MATA ÝÐÕÝÌ ÒÀÍÈË Ã.ÖÎÃÒ Ñ¯ÐÜÅÝÒÝÉ ªÂ×ÒªÍ ÃÝÄÝà ÁÈÄÍÈÉ ÕÝÍ ÍÝÃÍÈÉ ÌÀÀÍÜ ÀÀ ÝÝÆ, ÕÀÍÜ ¯Ð Õ¯¯ÕÝÄ, ÀÕ Ä¯¯, ÕÀÌÀÀÒÀÍ ÑÀÄÀÍ, ÍÀÉÇ ÍªÕªÐ ÁÀÉÃÀÀ.
ÕÝÒ ÁÀÃÀ ÓÍÒÀÕ ÍÜ ÁÈÅÈÉÍ ÆÈÍ ÍÝÌÝÃÄÝÕÝÄ ÍªËªªËͪ.
ÌÝÄÝÕïÉ. ÀÐÕÈ ÓÓÑÍÀÀÑ ÝÑÂÝË ÕÀÍÈÀÄ Õ¯ÍÄÝÐÑÍÝÝÑ ÕÀËÄÂÀÐ ÀÂÑÀÍ ÁÀÉÕ…
ÒÅËÅÂÈÇ ÁÀ Õ¯¯ÕÝÄ ÒÈÉÌÝÝ, ÒÅËÅÂÈÇ ¯ÍÝÕÝÝÐ ÃÀÉÕÀËÒÀÉ ÑÀÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÑÓÂÀà ÞÌ. ÃÝÕÄÝÝ...
¯ÍÝ 3000 ÒªÃЪÃ
“ѯÐÜÅÝ” ÑÝÒï¯ËÈÉÍ ÕÀÂÑÐÀËÒ ¹21
ÃÀÐ×Èà 5
Ýð¿¿ë àìüäðàë
11
Àç æàðãàëòàé àìüäðàõàä õýðýãòýé 12 çóðøèë.
7
10
16
18
Ýðõýì òàíèë ÄÝÌÁ-ûí Åâðîïûí Á¿ñèéí Õîðîîíû Òºâ Àçèéí îðíóóäûí ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ õºòºëáºð õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Ã. Öîãò
Äýëõèéä ãàíöõàí Çóóíû øèëäýã áàðèëãóóä öóâðàëûí ýíý óäààãèéí äóãààðò Òàéâàíû àëäàðò “Òàéïýé 101” öàìõàãèéã òàíèëöóóëæ áàéíà
¯íäñýí ñýäýâ Ìýäýõã¿é. Àðõè óóñíààñ ýñâýë õàíèàä õ¿íäýðñíýýñ õàëäâàð àâñàí áàéõ…
Ýìýãòýé÷¿¿ä ýð¿¿ë ìýíä Óìàéí õ¿ç¿¿íèé õîðò õàâäàð
Ìýäýõýä èë¿¿äýõã¿é Óñ áîë õºäºëãºã÷ õ¿÷
12
Õýëýëö¿¿ëýã Òà ñ¿ðüåýãèéí òóõàé þó ìýäýõ âý?
15
Ýð÷¿¿ä ýð¿¿ë ìýíä Ýð÷¿¿ä áà ñòðåññ
20
Ãîî ñàéõàí Àðüñ ãóóæóóëàõ ýì÷èëãýý
21
Àìüäðàë Àìëàëò íü àç æàðãàëòàé ãýð á¿ëèéí õóâüä õàìãèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë. Áàò áýõ ãýð á¿ëä àìëàëò îëîí ÿíçûí õýëáýð¿¿äèéã àâ÷èðäàã.
MATA 19
Óóøãèà õàéðëàÿ
22
Áèäíèé óóøèã õýðõýí àæèëëàäàã âý?
23
25
Ãàéõàìøèãò õ¿ì¿¿ñ Åâãåíèé Ïëóøåíêî
28
Ãýð á¿ë ñóäëàà÷ Í.Íÿìäîðæ Ãýð á¿ëèéí ìàðãààíä ÿëàã÷ ãýæ áàéõã¿é.
Õ¿¿õýä ýð¿¿ë ìýíä Òåëåâèç áà Õ¿¿õýä
Òàìõè ýð¿¿ë ìýíäýä
29
Òàìõèíààñ ãàðàõûí à÷ òóñ þó âý?
31
ßðèëöëàãà
Óðàí çîõèîë Æèãìýääîðæèéí Ñàðàíòóÿà “X¿íèé ¿ð”
Øèíæëýõ óõààí Õýò áàãà óíòàõ íü áèåèéí æèí íýìýãäýõýä íºëººëíº.
ÑÝÒï¯ËÈÉÍ ÐÅÄÀÊÖÈ
Ñýòã¿¿ë÷: Ê.Àðèóíòóÿà
Ýðõëýí ãàðãàã÷:
Äóãààðò àæèëëàñàí: Ö.Äàâààñ¿ðýí, Õ.̺íõçóë, Á.Òºðáàò, Ä.Ýíõöýöýã
Ìîíãîëûí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã Äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà: Òàéâàíû Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ Íèéãýìëýã Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: 119
Äèçàéíåð: Ö.Õàòàíáààòàð Ãýðýë çóðàã÷èí: Ä.Ò¿âøèíáàÿð /Photolink/ Ðåäàêöèéí õàÿã:
Åðºíõèé ýðõëýã÷: Á.Ñîëîíãî
Óëààíáààòàð õîò, Áàÿíãîë ä¿¿ðýã, Àìàðñàíààãèéí ãóäàìæ, Ñàí äýýä ñóðãóóëèéí áàéð 301 òîîò.
Åðºíõèé ðåäàêòîð: Í.Íàðàíáàò
Øóóäàí: Ø/Õ 49/347,Óëààíáààòàð 211049, Ìîíãîë óëñ
Ǻâëºõ: Ë.Òºìºðáààòàð, Ä.Õàíäààñ¿ðýí
Óòàñ: 366617, 50157111
Ñýòã¿¿ëä íèéòëýãäñýí àëèâàà ìýäýýëýë, ãýðýë çóðãèéã ðåäàêöèéí çºâøººðºëã¿é á¿õýëä íü áîëîí õýñýã÷ëýí íèéòëýõ, õóóëáàðëàõûã õîðèãëîíî.
ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ Ñ À  ÓÐ
Ç
íä à ò ÷ ã è ø í ó ì Ýðõý äðèéí º õ è ÷ î ë ¿ ¿ ã ñýò å. ý ã ð ¿ õ ã é è ä í ý ì
àãäàí ºäºðò çîðèóë ýõ ö ì òý ýé ýò òýìöýõ ºäºð õèéí ñ¿ðüå ýë ýé ä ýò ð üå à ð à ñ¿ óã ä ã é í è àãèé -íèé ºäð ëèéí ýíý óäà 3-ð ñàðûí 24 í é è ¿ð á Ìàíàé ñýòã¿¿ ë è æ éã é íèéòýýðýý ãàðëàà. Äýëõè ãàðàëòàé ãýäãè ýã áèëýý. í ä é ë è ð ¿¿ ð òå ê 㺠à í á º ü í ëýí ýíäèéí ý ºâ÷èí áîëãîí òýìäýã õèéí Ýð¿¿ë Ì åðò Êîõ ñ¿ðüå ýë á Ä î Ð ä í ð î òî 2 ê 8 î 9 ä 1 ãýýð ðûí 24-íä û äàðàà áóþó û äýìæëýãòýé í óí î çó î á ë ýí î ¿ò Õ á 1882 îíû 3 ñà í ø é îí Óëñû çàðëàñíààñ õî é Òýìöýõ Îë òý í è ýý. ÷ â ª îëæ ìýäñýíýý û í ýí ºíãºð¿¿ëæ Óóøãè ë ý ýã ä üå ì ¿ð òý Ñ ã , é ãà è áîäîæ à ð Áàéãóóëë ëààð þó ãýæ ýé Òýìöýõ ªä òà ýò é üå è í ¿ð ÷ Ñ â º í é ý õè óëòòàé íèéöýæ âý? Õ¿ì¿¿ñ ýí àíõ óäàà Äýë è ð ýõ õà ýä í ì é ó ñè þ ¿¿ ð ëàà ëèéí õ¿ì î. üåý ºâ÷íèé òà ëãîëò ìýðãýæ é î õ ð à æ ìýäýõ áîëí à Õàðèí òà ñ¿ð ë ë î òà ñ à é à è ð í à ÷ à â º óã ä ðüåý ðõýí óäààãèéí ÿâäàã, òàíû ñ¿ ò õàâäðààñ õý òã¿¿ëèéí ýíý ð ñý õî é é à è í à ¿í ì ç¿ òà ã õ òàëààð óìàéí õ¿ áàéãàà ýñýõèé éë áèø áîëî ýìýãòýé÷¿¿ä ç¿ ã, í î é ä ð ñà î ÷ ò ì ññ é å ëºõ íü òè ÿàãààä ñòð àãòòàé íºõºð ð ̺í ýð÷¿¿ä çó ýä ¿õ õ¿ û îõ, òàí ðèí æ áàéíà. ñýðãèéëæ áîë ëýõ áèçýý. Õà éã òàíä õ¿ðãý è õý ë ò ë óë ýý è ýä ð ì õà ýý ð ìýä ººð ºº ë ìèíèé ñîíèðõîëòîé ãã¿é áàéõ íü ãàäã¿é õ¿í á¿ð à ãý ì ýì ë à í è óâ ÷ â ñó º à ðõ , æ þó âý ãýæ ýð¿¿ë ñàðóóë âý? Ýíý òàëàà ä é ¿¿ òý ø ýã ð ãè õý ¿õ ó á Àç æàðãàë ãý þ ü ààí ìàÿã, üäðàõàä ãýð á¿ëèéí ì æàðãàëòàé àì ìüäðàëûí õýâ à ç à ë , ¿¿ ë óó ýð ìèíèé õóâüä ð æ ñà ýì ë äóñàë í . Òýãâýë ýð¿¿ îâñðîëä íýãýí ë . î á àç æàðãàë þì í é è ä ýí òãýëòýé áàéíà è ¿¿ë ì ò ýð ýã ä û í ãý òà à í ë ýë ë ìýäýý ä òàíü òóñà ã áèé áîëãîõî û ë ø ð çó ë ¿¿ ýð
. Òàíä àç æàðãàë õ¿ñüå Õ¿íäýòãýñýí:
Á. Ñîëîíãî
ÀÇ ÆÀÐÃÀËÒÀÉ ÝЯ¯Ë ÀÌÜÄÐÀÕÀÄ ÕÝÐÝÃÒÝÉ
ÝЯ¯Ë ÀÌÜÄÐÀË
5
12 ÇÓÐØÈË
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË ¹1 ªã뺺 áîëãîí ºã뺺íèéõºº öàé
ã óó ªã뺺íèé öàéãàà òîãòìîë óóõûí à÷ òóñ íü õýâèéí æèí, ýð¿¿ë áèå ãýíý. ªã뺺 öàéãàà óóäàã õ¿ì ¿¿ñ ºäðèéí õîîë õ¿ðòýë ºëñºõ ìýäðýìæýý äàðæ ÷àääàã áºãº ºä ýíý íü èõ èäýõýýñ ñýðãèéëäýã. Èéìýýñ ÷ òàðãàëàëò, ÷èõðèéí øèæèí ºã뺺 á¿ð öàéãàà óóäàã õ¿ì¿¿ñèéí äóíä áàãà òîõèîëääîã áàéíà. ªã뺺íèé öàéãàà óóõ íü ýð¿¿ë ìýí äýä òóñòàé ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñ ìýääýã ÷ àìæäàãã¿é ýñâýë ºã뺺 þì èäìýýðã¿é áàéäàã ãýäýã øàëòãààíààð ºëºí ãàðàõ íü ýëáýã. Õýðýâ ãýðòýý ºã뺺íèé öàéãàà óóæ àìæäàãã¿é áîë ºã뺺 àæèë äýýðýý áàãàõàí çàâ ãàðãàæ áîëîõ þì.
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË ¹3 Ñàéí óíòàæ àìàð
äýä áîëîîä ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýí Íîéð ñàéí àâàõ íü áèåèéí èéí ãýö ñýò ¿¿ñ ð÷ ÷àääàãã¿é õ¿ì ìàø ÷óõàë. Ñàéí óíòàæ àìà îé àñóóäàëòàé òóëãàðäàã áºãººä èõ ¿ èë¿ üä õóâ ýð¿¿ë ìýíäèéí íà. áàé äºã ººë íºë í ìº ÷ òîãòîîëò, õ¿¿õäèéí ñóðëàãàä òãààíû çàìûí îñîë ãýìòëèéí øàë î àâò íü õ áàé òàé ìóó ð Íîé ð÷ àìà àæ óíò ªäºðò 7-10 öàã íèëýýäã¿é õóâèéã ýçýëäýã. ëºäºã. çºâ ä í¿¿ èëò ãýæ áàéõûã ìýð
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË ¹4 Íèéãìèéí èäýâõèòý
é
áàé Ñàéí äóðûí ýñâýë áóÿ íû àæèë õèéõ, ýñâýë êëó á îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í ÷ áîëæ áîëîõ þì. ßìàðâàà ç¿éë õèéõäýý áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé õàìòàð . Ýíý íü ãàíöààðäàõã¿é áàé õ, ñýòãýëýý õóâààëöàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõîä òóñòàé. Íè éãìýýñ ººðèé㺺 òóñãàà ðëàõ íü ñýòãýë ñàíààã ñàéõàí áàé ëãàõàä íºëººëäºã ñåð îòîíèí õýìýýõ äààâðûí õýìæý ýã áóóðóóëäàã áàéíà.
