ÒÀÍÛ ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÄ
1993-2013 îí
MATA
ÒÓÑÃÀÉ ÄÓÃÀÀÐ ¹ 27
ѯðüåýãèéí âàêöèíû ýðãýí òîéðîíä Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òóõàé òàíû ìýäëýãò Õ¯¯õäèéí ñ¯ðüåýãèéí òóõàé îéëãîëò
ѯðüåý ªâ×íèé ò¯¯õ
ÌÎÍÃÎËÛÍ Ñ¯ÐÜÅÝÒÝÉ ÒÝÌÖÝÕ ÍÈÉÃÝÌËÝÃ
Òàéâàíû ѯðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã
5 8
Ñýò㯯ëèéí ðåäàêöè Ýðõëýí ãàðãàã÷: Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã Äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà: Òàéâàíû Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: 119 Åðºíõèé ýðõëýã÷: Ö.Äàâààñ¿ðýí
10 12
Åðºíõèé ðåäàêòîð: Í.Íàðàíáàò Ǻâëºõ: Ë.Òºìºðáààòàð, Á.Ñîëîíãî Ñýòã¿¿ë÷: Ê.Àðèóíòóÿà Äóãààðò àæèëëàñàí: Á.Òºðáàò, Ä.Ýíõöýöýã Ï.Íÿìõèøèã /ժѯÒ/ Ä.Äîðæìàà /ժѯÒ/ Ï.Íàñàíæàðãàë /ժѯÒ/
14 16
Äèçàéíåð: Ö.Õàòàíáààòàð Ãýðýë çóðàã÷èí: Ä.Ò¿âøèíáàÿð “Photolink” Àãåíòëàã www.photolink.mn
Øóóäàí: Ø/Õ 49/347,Óëààíáààòàð 210349, Ìîíãîë óëñ Óòàñ: 50505078, 50157111
18 26
Ñýòã¿¿ëä íèéòëýãäñýí àëèâàà ìýäýýëýë, ãýðýë çóðãèéã ðåäàêöèéí çºâøººðºëã¿é á¿õýëä íü áîëîí õýñýã÷ëýí íèéòëýõ, õóóëáàðëàõûã õîðèãëîíî.
ÀÃÓÓËÃÀ
Ìîíãîëûí ѯðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã
Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã (ÌÑÒÍ) íü 1993 îíä áàéãóóëàãäñàí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Òóñ íèéãýìëýã íü Óëààíáààòàð õîò áîëîí 21 àéìàãò ñàëáàðòàé.
ÌÎÍÃÎËÛÍ Ñ¯ÐÜÅÝÒÝÉ ÒÝÌÖÝÕ ÍÈÉÃÝÌËÝÃ
ÄÝÌÁ èäýâõèòýé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîîíä àëäààòàé öóñíû ñîðèë àøèãëàõã¿é áàéõûã àíõààðóóëæ áàéíà ѯðüåýãèéí âàêöèíû ýðãýí òîéðîíä “Áèäíèé ãàðãàæ áóé ýíýõ¿¿ ñ¿ðüåýãèéí øèíý âàêöèí íü 1921 îíîîñ õîéø äýëõèé íèéòýýðýý õýðýãëýæ áóé ÁÖÆ âàêöèíû ãåíåòèêèéí õóâüä ñàéæðóóëñàí õóâèëáàð íü áàéõ áîëíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà”
ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà ñ¯ðüåý ÄÎÕ ñ¯ðüåýòýé õàâñàðñàí ¯åä:
ѯðüåý ªâ×íèé òóõàé òàíû ìýäëýãò ªâ×òªíèé ýëáýã òàâüäàã àñóóëò
ѯðüåý ªâ×íèé ò¯¯õ Õ¿í òºðºëõòºí àëü ýðò, ñ¿¿ëèéí ìºñòºëòèéí ¿åýñ ñ¿ðüåýã ¿õýëä õ¿ðãýäýã àþóëò ºâ÷èí ãýäãèéã ìýääýã áàéâ.
Õ¯¯õäèéí ñ¯ðüåýãèéí òóõàé îéëãîëò Õàëäâàð àâñàí õ¿¿õýä áîëãîí ºâäºõã¿é.
ѯðüåý ªâ×òýé õ¯ì¯¯ñ õýðõýí õîîëëîâîë çîõèñòîé âý? Ñ¿ðüåý ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ õ¿íñ òýæýýëèéí õîìñäîëòîé áàéõ íü ýëáýã. Óóðãèéí äóòàãäàë áèå ìàõáîäûí ñ¿ðüåýã ¿¿ñãýã÷ íÿíòàé òýìöýõ ÷àäàâõèä ñºð㺺ð íºëººëºõ íü áèé.
Ìýíä×èëãýý
Ýðõýì óíøèã÷ òà á¿õýíäýý Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýãèéí 20 æèëèéí îéí áàÿðûí ìýíä õ¿ðãýå. Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã íü áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà õîéø Ìîíãîë Óëñàä ñ¿ðüåý, óóøèãíû ºâ÷íèé òàðõàëòûã áóóðóóëàõ çîðèëãûíõîî õ¿ðýýíä ñ¿ðüåýãèéí ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºí¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý òóñëàìæèéã ñàéæðóóëàõ, ñàéí äóðûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, íèéò õ¿í àì, çîðèëòîò á¿ëãèéí äóíä ñ¿ðüåýãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñààð èðñýí áèëýý. Õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí õýâøèë, îëîí íèéòòýé àìæèëòòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ñ¿ðüåý íü çºâõºí ìàíàé îðíû õóâüä áóñ äýëõèé íèéòèéí õóâüä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë õýâýýð áàéãàà þì. Áóñàä ºâ÷èí ýìãýã¿¿äèéí íýãýí àäèë ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëòàíä íèéãýì, ýäèéí çàñàã, õóâü õ¿íèé ýðñäýëò çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëäºã ó÷ðààñ ñ¿ðüåýãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ñ¿ðüåýã¿é èðýýä¿éã áèé áîëãîõ ¿éëñ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí íèéò, ãýð á¿ë, õóâü õ¿íèé õàìòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä àìæèëòàíä õ¿ðýõ þì. Ýíýõ¿¿ ¿éëñèéí íýãýýõýí õýñýã áîëîõ ñ¿ðüåýãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, îëîí íèéòèéí ìýäëýã ìýäýýëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé “ÌÀÒÀ” ñýòã¿¿ëèéíõýý ýíýõ¿¿ äóãààðûã Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã áàéãóóëàãäñàíû 20 æèëèéí îéí áîñãîí äýýð óíøèã÷èääàà õ¿ðãýæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà.
Òà á¿õýíä àç æàðãàë õ¿ñüå.
Òîâ÷ ò¿¿õ Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã (ÌÑÒÍ) íü 1993 îíä áàéãóóëàãäñàí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Òóñ íèéãýìëýã íü Óëààíáààòàð õîò áîëîí 21 àéìàãò ñàëáàðòàé. ÌÑÒÍ íü Ñ¿ðüåý Óóøèãíû ªâ÷èíòýé Òýìöýõ Îëîí Óëñûí Õîëáîî áîëîí Àçè Íîìõîí Äàëàéí Á¿ñèéí Ñ¿ðüåý, Óóøèãíû ªâ÷èíòýé Òýìöýõ Õîëáîîíû ãèø¿¿í áàéãóóëëàãà þì. Îäîîãèéí áàéäëààð 30 àæèëòàíòàé, îðîí äàÿàð 400 îð÷èì ãèø¿¿íòýéãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ýðõýì çîðèëãî Ìîíãîë Óëñàä ñ¿ðüåý, óóøèãíû ºâ÷íèé òàðõàëòûã áóóðóóëàõ Çîðèëãî Ñ¿ðüåý, óóøèãíû ºâ÷èíòýé òýìöýõ, ñýðãèéëýõýä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîí ¿éë÷èëãýý òóñëàìæèéã ñàéæðóóëàõ Çîðèëò • Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî áîëîí “Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”èéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëàõ •
Ñ¿ðüåýãèéí ýì÷, ýìíýëãèéí àæèë÷èä, ñàéí äóðûí èäýâõòí¿¿äèéã óð ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõýä òóñëàõ, äýìæèõ
•
Ñ¿ðüåý áîëîí óóøèãíû ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ òàëààð îëîí íèéòèéí îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ
•
Ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òí¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý òóñëàìæèéã ñàéæðóóëàõ
•
Ñàéí äóðûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ
•
Òàìõèíû õîð óðøèãòàé òýìöýõ ñýðãèéëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëàõ
•
Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòûí àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõ
•
Îëîí íèéò, õóâèéí õýâøèë, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã ñ¿ðüåý, óóøèãíû ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ
1993-2013 îí
3. ÎÓÑÒÍ-òýé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí ÎÕÓ-ûí ëàáîðàòîðèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí îëîí óëñûí ñóðãàëò, 2002 îí 4. Ñ¿ðüåýãèéí ¿íäýñíèé ñåìèíàðóóä 5. Øîðîí äàõü ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ òºñºë 6. Ìÿíãàíû Ñîðèëòûí Ñàíãèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Òºñëèéí äýìæëýãòýé “Õàëäâàðò áóñ ºâ÷ëºë, çàì òýýâðèéí îñîë ãýìòëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ” òºñºë, 2011-2013 7. Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, Ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæñýí “Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ” òºñºë, 2003-2008 8. Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, Ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæñýí “Îëîí ýìèéí äàñàëòàé ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ” òºñºë, 2005-2010 9. Ãëîáàëü Ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, Ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæñýí “Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ”, “Îëîí ýìèéí äàñàëòàé ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ” òºñë¿¿äèéí ¿ðãýëæëýõ øàòíû òºñë¿¿ä: • “¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàí ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëò áà íàñ áàðàëòûã áóóðóóëàõ” òºñºë, 2008-2011 • “ÄÎÒÑ-ûí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã áýõæ¿¿ëæ, Îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý (ÎÝÄÑ) áîëîí ÕÄÕÂ/ Ñ¿ðüåýãèéí õàâñàðñàí õàëäâàðòàé òýìöýí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîò õ¿ðýõ” òºñºë, 2010-2011
Õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà 1. Ãëîáàëü Ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, Ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð “ÄÎÒÑ-ûí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã áýõæ¿¿ëæ õàëäâàð õÿíàëòûí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàí ÎÝÄÑ áîëîí ÕÄÕÂ/Ñ¿ðüåýãèéí õàâñàðñàí òýìöýí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä õ¿ðýõ” òºñëèéã 2011 îíû 7 ñàðûí 1-íû ºäðººñ ýõëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. • Àéìàã ä¿¿ðýã òóñ á¿ðò ÌÑÒÍ-èéí àæèëòàíóóäòàé. Òóõàéí àéìàã ä¿¿ðýãò õýðýãæèæ áóé ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàí àæèëëàäàã.
Çîðèëòîò á¿ëýã •
• • •
Íèéò õ¿í àì - Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí èäýâõèòí¿¿ä - Ýì÷, ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä - Îþóòàí ñóðàã÷èä Ñ¿ðüåý, óóøèãíû ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ, òýäãýýðèéí ãýðèéíõýí Õîðèãäëóóä Ýìçýã á¿ëãèéíõýí
àð
Àìæèëòòàé õýðýãæñýí ¿éë àæèëëàãààíóóä 1. ßïîíû Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã, Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà (ÄÝÌÁ) áîëîí Îëîí Óëñûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýãòýé (ÎÓÑÒÍ) õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí äºðâºí óäààãèéí ñåìèíàð, 2. ÎÓÑÒÍ-òýé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí ÎÕÓ-ûí ñ¿ðüåýãèéí ýì÷ íàðûí îëîí óëñûí êóðñ, 2000 îí
ÌÑÒÍ-èéí àæèëòàíóóäûí 2012 îíû óóëçàëòûí äàðàà •
Àéìàã ä¿¿ðã¿¿äèéí ñóìä áîëîí õîðîîäîîñ ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí èäýâõèòí¿¿äèéã ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð, òîäîðõîé øàëãóóðûí äàãóó ñîíãîí àâ÷, ñóðãàæ áýëòãýäýã. Îäîî àéìàã ä¿¿ðýãò íèéò 300 îð÷èì Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí èäýâõòýí àæèëëàæ áàéíà.
Ìîíãîëûí ѯðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã
ÌÎÍÃÎËÛÍ Ñ¯ÐÜÅÝÒÝÉ ÒÝÌÖÝÕ ÍÈÉÃÝÌËÝÃ
Ìîíãîëûí ѯðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã
Ìîíãîëûí ѯðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã
•
Ìýäýýëýë ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà/çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ÷èãëýëýýð çîðèëòîò á¿ëýã îëîí íèéòýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. • ÅÁÑ-èéí ñóðàã÷äûí äóíäààñ ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ ñóðãàëòóóäûã ñîíãîñîí àéìàã ä¿¿ðãèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí äóíä çîõèîí áàéãóóëàõ
×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí õîðîîäîä àæèëëàæ áóé ÝÌÑÄÈ-¿¿ä •
Àéìàã ä¿¿ðýãò àæèëëàæ áóé ÝÌÑÄÈ-¿¿ä äîëîî õîíîã á¿ð òîâëîñîí ºäºð ºâ÷òºíèé ýìèéã ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåðààñ î÷èæ àâäàã. ̺í àéìàã ä¿¿ðýã á¿ðò ñàðûí ñ¿¿ëä ñàðûí òàéëàíãèéí õóðàë çîõèîí áàéãóóëäàã.
Ñîíãîñîí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýõ ñóðãàëòàíä õàìðàãäàæ áàéãàà íü •
Ñ¿ðüåýãèéí êëèíèêèéí òàñàã, àéìãóóäûí ñ¿ðüåýãèéí òàñàã, ºäðèéí ýì÷èëãýýíèé öýãèéí ñóâèëàã÷ íàð, ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºí¿¿äýä ãàð óðëàëûí ÷èãëýëýýð ìýðãýæèë îëãîõ ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ
Ñàðûí òàéëàíãèéí õóðëûí äàðàà •
Ñóðãàãäñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí èäýâõèòýí ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèé ýìèéã ãýðò íü õ¿ðãýí ºã÷ õàðæ óóëãàäàã. Ñàðä äóíäæààð 530 îð÷èì ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèé ýìèéã ãýðò íü õ¿ðãýí ºã÷ õÿíàëòòàé óóëãàæ áàéíà. Ñýëýíãý àéìàãò ýñãèéãýýð á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõ ñóðãàëòûí ¿åä õèéñýí á¿òýýë¿¿ä •
¯éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ýìèéã ñàéí äóðûí èäýâõòýíä õ¿ëýýëãýí ºã÷ áóé áàéäàë •
•
Ñóðãàãäñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí èäýâõèòýí õîîëòîé ýì÷èëãýýíèé öýã äýýð ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèé ýìèéã õàðæ óóëãàõ ¿éë àæèëëàãàà. 21 àéìàã áîëîí 8 ä¿¿ðãèéí íèéò 33 õîîëíû öýãò ºäºðò äóíäæààð 270 ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºí õîîëòîé ýì÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áàéíà. ªâ÷òºí, òýäãýýðèéí àð ãýðèéíõíèéã øèíæèëãýý, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýãò äóóäàæ õàìðóóëàõ àæëûã òîãòìîë õèéæ áàéíà.
Íèéò õ¿í àìûí ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààðõ ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð òåëåâèç, çàõûí óçåëü, FM ðàäèîãîîð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ, ìýäýýëýë ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàí, ò¿ãýýõ
2. Òàéâàíèé Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýãòýé 2009 îíîîñ õîéø õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà. • Ñ¿ðüåýãèéí ýì÷, ìýðãýæèëòíèéã Òàéâàíüä ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ áàéíà. Óã òºñºë íü 2010 îíû 1 ñàðààñ õîéø õýðýãæñýí áºãººä æèë á¿ð 4 ýì÷, ìýðãýæèëòíèéã ñîíãîí øàëãàðóóëæ Òàéâàíèé Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ íèéãýìëýã áîëîí Òàéíàí õîòûí Öýýæíèé õºíäèéí ýðõòíèé ýìíýëýãò 21 õîíîãèéí òýòãýëýãò ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ áàéíà. Ñóðãàëòààð õî¸ð îðíû ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàë, õÿíàëò, ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäëóóäûí îíîø òîäðóóëàõ, ÿëãàí îíîøëîãîî ñýäâýýð õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöñîí. Ñóðãàëòàíä íèéò 16 ýì÷, ìýðãýæèëòýí õàìðàãäààä áàéíà.
