þì. Ò¿¿íèéã ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð àìüäðàëäàà çîðèëãîòîé õàíäàõ áîëíî. ßàãààä ãýâýë àìüäðàëä ÷ºëººò ñîíãîëò èõ áîëæ áàéãàà ºíºº ¿åä ãýðëýëò ãýæ þó áîëîõ, Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí óòãà ó÷èð, àìüäðàëûí óòãà ó÷èð ãýäãèéã ñàéí áîäîõ õýðýãòýé. Àç æàðãàëòàé ãýð á¿ëèéí òàëààðõ òàíû áîäîë?

- Àç æàðãàëòàé ãýð á¿ë ãýäýã áèå áèåäýý èòãýë ºãñºí, áèå áèåíýý õàéðëàæ õàëàìæèëñàí, íýã íýãíèéãýý îéëãîäîã, ñýòãýë òàéâàí àìüäðàëûã õýëíý.

¿ãýíä îðîõã¿é áàéíà ãýõ÷ëýí àñóóäàëã¿é ãýð á¿ë ãýæ ¿ã¿é áîëæýý. Òýãýõýýð ýíý þóíààñ ¿¿äýëòýé âý ãýõýýð ìàíàéõàí àëèâàà íýãýí àñóóäàë ãàðàõàä ò¿¿íèéãýý áóñäàä òîõäîã.. Áóðóóã áóñäàä ºã÷ áîëîõã¿é. Þóíû ºìíº ñàéí áîëîí ñààð ñºðºã ¿çýãäëèéã ÿëãàëã¿é àñóóäëûã òóõàéí õ¿í ººðºº õ¿ëýýõ ¸ñòîé. ßàãààä ñàéõàí àìüäàð÷ áàéñàí ÿàãààä ñàéõàí àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýäãèéã ººðººñºº ýõýëæ îëæ õàðàõ õýðýãòýé. Òèéìýýñ áóðóóã áóñäààñ áèø ººðººñºº õàéõ õýðýãòýé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ¿ãýí õàðèëöàà õàìãèéí ÷óõàë. Áèå áèåäýý çºâ ñàéõàí ¿ãèéã õýëäýã áàéõ õýðýãòýé. ¯ã ãýäýã àñàð èõ õ¿÷òýé. ªã뺺 àæèëäàà ÿâæ áàéãàà íºõ𺺠ìèíèé õàíü ãýýä ¿íñýýä ãàðãàõàä íºõºð àæèëäàà õè÷íýýí óðàì çîðèãòîé ÿâàõ íü îéëãîìæòîé. Èéì áàéíà òýãëýý èíãýëýý ãýýä ºã뺺 àæèëäàà ÿâàõàä íü àñóóäàë ¿¿ñãý÷èõâýë èõ óðàì çîðèãã¿é ÿâàõ æèøýýòýé. Ýíý áîë ãýð á¿ëä áàéõ æèæèãõýí ç¿éë áîëîâ÷ ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ìàø èõ íºëººëäºã. ̺í õàäìóóäûí õàíäëàãà, áýð õ¿ðãýí¿¿ä õàäàìäàà

Ãýð á¿ëèéí íî¸í íóðóó áîëñîí ýð÷¿¿ä ìààíü ÿìàð áàéãààñàé ãýæ òà áîääîã âý?

- Òýãýõëýýð ãýð á¿ëèéí ýõíýð íºõðèéí õàðèëöààíä ººð÷ëºëò îðæ áàéíà öààøäàà ÷ îðíî. ªíººäºð ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿ä 70-80 ìÿíãà áîëñîí áàéíà. Äýýð ¿åä ãýðèéí ãàäíàõ àæëûã ýð÷¿¿ä, äîòîðõ àæëûã ýìýãòýé÷¿¿ä õèéäýã áàéñàí áîë ýìýãòýé÷¿¿ä ÷ ãýðèéí ãàäíàõ àæëàà çîõèöóóëäàã áîëæýý. Ìàíàé ýìýãòýé÷¿¿ä ãàçàð ¿çýæ í¿ä òàéëæ ýðýãòýé÷¿¿äýýñ äóòàõã¿é áîëñîí. Òýãýõýýð ýíý íü ãýð á¿ëèéí äîòîð ýðõ òýãø õàðèëöààã ¿¿ñãýæ áàéãàà þì. Òèéìýýñ ýðýãòýé÷¿¿ä ¿¿íèéã îéëãîæ õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé. Õàðèëöàí òýãø ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé. Åð íü àëü ÷àäàëòàé íü ºðõ ãýðýý àâ÷ ÿâàõ õýðýãòýé ãýæ áîäîã.

Òýãâýë ãýðèéí ýçýãòýé õ¿í ÿìàð áàéõ ¸ñòîé âý?

- Ýìýãòýé õ¿íèé 9 ¸ñ áàéäàã. Ýíý 9 ¸ñ äîòîðõ õàìãèéí ÷óõàë ¸ñ áîëîõ óäàì óãñààã òàñëàõã¿é áàéõ ¿¿ðãèéã ýìýãòýé õ¿í õ¿ëýýõ ¸ñòîé. Ñàéõàí ýìýãòýéí ãîë øèíæèéã ìàíàé ºâãºä äýýäýñ, õààä íî¸ä ¿¿ãýýð øàëãàðóóëæ áàéñàí. Ýíý óäàì óãñààã ºñãºõ, öýâýð àâ÷ ÿâàõàä ìàíàé ýìýãòýé÷¿¿ä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé.

Åð íü ñ¿¿ëèéí ¿åä ãýð á¿ëèéí ñàëàëò áàñ èõýñ÷ áàéõ øèã. ¯¿íä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë þó áàéíà âý?

õàíäàõ õàíäëàãà çýðýã ãýð á¿ëèéí äîòîð áàéäàã àñóóäëóóä áàéíà.

Ìàíàé çàëóó÷óóä ãýð á¿ëýý çîõèîõäîî ÿã þóí äýýð àëäààä áàéíà âý?