ØÈË ¹2
Ð ÝЯ¯Ë ÇÓ
åãà 3 áîëîí Îì ñ à ã à ç ý ý ýíä Õîîë õ¿íñ óë ü èäýæ áàéõ í ÷ëèéã îðó ººõíèé õ¿ õàÿæ 2 óäàà çàãàñíû ìàõ ãààñ ãàäíà
ãò äîð ëýã áàãàòàé Äîëîî õîíî ñíû ìàõ èë÷ óóëàõàä òóñòàé îìåãà 3 ãà çà ü í ð äýý òóñòàé. Ó÷è ñäëèéã áóóð õîîë õ¿íñýí û ºâ÷íèé ýð àéíà. Çàãàñ á àã é ëä è ç¿ðõ ñóäàñí óó õí º àã à3º èé õ¿÷ëèéã ¿é áîë îìåã õýìýýõ ººõí á¿ð ãàðäàãã õ þì. ð ëî òý î á æ ì àñ á ëî î õýðýãëýæ õýðýãëýõ á ¿í õ¿ ãä ýý ¿ò ýëò á õ¿÷ëèéí íýì
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË ¹5 Äàñãàë õºäºë㺺í õèé Õ¿í áîëãîí õºäºë㺺í ýð¿¿ë ìýíäýä òóñòàé ãýäãèéã ìýääýã ÷ òîãòìîë äàñãàë õºäºë㺺í õèéäýã õ¿ì¿¿ñ öººõºí áàéäàã. Äàñãàë õºäºë㺺í íü: • Áèåèéí æèíãýý õÿíàõ • ßñ áóë÷èí, ¿å ìº÷ºº ýð¿¿ë áàéëãàõ • ×èõðèéí øèæèí, ç¿ðõíèé ºâ÷èí, öóñíû äàðàëò èõñýõ ýðñäëèéã áóóðóóëàõ ãýõ ìýò îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé.
ÝЯ¯Ë ÀÌÜÄÐÀË
6
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË ¹6 º ýð¿¿ë áàéëãà íàñûã 6 Àìíû õºíäèéãºààð öýâýðëýõ íü õ¿íèé Ø¿äýý çîðèóëàëòûí óòñ òà ñîíñîæ áàéñàí óó? æèëýýð óðòàñãàäàã ãýæ ø þì. ãîî ñàéõíû ¿ç¿¿ëýëò áè õºí Ýð¿¿ë ñàéõàí ø¿ä çºâ
¹10
Óñ óó Óñ íü ýð¿¿ë ìýíäýä òóñòàéãààñ ãàäíà æè íãýý õýâèéí õýìæý áàðèõàä õàìãèéí èõ ýíä õýðýãòýé. Õèéæ¿¿ëñýí óíäàà, êîôå óóõûí îðîíä òîñëîã áàãàò àé ñ¿¿, ÷èõýðã¿é öà é õýðýãëý. Öàé íü èñýëäýëòèéí ýñðýã õýò ¿éë÷èëãýýòýéãýýñ ãàäíà îé òîãòîîë ñàéæðóóëàõ, ø¿ä õî òûã ðõîéòîõîîñ ñýðãèéë ýõ, õîðò õàâäàð ç¿ð ñóäàñíû ýìãýãýýñ ñýð õ ãèéëýõ ¿éëäýëòýé.
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈ
Ë ¹7
Õîááèòîé áàé
ßìàð íýãýí õîááèòîé õ¿ì¿¿ñ õàãàëãààíä îðñíû õîî äàðàà ÿìàð ÷ õîááèã¿é õ¿ì¿¿ñèé ã áîäîõîä èë¿¿ õóðäàí ýäãýð÷ áàéñàí áàéíà. Õîááè íü õ¿ì ¿¿ñò àìðàëò áîëæ òàà ëàìæòàé áàéäëûã áèé áîëãîäîã.
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË ¹11 ªäºð á¿ð àëõ.
ÈË ¹8
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØ
àðüñàíä ãòýé áºãººä ìãààëàõ ¿¿ðý õà þì. ð íà ë áî õ¿÷èí ç¿éë ýã Õ¿íèé áèåèéí ëä ¿¿ ¿ç º ðòîé íºëº õàìãèéí èõ õî ñ õýðýãëýõ ãààëàëòòàé òî ì õà • Íàðíû éõ ñ çàéëñõèéõ ãàé ºìñºæ áà íàðàíä áàéõàà ä • Íàðíû ìàë îí îð õî ºë뺺ñ àðüñàà 0 öàãèéí í òóÿàíû íºëº • 10.00-15.0 àà ÿã ò õý û ðí ãýõ ìýò íü íà òóñòàé. àä àõ àë ãà ì õà
á¿¿ ÿâ. Øàòààð ºãñ. • Öàõèëãààí øàòààð ëàãàã¿é. þì õóäàëäàæ àâàõ øààðä âàë • Äýëã¿¿ð õýñ. Çàà ýýð á¿¿ íåò òåð èí , ààð óòñ õ¿ì¿¿ñòýé • Õàæóó ºðººíèéõýý ç. õàðüö. Áîñ÷ î÷îîä óóë . ñóóõûí îðîíä ãàäóóð àëõ àð ãàç • Íàéçóóäòàéãàà íýã
ãààë Àðüñàà õàìàðüñ íü
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË
¹9
Õîîëíû õîîðî íä òàðãàëóóëàõ ç¿éë á¿¿ èä
ªäºðò àëü áîëîõ èõ íîãîî æèìñ õý ðýãëýñíýýð: • Çàðèì òºðëèé í õîðò õàâäðûí ýð ñäëèéã áóóðóóëàõ • Íàñæèëòûã óä ààøðóóëàõ • Îé òîãòîîëû ã ñàéæðóóëàõ • Ç¿ðõ ñóäàñíû ¿éë àæèëëàãààã äý ìæèõ • Äàðõëàëûí òî ãòîëöîîã ñàéæðó óëàõàä òóñòàé. Õîîëíû õîîðîíä ºëñºõ ¿åä õàìãèé í òîõèðîìæòîé ºë äàðàõ àðãà áîë æè ìñ íîãîî ñàìàð þì.