•
2013 îíä Òàéâàíä òóðøëàãà ñóäëàõ àÿëàëä îðîëöñîí íü •
Îëîí íèéòýä çîðèóëñàí “ÌÀÒÀ” ýð¿¿ë ìýíäèéí ñýòã¿¿ëèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàäàã
3. Ìîíãîëûí Ìÿíãàíû Ñîðèëòûí ñàíãèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí òºñëèéí õ¿ðýýíä “Õàëäâàðò áóñ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ýð¿¿ë çàí ¿éëèéã òºëºâø¿¿ëýõ” òºñëèéí õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãààã 2011 îíîîñ ýõëýí 21 àéìàã, 9 ä¿¿ðãèéí õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëñýí. • Óëñûí õýìæýýíä àëáàí áàéãóóëëàãà àæ àõóéí íýãæ, ñóðãóóëèóäûí äóíä óðàëäààí òýìöýýí çîõèîí áàéãóóëàõ • Àéìàã ä¿¿ðãèéí õýìæýýíä óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëàõ • Àëáàí áàéãóóëëàãóóäàä, îëîí íèéòýä ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ • Ìýäýýëýë ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë òàðààõ
• • • • • • • • •
Ñ¿ðüåý Óóøèãíû ªâ÷èíòýé Òýìöýõ Îëîí Óëñûí Õîëáîî, Àçè Íîìõîí Äàëàéí Á¿ñèéí Ñ¿ðüåý Óóøèãíû ªâ÷èíòýé Òýìöýõ Õîëáîîíû ãèø¿¿í áàéãóóëëàãóóä ÄÎÕ/Ñ¿ðüåý/Õóìõàà ªâ÷èíòýé Òýìöýõ Äýëõèéí Ñàí Òàéâàíèé Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã ÄÝÌÁ Ñîðîñûí Ñàí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ßàì ò¿¿íèé õàðüÿà áàéãóóëëàãóóä Áîëîâñðîë Ñî¸ë Øèíæëýõ Óõààíû ßàì, ò¿¿íèé õàðüÿà áàéãóóëëàãóóä Äýëõèéí Ǻí Ìîíãîë Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà Ìîíãîëûí ªðõèéí Ýìíýëã¿¿äèéí Õîëáîî Õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóä
Îëîëò àìæèëò • Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã íü 2011 îíä “Õ¿íä õ¿ðñýí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëñýí áàéãóóëëàãà” ñàëáàðûí øèëäýã áàéãóóëëàãààð øàëãàðñàí. • 2012 îíä ñ¿ðüåýãèéí ýì÷ íàðò ìýðãýæëèéí çýðýã îëãîõ ýðõ àâñàí. • Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, Ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð 2003 îíîîñ õýðýãæñýí òºñë¿¿äèéã òàñðàëòã¿é àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýýð èðñýí. • Ìÿíãàíû Ñîðèëòûí Ñàíãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºñëèéí “Õàëäâàðò áóñ ºâ÷ëºë, çàì òýýâðèéí îñîë ãýìòëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ” òºñëèéã 2011-2013 îíä àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí. • ßïîíû Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã, ÄÝÌÁ áîëîí Îëîí Óëñûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýãòýé õàìòðàí óóëçàëò ñåìèíàðóóäûã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëñàí. • Øîðîí äàõü ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ òºñëèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí. • 2010 îíîîñ õîéø Òàéâàíèé Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýãòýé õàìòðàí ÓÁ õîò áîëîí îðîí íóòãèéí íèéò 16 ýì÷, ìýðãýæèëòí¿¿äèéã Òàéâàíü óëñàä ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýí ñóðãàæ, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ àæèëëàñààð áàéãàà áà óã òºñºë ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóíãàãäàæ ¿éë àæèëëàãàà íü ÿâàãäàæ áàéíà.
Õàÿã Áàÿíãîë ä¿¿ðýã, 4 õîðîî, Íàðíû çàì 401, “Òðàñò ìåä” ÕÕÊ-ûí áàéð, 502, 503 òîîò Óòàñ: 976-50157111, 50505078 Ôàêñ: 976-50505078 Å-ìýéë: mata@mongol.net, mata_ngo@yahoo.com, mvpho@magicnet.mn
Ñýëýíãý àéìàãò çîõèîí áàéãóóëñàí àðõè òàìõèíû õîð õºíººëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ êàìïàíèò àæëûí ¿åýð
Ìîíãîëûí ѯðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã
Õàìòûí àæèëëàãàà Ìàíàé íèéãýìëýã íü äîîðõè òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàäàã. ¯¿íä:
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
ÄÝÌÁ èäýâõèòýé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîîíä àëäààòàé öóñíû ñîðèë àøèãëàõã¿é áàéõûã àíõààðóóëæ áàéíà 2011 îíû 6 äóãààð ñàð ÄÝÌÁ-ààñ èäýâõèòýé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýã îíîøëîõîä àøèãëàãäàæ áóé îäîîãèéí öóñíû ñîðèë íü íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä íîöòîé õîð õºíººë ó÷ðóóëæ îíîøëîãîî ýì÷èëãýýíä àëäàà ãàðãàæ áóé òàëààð ìýäýýëæýý. Èéìýýñ ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîîíä ýíýõ¿¿ áàòëàãäààã¿é àëäàà ãàðãàõ ºíäºð ýðñäýë á¿õèé öóñíû øèíæèëãýýíèé îðîíä ìèêðîáèîëîãèéí áîëîí ìîëåêóëûí øèíæèëãýýíèé àðãûã õýðýãëýõèéã çºâëºæýý. Èäýâõèòýé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýã öóñàí äàõü ýñðýãáèå áîëîí ýñðýãòºðºã÷ººð îíîøëîõ íü ìàø ò¿âýãòýé þì. ªâ÷òºí á¿ðèéí äàðõëààíû õàðèó óðâàë ººð ººð áîëîí ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðààñ áóñàä ãàäíû áèåòèéí ýñðýã ÷ ýñðýã áèåò ¿¿ñ÷ áàéäãààñ òóõàéí õ¿í ñ¿ðüåýã¿é áàéñàí ÷ ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí ìýò õóóðàì÷ õàðèó ãàðàõ ýðñäýëòýé. Ìºí ººð ººð õàëäâàðóóäûí ¿å äýõ èæèëõýí ýñðýãòºðºã÷ íü øèíæèëãýýã àëäààòàé ãàðàõàä íºëººëäºã áàéíà. ÄÝÌÁ áîëîí øèíæýý÷äèéí 12 ñàðûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä äàðààõ çºâëºìæ ãàðñàí áàéíà. 67 óóøèãíû õýëáýðèéí ñ¿ðüåý, 27 áóñàä ýðõòíèé íèéò 94-í òîõèîëäëûã ñóäàëñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í öóñíû ñîðèë íü õóóðàì÷ ñºðºã áîëîí õóóðàì÷ ýåðýã õàðèó ãàðãàõ ºíäºð ýðñäýëòýé áîëîõûã áàòàëñàí áàéíà. Ñóäàëãààãààð öóñíû øèíæèëãýý íü “Áàãà ìýäðýìòãèé” áàéñíààñ ºâ÷òºíèé èäýâõèòýé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýã îíîøèëæ ÷àäààã¿é áóþó õóóðàì÷ ñºðºã õàðèó ãàðãàæ áàéñàí áàéíà. Ýíý íü ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿í áóñäàä õàëäâàð òàðààõ, óëìààð ýì÷ëýãäýýã¿é ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ ¿õýëä õ¿ðãýõ ýðñäëèéã äàãóóëæ áàéíà. Ìºí “Áàãà ºâºðìºö, òîäîðõîé áóñ” áàéäàë íü îëîí õóóðàì÷ ýåðýãèéã áèé áîëãîñîí áóþó ñ¿ðüåýã¿é õ¿ì¿¿ñèéã ñ¿ðüåýòýé ìýòýýð îíîøèëñîí áàéíà. Ýíý íü ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã øààðäëàãàã¿é ýì÷èëãýýã óäààí õóãàöààãààð õèéëãýõ, æèíõýíý ºâ÷íèé îíîøëîãîîã òººðºãä¿¿ëýõ, óëìààð ¿õýëä õ¿ðãýõ ÷ ýðñäýëòýé þì.
Ãýòýë ýíýõ¿¿ öóñíû øèíæèëãýý íü ºðòºã ºíäºðòýé. Èäýâõèòýé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýã îíîøëîõîä ñàÿàñ èë¿¿ öóñíû øèíæèëãýý æèë á¿ð õèéãääýã áàéñàí áºãººä ýíý íü ºâ÷òºíä ñàíõ¿¿ãèéí ìàø òîì õ¿íäðýë¿¿äèéã ¿¿ñãýäýã áàéñàí áàéíà. Ìàø îëîí ºâ÷òºí óã øèíæèëãýýã íýã óäàà ºãºõ人 30 õ¿ðòýë äîëëàð òºëäºã áàéñàí. Îäîîãîîð çàõ çýýëä 18 ãàðóé òºðëèéí öóñíû øèíæèëãýýíèé ñîðèë õýðýãëýãäýæ áàéíà. Èõýíõ íü Åâðîï áîëîí Õîéä Àìåðèêò ¿éëäâýðëýãäñýí áºãººä àëáàí ¸ñîîð áàòëàãäààã¿é áàéíà “Öóñíû øèíæèëãýýíèé àðãûã íýâòð¿¿ëýã÷èä íü èõýâ÷ëýí õºãæèë áóóðàé, òºð çàñàã íü õÿíàëò ñóë îðíóóäûã ÷èãëýäýã áºãººä ýíýõ¿¿ ñòàíäàðòàä íèéöýýã¿é ñîðèëûí öààíà îëîí ñàÿ äîëëàðûí áèçíåñ áàéäàã” ãýæ ÄÝÌÁ-ûí ÑòîïÒ Äåïàðòìåíòûí Ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîî áà ëàáîðàòîðèéí çîõèöóóëàã÷ íî¸í Êàðèí Âýåð õýëæýý.
Æèë á¿ð 1.7 ñàÿ õ¿í ñ¿ðüåý ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðæ, ýíý íü ÿëàíãóÿà ÄÎÕ-îîð ºâ÷èëñºí õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ¿õëèéí ãîë øàëòãààí íü áîëæ áàéíà. Ñ¿ðüåýã ýðò ¿åä íü îíîâ÷òîé îíîøëîõ àðãûã îëñíîîðîî îëîí ìÿíãàí õ¿íèéã ýíý ºâ÷íººñ àâðàõ áîëîìæòîé áîëîõûã ÄÝÌÁ áîëîí Îëîí óëñûí ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã áàéãóóëëàãóóä äýìæèæ áàéíà. Èë¿¿ õóðäàí, èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé, èë¿¿ ¿íýí çºâ, õýðýãëýõýä àìàð ñîðèë ãàðãàõ àæèë ñóäàëãààíû øàòàíäàà ÿâæ áàéíà.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
Ìàø îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý ºâ÷èí Äýëõèé äýýðõ 3-í õ¿í òóòìûí 1 íü ñ¿ðüåýã ¿¿ñãýã÷ áàêòåðèéã õýäèéíý àâñàí áàéäàã. Ãàãöõ¿¿ òóõàéí áàêòåðè ¿ðæèõ òààòàé íºõöëèéã õ¿ëýýæ áàéäàã áºãººä òýð íºõöºë á¿ðäâýë ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõ ýðñäýëòýé. Õýðýâ òóõàéí áàêòåðèéã òýýã÷ õ¿íèé äàðõëààíû ñèñòåì ÿìàð íýãýí øàëòãààíû óëìààñ ìóóäâàë (æèøýýëáýë ÄÎÕ-îîð ºâ÷ëºõ, íàñíû äîðîéòîë, ººð òºðëèéí ºâ÷èí ãýõ ìýò) áàêòåðè èäýâõèæèæ ýõëýõ áºãººä èíãýñíýýð ñ¿ðüåýãýýð ºâäºõ íºõöºë á¿ðääýã. Ýíãèéí ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü çºâõºí íýãä¿ãýýð ýãíýýíèé 4-í òºðëèéí ýìèéí òóñëàìæòàéãààð ë ýäãýðäýã. Õýðýâ ýíãèéí ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã ÿìàð íýãýí øàëòãààíû óëìààñ (ýìýý òàñëàõ, áóðóó õýðýãëýõ ãýõ ìýò) äóòóó ýì÷èëáýë ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý ºâ÷èí ¿¿ñýõ ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüäàã. Õýðýâ íýãýíò ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý áîëñîí áîë 2-ð ýãíýýíèé ýìí¿¿äèéã óäààí õóãàöààíä õýðýãëýõ øààðäëàãàòàé áîëäîã áºãººä ýìèéí ãàæ íºëºº ìàø èõ èëýðäýã. 2-ð ýãíýýíèé ýì¿¿äèéí áóðóó õýðýãëýý íü ìàø îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýã ¿¿ñãýíý. Ìàø îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý íü 1-ð áîëîí 2-ð ýãíýýíèé ýì¿¿äýä àëü àëèíä íü äàñàëòàé áàéäãààñ ýì÷ëýãäýõ áîëîìæ òýð õýìæýýãýýð õÿçãààðëàãääàã. Òèéìýýñ ýíãèéí ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýý, õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ íü ìàø ÷óõàë þì.
Õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåý Õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýãèéí õóâüä ìºí ë òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà. ÄÝÌÁ-ûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 2012 îíû áàéäëààð 74000 õ¿¿õýä çºâõºí ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ íàñ áàðæ áàéãàà áºãººä æèëä õàãàñ ñàÿ õ¿¿õýä ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ºâ÷èëæ áàéíà. Õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýãèéí íàñ áàðàëòûí òîî íü çºâõºí ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðã¿é òîõèîëäëóóäûí òîî áºãººä ¿íýí õýðýãòýý ºâ÷ëºë ºíäºð áàéãàà ãýñýí ¿ã þì. ̺í õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýãèéí èëð¿¿ëýëò ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë ºíäºðòýé îðíóóäàä òóëãàìäñàí àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëæ áóé ýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä íü èõýâ÷ëýí ÿäóó ãýð á¿ë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäëýã äóòìàã áàéäàë áîëîí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý õ¿ðýëöýýã¿é ñóóðèí ãàçðóóäàä èõ áàéíà. Õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä ìºí ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã àíõààðàõ õýðýãòýé áîëñîí. ̺í õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýãýýð íàñ áàðæ áóé òîõèîëäëóóäûã ÄÎÕ, óóøèãíû õàòãàà, ìåíèíãèò ãýõ ìýòýýð á¿ðòãýõ òîõèîëäîë áàéãààã ¿ã¿éñãýõ áîëîìæã¿é þì. Õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýã 0 áîëãîíî ãýñýí çîðèëòîíäîî õ¿ðýõýä òîãòâîðòîé óõóóëãà íºëººëºë, àìëàëò, èë¿¿ èõ íººö, õàìòûí àæèëëàãàà øààðäàãäàíà.