- Õàìãèéí ãîë àñóóäàë áîë õàíèà çºâ øèíæèæ, ñîíãîí õàðèóãàà õýëýõ àñóóäàë þì. Îäîîíû çàëóó÷óóä òàíèëöààä 3 ñàð áîëîîä ë àìüäðàë çîõèîæ áàéíà. Àíõ òàíèëöàõàä èõ ñàéõàí çàëóó, á¿ñã¿é áàéñàí áîë õýñýã õóãàöààíä õàíèëààä èðñýí ÷èíü àðààòàí øèã àìüòàí áîëëîî ãýõ àñóóäàë èõ ãàðäàã. Òýãýõýýð ýõëýýä õàíèà çºâ ñîíãîîä äàðàà íü õàíèëàõ ýñýõýý øèéäýõ ó÷èðòàé. Óëàìæëàëò áàéäëààð áîë óäàì óãñààã íü, ýìãýã ºâ÷òýé, ºð øèðòýéã íü ìýä ãýäýã áîë îð÷èí ¿åä

- Ãýð á¿ë ñàëàëò äóíä íàñíûõàíä èõ áàéíà. Ýíý íàñàíä ãýð á¿ëèéí àìüäðàë ñóë ÷ºëººòýé áîëäîãòîé õîëáîîòîé. Òýð îëîí õàìòðàí àìüäðàõ, íóóö àìðàã ãýýä ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä ãàð÷ èðæ áàéãàà ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä èõýâ÷ëýí ýíý ¿åä èë¿¿ ãàð÷ èðæ áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéíà. Åð íü ñàëàëò áèå áèåäýý äóðã¿éöýõ õºíäèéðºõ ãýäýã áîë ºìíºõººñºº èë¿¿ àøèãòàé àìüäðàõ ãýñýí ñàíàà ë þì. Ãýõäýý ýíä îëîí øàëòãààí áèé. Îð÷èí ¿åä äóíä íàñíûõàíä ãýð á¿ë ñàëàëòûí øàëòãààí áîë ñåêñèéí õàðèëöàà áîëæ áàéíà. Òèéìýýñ ñåêñèéí õàðèëöàà ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä íºëººëæ áàéãàà òàëààð õ¿ì¿¿ñò èë¿¿ èõ ìýäýýëýë ºãºõ õýðýãòýé.

Ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí óíøèã÷äàä õàíäàæ õýëýõ ¿ã…

- Ñýòãýëýý çàñààä áèåý çàñ áèåý çàñààä ãýðýý çàñ ãýðýý çàñààä òºðºº çàñ ãýäýã. Áèå ñýòãýë õî¸ð ñàëøã¿é ç¿éë. Áèåèéã àâ÷ ÿâäàã ç¿éë áîë ñýòãýë. Õ¿í ñýòýë çºâ áîë áèåý çºâ àâààä ÿâíà. Òéèì ó÷ðààñ ýíý ñóðãààëûã ýðõýìëýæ ÿâààðàé ãýæ õýëüå. Ýöýñò íü õýëýõýä Ìîíãîë÷óóäûí óäàì ë ýð¿¿ë áàéõ ¸ñòîé. Òèéìýýñ óäàì óãñààãàà ýð¿¿ë ñàéí ñàéõàí àâ÷ ÿâàõûí òóëä á¿ãäýýðýý õàìòàð÷ òýìöýå.

ÃÀÉÕÀÌØÈÃÒ Õ¯Ì¯¯Ñ

ÃÀÉÕÀÌØÈÃÒ Õ¯Ì¯¯Ñ

23

Ýíýõ¿¿ íýýëòèéã õèéñíýý çàðëàñàí ºäºð áóþó 3-ð ñàðûí 24-íûã äýëõèéí ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ºäºð áîëãîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ áîëñîí áèëýý.

÷ õîæìîî ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîîíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëñîí þì. ªíººäðèéã õ¿ðòýë ò¿¿íèé ãàðãàæ àâñàí òóáåðêóëèíû áóþó àðüñíû ñîðèë ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîîíä õýðýãëýãäñýýð áàéãàà þì. Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ÷èãëýëýýð õèéñýí àæëûíõàà òºëºº 1905 îíä Íîáåëèéí øàãíàë õ¿ðòæýý. Ðîáåðò Êîõ ýì÷, íÿí ñóäëàà÷ áàéñíààñ ãàäíà ¿ðãýëæ ýð¿¿ë àõóé÷ áàéñàí. Òýð õ¿í àìûã õàëäâàðò ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõýä öýâýð àãààð, õ¿íñ, óñ, õºðñíèé à÷ õîëáîãäëûí òàëààð õýçýý ÷ ìàðòàæ áàéñàíã¿é.

1867 îíä Ýììè Àäîëôàéí Æîçåôèí Ôðààöòàé ãýðëýæ Ãåðòðóä õýìýýõ îõèíòîé áîëæýý. Õàðèí 1893 îíä òýðýýð ýõíýðýýñýý ñàëæ æ¿æèã÷èí á¿ñã¿é Õåäâèã Ôðåéáåðãòýé ãýðëýñýí áàéíà . Òýðýýð 1910 îíû 5 ñàðûí 27 íä áóþó ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýýíèé áèîëîãèéí àðãûã íýýõýýñ ºìíº íàñàí ýöýñëýñýí áàéíà..