ÝЯ¯Ë ÇÓÐØÈË ¹
12
Òºëºâëº
Á¿õ ç¿éëýý óðüä÷èëàí òºëºâëº. Æèøýý íü ýð¿ ¿ë õîîëëîõûí òóëä äýëã¿¿ð îðîõ, õ¿í ñíèé ç¿éëýý àâàõ öàã ãàð ãàõ õýðýãòýé, Äýëã¿¿ðýýð çîðèëãîã¿é òîéð÷ öàã àëäàõã¿éí òóë ä àâàõ ç¿éëýý æàãñààæ áè÷èõ öàã ìº í õýðýãòýé, ªã뺺íèé öàéãàà áýëäýõ, ºäðèéí õîîëîíä îðîõî ä áàñ ë öàã õýðýãòýé. Òèé ìýýñ àìæèõã¿é áàéãàà þì ÷èíü ãýæ ºº ðèé㺺 òàéòãàðóóëàõûí îðîíä á¿õ ç¿éëýý óðüä÷èëàí òºëºâë ºõ íü ýð¿¿ë ìýíääýý àíõ ààðàõ öàã ãàðãàõàä òàíü òóñëàõ áî ëíî.
ÝÐÕÝÌ ÒÀÍÈË
7
Ñàéí áàéíà óó? Õýäèéãýýð òà àëñ õîë ñóóãàà ÷ ìàíàé óíøèã÷èä òà áèäíèé öàõèì øóóäàíãààð õèéñýí ÿðèëöëàãûã óíøèõ áîëñîíä áàÿðòàé áàéíà. Òàíûã 90-ýýä îíû ¿åèéí àíàãààõûí îþóòíóóä ñ¿ðüåýãèéí Öîãò áàãø ãýäãýýð òàíü ñàéí ìýäýõ ÷ õóâü õ¿íèé òàíü õóâüä òºäèéëºí ñàéí ìýäýõã¿é þì. Òà ººðèé㺺 òàíèëöóóëàõã¿é þó? Þóíû ºìíº “Ñ¿ðüåý” ñýòã¿¿ëèéã àíõ 1994 îíä õýâëýãäñýí öàãààñ íü òàñàëäóóëàëã¿é òîãòìîë ãàðãàæ, ýì÷ ýìíýëãèéí àæèë÷äûí ºäºð òóòìûí àæèëä íü ëàâëàõ, ìýäëýãò íü ýõ áóëàã áîëãîæ áàéãàà ñýòã¿¿ëèéí õàìò îëîíä òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå. Ìèíèé áèå 1979 îíä ÀÓÄýÑ òºãñººä Ñ¿ðüåý, Óóøãèíû Ýìãýã Ñóäëàëûí Íýãäñýí Òºâä óóøãè ñóäëàëûí ýì÷ýýð 1983 îí õ¿ðòýë àæèëëàæ áàéãààä ÀÓÄýÑ-ä ñ¿ðüåýãèéí áàãøààð, 1989 îíîîñ 2001 îí õ¿ðòýë Ñ¿ðüåýãèéí ¯íäýñíèé òºâèéí çàõèðëààð àæèëëàñàí. Ãýð á¿ëòýé, îõèí, õ¿¿òýé. Òà ÿàãààä çààâàë ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã ñîíãîí ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàõ áîëîâ îî?
ÄÝÌÁ-ûí Åâðîïûí Á¿ñèéí Õîðîîíû Òºâ Àçèéí îðíóóäûí ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ õºòºëáºð õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí
Õ¯Í Á¯Ð ÝÄÃÝÐÂÝË Ñ¯ÐÜÅÝÃÈÉÍ ÕÀËÄÂÀÐ ÖÀÀØÀÀ ÒÀÐÕÀÕ ÁÎËÎÌÆÃ¯É ÁÎËÆ, ÁÓÑÀÄ ÝЯ¯Ë կ̯¯Ñ ªÂ×˪ժª ÁÎËÈÍÎ.
Áè ººðºº çààâàë ñ¿ðüåýãèéí ñàëáàðò àæèëëàõ ãýýä áàéñàí þì áàéãààã¿é äýý. Áè ýì÷ íàðûí ãýð á¿ëä òºðñºí íü ýì÷ áîëîõîä íºëººëñºí áàéõ. Ñ¿ðüåýãèéí àëáûã àíõ áàéãóóëàõàä ÀÓÄýÑ áîëîí ÀÓÄóÑ-í íýã òºãñºëòººñ ýì÷, äóíä ìýðãýæèëòíýýð õàíãàñàí áàéñíààñ õýäýí æèëèéí äàðàà îëîí õ¿í òýòãýâýðò çýðýã ãàðàõ áîëæ àæèëëàõ çàëóó áîëîâñîí õ¿÷èí õýðýãöýýòýé ãýõýä íü ë òýíä î÷ñîí, òýð ¿åä äóóëãàâàðòàé áàéëàà ø¿¿ äýý. Òàíûã àæèëëàæ áàéõ ¿åä ìàíàé îðîíä ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäîë õýð èõ áàéâ? ßìàð ýì÷èëãýý õèéãääýã áàéñàí áý? Ìàíàé îðîíä, åð íü ñîöèàëèñò ãýãäýæ áàéñàí îðíóóäàä ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë ºíäºð áàéäàã áàéñàí, òèéìýýñ ÷ ñ¿ðüåýãèéí “ºâ÷ëºë”-èéí òàëààðõ òîîã íèéòýëäýãã¿é áàéëàà. Ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë áîëîí á¿ðòãýãäñýí ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèé òîîí ¿ç¿¿ëýëò ãýäýã õî¸ð ººð îéëãîëò áàéäàã. ªâ÷ëºë ãýäýãò á¿ðòãýãäñýí ºâ÷òºíèéõºº òîîã îéëãîæ èðñýí. Æèøýýëáýë, æèëä 1000 õ¿í ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëæ áàéõàä ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóä 300 þìóó 800 èëð¿¿ëæ áàéíà ãýæ áîäú¸. ¯¿íèéãýý ºâ÷ëºë ãýäýã áàéñàí. ¯íýí õýðýã äýýðýý ýíý áîë á¿ðòãýãäñýí ºâ÷òºíèé òîî. Ñ¿ðüåýòýé îëîí ºâ÷òºí èëð¿¿ëñýí ýì÷ àðãà õýìæýý àâàõóóëäàã áàéñàí. Õýäèé÷èíýý ñàéí èëð¿¿ëíý, òºäèé÷èíýý àæèë óíàãàñàí áîëäîã. Òýð ¿åä ýì÷èëãýý äîîä òàë íü 12 ñàð, ò¿¿íýýñ äýýø õóãàöààòàé áàéëàà. Íýãýíò ºâ÷èëñºí õ¿íèéã õÿíàëòàíä óäààí õóãàöààãààð áàéëãàäàã òóë ñ¿ðüåý ºâ÷èí ýäãýðäýã ãýæ ýì÷ õè÷íýýí õýëýýä ÷ ¿íýìøèëã¿é áîëäîã. Äèñïàíñåðèéí õÿíàëòàíä óäààí õóãàöààíä áàðüäàãààñ ºâ÷òºí ñ¿ðüåý ýäãýðäýãã¿é þì áàéíà. Ýäãýðñýí áîë
8
ÝÐÕÝÌ ÒÀÍÈË
áàðàëò áóóðààä èðñýí. Ãàäíûõàí Ãàðàìæèë ãåíåðàëûã õèéñýí àæëààð íü èõ ñàéí ìýääýã þì áèëýý. Õàðèí Ñ¿ðüåýãèéí ¿íäýñíèé òºâèéã ìààíü Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì òàòàí áóóëãàñàíä õàðàìñàæ ÿâäàã. Ñ¿ðüýãèéí áàéãóóëëàãóóäûã çîõèîí áàéãóóëàëò õèéæ áàéíà ãýäýã íýðèéäëýýð áóñàä ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãàòàé íýãòãýæ, ñ¿ðüåýãèéí ëàáîðàòîðè, ä¿í á¿ðòãýë, ðåíòãåí êàáèíåò çýðãèéã òîíîã òºõººðºìæèéí õàìò õóðààí àâ÷, ñ¿ðüåýãèéí ýì÷ ñóâèëàã÷ õî¸ðûã ë ¿ëäýýæ áàéñàí ò¿¿õ äàõèí äàâòàãäñàí. Õîîñîí ¿ëäñýí ýì÷, ñóâèëàã÷ õî¸ð ñ¿ðüåýòýé õýð çýðýã ¿ð ä¿íòýé òýìöýõ íü îéëãîìæòîé áèçýý.