10
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
ѯðüåýãèéí âàêöèíû ýðãýí òîéðîíä “Áèäíèé ãàðãàæ áóé ýíýõ¿¿ ñ¿ðüåýãèéí øèíý âàêöèí íü 1921 îíîîñ õîéø äýëõèé íèéòýýðýý õýðýãëýæ áóé ÁÖÆ âàêöèíû ãåíåòèêèéí õóâüä ñàéæðóóëñàí õóâèëáàð íü áàéõ áîëíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà” ãýæ Ãåðìàíû ïðîôåññîð Ñòåôàí Êîôìàíí õýëæ áàéíà. Òýðýýð õýäèéãýýð ÁÖÆ âàêöèí íü îëîí àðâàí æèëèéí òóðø ñ¿ðüåýãèéí ºâºðìºö óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëòýíä òîäîðõîé ¿ð ä¿íòýéãýýð õýðýãëýãäñýýð èðñýí áîëîâ÷ ¿ð ä¿íã íü ñàéæð¿¿ëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà ãýæýý. Õýäèéãýýð îäîî õýðýãëýæ áóé âàêöèíû òóñëàìæòàéãààð õ¿¿õä¿¿ä ñ¿ðüåýãèéí çàðèì íýã õýëáýðýýñ õàìãààëàãääàã áîëîâ÷ ýíý íü ñ¿ðüåýãèéí õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýëáýð áîëîõ óóøèãíû õýëáýðèéí ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã á¿ðýí õàìãààëàëò áîëæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýæýý. Îäîîãèéí õýðýãëýæ áóé ÁÖÆ âàêöèíûã õýðýãëýñíýýð ¿¿ñ÷ áóé äàðõëàà íü õÿçãààðëàãäìàë. Ó÷èð íü ñ¿ðüåýãèéí âàêöèí íü õ¿÷èéã íü ñóëðóóëñàí àìüä íÿí áºãººä ýíýõ¿¿ íÿí íü õ¿íèé áèåèéí ýñ äîòîð áóþó ôàãîñîìä íóóãääàã. Ïðîôåññîð Êîôìàíû àõàëñàí ãðóïï íü ôàãîñîìûí õàíûã öîîëîõ ÷àäâàðòàé òóñãàé óóðãèéã îðóóëæ ºãñíººð áèå ìàõáîäèéí äàðõëàëûí òîãòîëöîî ýíýõ¿¿ íÿíãèéí ýñðýã äàðõëàà ¿¿ñãýõ èë¿¿ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Êëèíèêèéí ºìíºõ òóðøèëòààð øèíý âàêöèíûã õýðýãëýñíýýð äàðõëàëûí õàðèó óðâàë íýìýãäýæ áóé íü àæèãëàãäñàí áàéíà. Òîîöîîãîîð äýëõèéí õ¿í àìûí 1/3 íü ñ¿ðüåýãèéí íÿíãààð õàëäâàðëàãäñàí áàéäàã. Õàðèí ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí 10 îð÷èì õóâüä íü õàëäâàð ºâ÷èí áîëîí õóâèðäàã.
Èéìýýñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ñ¿ðüåýãèéí âàêöèí ãàðãàõ íü äýëõèé äàõèíàà ýíý ºâ÷íèé òàðõàëòààñ ñýðèéëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý íü ÿëàíãóÿà ñ¿ðüåýãýýñ áîëæ àìü íàñàíä íü àþóë ó÷ðààä áóé ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä á¿ð ÷ òóñòàé ç¿éë áîëîõ þì. Îäîîãèéí õýðýãëýæ áóé ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã âàêöèíûã îëîí îðîíä øèíýýð òºðñºí íÿðàé, áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿äýä òàðüæ õýðýãëýäýã. Ìàíàé îðíû õóâüä øèíýýð òºðñºí íÿðàéä 48 öàãèéí äîòîð òàðüäàã. Õàðèí ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðòàé òîõèîëäîëä äàðõëàëûí òîãòîëöîî ñóëðàõ ¿åä ýíýõ¿¿ âàêöèí íü íîöòîé, ¿õýëä ÷ õ¿ðãýæ áîëîõ øàëòãààí áîëîõ þì. Ó÷èð íü äàðõëàëûí òîãòîëöîî ñóëðàõ íü óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàðèëãàä àãóóëàãäàõ àìüä íÿí õÿíàëòã¿éãýýð ¿ðæèæ îëøðîí á¿õ áèåýð òàðõàõ áîëîìæ îëãîäîã. Ýíýõ¿¿ àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä ñóäëàà÷èä õ¿íèé áèåä ¿ðæèæ îëøðîõ íü õýä äàõèí áàãà øèíý âàêöèíûã òóðøèæ áàéíà.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
Ýíý âàêöèí íü çºâõºí äàðõëàëûí Ò ýñèéí ÿëãàðàëòûã èäýâõèæ¿¿ëýõ çàìààð äàðõëàëûí õàðèó óðâàëûã ñàéæðóóëàõ ¿éëè÷ëãýýòýé þì áàéíà. ̺í ñóäëàà÷èä îäîî õýðýãëýæ áóé âàêöèíààñ èë¿¿ õàìãààëàõ ÷àäâàðòàé øèíý âàêöèíûã ãàõàé äýýð àìæèëòòàé òóðøñàí òóõàé äóðüäæýý. Ãàõàé íü õ¿íä ñ¿ðüåýãèéí èõýíõè õýëáýðèéí ºâ÷ëºëèéã ¿¿ñãýäýã Ìóñîbacterium tuberculosisûí õàëäâàðò ºíäºð ºðòºìãèé þì. Ñóäëàà÷äûí äàðààãèéí àëõàì íü õ¿íä òóðøèõ ÿâäàë áºãººä ¿¿íä òîäîðõîé öàã õóãàöàà øààðäàãäàõ íü îéëãîìæòîé. Ñ¿ðüåýã ¿¿ñãýã÷ íÿíòýé ìàø îéð òºðëèéí íÿíãèéí ñóëðóóëñàí õýëáýð áîëîõ îäîîãèéí ÁÖÆ âàêöèíûã ñàéæðóóëàõ çàìààð øèíý âàêöèíûã ãàðãàæ àâ÷ýý. Íýãä¿ãýýðò âàêöèíûã èë¿¿ õ¿÷òýé, äàðõëàëûí õàðèó óðâàë èë¿¿ ñàéí ¿ç¿¿ëäýã áàéõ, õî¸ðäóãààðò âàêöèíû àþóëã¿é áàéäàëä íèëýýä àíõààðàë õàíäóóëñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë íÿí õ¿íèé áèåä îðñíû äàðàà öººí óäàà õóâààãäàæ îëøèðäîã. ¯¿íèé òóëä ýðäýìòýä âàêöèíû õ¿íèé áèå äýõ òºìðèéã àøèãëàõ ÷àäâàðûã áàéõã¿é áîëãîñîí áàéíà. Òºìºð íü á¿õ ë òºðëèéí íÿíãèéí ¿ðæèæ îëøðîõîä íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òýæýýë áîëäîã áºãººä ýíýõ¿¿ àðãà íü áóñàä õàëäâàðò ºâ÷íèé ýñðýã àìüä âàêöèíûã ñàéæðóóëàõàä àøèãëàæ áîëîõ àðãà þì ãýæ çîõèîã÷èä äóðüäæýý. 2 òýðáóì îð÷èì õ¿í äýëõèé äýýð ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðûã òýýæ, 9 ñàÿ õ¿í æèë á¿ð ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëæ áàéíà. Îéðîëöîîãîîð 12 ñàÿ õ¿í ñ¿ðüåý áà ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðûã çýðýã òýýæ ÿâíà. Õàâñàðñàí õàëäâàðòàé ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü èäýâõèòýé ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõ ºíäºð ýðñäýëòýé áºãººä ñ¿ðüåý íü ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí ¿õëèéí ãîë øàëòãààí íü áîëäîã. Èéìýýñ ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä îäîîãèéí ÁÖÆ âàêöèíûã õýðýãëýæ áîëîõã¿é áºãººä ýíý íü ººðºº ýðñäýë ¿¿ñãýõ àëõàì áîëæ áàéíà ãýæ õîëáîãäîõ ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çýæ áàéíà. Èéìýýñ òóðøèëòûí øàòàíäàà áàéãàà ýäãýýð øèíý âàêöèíóóä íü îäîîãèéí áèäíèé õýðýãëýæ áóé âàêöèíààñ èë¿¿ àþóëã¿é áºãººä ¿ð ä¿íòýé ãýäýã íü áàòëàãäâàë ãàéõàìøèãòàé ìýäýý áîëîõ þì.
11
Õàíèàäíû ò¯ðãýâ×èëñýí ñîðèë ãàð×ýý Æèë á¿ð äýëõèé äýýð îëîí ìÿíãàí õ¿í õàíèàä õ¿ðäýã. Îíîø ¿ðãýëæ çºâ òàâèãääàãã¿é áºãººä õ¿ì¿¿ñ õàíèàä òîìóóíû âèðóñò ¿íýí õýðýã äýýðýý ¿éë÷èëäýãã¿é àíòèáèîòåêèéã èõýýð õýðýãëýäýã. Øèíý ò¿ðãýâ÷èëñýí õàíèàäíû ñîðèë íü îíîøèéã õóðäàí õóãàöààíä òàâèõ, àíòèáèîòåêèéí õýðýãëýýã áàãàñãàõàä òóñòàé àëõàì áîëæýý. Õ¿ì¿¿ñ áèä ººðñäèéí çîâèóð øàíàëãààã àðèëãàõàä îãò õýðýãã¿é àíòîáèîòåêèéã äóð ìýäýí õýðýãëýõ íü ýìèéí äàñàë ë ¿¿ñãýäýã. Îäîî õàìàð ðóó ýíãèéí ñàâàà ìýò ç¿éë õèéí 30 õ¿ðýõã¿é ìèíóòàä õàíèàä òîìóóã îíîøëîõ áîëîìæòîé áîëñîí áàéíà. Ñóäëàà÷èä ¿¿íòýé àäèëààð áóñàä òºðëèéí âóðèñûã òàíèõ ò¿ðãýâ÷èëñýí ñîðèëûã óäàõã¿é ãàðãàæ àâíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
12
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà ñ¯ðüåý Õ¿íèé áèåä îðñîí õ¿íèé äàðõëàë õîìñäîëûí âèðóñ (ÕÄÕÂ) íü ñ¿ðüåýãèéí íÿíã èäýâõã¿é áàéäàëä áàðüæ áóé Ò-ëèìôîöèòûã ãýìòýýñíýýð ¿é îëîí ñ¿ðüåýãèéí íÿí èäýâõæèæ ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëäºã. Ýíý óòãààðàà ÄÎÕ-ûí õàëäâàðòàé õ¿í ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõ ìàãàäëàë íü ÄÎÕ-ûí õàëäâàðã¿é õ¿íýýñ 30 äàõèí èõ áàéäàã. 1997 îíû áàéäëààð ÄÎÕ-ûí õàëäâàð àâñàí 31 ñàÿ õ¿í áàéäãààñ òàë õóâü íü ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðòàé áàéíà.
ÄÎÕ-ûí õàëäâàðààñ áîëæ íàñ áàðàãñäûí 32-40% íü ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ íàñ áàðæ áàéíà. Ýäãýýð òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä ÄÎÕ, ñ¿ðüåý õî¸ð íü ¿õëèéí àþóëä õ¿ðãýõ õîñëîë áîëîõ íü îéëãîìæòîé áàéíà. ̺í ÄÎÕ, ñ¿ðüåý õî¸ð õàâñàðñàí òîõèîëäîëä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ýìãýã æàì ººð÷ëºãääºã îíöëîãòîé (ÿâö íü õóðäàí, îëîí ãàçàð çýðýã ãîëîìò ¿¿ñýõ, òîì òàëáàé õàìàðíà).
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
ÄÎÕ ñ¯ðüåýòýé õàâñàðñàí ¯åä: • Óóøèãíû áóñ ñ¿ðüåý, ÿëàíãóÿà òóíãàëãèéí áóë÷èðõàéíõ ýëáýã òîõèîëääîã. Ãîëäóó á¿õ òóíãàëãèéí áóë÷èðõàé òîìîðäîã áîë äàí ñ¿ðüåýãèéí ¿åä õîâîð áàéäàã. • Õóðö òàðõìàë ñ¿ðüåý ýëáýã áàéäàã. Öóñíû ºñãºâºðëºõ øèíæèëãýýãýýð ñ¿ðüåýãèéí íÿí èëýðäýã (åðäèéí ñ¿ðüåýãèéí ¿åä ýíý íü òîõèîëääîãã¿é). • Ãýðëèéí øèíæèëãýý: Óóøèãíû ñ¿ðüåýãèéí ¿åä èõýâ÷ëýí ãîëòûí á¿õ òóíãàëãèéí áóë÷èðõàé òîìîðñîí áàéäàã. Óóøèãíû äîîä äýëáýý ãýìòýõ íü ýëáýã. Õºíäèé ¿¿ñýõ íü õàðüöàíãóé áàãà áàéæ áîëäîã. Ãÿëòàí õàëüñíû ø¿¿äýñò ¿ðýâñýë ýëáýã òîõèîëääîã. Óóøãèí äàõü ñ¿¿äýð õóðäàí ººð÷ëºãäºæ áîëíî. • Ñ¿ðüåý õîâîð òîõèîëääîã õýñýãò ãýìòýë èëýðäýã: òàðõèíû òóáåðêóëîì, öýýæíèé õàíà áîëîí áóñàä õýñãèéí áóãëàà ãýõ ìýò. • Óóøãèíäàà ººð÷ëºëòòýé ÷ öýðíèé ò¿ðõýö ñºðºã áàéæ áîëíî (ãýâ÷ Àôðèêèéí çàðèì àæèëòàí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðã¿é ñ¿ðüåýòýé õ¿ì¿¿ñèéíõòýé àäèë õýìæýýíèé ýåðýã ò¿ðõýö èëð¿¿ëäýã áàéíà). • Òóáåðêóëèíû ñîðèë èõýâ÷ëýí ñºðºã áàéäàã.