Ðîáåðò Êîõ 1843 îíû 12 ñàðûí 11-íä Ãåðìàíä óóðõàéí èíæåíåðèéí 13 õ¿¿õäèéí 3 äàõü õ¿¿ áîëîí ìýíäýëæýý. Òýðýýð îðîí íóòãèéí äóíä ñóðãóóëü áóþó ãèìíàçèä ñóðàëöàæ áàéõäàà áèîëîãèéí õè÷ýýëä èë¿¿ ñîíèðõîëòîé áàéëàà. ̺í ààâ øèãýý àÿëàõûã õ¿ñäýã áàéæýý. Ò¿¿íèé ýõ áàéãàëüä õàéðòàé õ¿í áàéñàí íü õ¿¿õä¿¿ääýý íºëººëæýý. Ñóðãóóëüä îðõîîñîî ºìíº õ¿¿ óíøèæ áè÷èæ ñóðñàí áàéëàà. 1862 îíä ìàòåìàòèê, áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû õè÷ýýë¿¿ääýý ñàéí ¿íýëãýýòýé òºãññºíèéõýý äàðàà Ãîòòèíãåíû Èõ ñóðãóóëüä ýëñýí îðîâ. Ýõëýýä áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíä ñóðàëöàõààð îðñîí áîëîâ÷ 2 ñåìåñòðèéí äàðàà àíàãààõ óõààí áîëãîí ººð÷èëæýý. Õýäèéãýýð òýð óñàí îíãîöíû ýì÷ áîëæ ààâ øèãýý àëæ ÿâàõûã õ¿ñäýã áàéñàí ÷ àíàòîìèéí áàãø Æàêîá Õåíëèéí íºëººãººð ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿éãýýð íÿí ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààíä òàòàãäàí îðñîí þì. Ãàìáóðãèéí åðºíõèé ýìíýëýãò òóñëàõ ýì÷, îþóíû õîìñäîëòîé õ¿¿õä¿¿äèéí ýìíýëýãò ýì÷ýýð àæèëëàæ øàëãàëòàà ºãñíèé äàðàà 1870 îíä ñàéí äóðààðàà äàéíä ÿâæ 1872-1880 îíóóäàä Âîëëñòåéíû áóþó îäîîãèéí Ïîëüøèéí íóòàã äàõü ä¿¿ðãèéí ýìíýëýãò ýì÷ýýð àæèëëàæýý. Ýíä àæèëëàæ áàéõäàà ë ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áîëîõ àíõíû ãàðààãàà ýõýëñýí áàéíà. Ò¿¿íèé ãýð- ëàáîðàòîðè íü õºø㺺ð òóñãààðëàãäñàí 4 ºðººòýé áàéëàà. Ðîáåðò Êîõûã íÿí ñóäëàëûí áóþó áàêòåðèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã ¿íäýñëýã÷äèéí íýã ãýæ ¿çäýã. Òýðýýð ñ¿ðüåýãèéí, õîëåðûí áóþó öóñàí ñóóëãûí, áîîì çýðýã õàëäâàðò ºâ÷íèé ÷èãëýëýýð ¿ð ä¿íòýé àæèëëàñàí þì. 1882 îíä ñ¿ðüåýãèéí ñàâõàíöðûã íýýæýý. 1700-1900 îíû õîîðîíä áóþó 2 çóóíû õóãàöààíä 1 òýðáóì õ¿íèéã àâ÷ îäñîí ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷èéã îëñîí íü àãóó íýýëò áàéëàà. Ðîáåðò Êîõûã ýíýõ¿¿ íýýëòýý õèéæ áàéõ ¿åä æèëä 7 ñàÿ õ¿í ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ íàñ áàðæ áàéñàí áàéíà. Õîæìîî ýíýõ¿¿ íýýëòèéã õèéñíýý çàðëàñàí ºäºð áóþó 3-ð ñàðûí 24-íûã äýëõèéí ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ºäºð áîëãîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ áîëñîí áèëýý. Äàðàà íü ñ¿ðüåýã ýì÷ëýõ çîðèëãîîð ¿õñýí ñ¿ðüåýãèéí ñàâõàíöðûí ºñãºâðººñ òóáåðêóëèí õýìýýõ óóðãèéã ÿëãàæ àâñàí áºãººä õýäèéãýýð ýíý íü ýì÷èëãýýíèé à÷ õîëáîãäîëòîé àæèë áîëîîã¿é

Ð Å Ü Ð ÍÒÅ

È

Çàéã õàìãèéí çºâ àøèãëàñàí øèëäýã 10 çî÷íû ºðºº 10 Beautiful Living Room Spaces Inspirations October 19, 2009 Topic: Interior Design Çî÷íû ºðºº íü àéë ãýðèéí õàìãèéí ÷óõàë õýñýã ãýäýãòýé õýí ÷ ìàðãàõã¿é áèç ýý. Îð÷èí ¿åèéí, ñòèëüòýé, ìèíèìàëèñò çî÷íû ºðººòýé áîëîõ íü ñàéõàí ÷ ãýëýý ººðèéíõºº òààøààëä íèéö¿¿ëæ òîõèæóóëíà ãýäýã òèéì ÷ àìàðõàí áèø. Çî÷íû ºðººã òîì áîëãîæ õàðàãäóóëäàã æèæèã òàâèëãóóä, ºðãºí ¿¿ä, ÷èìýãëýëèéí ç¿éëñ áîëîõ íîìûí çàäãàé òàâèóð, øèëýí ø¿¿ãýý, øèðýý, ºíãºíèé çºâ ñîíãîëò çýðýã íü ºðººã òîì ñàðóóëõàí, òîõèëîã, òàâòàé áîëãîæ õàðàãäóóëàõàä òàíü òóñëàíà.

Óÿí õàòàí òàâèëãàòàé Çî÷íû ªðºº

Õàíà áîë ºðººã öýëãýð õàðàãäóóëäàã ãîë ò¿ëõ¿¿ð. Íîãîîí, öýíõýð çýðýã áàéãàëèéí ñàéõàí ºíã¿¿äýýð õàíà, òààçàà áóäâàë æèæèã çî÷íû ºðºº ñàðóóëõàí õàðàãääàã. Áàðààí ºí㺺ð çîõèìæòîé ñ¿¿äýð ãàðãàâàë á¿ð ÿíçòàé. Ýäãýýð ºíã¿¿ä íü òààçûã ºðãºí, ºíäºð õàðàãäóóëàõ èä øèäòýé áàéäàã.

Îí æèë¿¿ä ºíãºðºõ òóñàì çî÷íû ºðººã ÷èìýãëýõ, çàñàõ ñàíààíóóä øèíý÷ëýãäýí ººð÷ëºãäñººð áàéíà.

Îð÷èí ¿åèéí ìèíèìàëèñò çî÷íû ºðºº

Ìèíèìàëèñòèê òàâèëãà íü çî÷íû ºðººíä èõ çàé ýçëýõã¿éãýýð áàéðëóóëàõ áîëîìæòîéãîîðîî äàâóó òàëòàé.

Äèéëýíõ ºðººíä òàéâàí áàéäëûã òºð¿¿ëäýã ãýãýýòýé, õóë óõàà ºí㺠äàâàìãàéëñàí áàéíà.

ÈÍÒÅÐÜÅÐ ÄÈÇÀÉÍ

Îð÷èí ¿åèéí çî÷íû ºðºº - Òîì öîíõ íü áàéãàëèéí ãýðýë èë¿¿ íýâòðýõýä òóñëàíà.

Öàãààí Çî÷íû ªðºº- Çî÷íû ºðººíèé ºíãºíèé õîñëîë

Ìîäîí äîòîðëîãîî á¿õèé çî÷íû ºðºº

25

26

ÒÀÌÕÈ ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄÝÄ... ÃÓÐÀÂÄÀÃ× ÒÀÌÕÈÄÀËÒ Äàì òàìõèäàëò áóþó èäýâõèã¿é òàìõèäàëòûí òàëààð äóóëààã¿é õ¿í áàðàã ë áàéõã¿é áèçýý. ªºðºº òàìõè òàääàãã¿é ìºðò뺺 õýí íýãýí òàìõè÷íû òàòàæ áóé òàìõèíû óòààãààð àìüñãàëæ ýð¿¿ë ìýíäýýðýý õîõèðîõûã äàì òàìõèäàëòàíä ºðòºõ ãýäýã.

Õàðèí òà “Third-hand” áóþó ãóðàâäàã÷ààð òàìõèäàëò ãýæ ñîíñîæ áàéñàí óó?