õÿíàëòíààñ õàñàãäàõ ë ¸ñòîé áèç äýý ãýæ áîäíî. Ìºí ºâ÷òºíä ýìèéã íü 1-3 ñàðûíõûã ãàð äýýð íü ºãäºã áàéñàí, òýãýýä óóæ áàéíà óó ¿ã¿é þó ãýäýã òóõàé áîääîãã¿é áàéñàí. Äýýð íü àéðàã, íîõîéí ìàõ ãýýä ÿíç á¿ðèéí þì ë õýðýãëýäýã, õýðýâ ýì÷èëãýý íü ñàéí áàéñàí áîë òýãýõã¿é áèç äýý. Ò¿¿í÷ëýí ýì÷ íàð äàõèëòààñ áîëãîîìæèëæ ñóâèëàëä ýì÷ëýõ ãýýä èõ çàðäàë ãàðãàäàã áàéëàà. Ìîíãîëä ñ¿ðüåýãèéí ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéõ ¿åèéíõýý ñýòãýëä ¿ëäñýí äóðñàìæóóäààñ õóâààëöâàë... Äýýð äóðüäñàíààð õóó÷èí õýðýãëýæ èðñýí ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã àðãà õýìæýýí¿¿äèéã ººð÷ëºí, îëîí óëñûí õýìæýýíä ¿ð ä¿íòýé íü áàòëàãäñàí àðãóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà áèäíèé ºìíº òàâèãäñàí þì. Ñ¿ðüåýãèéí ¯íäýñíèé Òºâèéí ãàð, ñýòãýë íèéëñýí õàìò îëíû õ¿÷ýýð ìàíàé îðíû ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã áîãèíî õóãàöààíä øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ, àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäñàíä áàõàðõàæ ÿâäàã. ªâºðõàíãàé, Òºâ àéìãèéí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâèéí çàõèðëààð àæèëëàæ áàéñàí Äóëàìñ¿ðýí, Õàäáààòàð, Äîðíîä, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåðèéí ýðõëýã÷ Îþóíáèëýã, Ñ¿õáààòàð çýðýã îëîí õ¿ì¿¿ñ îðîí íóòàãò ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëñíûã äóðüäàõàä òààòàé áàéíà. 90-ýýä îíû ¿åä ñ¿ðüåý ºâ÷èíòýé òýìöýõ àæèëä ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, çàñàã çàõèðãààíààñ àíõààð÷, òóñàëæ áàéëàà. Æèøýýëýõýä, Õýíòèé àéìãèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ãàçðûí äàðãà áàéñàí Öóëáóóð òîõèëîã, óñàí õàíãàìæòàé ýð¿¿ë ìýíäèéõýý ãàçðûí áàéðûã ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåðò ºãººä ººðñ人 ýñãèé ãýð áàðèàä ãàð÷ áàéñàí. Ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåðèéí áàéðíû íºõöëèéã áóñàä 14 àéìàãò ñàéæðóóëñàí þì. Ø¿¿õèéí Øèéäâýð ÿéöýòãýõ Ãàçðûí äàðãà áàéñàí Ãàðàìæèë, ò¿¿íòýé õàìò àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ õîðèãäëóóäûí äóíä ñ¿ðüåý ºâ÷èíã áóóðóóëàõ, ýì÷ëýõýä ìàø èõ ç¿éë õèéñýí, õàìãèéí ñîíèðõîëòîé íü íýã èõ ìºí㺠õºðºí㺠çàðàõã¿éãýýð, ¿íýõýýð àíõààðàë òàâüæ, çºâ øèéäâýð ãàðãàñíû ¿ð ä¿íä õîðèãäëóóäûí áèåèéí æèí áîãèíî õóãàöààíä 5 êã-ýýñ äýýø íýìýãäýæ, íàñ
Áèäíèé áàãàä ýíý ºâ÷íèéã îëîí íèéò èõ õ¿íä õýö¿¿ ºâ÷èí ãýæ õ¿ëýýæ àâäàã, ñ¿ðüåýòýé õ¿ì¿¿ñèéã Çàéñàíãèéí àìàí äàõü ýìíýëýãò èõ óäààí õóãàöààãààð òóñãààðëàí ýì÷èëäýã ãýæ ýìýý ºâºº íàð ìààíü ÿðüäàã áàéëàà. Õàðèí îäîî áîë ýì÷èëãýýíèé õóâüä íèëýýä àõèö ãàð÷ýý... Òýð ¿åä ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èëãýý 12-18 ñàð ¿ðãýëæèëäýã, äýýð íü óëèðëûí ýì÷èëãýý ãýæ 3 ñàðûí õóãàöààòàé ýì÷èëãýýã æèëä 2 óäàà õèéäýã, äýýð íü ýì÷èëãýýã¿é 2 æèëèéí òóðø õÿíàäàã, èíãýýä íèéòäýý äîîä òàë íü 56 æèë, çàðèì òîõèîëäîëä íàñàí òóðøèä íü õÿíàäàã áàéëàà. Ýíý íü òýð ¿åä õýðýãëýæ áàéñàí ýì÷èëãýýíèé ¿ð ä¿í òààðóóõàí áàéñíààñ, íºãºº òàëààñ äàõèëòààñ áîëãîîìæèëæ ºâ÷èëñºí õ¿íèéã èéì óäààí õóãàöààãààð õÿíàäàã áàéæýý. Ýíý íü õ¿í àìûí äîòîð ñ¿ðüåý ýäãýðäýãã¿é ãýäýã áóðóó îéëãîëò òàðàõàä íºëººëñºí áàéõ. Õàðèí áîãèíî õóãàöààíû øóóä õÿíàëòòàé ýì÷èëãýý (ÄÎÒÑ) íýâòð¿¿ëñíýýð ºâ÷òºíã 6-8 ñàðûí äîòîð á¿ðýí ýäãýðýõýä òóñ áîëñîí. ÄÝÌÁ-ûí ÄÎÒÑ áîäëîãûã íýâòð¿¿ëýõýä ñ¿ðüåýãèéí ýì÷ íàð èéì áîãèíî õóãàöààíä ñ¿ðüåý ýäãýíý ãýäýãò èòãýë ìóóòàé, ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð ñ¿ðüåýã îíîøëîæ áîëíî ãýäýãò ýðãýëçýæ áàéëàà. 1994 îíä ìàíàé îðíû õàìãèéí ºíäºð ºâ÷ëºëòýé Äîðíîä àéìàãò ÄÎÒÑ-ûã íýâòð¿¿ëæ, ýì÷èëãýýíèé ¿ð ä¿í 93%-ä õ¿ðñýí þì. Ò¿¿íýýñ õîéø ìàíàé ýì÷ íàð ýì÷èëãýýíèé ýíý àðãûã ººðñ人 õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí ò¿¿õòýé.