13
14
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òóõàé òàíû ìýäëýãò ªâ×òªíèé ýëáýã òàâüäàã àñóóëò • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷èí ãýæ þó âý? • Õàðèóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷èí ãýæ àìüñãàëûí çàìààð äàìæèí õàëäâàðëàäàã õàëäâàðò ºâ÷èí. • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷èí ÿàæ äàìæäàã âý? • Õàðèóëò: Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð íü ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºí õàíèàõ, íàéòààõ, èíýýõ, äóóëàõ çýðýã ¿éëäëèéã õèéõýä àãààð äóñëûí çàìààð äàìæäàã. ªºðººð õýëáýë Òà ñ¿ðüåýãèéí íÿí á¿õèé àãààðààð àìüñãàëàõàä ë õàëäâàð àâ÷ áîëíî. Ñ¿ðüåýãèéí íÿí òýýæ ÿâàà ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿íòýé îéð áàéãàà õýí áîëîâ÷ àìüñãàëûí çàìààð ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâàõ ýðñäýëòýé. • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü ÿìàð ýðõòýíèéã ºâ÷ë¿¿ëäýã âý? • Õàðèóëò: Ñ¿ðüåý èõýâ÷ëýí óóøãèéã ºâ÷ë¿¿ëäýã áîëîâ÷ çàðèì òîõèîëäîëä áóñàä ýðõòýí¿¿äèéã ºâ÷ë¿¿ëäýã. • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé õàëäâàð àâñàí ë áîë ºâäºõ ¿¿? • Õàðèóëò: ¯ã¿é, Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâñàí õ¿í á¿ð ºâ÷ëºõã¿é, áóñäàä ñ¿ðüåýãèéí íÿí òàðààäàãã¿é áîëîâ÷ õýðýâ áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñóëàðñàí ¿åä õàëäâàð íü ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë áîëíî. Ýíý íü þó ãýñýí ¿ã âý ãýâýë òàíû áèåä ñ¿ðüåýãèéí íÿí óíòàà áàéäàëòàé áàéíà ãýñýí ¿ã. Ýäãýýð óíòàà íÿíãóóä òàíû áèåä áàéõàä ÿìàð íýãýí çîâèóð èëðýõã¿é áà òà ÷ ìºí ýíý ¿åäýý áóñäàä õàëäâàð òàðààõã¿é. Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâñàíàà èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ìýääýãã¿é. Íàñàí òóðøäàà ñ¿ðüåýãýýð ºâäºõã¿é áàéæ áîëíî. Ýäãýýð óíòàà íÿíãóóä ñýðýõ, îëøðîõîä ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëíº. • Àñóóëò: Òýãâýë ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâñàí ÷ ãýñýí ºâäºõã¿é áàéæ áîëîõ íü ýý? • Õàðèóëò: Òèéì ýý, ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâñàí ÷ ãýñýí ºâäºõã¿é áàéæ áîëíî, ãýõäýý äàðààõ íºõöºë áàéäëóóäûí àëü íýã íºõöºë áàéäàë òóõàéí õ¿íä á¿ðäñýí áîë ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõ ºíäºð ýðñäýëòýé: - ßäðàõ, õîîë òýæýýëèéí äóòàãäàëòàé áàéõ, - Ñ¿¿ëèéí 2 æèëèéí õàëäâàð àâñàí,
äîòîð
ñ¿ðüåýãèéí
- Ýð¿¿ë ìýíäèéí áóñàä àñóóäëóóäòàé òóõàéëáàë, ÷èõðèéí øèæèí, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé ãýõ ìýò íÿíãèéí ýñðýã òàíû áèå ýñýðã¿¿öýõ ÷àäâàðã¿é òîõèîëäîëä,
- Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýòð¿¿ëýí õýðýãëýäýã áîëîí àðõàã òàìõèäàëò ãýõ ìýò • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé õàëäâàð àÿãà òàâàãààð äàìæäàã óó? • Õàðèóëò: ¯ã¿é, Àÿãà òàâàã, ñàâ ñóóëãààð áîëîí õîîëîî õóâààæ èäýõ, ¿íñýõýä, õ¿íòýé ãàð áàðèõ, îðíû öàãààí õýðýãëýë, àðèóí öýâðèéí ºðººíèé ñóóëòóóð, ø¿äíèé ñîéçîî ñîëèõ çýðýãò õàëäâàðëàõã¿é. • Àñóóëò: Áè ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëñºí áîë ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðûã ãýð á¿ëèéíõýíäýý äàìæóóëàõ óó? • Õàðèóëò: Õýðýâ òà õàëäâàðòàé õýëáýðèéí óóøèãíû ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí áîë õàëäâàðûã áóñäàä òàðààíà. Óóøèãíû õàëäâàðã¿é õýëáýðèéí áóþó óóøèãíû áóñ ýðõòýíèé ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí áîë õàëäâàðûã òàðààõã¿é. • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ¿åä ÿìàð øèíæ òýìäýã èëýðäýã âý? • Õàðèóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ¿åä äîîðõ øèíæ òýìäã¿¿ä èëýðäýã. Õî¸ð äîëîî õîíîã áà ò¿¿íýýñ äýýø õóãàöààãààð õàíèàëãàõ Öóñòàé õàíèàëãàõ Öýýæýýð õàòãàæ ºâäºõ Øºíº õºëðºõ Óäààí õóãàöààãààð õàëóóðàõ ßäàð÷, ñóëüäàõ Õîîë èäýõ äóðøëàà àëäàõ ýñâýë Æèí áóóðàõ. • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé øèíæ òýìäýã èëýðñýí ¿åä õààíà õàíäàõ âý? • Õàðèóëò: Õýðýâ òàíüä áîëîí òàíû òàíüäàã õýí íýãýíä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ¿åä èëýðäýã øèíæ òýìäýã èëýðâýë õàðüÿà àéìàã ä¿¿ðãèéí ñ¿ðüåý äèñïàíñåðèéí ýì÷èä ¿ç¿¿ëýõ áóþó ¿ç¿¿ëýõèéã çºâ뺺ðýé. • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷èí ãýæ îíîøëîãäñîí áîë áè ÿàõ ¸ñòîé âý? • Õàðèóëò: Õýðýâ òà ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí áîë òàíû áèå äîòîðõ ñ¿ðüåýãèéí íÿíãóóä á¿ðýí óñòãàãäàæ äóóñòàë íààä çàõ íü 6 ñàð ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì óóõ õýðýãòýé áîëíî.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
• Õàðèóëò: Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì Ìîíãîë óëñàä ¿íý òºëáºðã¿é òóë ººðèéí õàðüÿàëàëûí ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåðò ¿ç¿¿ëæ ýìýý àâ÷ óóíà. • Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ýñðýã ýì÷èëãýýã õýðõýí õèéëãýõ âý? • Õàðèóëò: Õýðýâ òà ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéëãýõ ãýæ áàéãàà áîë äîîðõ àëõàìóóäûã áàðèìòëàõ õýðýãòýé. ¯¿íä: - Ýìèéã ýì÷èéí çààâðûí äàãóó çºâ õýðýãëýõ - Ýìýý ºäºð á¿ð ýìíýëãèéí àæèëòàí áîëîí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí èäýâõòýíèé õÿíàëòàí äîð 6-8 ñàðûí òóðø óóæ õýðýãëýíý. Òàíû áèåèéí áàéäàë ñàéæèð÷ çîâèóðã¿é áîëñîí õýäèé ÷ ýìèéã òàñëàõã¿é óóõ íü ÷óõàë. Ýíý íü íÿíã á¿ðýí óñòãàõ öîðûí ãàíö àðãà þì. - Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä àìíû õààëò òîãòìîë õýðýãëýõ, õýðýãëýýã¿é ¿åäýý õàíèàõ, íàéòààõäàà õàìàð, àìàà àë÷óóðààð õààõ. Ýìíýëãèéí àæèë÷èäòàé õàðüöàõäàà ÷ àìíû õààëò õýðýãëýýðýé. Èíãýñíýýð òà òýäýíä ñ¿ðüåýãèéí íÿíã õàëäààõã¿é.
Õ¿¿õýä á¿ðèéã òºðºõºä íü ñ¿ðüåýãèéí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàðèëãàä õàìðóóëàõ Ãýð, òàñàëãààíû õààëãà öîíõûã íýýæ, àãààð ñàëõè îðóóëæ áàéõ ßäàðñàí õ¿íèé áèåä íÿí ºâ÷èí ¿¿ñãýõ íü õÿëáàð áàéäàã ó÷èð ÿäàð÷ ñóëüäñàí ¿åäýý îëîí íèéòèéí ãàçðààð ÿâàõààñ çàéëñõèéõ, àìðàõ íü ÷óõàë • Àñóóëò: Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéëãýõã¿é áîë ýäãýðýõ áîëîâ óó? • Õàðèóëò: ¯ã¿é, Õýðýâ ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí ¿åäýý ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéëãýõã¿é ýñâýë ýìýý çºâ óóõã¿é áîë - Ñ¿ðüåý ºâ÷èí ýì÷ëýãäýõã¿é ýñõ¿ë ýì÷ëýõýä óëàì õ¿íäðýëòýé áîëíî. - Çîâèóð èë¿¿ óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëíý. - Ýìí¿¿ä ¿éë÷ëýõýý áîëüæ èë¿¿ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëîõóéö ýìí¿¿äèéã óóõ õýðýãòýé áîëíî. - ªºð øèíý ýì õýðýãëýñýí ÷ ºâ÷íèéã òàíü ýäãýýæ õ¿÷ðýõã¿é áîëíî. Îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý ¿¿ñíý.
- Áîëîìæòîé áîë ãýðòýý öîíõîî îíãîéëãîæ öýâýð àãààð îðóóëñíààð áóñàä õ¿ì¿¿ñò íÿí òàðààõã¿é.
- ̺í òà ñ¿ðüåýãèéí íÿíã ººð áóñàä õ¿ì¿¿ñò õàëäààñààð áàéõ áîëíî.
• Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷íººñ õýðõýí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ âý?
• Àñóóëò: Õºõ¿¿ë ýìýãòýé ñ¿ðüåýãýýð ºâäâºë íÿëõ õ¿¿õäýä íü íºëººëºõ ¿¿?
• Õàðèóëò: Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéëãýæ áóé ºâ÷òºí ýìýý òîãòìîë óóæ ýäãýðýõ íü õàìãèéí ñàéí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò áîëíî. Õàëäâàðòàé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õýí íýãýíòýé õàìò àìüäàðäàã îéð áàéäàã ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõýí, íàéç íºõºä, õàìò àæèëëàãñàä íü óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýãò çààâàë õàìðàãäàõ íü ÷óõàë.
• Õàðèóëò: ¯ã¿é, Ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü õºõíèé ñ¿¿ãýýð õàëäâàðëàäàãã¿é. Ãàãöõ¿¿ àìüñãàëûí çàìààð äàìæèí õàëääàã.
̺í ñ¿ðüåýã òàðõàõààñ ñýðãèéëæ ÷àäàõ õàìãèéí ñàéí àðãà áîë: ªâ÷íèé øèíæ òýìäýã èëýðñýí õ¿ì¿¿ñèéã ýìíýëýãò î÷èæ, øèíæèëãýýíä õàìðàãäàõûã óðèàëàõ, äýìæèõ. Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì óóæ áóé ºâ÷òºí ýìýý çóðãààãààñ íàéìàí ñàðûí òóðøèä òàñðàëòã¿é óóæ áàéãàà ýñýõýä àíõààðàõ, õÿíàëò òàâèõ. Áóñàä ÷óõàë àðãóóä: Õàíèàæ, íàéòààõäàà àìõàìðàà äàðàõ, õ¿¿õä¿¿äýä ìºí òýãýæ áàéõûã çààæ õýâø¿¿ëýõ
• Àñóóëò: Ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýý õèéëãýæ áàéõäàà æèðýìñýí áîëâîë õ¿¿õýä ìààíü ñ¿ðüåýòýé òºðºõ ¿¿? • Õàðèóëò: ¯ã¿é. Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð óðàãò íºëººëºõã¿é. Ãýõäýý æèðýìñëýõýýñ õàìãààëàõ õýðýãòýé. Ñ¿ðüåýãèéí ýì íü ìàø õ¿÷òýé ó÷ðààñ æèðýìñëýëòýýñ ñýðãèéëýõ ýì óóñàí ÷ æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëæ ÷àäàõã¿é áàéæ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ, áýëãýâ÷ ãýõ ìýò áóñàä òºðëèéí æèðýìñëýëòýýñ íàéäâàðòàé õàìãààëàõ àðãà õýðýãëýõ õýðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí ýì÷èëãýýíèé ¿åýð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàðûí òýìäýã õýëáýëçäýã ó÷èð ñàðûí òýìäãèéí ¿åèéí “íàéäâàðòàé” ãýõ àðãóóä ÷ íàéäâàðã¿é áàéæ ìýäýõ þì.
ÀÑÓÓËÒ ÕÀÐÈÓËÒ
• Àñóóëò: Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ¿åä óóõ ýì ¿íýòýé þó?
15
16
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
ѯðüåý ªâ×íèé ò¯¯õ Ýõ ¿¿ñâýð - Õ¿í òºðºëõòºí àëü ýðò, ñ¿¿ëèéí ìºñòºëòèéí ¿åýñ ñ¿ðüåýã ¿õýëä õ¿ðãýäýã àþóëò ºâ÷èí ãýäãèéã ìýääýã áàéâ. Á¿ð 3000 æèëèéí ºìíºõ Åãèïåòèéí õàòààìàë øàðèëààñ óóøèãíû ýäýä áàéãàà ñ¿ðüåýãèéí ººð÷ëºëò èëýð÷ áàéæýý. Ýíý ºâ÷íèé òóõàé Ãèïïîêðàò (Ìݪ 460-370 îí) áè÷èæ áàéëàà. Íýð - Ýëëàäûí ¿åä ýíý ºâ÷èí “ôòèçèñ” (ýöýæ, òóðàõ ãýñýí ãðåê ãàðàëòàé ¿éë ¿ã) ãýñýí íýðòýé áàéæýý XVII çóóíû ¿åä Ãîëëàíäûí ýì÷ Ô.Ñèëüâèóñ ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ íàñ áàðàãñäûí óóøèãíû ãýìòëèéã “òóáåðêóë” ãýæ íýðëýæ áàéæýý. Õàðèí È.Øîíëàéí 1839 îíä àíõ óäàà “òóáåðêóëåç” ãýäýã íýðèéã õýðýãëýñýí þì. ¯¿ñãýã÷ - 1882 îíä Ãåðìàíû ýì÷ Ðîáåðò Êîõ ñ¿ðüåýãèéí íÿíã íýýñýí òóõàéãàà ìýäýãäýæ “Ñ¿ðüåýãèéí ¿¿ñãýã÷” ãýñýí ºã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëñýí. 8 æèëèéí äàðàà òóáåðêóëèíûã ãàðãàí àâ÷ýý. 1905 îíä Ðîáåðò Êîõîä Íîáåëèéí øàãíàë îëãîñîí áºãººä ò¿¿íèé íýýñýí íÿíã îäîî Mycobacterium tuberculosis ãýæ íýðëýäýã. Ãýðëèéí øèíæèëãýý - 1895 îíä Â.Ê.Ðåíòãåí Õ òóÿã íýýñíýýð óóøèãíû ñ¿ðüåýã îíîøëîõ áîëîìæòîé áîëñîí áºãººä 1901 îíä Íîáåëèéí øàãíàë õ¿ðòæýý. Àíõíû ýì - 1944 îíä ÀÍÓ-ä àæèëëàæ áàéñàí À.Âàêñìàí õàìòðàí ç¿òãýã÷èäèéí õàìò ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã, àíõíû àíòèáèîòèê ñòðåïòîìèöèíûã íýýæ 1952 îíä Íîáåëèéí øàãíàë àâ÷ýý. Âàêöèíæóóëàëò - ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã âàêöèíæóóëàõ àæëûã 1948-1951 îíä ÞÍÈÑÅÔ-ûí äýìæëýãòýéãýýð Ñêàíäèíàâûí îðíóóäûí Óëààí çàãàëìàéí íèéãýìëýã ã¿éöýòãýñýí áàéíà. 1951 îíîîñ ºðãºí âàêöèíæóóëàëòûí àæëûã ÄÝÌÁ õàðèóöàõ áîëæ, óëñ îðíóóäûí çàñãèéí ãàçðûã ÁÖÆ âàêöèíæóóëàëòûí ¿íäýñíèé õºòºëáºðºº õýðýãæ¿¿ëýõýä íü òóñëàæ áàéíà.
70 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº: Øâåäèéí õàëóóí á¿ñèéí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí èíñòèòóò ñ¿ðüåýãèéí ìèêðîáàêòåðèéã Àôðèêèéí Ðèâò Âàëëåé ãýäýã ãàçàð 70 ìÿíãàí æèëèéí òýðòýýõ õ¿íä õàëäâàðëàñàí áîëîõûã òîãòîîæýý. ¯¿íýýñ 10 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº ñ¿ðüåý àìüòàíààñ õ¿íä õàëäâàðëàñàí ãýæ ¿çäýã.
Ìݪ 400 æèë:
1162 îí:
1902 îí:
Ýõ ýçýí ×èíãèñ õààí ìýíäýëñýí. Òýðýýð òºâ Àçè áîëîí ¨âðîïûí õîîðîíäîõ òîìîîõîí ãàçàð íóòãèéã ººðòºº íýãòãýæ áàéëäàí äàãóóëñàí.
Áåðëèíä Ñ¿ðüåý ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òºâ àãåíòëàã áàéãóóëàãäñàí. Õîæèì íü áóþó 1920 îíä Îëîí Óëñûí Ñ¿ðüåýãèéí Ýñðýã Õîëáîî (International Union Against Tuberculosis) áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí. Óëìààð 1986 îíä Îëîí Óëñûí Ñ¿ðüåý áîëîí Óóøèãíû 19-ð çóóí: ªâ÷èíòýé Òýìöýõ Õîëáîî (International Union Against Tuberculosis and Lung ¨âðîïûí õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí Disease) áîëñîí áàéäàã. òýðã¿¿ëýõ øàëòãààí áîëæ áàéñàí òóë “Öàãààí òàõàë” ãýæ íýðèéäýõ áîëîâ.