õýìæýýíèé õîðò áîäèñò ÷ ìàø ìýäðýã áàéäàã. ͺ㺺 òàëààñ òîì õ¿íèéã áîäîõîä õ¿¿õýä ìèíóòàä èë¿¿ îëîí óäàà àìüñãàëäàã.

Ò

Ò

àìõè÷èí õ¿íèé ¿ñ, õóâöàñ, àëáàí òàñàëãàà ãýð îð îðíû òàâèëãà, õèâñ áóéäàí çýðýãò øèíãýæ ¿ëäñýí òàìõèíû óòàà õýäýí öàã ºäðèéí äàðàà ÷ áàéæ ë áàéäàã áàéíà. Ãýòýë ¿çýãäýæ õàðàãäàõã¿é áàéãàà ýíý óòààã áèä öîíõ îíãîéëãîîä, àãààð öýâýðø¿¿ëýã÷ õýðýãëýýä àðèëãàæ ÷àäàõã¿é íü. Õàìãèéí àþóëòàé íü ýíýõ¿¿ äàìûí äàì òàìõèäàëò íü áàãà íàñíû õ¿¿õäýä õàìãèéí èõ íºëººëäºã áàéõ íü. Ó÷èð íü òýä õàà ñàéã¿é òîãëîæ, ìºëõºæ ãàðààðàà àìààðàà þì á¿õýíä õ¿ð÷ ÿâäàã. ªñ÷ õºãæèæ áóé óóðàã òàðõè ìàø áàãà

àìõèíû óòàà õ¿¿õäèéí àì õàìàð ðóó îðæ áàéãàà íü õàðàãäàõã¿é ë áîë òàìõèäàëòàíä ºðòºæ áàéíà ãýæ õýí ÷ áîääîãã¿é. Í¿äýíä õàðàãäàõã¿é ýíýõ¿¿ 250 ãàðóé õîðò áîäèñ, 60 ãàðóé òºðëèéí õîðò õàâäàð ¿¿ñãýã÷ àãóóëñàí óòààãààð áèä àìüñãàëæ áàéäàã áàéíà. Òýãâýë õàà ñàéã¿é òàìõè÷èä áàéäàã ýíý íèéãýìä áèä ÿàæ õ¿¿õäýý, ãýð á¿ëýý òàìõèíû óòààíààñ õàìãààëàõ âý? Ãýðòýý, ìàøèí äîòðîî, àëáàí òàñàëãààíäàà òàìõèã¿é îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü öîðûí ãàíö àðãà þì.

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ

Õè÷ýýëèéí õóâààðü

Äàâàà ãàðàã

ÌßÃÌÀÐ ãàðàã

1. ...........................................

2. .........................................

3. .........................................

4. .........................................

5. .........................................

6. .........................................

1. ...........................................

2. .........................................

3. .........................................

4. .........................................

5. .........................................

6. .........................................

ËÕÀÃÂÀ ãàðàã

ϯÐÝ ãàðàã

1. ...........................................

2. .........................................

3. .........................................

4. .........................................

5. .........................................

6. .........................................

1. ...........................................

2. .........................................

3. .........................................

4. .........................................

5. .........................................

6. .........................................

Äàâàà ãàðàã

Äàâàà ãàðàã

1. ...........................................

2. .........................................

3. .........................................

4. .........................................

5. .........................................

6. .........................................

1. ...........................................

2. .........................................

3. .........................................

4. .........................................

5. .........................................

6. .........................................

27

Ñ¿ðüåý ýäãýðäýã ºâ÷èí

Æ. ÄÀØÇÝÂÝÃ /ÌÇÝ-èéí øàãíàëò çîõèîë÷/

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

29

ºíãºð÷, àìüäðàë áóóëãàà õvçvvíä íü óãëàæ çvòãvvëýõäýý õóðèìûí ºäðvvä øèã áàéñàíãvé. Ãvíñýí ýõíýðèéí õîðìîé ñàõèñàí ýð áèø áàéëàà. ͺõºð íü íàðãèæ õýñýýä ÿâäàããvé ýçãvéä íü Äýíñìààãèéí ãàíöààðäàõ ñýòãýëèéí ìóõàðò íàìðûí õîíãîð ñàëõè ºðõ õºâñºëçvvëýõ øèã íÿëõ äóðñàìæ äýðâýëçýæ øàðëààíà. Õóðèìûí ºìíº òýäíèéä ñààõàëòûí íü õàðõvv èðæ áèëýý. Äýíñìàà Ãvíñýíä õàâòàãà øàãëàæ ñóóâ. Õàðõvv ävðñãvé àëàã ívä ýðãýëävvëæ “×è Ãvíñýíä î÷èõ íóó. Òýðíèéã ívä èðìýõýä ë õvvõívvä õºëºº õóãàë÷èõ àëäàõ þì äàà” ãýæ ãîî÷ëîâ. Äýíñìàà ººðòºº íèéöñýí ýãävvòýé ààëüãvé çàíãààð æóóìàãíààä “×è þóãààðàà äóòààâ. Ýõíýð ÷èíü ÷àìä ºâä㺺 òýâýð÷ õýâòñýýð ÷àâãàíö áîëîõ íü ãýæ õýëýõãvé áàéíà óó” ãýæ ãîëûã íü çóðæ ãîìäìîîð õýëæýý. Õàðõvv õîð áóöàëæ, “×è õvíèéã õýëýëòãvé. Áè öààäàõûã ÷èíü ìýäíý. Õîðìîéíîîñîî î¸÷èõîîä áàéõàä ÷èíü óíòààãààð ÷èíü òàñëààä ÿâ÷èõ âèé” ãýæ øàðûã íü ìàëòàâ.

Äýíñìààãèéí íîéð õóëæèâ. ªðõíèé õîøóó ýðãvvëñýí òîîíîîð ñàðíû ãýðýë øóðãàí õîéìîð òóëñàíà. Ñààëèéí èñãýëvví víýð ñýíãýíýæ, ávã÷èì õàëóóíä ÿëàà øààãèëäàíà. Òýð äóíä øóìóóë æîíãèíîí òýívvë÷èëæ, õàòàâ÷èíä óÿàòàé íÿëõ òóãàë øîðæèãíîòîë øýýâ. Äýíñìààã çýðãýëäýý áàãààñ ãóðâàí æèëèéí ºìíº Ãvíñýíä áýð áóóëãàæýý. Öýðãýýñ èðýýä øèíýõýí äýýë íü õýâä îðæ àìæààãvé õàíõàð öýýæòýé Ãvíñýí Äýíñìààã øîõîîðõîí õîðãîîõîä, ávñãvé ººðººñºº õîë àõ ñàíàãäàõ ýðýýñ è÷èíãvéðýí øèðâýýäýæ áàðààã íü õàðóóòàà ë çóãòàæ íóóãääàã áàéëàà. Æààõàí ávñãvé òýñâýðëýõýä áýðõ õàðöíààñ ìóëòðàõ ãýæ ºâñºí äîòîð çvv ãýýñýí þì øèã ãàçàð øèðòýæ áàéãààä Ãvíñýíã ÿâñàí õîéíî õºãøèí òºãöºãvväòýé ýãíýøãvé ñàéõàí ñàíàãäàõàä ó÷èðãvé ívvð áóðóóëñíàà ãýìýðõýí èíýýìñýãëýæ, áèòvv ìºðººñºõ äóðëàëûí çóë öýýæèíä íü äàëüä÷èí áàäàìëàõ áîëæýý. Òýäíèé õóðèì íàìàð áîëîâ. Õóðèì õºëòýé