ÝÐÕÝÌ ÒÀÍÈË
9
õýëáýë ñ¿ðüåýãèéí ýì íýýõýýñ ºìíº Åâðîïûí îðíóóäàä ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë áóóðñíûã ýðäýìòýä àìüäðàëûí ò¿âøèí ñàéæèðñíààð ë òàéëáàðëàäàã. Áèä ñ¿ðüåýãýýñ õýðõýí ñýðãèéëýõ âý? Ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºí ãýäýã áèäíèé õýí íýãíèé ìààíü ààâ ýýæ, õàíü ¿ð õ¿¿õýä, àõ ä¿¿, õàìààòàí ñàäàí, íàéç íºõºð áàéãàà. Ýíý õ¿íäýý ë áèä ñ¿ðüåý íü ýäãýíý ãýäýãò èòã¿¿ëæ, äýìæèí, ýì÷èëãýýãýý õèéëãýæ äóóñãàõàä íü òóñëààä ºãâºë ºâ÷èëñºí õ¿í á¿ð ýäãýðíý. Õ¿í á¿ð ýäãýðâýë ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð öààøàà òàðõàõ áîëîìæã¿é áîëæ, áóñàä ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñ ºâ÷ëºõºº áîëèíî. Áàñ ìèíèé áîäëîîð õ¿ì¿¿ñ ýä ìàòåðèàëààñ èë¿¿òýé ººðèéí èäýæ õýðýãëýæ áóé õîîë õ¿íñýíä èë¿¿ àíõààðàõ õýðýãòýé. Áèåèéí ãàäíàõ ç¿éëèéã áèø, ººðèéí áèåý õàéðëàæ, ò¿¿íèéãýý äýýäëýõ õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàíàé îðíû õóâüä ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë íýìýãäýæ áàéíà ãýñýí òîî áàðèìò áàéäàã. ¯¿íä íºëººëæ áóé øàëòãààí þó âý? Õýäèéãýýð ñ¿ðüåý õàëäâàðò ºâ÷èí áîëîâ÷ õàëäâàðëàãäñàí á¿õýí ºâ÷èëäºãã¿é, ºâ÷ëºõ ýñýõ íü òóõàéí õ¿íèé áèåèéí ýñýðã¿¿öýë áóþó õîîë óíä, õîðò çóðøèë, ñýòãýë ñàíààíû äàðàìò çýðãýýñ õàìààðäàã, äýýð íü ÄÎÕ-ûí õàëäâàð îäîî ¿åä ãîë òîäîðõîéëîõ õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà. Àìüäðàëûí ò¿âøèí äîîãóóð áîë õîîë óíä òààðóó, ñàíàà çîâîõ ç¿éë èõ áàéíà. Èíãýýä ë õýí èë¿¿ ºâ÷ëºõ âý ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Ñ¿ðüåýãýýð õýí ÷ ºâ÷èëæ áîëîõ ÷ ÿäóó àìüäðàëòàé õ¿í èë¿¿ ºðòäºã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Óëààíáààòàðûí óòàà äèéëäýõýý áîëüñîí. Ýíý íü ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë íýìýãäýõýä íºëººëºõ ¿¿?
Õ¿í òºðºëõòºí ñ¿ðüåýã á¿ðìºñºí óñòãàæ ÷àäàõ áîëîâ óó? Äýëõèé äýýð çîíõèëæ áóé ãîë 3 õàëäâàðò ºâ÷èí äîòðîîñ õóìõààã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä øóìóóëíààñ õàìãààëàõ òîð, ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä áýëãýâ÷ õýðýãëýõ ãýõ÷èëýí õÿëáàð õýðýãñë¿¿ä áàéíà. Õàðèí ñ¿ðüåýãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä àìüñãàëæ áàéãàà àãààðûã òóñãààðëàæ áîëîõã¿é ó÷ðààñ õýö¿¿ þì. 2050 îí ãýõýä ÄÝÌÁ-ààñ ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºëèéã 1 ñàÿ õ¿í àìä 1 áîëãîõ çîðèëò òàâèàä áàéíà. Ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí óíøèã÷äàä õàíäàæ òàíû õýëýõ ¿ã ...
Ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíã óäààí õÿíàäàã áàéñíû óëìààñ òîãòñîí ýäãýäýãã¿é ºâ÷èí ãýäýã áóðóó îéëãîëò á¿ðìºñºí àðèëààã¿éòýé õîëáîîòîé áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà.
ÕÀÆÓÓÄ ÁÀÉÃÀÀ ÕÝÍ ÍÝÃÝÍ ÒÀÍÜ ÓÄÀÀÍ ÕÀÍÈÀËÃÀÆ ÁÀÉÂÀË ÝÌÍÝËÃÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÖÀà ÀËÄÀËÃ¯É ÕÀÍÄÀÆ ØÈÍÆÈËÃÝÝ ÕÈÉËÃÝÆ, ѯÐÜÅÝÒÝÉ ÃÀÐÑÀÍ ÁÎË ÝÌ×ÈËÃÝÝÃÝÝ ÒÀÑËÀËÃ¯É ÕÈÉËÃÝÕÝÄ ÍÜ ÒÓÑËÀÀÐÀÉ.