1921 îí: Ýíý ¿åä Åãèïåòèéí Äåâåñýýñ îëäñîí çàíäàðøóóëñàí øàðèëûã øèíæèëæ 1882 îí: ¿çýõýä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðñàí íü òîãòîîãäñîí áàéíà. ̺í Ýíýòõýã, Õÿòàä, Ãðåê áîëîí Ðîìèéí Ãåðìàíû ýðäýìòýí, ìèêðîáèîëîãè÷ ýðòíèé õ¿ì¿¿ñýýñ ñ¿ðüåýãýýð ºâäºæ Ðîáåðò Êîõ ñ¿ðüåý ºâ÷èí íýãýí òºðëèéí íÿíãààð õàëäâàðëàäàã áàéñàí íü íîòëîãäñîí. áîëîõûã òîãòîîæýý. ¯¿íèéã íýýõýýñ ºìíº óã ºâ÷èí þóíààñ ¿¿ñäãèéã õ¿í òºðºëõòºí ìýääýãã¿é áàéæýý. Ò¿¿íèé îðóóëñàí õóâü íýìðèéã ºíäðººð ¿íýëýæ 1905-í îíä ò¿¿íä Íîáåëèéí øàãíàë ºãñºí áèëýý.
ÁÖÆ âàêöèíûã ãàðãàæ àâñàí. Äýëõèé äàõèíä õýðýãëýãäýæ áóé ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã âàêöèíûã Ôðàíöûí ýðäýìòýä áîëîõ Àëüáåðò Æåëìåòòå áîëîí Öàìèëëå Ãóàðèí íàð ãàðãàí àâñàí áºãººä òýäíèé íýðýýð íýðëýæýý. Ýíýõ¿¿ âàêöèí íü õ¿¿õäèéã ñ¿ðüåýãèéí õ¿íä õýëáýð¿¿äýýñ á¿ðýí õàìãààëäàã õýäèé ÷ íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã òºäèéëºí õàìãààëæ ÷àääàãã¿é áàéíà.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
1928 îíä àíòèáèîòèêèéí òºðëèéí àíõíû ýì áîëîõ ïåíèöèëëèíû õýðýãëýý ìàø ºðãºí òàðõñàí áàéâ. Àëüáåðò Øàòç áîëîí Ñåëìàí Âàêñìåí íàð ñ¿ðüåýãèéí áàêòåðèéã óñòãàõ àíõíû ýì áîëîõ Ñòðåíòîìèöèíèéã ãàðãàí àâ÷ýý. 1946 îíîîñ ýíýõ¿¿ ýìýýð ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ ãýæ îðîëäñîí íü àìæèëòòàé áîëñîí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Ñòðåíòîìèöèíèéã ãàðãàí àâñàí íü ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã á¿ðýí ýì÷ëýõýä íýìýëò àíòèáèîòèêóóä õýðýãòýé áîëîõûã õàðóóëñàí þì.
1982 îí: ÀÍÓ-ûí Ýðñäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õÿíàõ òºâ (Centers for Disease Control and Prevention)-ººñ ÄÎÕ-ûã èëð¿¿ëñýí. Òóõàéí æèëäýý ÄÎÕ ºâ÷èí íü ÕÄÕÂ-ûí âèðóñýýð õàëäâàðëàäàã áîëîõûã òîãòîîñîí. ÄÎÕ-ûí õàëäâàð íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîéãîîð ñ¿ðüåý ºâ÷èí àíõààðëûí òºâººñ ãàð÷ 1980ä îíû ¿åýð äýãäýëò íü äàõèí íýìýãäýõ áîëñîí.
2002 îí: ÄÎÕ, Ñ¿ðüåý, Õóìõàà ºâ÷èíòýé òýìöýõ Ãëîáàëü ñàí áàéãóóëàãäàâ.
2003 îí: Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã íü Ãëîáàëü Ñàíãèéí ñàëáàð õ¿ëýýí àâàã÷ áàéãóóëëàãà áîëñîí áà ºíººäðèéã õ¿ðòýë õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.
1991 îí: 1948 îíû 4-ð ñàðûí 7: Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà (ÄÝÌÁ) ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäàâ.
1952 îí: Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ¿ð ä¿íòýé ýì áîëîõ Èçîíèàçèäûã ãàðãàí àâàâ. Òóõàéí æèëäýý ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýýíä ÷óõàë íºëººòýé ýì áîëîõ Ïèðàçèíàìèäèéã ãàðãàí àâñàí áàéíà.
Ìîíãîë óëñ Àðä÷èëñàí óëñ áîëîâ.
2011 îí:
Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ßàìíààñ Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýãèéã 1993 îí: “Õ¿íä õ¿ðñýí íèéãìèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëñýí áàéãóóëëàãà”-ð Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã òîäîðõîéëæ, ñàëáàðûí øèëäýã (ÌÑÒÍ) áàéãóóëàãäàâ. Òóõàéí æèë áàéãóóëëàãààð ºðãºìæëºâ. ÄÝÌÁ-ñ ñ¿ðüåýãèéí äýãäýëò àþóëòàé ò¿âøèíä õ¿ðñíèéã àíõààðóóëàâ.
2012 îíû 11-í ñàð: 1994 îí:
ÀÍÓ-ûí Õ¿íñ áîëîí Ýìèéí óäèðäëàãûí ãàçðààñ ñ¿ðüåýãèéí àíõíû ýì ãàðñíààñ ÄÝÌÁ áîëîí Ìîíãîë óëñ ÄÎÒÑ-ûã 50-í æèëèéí äàðàà ýìýíä äàñàëòàé õýðýãæ¿¿ëýõ, ñ¿ðüåý ºâ÷íèé äýãäýëòèéã ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèé ýì÷èëãýýíä 1959 îí: õÿíàëòàíäàà îðóóëàõ ñòðàòåãèéã õýðýãëýãääýã Áåäàêóëàéí ãýõ ýìèéã áàòëàâ ãàðãàí àâñàí. ÄÝÌÁ-ñ 2013 îíäîî áàãòààí ýíýõ¿¿ ýìèéã ýì÷èëãýýíä Ðèôàìïèöèíèéã ãàðãàí àâàâ. Ôðàíöàä íýâòð¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà. õºðñíèé ñóäàëãààíû ÿâöàä ýíýõ¿¿ ýìèéí ãîë ò¿¿õèé ýäèéã îëæ èëð¿¿ëñýí áàéäàã. 1960 îíîîñ ýõëýí ñ¿ðüåýãèéí 2001 îí: ýì÷èëãýýíä íýâòð¿¿ëñýí. Îäîîã õ¿ðòýë ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì÷èëãýýíèé ÷óõàë Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãà 2013 îí: ýìýíä òîîöîãääîã. Ìÿíãàíû õºãæëèéí 8-í çîðèëòûã äýâø¿¿ëýâ. Ýíýõ¿¿ çîðèëòîä ñ¿ðüåý Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã ºâ÷íèé òàëààð òîäîðõîé òóñãàñàí ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàíû 20-í æèëèéí áºãººä 2015 îíä çîðèëòûí áèåëýëòèéã îéí áàÿðàà òýìäýãëýæ áàéíà. 1961 îí: õÿíàíà. Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì¿¿äèéí íýãäýëä îðäîã Ýòàìáóòîëûã íýýñýí. Äàðààõ 4í òºðëèéí ýì¿¿ä áîëîõ ðèôàìïèöèí, ýòàìáóòîë, èçîíèàçèä, ïèðàçèíàìèä íü ºíººäðèéã õ¿ðòýë ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýýíèé 6-í ñàðûí òóðø õýðýãëýãäýæ áóé ãîë ýì¿¿ä þì.
ѯðüåý ªâ×íèé ò¯¯õ
1943 îí:
17
18
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
Õ¯¯õäèéí ñ¯ðüåýãèéí òóõàé îéëãîëò Õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë Óëñûí õýìæýýíä 2012 îíû áàéäëààð õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýãèéí 35 òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí. Ýíý íü íèéò òîõèîëäëûí 8.9%-èéã ýçýëæ áàéãàà áà ºìíºõ îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 16% áóóðñàí áàéíà. Õ¿¿õäèéí ºâ÷ëºë óðüä îíûõîîñ áóóðñàí áîëîâ÷ 0-1 íàñíû õ¿¿õäèéí ºâ÷ëºë ºññºí áàéíà.
Õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåý ºâ÷èí ÿàæ õàëäâàðëàäàã âý? Ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü ñ¿ðüåýãèéí íÿíãààð ¿¿ñãýãääýã õàëäâàðò ºâ÷èí þì. Ýíý ºâ÷íººð õýí ÷ ºâ÷èëæ áîëíî. Ó÷èð íü õàíèàä òîìóóòàé àäèë àìüñãàëûí çàìààð õàëäâàðëàäàã. Óóøãèíû ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëñºí, öýðýíä íü ñ¿ðüåýãèéí íÿí áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ýíý ºâ÷íèé õàëäâàðûã òàðààäàã áàéíà. Òýäíèéã õàíèàëãàõ, íàéòààõ, ÿðèõ, äóóëàõàä ñ¿ðüåýãèéí íÿí àãààðò öàöàãäàí, áîõèðäñîí ýíý àãààðààð íü àìüñãàëñàí õ¿ì¿¿ñ ãîë òºëºâ õàëäâàð àâäàã. Ãýõäýý ýíý àãààðààð óäààí õóãàöààãààð àìüñãàëñàí õ¿ì¿¿ñ ãîë òºëºâ õàëäâàð àâäàã. Õ¿¿õä¿¿ä èõýâ÷ëýí ãýð á¿ë áà îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñýýñýý õàëäâàð àâäàã áàéíà.
Õàëäâàð àâñàí õ¿¿õýä áîëãîí ºâäºõã¿é. Õàëäâàðûí ýõ óóðõàé íü öýðýýðýý õàëäâàð ÿëãàðóóëæ áàéãàà ºâ÷òýé õ¿í. Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð áà ºâ÷ëºë Õàëäâàð àâñàí ãýäýã íü ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëñºíººñ ÿëãààòàé. Íÿíãààð áîõèðëîãäñîí àãààðààð àìüñãàëñàíààð ñ¿ðüåýãèéí íÿí õ¿íèé áèåä îðæ òóõàéí õ¿íèé áèåä îðæ, õàìãààëàõ ÷àäâàðò äèéëäýí “óíòàà” áàéäàëä øèëæèæ õàäãàëàãäàíà. Èéì òîõèîëäîëä ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâñàí áàéíà ãýäýã. Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâñàí õ¿ì¿¿ñò ÿìàð ÷ çîâèóð ìýäýãäýõã¿é, áóñäàä õàëäâàð òàðààõã¿é, íàñàí òóðøäàà ÷ ñ¿ðüåýãýýð ºâäºõã¿é áàéæ áîëíî. Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâñàí ýñýõèéã ñ¿ðüåýãèéí ñîðèëîîð òîäîðõîéëæ áîëíî. Äýëõèéí õ¿í àìûí 1/3 íü ñ¿ðüåýãèéí íÿíãààð õàëäâàðëàãäñàí áàéäàã. Ñ¿ðüåýãèéí íÿíãààð õàëäâàðëàñàí õ¿ì¿¿ñèéí 10% íü ë ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëäºã áàéíà. Õàëäâàð àâñàí õ¿¿õýä á¿ð ºâ÷ëºõã¿é.
Õàëäâàð àâñàí õ¿¿õäèéí áèåèéí äàðõëààíû òîãòîëöîî ñàéí áàéâàë ñ¿ðüåýãèéí íÿíãèéí ýñðýã òýìöýæ íÿíãèéí ¿ðæëèéã çîãñîîäîã òóë íÿí èäýâõã¿é áàéäàëä îðæ ºâ÷ë¿¿ëýõã¿é. Õàðèí õîîë óíä äóòìàã, áóñàä õàëäâàðò ºâ÷íººð ºâäºõ, ÿäðàõ çýðãèéí óëìààñ õ¿¿õäèéí áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñóëàðâàë “óíòàà” íÿíãóóä ñýðæ, ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëäºã áàéíà. Õ¿¿õäèéí áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñàéí áîë ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõã¿é áàéæ áîëíî.
Õàëäâàð àâñàí ¿åä ÿìàð øèíæ òýìäýã èëðýõ âý? Ýíý ¿åä áèåäýý ñ¿ðüåýãèéí èäýâõã¿é íÿí àãóóëñàí áîëîâ÷ ÿìàð íýãýí øèíæ òýìäýã èëðýõã¿é Çîâèóðã¿é, õàëäâàðûã áóñäàä òàðààõã¿é. Ðåíòãåí áîëîí èëðýõã¿é.
áóñàä
øèíæèëãýýíä
ººð÷ëºëò
Ǻâõºí àðüñíû òóáåðêóëèíû ñîðèë ýåðýã ãàðíà.
Ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõºä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éë íºëººëºõ âý? Ãýð á¿ë áîëîí îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñèéí õýí íýã íü óóøãèíû õàëäâàðòàé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëñºí áà õàìò àìüäàðäàã áàéõ Òóõàéí õ¿¿õäèéí áèåèéí äàðõëààíû áàéäàë Õ¿íä áîëîí õàëäâàðò ºâ÷íººð ºâ÷èëñíèé äàðàà / Ẻðíèé äóòàãäàë, ñàõàðíû äèàáåò ãýõ ìýò/ Õîîë òýæýýëèéí ò¿âøèí
àðõàã
äóòàãäàë,
àìüäðàëûí
Äàðõëàà äàðàíãóéëàõ ýì÷èëãýý õèéëãýæ áàéãàà ÕÄÕÂ/ÄÎÕ Àðõàã ñóóðü ºâ÷èí: òóðààë, ðàõèò áîëîí õàâñàðñàí ºâ÷èí
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
19
Õýñýã ãàçðûí øèíæ òýìäýãýýñ:
1. Áèåäýý ñ¿ðüåýãèéí èäýâõòýé õýëáýðèéí íÿí àãóóëñàí çîâèóð èëýð÷ áàéãàà õ¿¿õäèéã ºâ÷èëñºí ãýíý.
1 Õýâëèéãýýð òýìòðýõýä ÿìàð íýãýí õàòóó ç¿éë òýìòðýãäýíý. ßâàõäàà äîãîëîõ, íóðóó õºøèõ, áºãòèéæ òîíãîéæ ÷àäàõã¿é áàéõ, íóðóó îâîéõ
2. ªâ÷èëñºí õ¿¿õäýä äîîðõè åðºíõèé øèíæ òýìäýã èëýðíý.¯¿íä:
2 ¯åí¿¿äýýñ àëü íýã íü ÿìàð íýãýí ãýìòýëòýé õîëáîîã¿éãýýð õàâäàíà.
2 äîëîî õîíîã áà ò¿¿íýýñ äýýø õîíîã õàíèàæ áàéãàà àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷íººð áàéíãà ºâ÷èëäºã.
3 Õ¿ç¿¿, ñóãà, öàâèíû àëü íýã õýñýãò áóë÷èðõàé ààæèì òîìîð÷ èäýýëýõ, ø¿¿ñ ãàðíà.
Õàíèàëãà íü èõýâ÷ëýí öýðã¿é áàéõ áà õàëäâàðòàé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí ¿åä öýðòýé õàíèàíà. ßäàð÷ ñóëüäàíà. Õ¿¿õýä áàéíãà õýâòýíý. Íîéð õ¿ðíý ãýíý. Õè÷ýýë ñóðëàãàíäàà ìóóäíà.
4 Òîëãîé ºâäºõ Ẻëæèõ, öî÷ðîìòãîé áîëîõ, àðüñàí äýýð ýäãýðýõã¿é øàðõ ¿¿ñ÷ çàðèì õýñýãò íü èäýýðõýã ø¿¿ñ ãàðàõ çýðýã øèíæ òýìäýã èëýðíý.
Äýýðõ øèíæ òýìäýã èëýðâýë ýì÷ íàð õ¿¿õäýä ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëñºí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ øèíæèëãýý õèéæ îíîøèéã òîäðóóëíà.
Áèåèéí æèí íýìýãäýõã¿é ýñâýë òóðíà. Àðüñ õóóðàéøèíà.
Õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîî
Õîîëîíä äóðã¿é áîëíî.