Äýíñìàà õàðõvvã òîíãîðîã øèã õàðöààð ýñãýæ “ªºðºº óíàñàí õvvõýä óéëäàããvé þì. ×àìòàé ñóóñàí áîë òîãîîíû áàðèóë ë áîëîõ áàéñàí áèç” ãýæ øàðàëõàí äàéð÷ýý. Äýíñìàà õîëáîî ñvëáýýãvé õvíèéã ãýíýò èíãýæ äóðññàíàà ãàéõñàíãvé. Õàðèí àìàà àñóóëãàõ øèã ñàíàãäñàí íü íºëººëæ, íºõ𺺠ãàøóóí vãýýð ºäñºí ààø ãàðãàõàä Ãvíñýíãèéí öàðàé áàðñõèéí íîãò ýâõýæ áàéãààä îðîîëãîîä àâ÷ýý. Õàäìóóä íü áýðýý ºì㺺ëñºíãvé. Øºíº íü Ãvíñýí ýõíýðèéíõýý äàë ìºðèéã äàãàí ãvðèéñýí óëààí ãîðèâûã õàðààä “ìóó õvvõíýý àðàé õýòðvvë÷èõýæ vv äýý. Àõèæ ãàð õvðýõãvé ýý. Öóõëûí ìóíõãààð...” ãýõýä Äýíñìàà áàÿðëàñàí, ãîìäñîí àëèí áîëîõ íü ìýäýãäýõãvé, ýíõðèéëýõ òóñàì óëàì óÿðàí ìýãøèæ íîéòîí ívvðýý öýýæ ðvv íü íààæýý. Ìàðãààø íü ýíý òóõàé îð òàñ ìàðòàâ. Õàâàð Äýíñìàà íÿðàéëæ, ãàíöààðäàõ, óéäàõ çàâ çàéãvé áîëëîî. Ãvíñýíãèéí õýçýýíèé òýíýìýë

30

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

õvvõýìñýã çàí, ºðõ òîëãîéëñîí ýðèéí äîðîîñ óíäðàõ àæèë, Äýíñìààãèéí ãýðýý ººä òàòàõ õàëàìæèíä äàðàãäààä ìýäýãäýõýý áîëüæýý. Èíãýæ Ãvíñýíãèéíõ ãýäýã àéë íýð öºâãvé ãîëîìòûí óòàà áîðãèëîõ àâàé... Íîõîé áîðãîîä ÷èìýýãvé áîëîâ. Äýíñìàà íàð øèíãýõèéí àëäàä íºõ𺺠äýýä õîòîíä íàéðëàæ ÿâíà ãýæ àìíû ñàëõèàð ñîíñ÷ýý. Víýíäýý áîë “Íºõºð ÷èíü Àëòàíöýöýãèéíä áàéíà ãýæ õîâëîæ øèâýãíýñýí õýðýã. Ìîðüòîé õví èðýýä ãàäàà çîãñîâ. Äýíñìàà íºõðèéíõºº óíàæ ÿâñàí õýýð àëàãèéã òóðãèõ ÷èìýýãýýð íü òàíèàä äýýëýý ýãýëäýðãýëýí áîñëîî. Ãvíñýíã èðýõýä öàé õîîëûã íü õàëààõààð áýëòãýæ çóóõàíä çýýãëýñýí çîìãîëûã àñààâ. Vvä ðvvãýý õàðæ, ÷èìýý ÷àãíàí õýñýã õvëýýëýý. Ìîðü ãýð øºð㺺õºä ãàéõààä ãàðàâ. Õvðãýíèéõýý õàÿàã áàðààäàí àéëñàí çóññàí ýõ íü õîòíû çàõààñ äýýëýý íºìºð÷èõñºí èðæ ÿâàâ. ͺõðèé íü ìîðü àðãàìæààíû ÷ºäðèéí àëãûã òàñëààä õvðýýä èðæýý. Ýõ íü çàìäàà çîãñîîä, -Ãvíñýí èðýý þó ãýâ.

-Èðñýýí... ãýæ Äýíñìààãèéí õîîëîé çàíãèðàâ. Ýõ íü áºãøvvëñýýð öààø ÿâëàà. Äýíñìààãèéí çvðõ ðvv çàíãóóíû ÿñàí ºðãºñ øèâýõ øèã áîëæ, øèìøðýí õàðàíõóéëààä íväíèé íü àÿãàíä íóëèìñ ávðõýí ýõèéíõýý áàðààã õàðàõûã áîëèâ. Ãýðòýý îðñîí õîéíîî ÿìàð ÷ çîðèëãîãvé õvvãèéíõýý íààãóóð îðîî èðìýãäýí ñóóëàà. Òýãýýä íóëèìñàà àð÷èõààð îðíûõîî òîëãîéã òýìòðýí ãàðòàà òààðñàí äààâóóã àâ÷, ívvðýíäýý íààõàä íºõðèé íü óãààæ àìæààãvé öàìö òààð÷ýý. Òàíèë äîòíî õºëñíèé víýðò ñýòãýë óëàì óÿð÷ óäòàë øóíàëòàé ýíõðèé víýðëýâ. ͺõ𺺠áóñäûí ýõíýðòýé õîíîãëîæ áàéãààä ãîìäîâ÷, ºã뺺 óëñ àìüòíû íväýí äýýð àéëààñ ýìýýëýý vvðýí ãàð÷ øèâøãýý õóòãàõûã íü ñýõýýðýýä, áóñäûí ºìíº ívvð íü òvëýãäýõ øèã õàëóóí îðãèâ. Õvv íü áºõ áàò óíòæýý. Äýíñìàà õàíûí òîëãîéíîîñ ávòýí

÷ºäºð àâààä ìîðèî íîãòëîí çàéäàí óíààä, ñàðòàé õºíäèéã çvñýí Àëòàíöýöýãèéíõèéã ÷èãëýí öîãèóëëàà. Øºíº äºë ºíãºð÷ýý. Çóíû øºíº áîãèíîõîí. Äýíñìàà íºõðèéíõºº ìîðèéã àðãàìæ÷èõààä èõ õýðýã ávòýýñýíäýý ñýòãýë àìàð÷, àðäàà õîöðîõ àéëûí áàðààã òàñàðòàë õýñýã ãàçàð àìüñãààäòàëàà ãvéëýý. Õvvõýí àéëûí àðãàìæèéã îëîõ ãýæ õàéãààãvé þìñàíæ. Àëòàíöýöýãèéã ë ÷àäàõ ãýæ òóãàëûí çýëèéã íü òàéëæ àâààä ìîðèî àðãàìæèæ îðõèæýý. Öýöýã íÿëõàðñàí øºíº ñàíæ. Äýíñìàà áóöàõ çàìäàà õvvõýä øèã ävðñãvéòýí ñàëààëæ ñvëæñýí ãýçãýý õî¸ð òèéø íü ñàâ÷óóëæ, äýãäýæ äýãýíöýí çàìä òààðñàí øvväýð øèìýõ öýöýãñèéí äýëáýýíä “Àëòàíöýöýã ýý, íîõîé õîðü” õýìýýí ñýðýýñýýð õàðèõ ãàçðûíõàà õîë îéðûã àíçààðñàíãvé. Cap ñvví ãýðëýý ñàìàð÷ õýýð õîíîëîî. Äýíñìààã ãýðòýý èðýõýä vvð øàðëàâ. Õvvãýý íîéðìîãîîð íü õºõvvëæ, vñ ãýçãýý ÿíçëààä, äàðãèëæ õººðñºí öàéíûõàà äýýæèéã àâ÷ öàöàë ºðãºõººð ãàðâàë öàöàë ìÿëààñàí ñvví çàìààð Ãvíñýí èðæ ÿâàà íü õàðàãäæýý. Äýíñìàà íºõ𺺠òàíèóòàà àíõ òàíèëöñàí våèéíõ øèãýý ñàíäàð÷, ñýòãýë íü ãýðýâøèí òvãøèæ îðõèëîî. Ãvíñýí ìîðèî òàâü÷èõààä ýìýýëýý ãýðèéíõýý áàðóóí õºëèéí õàíàíä øîíäîæ áîñãîâ. Óíèíä õàâ÷óóëñàí òàñàðõàé ÷ºäºð Ãvíñýíãèéí íväýí äýýð ìîãîé øèã àòèð÷ õàðàãäàíà. Äýíñìàà öàé àÿãàëæ áàðèâ. Õî¸óëàà ãàäíû òàíüæ ìýäýõãvé óëñ øèã áèøvvðõvvõýí ñóóæ, óðóóëàà íýýæ áîëîõãvé þì øèã äóóãvé öàéëààä, äàðàà íü Ãvíñýí ãàð÷ øàð öºðõ뺺ä òýðýã õºëëºëºº. Äýíñìàà íºõ𺺠òvëýýíä ÿâàõ íü ãýæ áîäîîä äóðòàé øàðâèíã íü ºðºìòýé õàâñàð÷ áîîãîîä ãàðëàà.

-Òvëýýíä ÿâàõ íü óó ãýõýä Ãvíñýí Äýíñìààãèèí ãàðààñ çàìûí õvíñýý àâ÷, øàíõ ðóó íü ñóë óíàñàí vñèéã çîðèã ìóóòàé èëýýä, -Ýíý àéëûí ãàë àëäâàë Ãvíñýíòýé, óíä öàéãvé áîë ÷àìòàé õîëáîîòîé áèç äýý ãýëýý. Òýðýã õºäºëæ. äóãóé ÷èõðàí ýðãýëýý.

1994.02.28

ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ

31

ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ÒÀÐÈËÃÀ ÁÓÞÓ ÂÀÊÖÈÍÛ ÒÀËÀÀÐ … òîõèîëäîëä ìýäðýëèéí òîãòîëöîîã õ¿íäýýð ãýìòýýõ ýðñäýëòýé. Àìüñãàëûí çàìûí áîëîí ãàð õºëèéí áóë÷èíä ñààæèëò ¿¿ñãýíý. Ñàëõèí öýöýã Àðüñ ñàëñòàä öýâð¿¿ò òóóðàëò ãàðàõ øèíæ òýìäãýýð ÿâàãääàã. âèðóñûí ãàðàëòàé õàëäâàðò ºâ÷èí. Õàëäâàðëàõ ýãçýã ìàø ºíäºð. Õàðèí äýëõèé íèéòèéí õóâüä ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áîëîîä áóé äîîðõè ºâ÷í¿¿äèéí ýñðýã âàêöèíûã ýðäýìòýä ñóäàëñààð ë áàéíà. ¯¿íä: ÄÎÕ. 1987 îíä àíõíû âàêöèíû ñóäàëãàà õèéãäýæ ýõýëñíýýñ õîéø ýðäýìòýä ýíýõ¿¿ àþóëò ºâ÷íèé ýñðýã âàêöèí ãàðãàæ àâàõ òàëààð îäîîã õ¿ðòýë ñóäàëñààð ë áàéíà. Õàëäâàðò øàð C. Îäîîãîîð àìüòàíä áóþó øèìïàíçå ñàðìàã÷èíä ñóäàëãàà õèéãäýæ áóé áºãººä ýíý íü ¿ð ä¿íòýé áàéãàà ãýíý. Õóìõàà. Æèë á¿ð 300-500 ñàÿ õ¿í ºâäºæ 2-3 ñàÿ õ¿í íàñ áàðäàã. Øóìóóëààð äàìæèæ ýëýã öóñíû ýä¿¿äèéã ãýìòýýäýã ýíýõ¿¿ ºâ÷íèé ýñðýã âàêöèíûã ãàðãàæ àâàõàä õ¿íäýðýëòýé áàéíà. Ó÷èð íü ýíýõ¿¿ ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷ íü øóìóóë áîëîí õ¿íèé áèåä ìàø îëîí ÿíçàà𠺺ð÷ëºãäºæ õóâèð÷ áàéäàã ó÷ðààñ âàêöèí ãàðãàæ àâàõàä õ¿íäýðýëòýé áàéäàã áàéíà. Ǻâõºí òîäîðõîé òîîíû ñàðìàã÷íû îìãèéã õàëäâàðëóóëæ òóðøèëò õèéõ áîëîìæòîé áºãººä îäîîãîîð êëèíèê òóðøèòûí øàòàíäàà ÿâæ áàéíà. Ñ¿ðüåý ÁÖÆ õýìýýí íýðëýäýã îäîîãèéí âàêöèí íü òèéì ÷ ¿ð ä¿íòýé áèø áàéãàà þì. Æèë á¿ð 3 ñàÿ îð÷èì õ¿í ýíý ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðäàã. Øèíýýð çîõèîí á¿òýýñýí âàêöèíûã õóëãàíà äýýð àìæèëòòàé òóðøñàí íü ýðäýìòäýä ºðãºí õ¿ðýýíä òóðøèõ áîëîìæèéã áèé áîëãîîä áàéãàà ãýíý.