Àðüñíû òóáåðêóëèíû ñîðèë òàâèõ. Ñîðèë íü õ¿¿õäèéí ñ¿ðüåýã îíîøëîõ ÷óõàë àðãûí íýã þì
Àì öàíãàíà. Óðóóë îìãîëòîíî. Òîäîðõîé øàëòãààíã¿é îðîéäîî 37.0 - 37.5 õ¿ð÷ õàëóóðíà. Äààðíà ãýíý. Õàëóóí íü ººðºº àÿíäàà áóóðíà.
Ðåíòãåí çóðàã àâàõ
Øºíº õºëºðíº. Õ¿¿õýä îðîíäîî îðîíãóóò òîëãîé, õ¿ç¿¿, ñýýðýýð õºëºðíº.
Õîäîîäíû óãààäàñ àâàõ
Êîìïüþòåðèéí òîìîãðàìì, MRI Ýä ýñèéí øèíæèëãýý
Õ¯¯õäèéí ñ¯ðüåýãèéí òóõàé îéëãîëò
ªâ÷èëñºí õ¿¿õäýä ÿìàð øèíæ òýìäýã èëðýõ âý?
20
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
Ñ¿ðüåý ºâ÷íººñ ÿàæ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ âý? 1. Ñ¿ðüåýãèéí ºâºðìºö óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò • ÁÖÆ âàêöèíæóóëàëò ÁÖÆ âàêöèí íü õ¿¿õäèéí òàðõìàë õýëáýðèéí ñ¿ðüåý áà ñ¿ðüåýãèéí ìåíèíãèòýýñ íàéäâàðòàé õàìãààëíà. ÁÖÆ âàêöèíûã õèéãýýä 2 ñàðûí äàðàà äàðõëàë òîãòîõ áà ¿¿ññýí äàðõëàë íü òîãòâîðã¿é áºãººä äóíäæààð 6-7 æèë õàäãàëàãäàíà. Âàêöèíûã ýð¿¿ë ã¿éöýä íÿðàéä òºðñíèé äàðàà 24 öàãèéí äîòîð ýñðýã çààëò áàéãàà ýñýõèéã òîäðóóëñàíû äàðàà áýëòãýãäñýí ñóâèëàã÷ õèéíý.
Ýì÷èëãýý Äýýðõ øèíæ òýìäýã èëýð÷, øèíæèëãýýãýýð ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí íü áàòëàãäâàë ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýýã ýì÷èéí çààâðààð äèñïàíñåðèéí õÿíàëòààð, ýñâýë ýìíýëýãò õýâòýí ýì÷ë¿¿ëíý. ªâ÷íèé øèíæ òýìäýã èëðýýã¿é áîëîâ÷ àðüñíû ñîðèëîîð õàëäâàð àâñàí íü òîãòîîãäâîë ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõ ýðñäýëòýé ãýæ ¿çýæ ñ¿ðüåýãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ýì÷èëãýýã 6-9 ñàðûí òóðø ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èéí çºâºë㺺íèé äàãóó õèéíý. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ýì÷èëãýý íü ñ¿ðüåýãýýð ºâäºõ ýðñäýëèéã 90% õ¿ðòýë áóóðóóëíà.
• Õèìèéí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ýì÷èëãýý Ýìýíä ìýäðýã ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèé õàâüòàë 5 õ¿ðòëýõ íàñíû õ¿¿õýä òóáåðêóëèíû ñîðèëûí óðâàë 10 ììýýñ äýýø õýìæýýòýé ãàð÷ áóñàä øèíæèëãýýãýýð ñ¿ðüåý ¿ã¿éñãýãäñýí òîõèîëäîëä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ýì÷èëãýýã õàðúÿà àéìàã, ñóì, ºðõèéí ýìíýëýã, ä¿¿ðãèéí äèñïàíñåðèéí õÿíàëòàíä 6 ñàð óóæ õýðýãëýíý.
2. Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâàõààñ ñýðãèéëýõ Óóøãèíû õàëäâàðòàé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýòýé õ¿íèéã ýðò èëð¿¿ëæ, ýì÷èëãýýíä õàìðóóëñàíààð áóñäàä õàëäâàð òàðõàõààñ ñýðãèéëíý.
3. Ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõººñ ñýðãèéëýõ - Áèåèéí ýñýðã¿¿öëèéã ñàéí áàéëãàíà. (Àìèí äýìýýð áàÿëàã õîîë õýðýãëýõ, õ¿¿õäèéã ñïîðòîîð õè÷ýýëë¿¿ëýõ, õè÷ýýë áîëîí àìðàëòûã çîõèöóóëàõ) - Ãýð îðîíäîî öýâýðëýãýý ñàéí õèéæ, íàðíû ãýðýë ñàéí îðóóëæ, àãààðæóóëàëò ñàéí õèéíý.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
21 Ðîáåðò Êîõûí îðóóëñàí õóâü íýìýð
Ðîáåðò Êîõûí îðóóëñàí õóâü íýìýð Ðîáåðò Êîõ íü íÿí ñóäëàëûí áóþó áàêòåðèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã ¿íäýñëýã÷äèéí íýã áºãººä Ïàñòåðèéí àäèë áàêòåðèîëîãèéí “ýöýã” õýìýýí õ¿íäëýãääýã. Òýðýýð òóðøëàãà äýýð íÿíãèéí îíîëûã áàò ¿íäýñëýæ “Êîõûí ïîñòóëàòóóä”-àä õ¿ì¿¿ñèéã õàëäâàðààñ õàìãààëàõ íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã íÿí ñóäëàëûí øóãàìààð àíõ õºãæ¿¿ëñýí þì. Ðîáåðò Êîõ íÿí ñóäàëûí òåõíèêò (òîñîí ìèêðîñêîïè, áóäàõ àðãà, ôîòîìèêðîãðàôè, õàëäâàðã¿éæ¿¿ëýëò áîëîí àðèóòãàëûí àðãóóä çýðýã) èõ õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. ̺í ñ¿ðüåýãèéí õîëåðûí áóþó öóñàí ñóóëãà, áîîì çýðýã õàëäâàðò ºâ÷íèé ÷èãëýëýýð ¿ð ä¿íòýé àæèëëàñàí áºãººä 1882 îíä ñ¿ðüåýãèéí ñàâõàíöàðûã íýýæýý. 1890 îíä ñ¿ðüåýã ýì÷ëýõ çîðèëãîîð ¿õñýí ñàâõàíöàðûí ºñãºâðººñ òóáåðêóëèí õýìýýõ óóðãèéã ÿëãàæ àâñàí áºãººä õýäèéãýýð ýíý íü ýì÷èëãýýíèé à÷ õîëáîãäîëòîé àæèë áîëîîã¿é ÷ õîæèì íü ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîîîíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëñîí þì. ªíººäðèéã õ¿ðòýë ò¿¿íèé ãàðãàæ àâñàí òóáåðêóëèíû áóþó àðüñíû ñîðèë ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîîíä õýðýãëýãäñýýð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò õàëäâàðûí òàðõàëò ñóäëàëûí àíõäàã÷ áàéæ óðâàõ òàõàë, áàëíàäààñ íèéòèéí óñàí õàíãàìæèéã ø¿¿ëò¿¿ðèéí áîëîâñðîíãóé àðãààð õàìãààëæ, õàëäâàð ÿëàíãóÿà áàëíàäûí òàðõàëòàíä íÿí òýýã÷èä”-èéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã àíõ óäàà íýýæýý. 1877 îíä àíòðàêñûí ñïîðûí ìºí ÷àíàðûã íýýñíèéõýý äàðàà 1878 îíä ººðèéí õóâü íýìðýý øàðõíû õàëäâàðûí áàêòåðèîëîãèä îðóóëæýý. Õîæèì íü Ðîáåðò Êîõ õàëóóí îðíû ºâ÷íèé òàëààð ¿ëýìæ èõ àæèë õèéæ (óðâàõ òàõëûí âèáðèîí íü óã ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷ áîëîõûã èëð¿¿ëæ) ìºí ìàëÿðè íü øóìóóëààð äàìæäàãûã òîãòîîñîí þì. Ðîáåðò Êîõ íü ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ÷èãëýëýýð õèéñýí àæëûíõàà òºëºº 1905 îíä Íîáåëèéí øàãíàë õ¿ðòæýý.
Êîõûí ºìíºõ ¿å 1865 îíä Âèëëåìèí ñ¿ðüåý íü õàëäâàðòàé áîëîõûã óã ºâ÷íèéã õ¿í áà ¿õðýýñ òóóëàéä äàìæóóëñíààð áàòëàí õàðóóëñàí áàéíà. Êîõûí ¿å 1882 îíä Êîõ ñ¿ðüåýãèéí íÿíã íýýæ àìüòàí äýýðõ òóðøèëòààðàà 8 ñàðûí òóðøèä ºâ÷èí ¿¿ñãýõ ÷àäâàðòàéã áàòàëæýý. 1890 îíä òýð òóáåðêóëèí áîëîí òóáåðêóëèíû ìýäðýã ÷àíàðûã òîäîðõîéëæýý. Êîõûí äàðààõ ¿å Ýäèíáóðã õîòîä Ðîáåðò Ôèëèï àíõ “Äèñïàíñåð” áàéãóóëæ ºâ÷òºíèé õàâüòëûã äóóäàí ¿çýæ, õàëäâàðòàé ºâ÷òºíã òóñãààðëàõ áîëæýý. Ýíý íü îëîí îðîíä æèøèã àðãà áîëñîí áàéíà. 1922 îíä Ôðàíöàä Àëüáåðò Êàëüìåò, Êàìèë Æåðåí íàð ÁÖÆ ãàðãàæ àâñíûã äýëõèéä ºðãºí õýðýãëýõ áîëæýý.
22
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
ÄÎÒÑ-ûã àìæèëòòàé õýðýã毯ëñýí îðíóóäûí òóðøëàãààñ 1. Áàíãëàäåø 1993 îíä Áàíãëàäåøèéí çàñãèéí ãàçàð ÄÝÌÁ-ààñ áîëîâñðóóëñàí ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýýíèé áîäëîãûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, äàõèí áîëîâñðóóëñàí ÑÒÕ-èéí äàãóó íèéò àæèë÷äûã ñóðãàæ, ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé òºâ¿¿äèéã íýìæ áàéãóóëñàí áàéíà. 1995 îí ãýõýä òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí 75-ààñ èë¿¿ õóâüä ÄÎÒÑ-ûí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëñýí áà ò¿¿íèé ýäãýðýëò 80%-ä õ¿ð÷ýý. 1997 îíä ÄÝÌÁ-ààñ Áàíãëàäåøèéí ÑÒÕ-èéã “Äýëõèé íèéòèéí çàãâàð õºòºëáºð” õýìýýí çàðëàñàí þì.
2. Õßòàä Õÿòàä óëñûí òàë õýñýãò ÄÎÒÑ-ûã õýðýãæ¿¿ëæ ãàéõóóëñàí àìæèëòàíä õ¿ð÷ýý. Ñ¿ðüåýãèéí ýìèéã ºâ÷òºíä ¿íý òºëáºðã¿é óóëãàñíààð ýäãýðýëòèéí ò¿âøèí 90%-ä õ¿ðñýí íü äýëõèéí õýìæýýíä ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëñîí. Õàðèí Õÿòàäûí íºãºº òàë õýñýãò ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíã ýì÷ëýõýä 2 òîì áýðõøýýë òóëãàð÷ áàéæýý. Ýíý íü ºâ÷òºí ýì÷èëãýýã äóóñòàë óóõ ýìèéí õýðýãöýý áàòàëãààã¿é, ýñâýë ºâ÷òºí ýìýý õóäàëäàí àâ÷ äèéëýõýýðã¿é äýíä¿¿ ÿäóó áàéãàà ÿâäàë þì.
3. Ãâèíåé
Ãâèíåéí ÑÒÕºòºëáºð 10 æèëèéí òóðø îëîí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ýý. Ìàø îëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâ¿¿ä ñ¿ðüåýã çºâ îíîøëîõîä øààðäàãäàõ îíîøëóóðààð äóòàãäàæ áàéâ. Ìºí ºâ÷òºí 12 ñàðûí õóãàöààíä ýìýý ºäºð á¿ð óóæ ÷àäàõã¿é òàñàëæ, àðõàã ñ¿ðüåý ¿¿ñ÷, óëìààð áóñäàä òàðààæ áàéëàà. Ãâèíåéí çàñãèéí ãàçàð ÄÝÌÁ-òàé õàìòàð÷ øèíý ÑÒÕ áîëîâñðóóëæ ýìíýëãèéí íèéò àæèë÷äàä çîðèóëñàí ÄÎÒÑ-îîð ýì÷ëýõ çºâëºìæ áýëòãýâ. 1995 îíîîñ Ãâèíåé óëñûí 34 ä¿¿ðýãò ñ¿ðüåýãèéí îíîøëîãîîíû òºâ áàéãóóëæ, 346 ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâ ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíã èëð¿¿ëýõ àæèëä òóñëàæ ýõýëñýí íü ñ¿ðüåýãèéí ýäãýðýëòèéã 80%-ä õ¿ðãýñýí áàéíà.
4. Êèðãèçñòàí 1995 îíä òóñ óëñûí õóó÷èí ÇÑÁÍÕÓ-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí óëñóóäààñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ÄÎÒÑ-ûã ¿íäýñòíèé õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã àâ÷ýý. Òóõàéí æèë¿¿ëýä Êèðãèçñòàí óëñûí ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë õóó÷èí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí óëñóóäûíõààñ õàìãèéí ºíäºð áàéæýý. ĺðâºí á¿ñ íóòàãò òýðã¿¿ëýõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ, øèíý èëýðñýí ò¿ðõýö ýåðýã ºâ÷òºíèé ýäãýðýëò 87%-ä õ¿ð÷ áàéæýý.
5. Íåïàë Íåïàë óëñ ÄÎÒÑ-ûí áîäëîãûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, õýðýãæ¿¿ëýõýýñ ºìíº ýäãýðýëòèéí ò¿âøèí 50%-èàñ äîîãóóð áàéëàà. Áîãèíî õóãàöààíû ýì÷èëãýýã áóðóó ãîðèìîîð õèéñíèé óëìààñ ýäãýðýëòèéí õóâü áóóð÷, îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëò èõýñ÷ áàéâ. Ãýâ÷ 1998 îíä ÄÎÒÑ õýðýãæñýíýýð ò¿ðõýö ñºðºã áîëñîí ºâ÷òºíèé 85% íü ýäãýðñýí áàéíà.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
23
6. Íüþ-Éîðê 1980 îíû ýöýñ ãýõýä Íüþ-Éîðê õîòûí ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë ºìíºõ 10 æèëèéíõýýñ 10 äàõèí èõñýâ. Õîòûí ýð¿¿ë ìýíäèéí àëáàä õàëäâàðòàé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíã òýðã¿¿í ýýëæèíä ÄÎÒÑ-ûí çàð÷ìààð ýì÷èëæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä óðàìøóóëàëòàé àæèëëàñíààð ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë áóóð÷ ýõýëæýý.
7. Îìàí 1996 îíä òºð çàñãèéí á¿ðýí äýìæëýãòýéãýýð ¿íäýñíèé õýìæýýíä ÄÎÒÑûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýâ. ¯¿íèé çýðýãöýý ñ¿ðüåýãèéí ýì õóäàëäàõûã õîðèãëîæ, õóâèéí õýâøëèéí ýì÷ íàð ñ¿ðüåýãèéí ýìýíä æîð áè÷èõèéã çîãñîîâ. 1 æèëèéí õóãàöààíä èëýðñýí ºâ÷òºíèé 86% ýäãýð÷ ÷àäæýý.
8. Ïåðó 1980 îíä Ïåðó óëñàä ñ¿ðüåý äèéëäýøã¿é ãàìøèã áîëñîí áàéâ. ÑÒÀæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí áýðõøýýë ýì õàíãàìæ õ¿ðýëöýýã¿éãýýñ áîëæ ìÿíãà ìÿíãàí ºâ÷òºí ýäãýð÷ ÷àäàõã¿é áàéëàà. Ïåðóãèéí çàñãèéí ãàçàð ÄÝÌÁòàé õàìòàð÷ ÑÒÕ-èéã øèíý÷èëñíýýð øèíýýð èëýðñýí ºâ÷òºíèé 91% íü ýäãýð÷ýý.