Âàêöèí áóþó óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàðèëãà ãýäýã íü íÿí, âèðóñ, 캺ãºíöºð ãýõ ìýò áè÷èë áèåòýýð ¿¿ñãýãäýõ ºâºðìºö ºâ÷í¿¿äýýñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð ãàðãàæ àâñàí áèîëîãèéí áýäìýë þì. Âàêöèí ãýäýã ¿ã íü ëàòèíû ¿íýý áóþó vacca ãýäýã ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Ýðòíèé Õÿòàäàä àíõ óäàà õ¿ì¿¿ñèéã öýöýã ºâ÷íèé âèðóñûí ñóëðóóëñàí îìãîîð äàðõëààæóóëæ áàéñàí áàéíà. Âàêöèí íü ¿õ¿¿ëñýí, ýñâýë õ¿÷èéã íü ñóëðóóëñàí àìüä íÿí, âèðóñ ýñâýë òýäãýýðýýñ öýâýðø¿¿ëýí ãàðãàæ àâñàí á¿òýýãäõ¿¿í áàéäàã. Ýäãýýðèéí àëü âý ãýäãýýñ õàìààðàí äîòðîî : -¯õñýí áóþó èäýâõèã¿éæ¿¿ëñýí -Õ¿÷èéã íü ñóëðóóëñàí àìüä íÿí, âèðóñ àãóóëñàí -Íÿí áóþó âèðóñýýñ ÿëãàðàõ èäýâõèã¿éæ¿¿ëñýí õîð àãóóëñàí -Áè÷èë áèåòèéí ãàäàðãóóãèéí óóðàã, í¿¿ðñ óñíààñ ãàðãàæ àâñàí ãýýä ÿíç á¿ð áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãåíèéí èíæåíåð÷ëýëèéí àðãààð ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷ áè÷èë áèåòèéí ýñèéí äèãèäðîíóêëåéí õ¿÷ëèéã àøèãëàí âàêöèí ãàðãàæ àâ÷ áàéíà. Òà ìàãàäã¿é ÿàãààä çàðèì ºâ÷íººð õ¿í àìüäðàëäàà íýã ë óäàà ºâääºã áàéõàä çàðèìààð íü äàõèí äàõèí ºâääºã þì áîë ãýæ ãàéõàæ áàéæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë ñàëõèí öýöýã ÷ þìóó ãàõàéí õàâäðààð àìüäðàëäàà õ¿í íýã ë ºâääºã áîë õàíèàäààð æèë á¿ð á¿ð æèëäýý õýä õýäýí óäàà ºâääºã âý? Ýíý íü õ¿íèé äàðõëàëûí òîãòîëöîîíû òàíèõ ÷àäâàðòàé øóóä õîëáîîòîé áàéäàã áàéíà. ªºðººð õýëáýë ñàëõèí öýöãèéí âèðóñ ººð÷ëºãääºãã¿é áºãººä óðüä íü ºâ÷èëñºí òîõèîëäîëä áèå ìàõáîäèä äàõèí òýðõ¿¿ âèðóñ îðæ èðýõýä äàðõëàëûí ýñ¿¿ä øóóä òàíüæ ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èéã ¿ðæèæ îëøðîí áèå ìàõáîäèä õîð õºíººë ó÷ðóóëàõààñ íü ºìíº óñòãàäàã áàéíà. . Õàðèí õàíèàäíû âèðóñ áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéäãààñ ãàäíà ìàø îëîí îìîã òºðºë áàéäãààñ âèðóñûí äàéðàëòàíä õ¿íèé áèåèéí äàðõëàëûí òîãòîëöîî áýëýí áèø áàéäàã. Âàêöèí õèéñíèé äàðàà äàðõëàëûí õàðèó óðâàë ¿¿ñíý. ªºðººð õýëáýë áèåèéí äàðõëàëûí òîãòîëöîî äàéñíûã òàíüæ óñòãàäàã. Âàêöèíä àãóóëàãäàõ èäýâõèòýé õýñýã áóþó õ¿÷èéã íü ñóëðóóëñàí ýñâýë ¿õñýí àìüä íÿí, âèðóñ íü íýãýíò ºâ÷èí ¿¿ñãýõ ÷àäâàðã¿é ó÷ðààñ äàðõëàëûí óðâàë áîãèíî õóãàöààíä ÿâàãäààä íàìæäàã. Ãýõäýý äàðõëàëûí òîãòîëöîîíû ýíýõ¿¿ ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã îé òîãòîîëò õàäãàëàãäàí ¿ëäýíý. Õàðèí äàðààãèéí óäàà æèíõýíý ¿¿ñãýã÷ îðæ èðýõýä äàðõëàëûí ýñ¿¿ä øóóä òàíüæ óñòãàäàã. Âàêöèíû ¿ð ä¿í ÿíç á¿ð áàéäàã. Çàðèì íü õýäýí æèëýýð ¿ðãýëæèëäýã áîë çàðèì íü õýäýí ñàð ¿ðãýëæèëäýã. Òèéìýýñ çàðèì âàêöèíû õóâüä äàâòàí õèéõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Âàêöèíààð ñýðãèéëæ áîëîõ ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã ºâ÷í¿¿ä: Ñàõóó Õàìàð õîîëîéã ¿ðýâñ¿¿ëäýã õóðö õàëäâàðò ºâ÷èí. Ç¿ðõíèé áóë÷èíãèéí ¿ðýâñýë, ìýäðýëèéã òîãòîëöîîã ãýìòýýõ áàéäëààð õ¿íäðýõ ýðñäýëòýé íÿíãèéí ãàðàëòàé õàëäâàðò ºâ÷èí þì. Òàòðàí Øàðõ, àðüñ ñàëñòûí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë àëäàãäñàíààð áèå ìàõáîäèä íýâòðýí îðæ ºâ÷ë¿¿ëäýã õºðñíèé íÿíãààð ¿¿ñãýãääýã ºâ÷èí. Ýð¿¿ õ¿ç¿¿, ìº÷äèéí áóë÷èíãèéí õºøèëò ¿¿ñãýäýã. Õºõ¿¿ë õàíèàä Õàëäâàðëàõ ýãçýã ºíäºðòýé, àìüñãàëûí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷èí . Æèë á¿ð 50 ñàÿ îð÷èì õ¿í ºâäºæ 350 ìÿíãà ãàðóé õ¿í íàñ áàðäàã. ßëàíãóÿà íÿðàé õ¿¿õýä ºðòºìòãèé. Óëààí áóðõàí Âèðóñûí ãàðàëòàé õàëäâàðò ºâ÷èí . Õàëóóðàõ, áèåýð òóóðàëò ãàðàõ øèíæ òýìäãýýð èëýðäýã. Õ¿¿õäýä õ¿íäðýõ ýðñäýëòýé. Ãàõàé õàâäàð Õàöàð ýð¿¿íèé ø¿ëñíèé áóë÷èðõàéã ¿ðýâñ¿¿ëäýã âèðóñûí ãàðàëòàé õàëäâàðò ºâ÷èí. Íàñàíä õ¿ðñýí ýðýãòýé÷¿¿ä ºâ÷èëñºí òîõèîëäîëä òºìñºãíèé ¿ðýâñýë ¿¿ñãýõ ýðñäýëòýé.. Óëààíóóä Ǻºëºí ÿâöòàé âèðóñûí ãàðàëòàé õàëäâàðò ºâ÷èí áîëîâ÷ æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿ä õàëäâàð àâñàí òîõèîëäîëä óðãèéí ãàæ õºãæèë ¿¿ñãýõ àþóëòàé.. Õàëäâàðò øàð  Õàëäâàðòàé õ¿íèé öóñ, áèåèéí øèíãýíýýð äàìæäàã. Èõýâ÷ëýí áîõèð ç¿¿ òàðèóðààð äàìæèí õàëäâàðëàäàã ó÷èð ìàíàéõàí øïðèöíû øàð ãýæ íýðëýäýã. Ýëýã õàòóóðàõ ýëýãíèé õîðò õàâäàð ¿¿ñãýõ ýðñäýëòýé. Òîìóó Õ¿éòýí ñýð¿¿íèé óëèðàëä èõýíõè õ¿ì¿¿ñ òîìóóãààð ºâ÷èëäºã ÷ çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä õ¿íäðýõ ýðñäýëòýé áàéäàã. Æèë á¿ð òîìóóãèéí õàìãèéí èõ äýãäýõ ìàãàäëàë á¿õèé îìãèéí ýñðýã âàêöèíûã ãàðãàí àâäàã. Õàëäâàðò ñàà Õàíèàä òîìóóíû àäèë øèíæ òýìäýã èëðýí õºíãºí ÿâàãääàã ÷ çàðèì