9. Òàíçàíè Òàíçàíè áîë ÄÎÒÑ-ûã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí îðîí þì. 1997 îíä ÑÓªÒÎÓÕ-ûí çàõèðàë Ñòèáëî, Òàíçàíèé ÝÌß-òàé õàìòðàí ÄÎÒÑ-ûã òóðøèí õýðýãæ¿¿ëñýí íü ýäãýðýëòèéí ò¿âøèí 43%-èàñ 80% õ¿ðòýë ºñãºñºí þì.
10. Âüåòíàì Àçèéí îðíóóäààñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ÄÎÒÑ-ûí áîäëîãûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ õýðýãæ¿¿ëñýí. 1994 îíä óëñûíõàà 50%-ä ÄÎÒÑ-ûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýð Âüåòíàì óëñ ÑÒÕ-ûí õ¿ðýýíä õàãàñ ñàÿ ãàðóé ºâ÷òºíã ýì÷èëæ ÷àäñàí áºãººä 10 õ¿í á¿ðèéí 9 íü ÄÎÒÑ-îîð ýì÷ëýãäýí ýäãýð÷ áàéæýý.
24
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
ªâ÷èí人 çîâæ øàíàëàí, ò¿¿íòýé õàòóó òýìöýí áàéãàà ºâ÷òºíèé õóâüä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàãäàæ áóéãàà ìýäðýõ íü ¿íýõýýð àéìøèãò õýðýã áàéäàã. Ýíý áîë ЯàâЧ øóäàðãà çҮéë áèø þì. ßàãààä èéì ç¿éë òîõèîëääîã âý? Õ¿ì¿¿ñ ñ¿ðüåý ºâ÷èí õàëä÷èõ âèé õýìýýí àéñàíäàà ºâ÷òýé íýãýíä èõ óóðëàæ çýâ¿¿öýí, ¿ðãýëæ òýäíèéã áóðóóòàé, í¿ãýëòýé ìýòýýð õàðæ, áóðóóøààæ áàéäàã. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ºâ÷òýé õ¿íýýñ àéæ ýìýýæ áàéíà ãýäãýý õýëæ, õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü õýö¿¿ ç¿éë ó÷èð òýä ¿íýí öàðàéãàà óóð óöààðààð íóóí äàðàãäóóëæ ÿâäàã þì. Òà îäîî ¿¿íèéã ìýäñýí áîëîõîîð óóðëàæ áóõèìäàí, àéæ ýìýýæ áàéãàà õýí íýãýíä àðàé ººð àðãà çàìààð õàðèóëò ºã÷ ÷àäàõ áîëëîî. Òà òýäíèéã ñîíñîõûã õè÷ýý, þóíä ÿàãààä óóðëàæ áàéãààã íü îëæ ìýäýí, òýäíèéã îéëãîõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé. ªºðèé㺺 óóðëóóëæ áóõèìäóóëàõã¿éãýýð, òýäíèéã òàéâøèðòàë íü ñîíñ. Äàðàà íü òà íàéðñàã íºõºðñºã ìàÿãààð ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààð òýäýíä ÿðüæ, òàéëáàðëàæ ºã÷ áîëíî ø¿¿ äýý. Ýíý íü ýðãýýä òýä òàíûã ñîíñîæ, òàíààñ áàãà àéæ ýìýýí, òàíûã èë¿¿ èõ õ¿íäýòãýäýã áîëîõîä ìàø ÷óõàë àëõàì áàéõ áîëíî. Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààð çºâ îéëãîëò, ìýäýýëýëã¿é õ¿ì¿¿ñ àñóóäàëä ººðèéíõººðºº ë õàðèóëò ºã÷, òàéëáàð õèéõ áºãººä èõýâ÷ëýí òýäãýýð íü áóðóó áàéäàã. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòàé òýìöýõ õàìãèéí øèëäýã àðãà íü õ¿ì¿¿ñ òàíûã îéëãîõóéö çàìààð, çºâ ìýäýýëëèéã òýäýíä òàðààõ ÿâäàë þì.
ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàãäàõààñ ñýðãèéëæ, ò¿¿íèé ýñðýã òýìöýõèéí òóëä, ýì÷ ñóâèëàã÷, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí èäýâõòýí íàðûí äýìæëýãòýéãýýð ºâ÷òºí, ãýð á¿ë, õàìò îëîí á¿ãä õàìòäàà àæèëëàõ õýðýãòýé. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ìàíàé óëñàä õýð èõ òîõèîëääîã âý? Ìàíàé óëñàä ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíä ó÷èð÷ áàéãàà øóóä áîëîí øóóä áóñ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ áàéãàà òîõèîëäîë îëîí áàéäàã. Æèøýýëáýë ãýð á¿ëèéí ýõíýð íºõºð áèå áèåíýýñýý õàìààòàí ñàäíààñàà ñ¿ðüåýòýéãýý íóóäàã, õýëýõýýñ àéäàã, õýðýâ íàìàéã ñ¿ðüåýòýé ãýâýë ñàëàõ áàéõ, íàäàä ìóóãààð õàíäàõ áàéõ ãýõ àéäñààñ áîëäîã. Óëààíáààòàð õîòîä ãýð îðîíã¿é õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ýìíýëýã áàéäàã áîëîâ÷ îäîî áîëòîë çîðèóëàëòûí áàéðã¿é, çî÷èä áóóäëûí áàéðíû ïîäâàëä ñ¿ðüåýãèéí òàñàã íü ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ýíý áîë øóóä áóñ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëûí òîä æèøýý þì.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
25
ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûí ýñðýã þó õèéõ âý? Ýíý á¿õ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã äàâàí ãàðàõàä ººðèéí ¿íýëýìæ, ººðòºº èòãýëòýé áàéäàë ìàø ÷óõàë. Ìýäëýã, ìýäýýëëèéí, õàíäëàãûí çºðººã àðèëãàõ íü ÷óõàë. Ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ºâ÷èëñºí õ¿ì¿¿ñ îëîí áàéäàã èõýíõ íü ýíý áàéäëààñàà è÷èæ, àéæ, öàã ¿ðãýëæ áóñäààñ íóóæ ÿâäàã. ªâ÷òýé õ¿íèé õóâüä áóñäûí òààã¿é õàðèëöàà, óóð óöààð, ÿë çýìëýëýýñ ººðèé㺺 ºì㺺ëæ õàìãààëàõ íü õýâèéí ¿çýãäýë þì. Ò¿¿í÷ëýí ºâ÷èí òóñàõã¿é áàéõààñ ñýðýìæèëæ, áîëãîîìæèëæ ÿâàõ íü ãýð á¿ë, õàìààòàí, íàéç íºõºä, õºðø àéëóóäûíõ íü õóâüä ìºí æèðèéí ¿çýãäýë áèëýý. Ãýð á¿ë, îëîí íèéò, ýì÷ ñóâèëàã÷äûí ç¿ãýýñ ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿íä áàéíãûí àíõààðàë õàëàìæ òàâüæ áàéõ íü òýäíèéã àæèë àëáàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéæ, áóöààä õýâèéí áàéäàëäàà îðîõîä, ìºí ýíý ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð áóñäàä çºâëºãºº ºãºõºä íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ äîîðõ áîäèò áàéäëûã ìýääýãã¿éãýýñýý áîëæ, ñ¿ðüåý ºâ÷íººñ àéæ ÿâäàã. ¯¿íä: • Ýìýý ºäºð á¿ð òîãòìîë óóäàã õ¿íýýñ ºâ÷èí áóñäàä õàëäàõã¿é. • Ǻâõºí ýìèéã õýðýãëýæ ýõëýõýýñ, ýñâýë õýðýãëýæ ýõýëñíýýñ õî¸ð äîëîî õîíîãèéí äîòîð ë ºâ÷èí áóñäàä õàëäàõ òîõèîëäëóóä ãàðäàã. • Ñ¿ðüåýãèéí íÿíã áóñäàä òàðààõã¿éí òóëä, õàíèàæ íàéòààõäàà ºâ÷òºí õàìàð àìàà àë÷óóðààð õàëõëàõ õýðýãòýé. ̺í àìíû õààëòûã õýðýãëýæ õýâøèõ õýðýãòýé.
Ñ¿ðüåýòýé õ¿í ýíýõ¿¿ çºâëºãººã ìºðäºæ ÷àäâàë ò¿¿íèé ýðãýí òîéðíû õ¿ì¿¿ñ àéõ àþóëã¿é áàéæ áîëíî.
26
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
Ñ¿ðüåý ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ õýðõýí õîîëëîâîë çîõèñòîé âý? Ñ¿ðüåý ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ õ¿íñ òýæýýëèéí õîìñäîëòîé áàéõ íü ýëáýã. Óóðãèéí äóòàãäàë áèå ìàõáîäûí ñ¿ðüåýã ¿¿ñãýã÷ íÿíòàé òýìöýõ ÷àäàâõèä ñºð㺺ð íºëººëºõ íü áèé. ̺í áóñàä òýæýýëèéí áè÷èë ýëåìåíòèéí äóòàãäàë ÷ ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ¿åä ýëáýã òîõèîëäîíî. Ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýýíä àíòèáèîòèê àøèãëàæ ýõëýõýýñ ºìíº ñàãàìõàé çàãàñíû ýëýãíèé òîñûã ãîëëîí õýðýãëýäýã áàéæýý. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ñàãàìõàé çàãàñíû ýëýãíèé òîñîí äàõü À àìèíäýì íÿíãèéí ýñðýã äàðõëààíû òîãòîëöîîíû õàðèó ¿éëäëèéã äýìæñýíýýð ºâ÷íèéã àíàãààõàä òóñ áîëæ áàéñàí áàéæ ìàãàä àæ. Ñ¿ðüåý ºâ÷èíã ¿¿ñãýã÷ íÿíòàé òýìöýõèéí òóëä áèåä øààðäëàãàòàé øèì òýæýýëýýð áàÿëàã ýð¿¿ë õîîëíû äýãëýì áàðèõ íü ÷óõàë þì. Ýì÷èëãýýã ¿ð ä¿íòýé áîëãîæ, ýìèéí ãàæ íºëººíººñ çàéëñõèéõèéí òóëä ÿëàíãóÿà àëèâàà òºðëèéí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíààñ òàòãàëçàõ õýðýãòýé. Ýì÷èëãýý áîëîí òýæýýëèéí íýìýëò áýëäìýëèéí çîõèñòîé õýðýãëýýãýýð àÿíäàà áèåèéí æèí íýìýãäýæ ýõýëäýã. Ãýõäýý ýì÷èëãýý äóóñìàãö íýìñýí æèíãýý áóöààí àëäàõ ýðñäýë áèé.
Çîõèñòîé õîîëíû äýãëýì • Æèìñ íîãîîã õ¿íñýíäýý èõ õýðýãëýõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý ººðèéí ºäºðò àâàõ ¸ñòîé èë÷ëýãèéí õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëæ èäýõ õýðýãã¿é. Æèøýýëáýë: 2000 êàëîðè èë÷ëýã ºäºðò àâàõ ¸ñòîé ãýæ òîîöâîë, 2 àÿãà æèìñ, 2.5 àÿãà íîãîî õýðýãëýõ íü ç¿éòýé. • ªäºð á¿ð ººð ººð òºðëèéí æèìñ íîãîî õýðýãëýýðýé. Íîãîîíû îëîí òºðëèéí á¿ãäýýñ ñîíãîæ õýðýãëýõ íü òàíä òóñòàé þì. /õàð íîãîîí, óëáàð øàð, íàâ÷èò, öàðäóóëò áîëîí áóñàä íîãîî/ • ªäºð á¿ð 85 ãðàìì, ò¿¿íýýñ äýýø á¿õýë ¿ð òàðèàí á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýæ õýâøýýðýé. Õýðýãëýæ áóé àëèâàà ãóðèëàí áîëîí áóñàä ¿ð òàðèàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òàëààñ èë¿¿ íü á¿õýë ¿ð òàðèàí á¿òýýãäýãäýõ¿¿í áàéõ õýðýãòýé.Ýäãýýð íü æèíã õàäãàëàõ, ç¿ðõíèé áîëîí áóñàä óæèã ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé àæ. • ªäºðò ãóðâàí àÿãà òîñëîã áàãàòàé ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýýðýé. Õàðèí ýäãýýðýýñ õàðøèëòàé áîë áóñàä êàëüöèéí àãóóëàìæ ºíäºðòýé á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ñîíãîí õýðýãëýæ áîëîõ þì.
ªºõ òîñíû õýðýãëýý • ªäºðò õýðýãëýõ õîëåñòðîë 300 ìã-ààñ äîîø, ¿¿íèé 10-ààñ áàãà õóâü íü õàíàñàí ººõ òîñ áàéõ ¸ñòîé. Á¿òöèéí ººð÷ëºëòºä îðñîí ººõ òîñ àëü áîëîõ áàãà õýðýãëýýðýé. • ªºõ òîñ íèéò àâàõ èë÷ëýãèéí 25-35% áàéõ íü ç¿éòýé. Õàíààã¿é ººõ òîñ, òóõàéëáàë çàãàñ, ñàìàð, óðãàìëûí òîñíîîñ óã õýðýãöýýãýý õàíãààðàé. • Øóâóó, áóñàä àìüòíû ìàõ, ñ¿¿ ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ººõ òîñ, òîñëîã áàãàòàéã íü ñîíãîîðîé.
Í¿¿ðñ óñ • Ýñëýã èõòýé æèìñ, íîãîî, á¿õýë ¿ð òàðèàí á¿òýýãäýõ¿¿í èõ õýðýãëý. • ×èõýð, èë÷ëýã èõòýé àìòëàã÷ áàãà àãóóëñàí õîîë, óíä õýðýãëý.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
27
• ªºõã¿é ìàõ èä. • Óóðàã èõòýé õ¿íñíèé îëîí òºð뺺ñ ñîíãîí õýðýãëý. Æèøýý íü: çàãàñ, áóóðöàã, âàíäóé, ñàìàð, ¿ð ãýõ ìýò.
Íàòðè, êàëè • ªäºðò 2,300 ìã-ààñ áàãà íàòðè /îéðîëöîîãîîð íýã öàéíû õàëáàãà äàâñ/ õýðýãëý. • Äàâñ áàãàòàé õ¿íñ ñîíãîí, õîîëîíäîî äàâñ á¿¿ íýì. ¯¿íèé õàæóóãààð êàëè èõòýé õîîë õ¿íñ, òóõàéëáàë æèìñ, íîãîî èõ õýðýãëýýðýé.