Ïåðèäîíòûí ºâ÷èí. Ïåðèäîíòèò áóþó áóéëíû ¿ðýâñýë íü äýëõèéí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí 80 õóâèéã ºâ÷ë¿¿ëýýä áàéíà ãýñýí òîî áàðèìò áàéäàã. Íÿíãààð ¿¿ñãýãäýõ ýíýõ¿¿ ºâ÷íèé ¿åä ºâäºõ, áóéë õàâäàõ, öàéõ øèíæ òýìäýã èëýðäýã áºãººä óëìààð ø¿ä óíàõàä õ¿ðãýäýã áàéíà. Çàðèì ñóäëàà÷èä áóéëíû ¿ðýâñýë íü ç¿ðõ ñóäàñ áîëîí ñóäàñ õàòóóðàõ ºâ÷èí ¿¿ñýõ ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã ãýæ ¿çäýã. ýíý ºâ÷íèé ýñðýã âàêöèí ãàðãàæ àâàõ òàëààð ñóäàëãàà ÿâàãäàæ áàéíà. Ìàíàé îðîíä äàðõëààæóóëàëòûí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õ¿¿õä¿¿äèéã òîäîðõîé íàñàíä íü äàðõëààæóóëäàã áºãººä äàðõëààæóóëàëòûí òîâëîëûã 2009 îíû 09-ð ñàðä øèíý÷ëýãäñýí õýëáýðýýð òà á¿õýíä õ¿ðãýæ áàéíà. Òºðñíèé äàðàà 24 öàãèéí äîòîð • Ñ¿ðüåýãèéí âàêöèí • Õàëäâàðò ñààãèéí âàêöèíû 1 òóí • Õàëäâàðò øàð Â-èéí âàêöèíû 1 òóí 2 ñàðòàéä • Òàâò âàêöèí áóþó ñàõóó, õºõ¿¿ë õàíèàä, òàòðàí, õàëäâàðò øàð Â, õåìîôèëþñ, èíôëþåíçàãèéí ýñðýã âàêöèíû 1 òóí • Õàëäâàðò ñààãèéí âàêöèíû 2 òóí 3 ñàðòàéä • Òàâò âàêöèíû 2 òóí • Õàëäâàðò ñààãèéí âàêöèíû 3 òóí 4 ñàðòàéä • Òàâò âàêöèíû 3 òóí

• Õàëäâàðò ñààãèéí âàêöèíû 4 òóí 9 ñàðòàéä • Óëààí áóðõàí, ãàõàéí õàâäàð, óëààíóóäûí âàêöèíû 1 òóí 2 íàñòàéä • Óëààí áóðõàí, ãàõàéí õàâäàð, óëààíóóäûí âàêöèíû 2 òóí 7 íàñòàéä • Ñàõóó òàòðàíãèéí âàêöèíû 1 òóí 15 íàñòàéä • Ñàõóó òàòðàíãèéí âàêöèíû 2 òóí

32

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ

“Ýð÷¿¿ä áà Ýð¿¿ë ìýíä“ ñîíèíîî çàõèàëöãààÿ!

Ýð÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëä çîðèóëàí ãàðäàã “Ýð÷¿¿ä áà ýð¿¿ë ìýíä” ñîíèíûã òà çàõèàëàí óíøñàíààð óëèðàëä 2 äóãààð, õàãàñ æèëäýý 4 äóãààð, á¿òýí æèëä òà íèéò 8 äóãààðûã óíøèõ áîëîìæòîé þì. Óëèðëûí çàõèàëãûí ¿íý: 1200 òºã Õàãàñ æèëèéí çàõèàëãûí ¿íý: 2400 òºã Á¿òýí æèëèéí çàõèàëãûí ¿íý: 4800 òºã Òà çàõèàëãàà: “Ìîíãîë øóóäàí” óòàñ: 1613 “Óëààíáààòàð øóóäàí” óòàñ: 70127027