Õýðýãëýõ õîðèîòîé ç¿éëñ: • Á¿õ òºðëèéí òàìõèíààñ òàòãàëç. • Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà á¿¿ õýðýãëý. Ñ¿ðüåýãèéí çàðèì ýìòýé õàâñðàí ýëãèéã óëàì ãýìòýýõ àþóëòàé. • Êîôå, áóñàä êîôåéí àãóóëñàí óíäààíààñ òàòãàëç. • ×èõýð, öàãààí ãóðèë, áóäààíààñ òàòãàëç. • Ìàëûí ººõ òîñ èõòýé ìàõíû îðîíä øóâóó, çàãàñíû ìàõ, áóóðöàã, ä¿ô¿ õýðýãëý. À, Ñ, Ä àìèíäýì, òºìðººð áàÿëàã õ¿íñ ºâ÷íèé øèíæ òýìäãèéã áàãàñãàí, äàðõëàà ñàéæðóóëæ, ýäãýðýëòýíä òóñòàé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. À àìèíäýì íü ¿ë èñýëä¿¿ëýã÷ /àíòèîêñèäàíò/ òóë äàðõëààã ñàéæðóóëäàã. Èéìýýñ À àìèíäýìýýð áàÿëàã õ¿íñ õýðýãëýñíýýð õàëäâàðò, ºâ÷èíòýé òýìöýõ ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëäàã áàéíà. Ýäãýýð áàÿëàã õ¿íñýíä àìüòíû ãàðàëòàé ºíäºã, ìàõ, ñ¿¿ ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí íîãîîí, íàâ÷èò íîãîî áîëîí òîä ºíãºòýé æèìñ íîãîî çýðýã îðíî. Ñ àìèíäýìýýð áàÿëàã õ¿íñ ºâ÷íèé õóðö øèíæ òýìäãèéã áàãàñãàõàä òóñòàé. ¯ë èñýëä¿¿ëýã÷ òóë ýñèéí ãýìòýë, õàëäâàð, áóñàä ºâ÷èíã ¿¿ñãýã÷ ãàäíû íÿí, âèðóñààñ áèåèéã õàìãààëäàã. Äàðõëààíû òîãòîëöîîã ñàéæðóóëñíààð ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðòàé òýìöýõ ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëíà. Ñ àìèíäýì íèìáýãíèé òºðëèéí æèìñí¿¿ä, ã¿çýýëçãýíý, óëààí ëîîëü, öýöýãò áàéöàà, ÷èõýðëýã òºìñ çýðýãò èõýýð àãóóëàãäñàí áàéäàã. Ä àìèíäýìèéí äóòàãäàëòàé õ¿ì¿¿ñò ñ¿ðüåýãèéí øèíæ òýìäã¿¿ä èë¿¿ õóðöààð èëýð÷ áóéã ýðäýìòýä òîãòîîæýý. Áÿñëàã, öºöãèéí òîñ, ñ¿¿ ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í, òîñëîã èõòýé çàãàñ, òóõàéëáàë õàð àìàð, ìàé, ñàðäèí, ÿðãàé Ä àìèíäýì èõ àãóóëäàã. Òºìºð íü ñ¿ðüåýãèéí ¿åä èëýðäýã ñóëüäààíû ýñðýã íºëººòýé. Ìàõ, ºíäºãíèé øàð, õàð íîãîîí íàâ÷èò íîãîî, áóóðöàã, ñàìàð çýðýãò èõ àãóóëàãääàã.
ÑÎÍÈÐÕÓÓËÀÕÀÄ
Óóðàã
ѯðüåý ªâ×òýé õ¯ì¯¯ñ õýðõýí õîîëëîâîë çîõèñòîé âý?
28
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
ªëºí ýëãýí äýýðýý àìèíäýì óóõ íü çºâ ¿¿? Ìýäýýæ õýðýã àìèíäýì áîëîí ýðäýñ áîäèñóóäûã áàéãàëèéí ãàðàëòàé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ àâàõ íü íýìýëò òýæýýë õýðýãëýñíýýñ õàâü èë¿¿ áîëîâ÷ õ¿í á¿ðèéí õîîëëîõ çóðøèë, õýðýãëýæ áóé õ¿íñ õàðèëöàí àäèëã¿é. Èéìýýñ çàðèì õ¿ì¿¿ñ ýíýõ¿¿ äóòàãäñàí ýðäýñ áîäèñ, øèì òýæýýëýý íýìýëò òýæýýë õýðýãëýí íºõäºã áàéíà. Õýðâýý òà áàñ òýäíèé íýã áîë ýäãýýð àìèíäýìýý õîîëëîæ áàéõäàà óóäàã óó? ýñâýë ºëºí ýëãýí äýýðýý óó÷èõäàã óó? ªëºí ýëãýí äýýðýý àìèíäýì óóõàä çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð ìóóõàéð÷, õîäîîä íü õÿìàðäàã. ßëàíãóÿà íýã äîð õýòýðõèé îëîí àìèíäýì óóõ, ìºí òºìºð áîëîí Á àìèíäýìèéí êîìïëåêñèéã ºëºí ýëãýí äýýðýý óóñíààñ áîëæ äîòîð ìóóõàéðàõ íü ò¿ãýýìýë. Òýãâýë òàíä àìèíäýì¿¿äèéã õîîëòîéãîî õýðõýí çîõèöóóëæ óóõ õýðýãòýé òàëààð çºâëºå. - ªëºí ýëãýí äýýðýý õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîé àìèíäýì, íýìýëò¿¿ä
- Òîñëîã èõòýé õ¿íñòýé õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîé àìèíäýì¿¿ä
Õýðýâ òà òºìºð äóòëûí öóñ áàãàäàëòààñ ¿¿äýí òºìðèéí áýëäìýë õýðýãëýæ áàéãàà áîë ¿¿íèéã ºëºí ýëãýí äýýðýý óóõ íü õýðýãòýé. Ó÷èð íü õîîë áîëîí öàéíä òºìðèéí øèìýãäýëòèéã áàãàñãàõ ¿éë÷èëãýýòýé îêñàëàò, òàíèí ãýõ ìýò áîäèñóóä àãóóëàãääàã. Öàéð, ìàãíè, êàëüöè íü ìºí òºìðèéí øèìýãäýëòèéã áóóðóóëàõ ¿éë÷èëãýýòýé àæýý. Õàðèí Ö àìèíäýì òºìðèéí øèìýãäýëòèéã äýìæäýã òóë æ¿ðæèéí ø¿¿ñýýð ýíýõ¿¿ áýëäìýëýý äàðóóëæ óóâàë ç¿ãýýð.
Õýðâýý òà À, Ä, Å, áîëîí Ê çýðýã òîñîíä óóñäàã àìèíäýì¿¿äèéã õýðýãëýæ áóé áîë áàãà çýðýã òîñëîã àãóóëñàí õîîëòîé õîñëóóëàí õýðýãëýõ íü òîõèðîìæòîé. Ýäãýýð àìèíäýìèéã øèíãýýõýä òîñ øààðäàãääàã. Òèéìýýñ òà òîñëîãã¿é õîîë èäñýíèé äàðàà áîëîí õîîëëîîã¿é ¿åäýý äýýðõ àìèíäýì¿¿äèéã õýðýãëýâýë àøèã øèìèéã íü á¿ðýí õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é.
Õàðàìñàëòàé íü òºìºð íü õàìãèéí èõ äîòîð ìóóõàé îðãèóëäàã ýðäýñ áîäèñûí íýã ó÷ðààñ, ¿¿íýýñ ñýðãèéëýõèéí òóëä íýã áóñ ºäºðò õýä õýäýí óäàà áàãà òóíãààð õóâààæ õýðýãëýâýë äýýð ãýæ çºâëºå. Ýì÷èéí çºâëºãººã¿éãýýð òºìðèéí áýëäìýë óóõ õýðýãã¿é. Ó÷èð íü õ¿í á¿ðò òºìðèéí íýìýãäýë õýðýãã¿é áºãººä, èë¿¿äýë òºìºð íü ìºí ýð¿¿ë ìýíäýä òàíü ñºðºã ¿ð äàãàâàð àâ÷èðíà ãýäãèéã ñàíààðàé. ªëºí ýëãýí äýýðýý õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîé áóñàä íýìýëò¿¿ä íü ïðîáèîòèêóóä áîëîí õîîë áîëîâñðóóëàõàä òóñòàé áýëäìýë¿¿ä ãýõ çýðýã þì.
Ýöýñò íü ãýæ õýëýõýä, òºìðèéí áýëäìýë, ïðîáèîòèê áîëîí õîîë øèíãýýõ áýëäìýë¿¿ä, Á àìèíäýìèéí êîìïëåêñ çýðãýýñ áóñàä àìèíäýì íýìýëòèéã ºëñãºëºí áàéõäàà õýðýãëýõ íü äýýð äóðüäñàí÷ëàí äîòîð ìóóõàé îðãèõ ãýõ ìýò ñºðºã íºëººã ¿¿ñãýäýã òóë õîîëëîñíûõîî äàðàà õýðýãëýæ çàíøààðàé.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
29 ѯðüåýãèéí ªâ×ëªë
ѯðüåýãèéí ªâ×ëªë • Äýëõèéí õýìæýýíä 2011 îíä 8.7 ñàÿ õ¿í ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëñºí (10000 õ¿í àìä 12.5) áà ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí 13 õóâü íü áóþó 1.1 ñàÿ õ¿í ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí õàâñàðñàí õàëäâàðòàé, 2,9 ñàÿ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà.
Õàðèí øèíý áîëîí äàâòàí á¿ðòãýãäñýí íèéò òîõèîëäîë 2630 áàéãàà íü óðüä îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 0.8 õóâèàð ºññºí òºäèéã¿é ñ¿ðüåýãèéí äàâòàí ýì÷èëãýýíä îðæ áàéãàà ºâ÷òºíèé òîî íýëýýä ºññºí áàéíà.
Õàãàñ ñàÿ õ¿¿õýä ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëæ, 64000 õ¿¿õýä ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ íàñ áàðæýý.(ýõèéã Global Tuberculosis Report 2012 WHO. 2012 )
Á¿ðòãýãäñýí ñ¿ðüåýãèéí íèéò øèíý òîõèîëäëûí 58 õóâèéã óóøèãíû ñ¿ðüåý, 42 õóâèéã óóøèãíû áóñ ýðõòíèé ñ¿ðüåý ýçëýæ áàéíà.
• Ìàíàé óëñàä æèë äóòàìä 4000 îð÷èì õ¿í ñ¿ðüåýãýýð øèíýýð ºâ÷èëæ, 10000 õ¿í àìä ºâ÷ëºë 15.1 áàéãàà íü Íîìõîí äàëàéí áàðóóí ýðãèéí á¿ñèéí îðíóóäûí ºâ÷ëºë ºíäºðòýé 7 îðíû òîîíä îðæ áàéíà.
Óëààíáààòàð õîòûí õýìæýýíä 1501 ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí. ¯¿íýýñ øèíý ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäîë 1282 áàéãàà íü óëñûí õýìæýýíä á¿ðòãýãäñýí íèéò øèíý ñ¿ðüåýãèéí äîòîð 56 õóâèéã ýçýëæ, óðüä îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 12 òîõèîëäëîîð áóþó 1 õóâèàð áóóðñàí áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé èëð¿¿ëýëò, ýì÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæèð÷, íàñ áàðàëòûí ò¿âøèí áóóð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ºâ÷ëºëèéí ò¿âøèí äîðâèòîé áóóðàõã¿é, ýìýíä òýñâýðòýé ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë íýìýãäýæ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä 2013 îíû ýõíèé 6 ñàðûí áàéäëààð ñ¿ðüåýãèéí 2284 øèíý òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí íü íèéò á¿ðòãýãäñýí õàëäâàðò ºâ÷íèé 10.5 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ñ¿ðüåýãèéí íèéò øèíý òîõèîëäîë 2284, óóøèãíû ò¿ðõýö ýåðýã øèíý ñ¿ðüåý 914 á¿ðòãýãäñýí áàéãàà íü óðä îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä íèéò ñ¿ðüåýãèéí øèíý òîõèîëäîë 50 òîõèîëäëîîð áóþó 2.1 õóâèàð, óóøèãíû ò¿ðõýö ýåðýã øèíý ñ¿ðüåý 141 òîõèîëäëîîð áóþó 13.4 õóâèàð òóñ òóñ áóóðñàí áàéíà.
Óëààíáààòàð õîòîä á¿ðòãýãäñýí íèéò øèíý ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäëûí 6 õóâü íü õºäºº îðîí íóòãààñ ò¿ð îðøèí ñóóã÷ áàéíà. 2006 îíîîñ ýõëýí Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð ìàíàé óëñ ÎÝÒÑ-èéí ýì÷èëãýýã ýõýëñýí áºãººä 2003-2012 îíä íèéò 1171 ÎÝÒÑ-èéí òîõèîëäîë îíîøëîãäñîí áàéíà.
30
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
Çóðàã 1. ÎÝÒÑ-èéí òîõèîëäëûí òîî, 2003-2012 îí
2003-2012 îíä íèéò 13 àéìàã, 7 ä¿¿ðýã, Õîðèõ, Ýíýðýë ýìíýëýãò ÎÝÒÑ-èéí òîõèîëäîë îíîøëîãäñîí áºãººä 10000 õ¿í àìä íîãäîõ ºâ÷ëºëººð Äàðõàí-Óóë, Ñýëýíãý, Îðõîí, Äîðíîä, Òºâ áàéãàà íü àéìàã, óëñûí äóíäæààñ ºíäºð áàéíà.
Çóðàã 2. ÎÝÒÑ-èéí òîõèîëäëûí òîî, ÓÁ õîò, 2003-2012
2003-2012 îíä á¿ðòãýãäñýí ÎÝÒÑ-èéí òîõèîëäëûí òîîã ÓÁ õîòûí ä¿ðã¿¿äýýð õàðóóëáàë ÑÕÄ, ÁÇÄ-¿¿äýä òîõèîëäëûí ò¿âøèí ºíäºð õàðàãäàæ áàéíà.
Òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëóóä Ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíòýé øóóä õàìààðàëòàé áàéäàã. - Ìàíàé îðíû õóâüä 1990-ýýä îíîîñ ýõýëñýí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéí ¿ð äàãàâðóóä áîëîõ èíôëÿöè, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë, øèëæèëò õºäºë㺺íèé óëìààñ íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí òîî íýìýãäñýíýýð õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ò¿âøèí áóóð÷ ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ, ºâ÷èí ñýäýð÷ äàõèõ íºõöºë á¿ðäýæ áàéãàà, ºâ÷èëñºí òîõèîëäîëä ýì÷èä ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéñààð õîæóó îíîøëîãäîõ, îíîøëîãäîõ õ¿ðòëýý õàëäâàðàà áóñäàä òàðààõ, ýì÷ëýãäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä ýì÷èëãýýãýý îðõèõ, òàñëàõ, óëìààð õ¿íäýð÷ íàñ áàðàõ, ýìýíä òýñâýðòýé ñ¿ðüåýòýé áîëîõ òîõèîëäîë ãàð÷ áàéãàà íü óã ºâ÷íèé òàðõàëòàä íºëººëæ áàéíà.
ѯðüåý ÝÄÃÝÐÄÝà ªÂ×ÈÍ
31 ѯðüåýãèéí ªâ×ëªë
Ñ¿ðüåýãèéí õÿíàëòòàé áîãèíî õóãàöààíû ýì÷èëãýýíèé õÿíàëòûã ÷àíãàòãàõ, ýì÷èëãýýíèé ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ, ýìýíä äàñàë ¿¿ñýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã àéìàã, ä¿¿ðýã á¿ð òºëºâëºãºº ãàðãàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. • Øèéäâýð ãàðãàã÷äàä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààðõ ìýäýýëýë áàãà õ¿ðäýã ó÷èð óã ºâ÷èíòýé òýìöýõýä òýäíèé òóñëàìæ äýìæëýãèéã àâ÷ ÷àääàãã¿é • Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé óëìààñ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñàãò ãàðàõ õîð íºëºº ñºðºã ¿ð äàãàâðûí òàëààðõ ¿íýí çºâ ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õàíãàëòã¿é õ¿ðãýæ áàéíà. • Á¿õ øàòíû çàñàã äàðãà, ñàëáàð õîîðîíäûí áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæëûí óÿëäàà õîëáîî ìóó • Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ýì÷ àæèëòíû ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààðõ ìýäëýãèéí ò¿âøèí äîîãóóð òàðõâàð ñóäëàà÷ ýì÷èéí õ¿ðýëöýý, àæëûí óÿëäàà ìóóãààñ õàëäâàðòàé ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèé õàâüòëûã ñóäëàõ øèíæëýõ àæèë ºíººãèéí øààðäëàãàä õ¿ðýõã¿é áàéíà • 1994 îíîîñ ÑÒ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ñ¿ðüåý ºâ÷èíòýé òýìöýõ àæèë Äàíè óëñûí çàñãèéí ãàçðûí òóñëàìæààð õýðýãæèæ áàéñàí, îäîî Ãëîáàëü ñàíãèéí òóñëàìæààð ÑÒÑÄÕ õýðýãæèæ áàéíà, öààøèä õºòºëáºð ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëàõ òºñºâ õºðºíãèéí àñóóäëûã óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí òºñºâò òóñãàõ òàëààð àíõààð÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
1993-2013 îí