Ñ¿ðüåý õºãæèæ áóé ÿäóó áóóðàé îðíû ºâ÷èí ãýäýãòýé òà ñàíàë íèéëýõ ¿¿?
Òàíä áàÿðëàëàà.
Àãààðûí áîõèðäîë íü óóøãè áîëîí ãóóðñàí õîîëîéí ºâ÷ëºëä øóóä íºëººëäºã. Ñ¿ðüåýãèéí õóâüä áîë ¿ã¿é, ñ¿ðüåýã ¿¿ñãýäýã íÿí áàéäàã. Ñ¿ðüåýãèéí íÿí íýýñýí Ð.Êîõûí õýëñíýýð “ñ¿ðüåý ººðèéí ¿¿ñãýã÷òýé, çºâõºí òýð ¿¿ñãýã÷ýýð ë ¿¿ñíý” Ñ¿ðüåý ºâ÷íººð èä õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿ì¿¿ñ èõ ºâ÷èëæ áàéíà ãýñýí òîî áàðèìò áàéäàã. Øàëòãààí íü þó áàéäàã þì áîë? Õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿ì¿¿ñ èäýâõèòýé àìüäðàëòàé, îëîí õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöäàã òóë ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâàõ ýðñäýë èõ áàéäàã. ªíººäºð õ¿ì¿¿ñ ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààð õàðüöàíãóé ìýäëýã ìýäýýëýëòýé áîëñîí ÷ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò áàéñààð ë áàéíà?
Äýëõèéí íèéò ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèé 80% íü õºãæèæ áóé 22 îðîíä á¿ðòãýãäñýí áàéäàã. 19-ð çóóíû ýõýíä, ººðººð
10
ÄÝËÕÈÉÄ ÃÀÍÖÕÀÍ
TAIPEI ÇÓÓÍÛ ØÈËÄÝà ÁÀÐÈËÃÓÓÄ ÖÓÂÐÀËÛÍ ÝÍÝ ÓÄÀÀÃÈÉÍ ÄÓÃÀÀÐÒ ÒÀÉÂÀÍÛ ÀËÄÀÐÒ “ÒÀÉÏÝÉ 101” ÖÀÌÕÀÃÈÉà ÒÀÍÈËÖÓÓËÆ ÁÀÉÍÀ Ýíýõ¿¿ áàðèëãà íü 2007 îíûã õ¿ðòýë äýëõèéí õàìãèéí ºíäºð áàðèëãà õýìýýí òîîöîãäîæ áàéñàí òºäèéã¿é 2004 îíä “äýëõèéí õàìãèéí ºíäºð áàðèëãà” øàãíàëûã, 2005 îíä Discovery channel òåëåâèçèéí Èíæåíåðèéí äîëîîí ãàéõàìøèãò á¿òýýë øàãíàë, 2006 îíä Newsweek magazine ñýòã¿¿ëèéí Äýëõèéí øèíý äîëîîí ãàéõàìøèã çýðýã øàëãàðóóëàëòàä òýðã¿¿ëæ áàéæýý. Ýíý áàðèëãûã õàìãèéí àíõ 1997 îíä òóõàéí ¿åèéí õîòûí çàõèðàã÷ áàéñàí ×åí ØóéÁèàíû ñàíàà÷ëàãààð õîòûí òºâ áóþó áèçíåñ õîðîîëîëä áàðèõààð òºëºâëºæ áàéæýý. Ãýõäýý àíõ 101 äàâõàð áèø 66 äàâõàð öàìõàã áàéõààð òîîöîæ áàéñàí áàéíà. Ýíý òàëààð çºâëºëäºõ óóëçàëò 1998 îíû 2 ñàðûí 13 íä çîõèîí áàéãóóëàãäàæ òºñëèéí áàãèéíõíààñ èë¿¿ ºíäºð áîëãîõ ñàíàà÷ëàãà ãàðñàíààð 101 äàâõàð ºíäºð öàìõàã áîëãîõîîð øèéäñýí áàéíà. 2000 îíä áàðèëãûí àíõíû ñóóðèéã òàâüæ íèéò 3 æèë áàðèëãûí ÿâö ¿ðãýëæèëñýí áàéíà. Èíãýýä 2004 îíû øèíý æèëýýð áàðèëãà íýýëòýý õèéæ àëáàí ¸ñîîð àøèãëàëòàä îðæýý. Àëáàí ¸ñíû íýð íü Òàéïýéí ñàíõ¿¿ãèéí òºâ áºãººä äýëõèéä Òàéïýé 101 ãýäãýýðýý íýðä ãàð÷ýý. Ýíýõ¿¿ öàìõàãèéã á¿òýýõäýý õ¿÷òýé ãàçàð õºäëºëòºä òýñâýðòýé, ìºí 60ì/ñ-èéí õ¿÷òýé ñàëõèíä òýñâýðòýé áàéõààð òîîöîæ á¿òýýñýí. Õ¿÷òýé ñàëõè áîëîí áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí ¿åä öàìõàãèéã òîòâîðòîé áàéëãàõûí òóëä áàðèëãûí 88-91 äàâõàðûí òºâ õýñýãò æèæèã áºìáºëã¿¿äèéã àãóóëñàí õ¿íä æèíòýé ä¿¿æèí áºìáºëºã áàéäàã áºãººä ýíý íü áàðèëãûí òýíöâýðòýé áàéäëûã õàäãàëàõàä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Áàðèëãûí öàõèëãààí øàòûã ßïîíû Òîøèáà êîðïîðàöè ¿éëäâýðëýñýí áºãººä ñåêóíäýä 60 êì/ö õóðäòàé. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýðýý ìºí øèíý àìæèëòûã òîãòîîæýý. Òàâàí äàâõàð íü ãàçðûí òºâøíººñ äîîð 101 äàâõàð íü ãàçðûí òºâøíººñ äýýøýý áàéðëäàã. Öàìõàã îðîéí 6 öàãààñ 10 öàãóóäûí õîîðîíä 7 õîíîãèéí ºäºð á¿ð ººð ºí㺺ð ãýðýëòäýã áºãººä áàÿð ¸ñëîëûí ¿å¿äýýð ºí㺠ºíãèéí ñàëþò áóóäàæ áàéõààð á¿òýýãäæýý. Ýíý ºíäºð áàðèëãàä Òàéâàíû ñî¸ë, ò¿¿õ äóðñãàëûí äýëã¿¿ð¿¿ä, áðåíä çàãâàðûí äýëã¿¿ð¿¿ä, ºíäºð çýðýãëýëèéí ðåñòîðàí, îôôèñ, õàìãèéí äýýä äàâõàðóóäàä äýýä õýìæýýíèé óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çààëóóä áàéäàã áàéíà. Òàéâàíû ñîð áîëñîí ýíý á¿òýýëèéã ¿çýõýýð äýëõèéí îëîí ìÿíãàí æóóë÷èä Òàéâàí óëñûã çîðèäîã àæýý. Õýðýâ òà Òàéâàí óëñûã çîðèõ ãýæ áàéãàà áîë äýëõèéä òàíèãäñàí ýíýõ¿¿ öàìõàã òàíû çààâàë ¿çýõ á¿òýýë¿¿äèéí íýã áàéíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
ïÉ
¯ÄÝÕ ¯ Ë È ÝÄ ÌÝÄÝÕ
é ã. Õ¿íè á¿ðääý íýã òàëààñ ñ à à í ñ % íü ó îëöîæ àð èéí 70 öóóëàëòàä îð óóðøäàã ÷àí ä î á õ à ä è ì õ í î å à ç à è ö á í à õ¿íèé äàã. í äóëàà ãýí õóã õ¿ðñýí õáîäèé ºº òàëààñ ò¿ð óóëàõàä òóñàë ëààð áèåä ä à í ì à ñ å à è Í ö éä ºã üá ûã çîõè ýõ óñ í ññàí áà àëàõ, í áèåí ä óëààíûã õàäã í òåìïåðàòóð ñóóä óñàíä óó ãýýð ýíý ¿éë ä èé ò áîäè íãýäýã. Óñã¿é ä õ¿ð÷ òýæýýë áèåèéí óíû öàãò áèå òýæýýë õ à øè íèé ¿äý ç ä ã ë à º í áèåä èéí á¿õ õýñã¿ àãäàõ óñ íü ¿å ààðä î íü ºâ ø ä ã ä î è ð ä ñ îâ óóë áîä õáî Áèå ìà àòòàéãààð áîë þì. Áèå ìàõ éäàã. ¯åíä àã ñëîõ ¿¿ðãèéã à é ø á ¿ ã å ã ñ é ¿ üó ìæ íè òî îðæ õ áîëî öóñíû 92% í ãàõ áîëîí ò¿¿ à ä ã à â ÿâö ÿ ýãòýé áàãàñ ëàõ ¿¿ð ýëòèéã äàìæóó ðîíä ¿¿ñýõ ¿ð ã áàéíà. äî îî ÿñíû õ ýä ìºí îðîëö õ ý ã ò ý ã¿éö
ÆÈÌÑ ÍÎÃÎ ÓÑ ÍÜ Ì ÎÍÄ ÀÃÓÓËÀÃ Ä ÈÊÐÎÝ ËÅÌÅÍÒ ÀÕ ¯¯Ä ÁÎËÎ ÁÎÄÈÑ ÓÓÄÀÀÐ Í ÒÝÆÝÝËËÝ Ã ÁÀßËÀà ÁÀÉÄÀà Áèäíèé º . äºð
òóòìûí õ óñ áàãà õ ¿íñíèé ýìæýýãýý á¿òýýãäý ð àãóóëà õ¿¿í¿¿äý áîëîâñð ãääàã Ạóóëàõ ÿâ 㺺ä ò¿¿í ä àëãà áîë ö à ä ó ñ í û èõýíõè èéã äîã. Øèí àãóóëàãä ý æèìñ õýñýã óó äàã áºãº ð í ø î ã èæ î î í º ä óñ èõ õ ä òà õàíã ÷àääàã á ýìæýýòýé àëòòàé õ îë ºäºð ý ì òóòàì õý ðýãëýõ ø æýýãýýð õýðýãëýæ íýã ëèòð èíãýíèé õýý õýìæ õ¿ðòýë á ýýã óóðóóëæ áîëîõ òà ëòàé.
ÓÍÄÀÀ ÁÎËÃÎÍ ÁÈÅ ÎÐÃÀÍÈÇÌÛà ØÈÍÃÝÍÝÝÐ ÕÀÍÃÀÕïÉ. Óðãàìëûí ýñýä àãóóëàãäàõ óñ íü á¿òöèéí õóâüä áèäíèé áèåèéí ýñ äýõ óñíû á¿òýöòýé áàðàã èæèë òóë áèå ìàõáîä ò¿¿íèéã ººðòºº øèíãýýõýä áàãà õóãàöàà, ýíåðãè çàðöóóëäàã. Åðºíõèé人 õ¿í õýðýãëýõ óíäààãàà ñîíãîõäîî áîëãîîìæòîé õàíäàõ õýðýãòýé. ßàãààä ãýâýë óíäàà áîëãîí òàíû áèå îðãàíèçìûã øèíãýíýýð õàíãàõã¿é.
ǪÃÈÉÍ ÁÀËÛ Ã ÁÓÖÀËÃÀÂÀË ÓÑ, ÝËÑÝÍ ×ÈÕÝÐ, ÃËÞÊÎ Ç ÁÎËÎÍ ÇÀÄÀ ÐÄÀà Ǻãèéí áàëò
àé öàé íü ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é õ¿íè öàéíä ò¿¿íèéã õè é áèåä à÷ òóñòàé éõýä ººðèéí àíàã . Õàðèí õàëóóí ààõ ÷àäâàðàà àëäà çºãèéí áàëíû á¿ íà. 50-60°ñ õàëó õ ¿íýò ç¿éëñ /ôåð óí óñàíä ìåíò, âèòàìèíóó áóöëàìãàé õàëóóí ä/ àëäàãääàã. Ǻãè óñàíä õýçýý ÷ õèéæ éí áàëûã áîëîõã¿é. Õýðýâ óñ, ýëñýí ÷èõýð, çºãèéí áàëûã áóöà ãëþêîç áîëîí çà ëã äàðäàã. Õàðèí 40 àâàë àíàãààõ ÷àäâàðàà °ñ óñàíä çºãèéí õàäãàëíà. áàë á¿õ Ǻãèéí áàë íü áèîëîãèéí èäýâ õò 100 ãàðóé àì ñàéõàí àìòòàé, èíäýìèéã ººðòºº ºåã òýæýýëëýã á¿ àãóóëñàí òýýãäýõ¿¿í þì. áàëûã òàìèð ñýëá Ýðò äýýð ¿åýñ ýõ ýõ, íàñ óðòàñãàõ, ëý í çºãèéí àì ãýìòýõ áîëîí öóñ áàãàäàõ çýðý ýëäýâ øàðõ, õèé ã ºâ÷íèé ¿åä ýì÷è õà íè ëãýýíèé æóðìààð àëãà, Ǻãèéí áàëûã õý õýðýãëýæ èðæýý. ëýí äîðîî òàâèõà ä ñàéí øèíãýäýã õàíãàìæ ñàéòàé ãýíý. Ó÷èð íü õý òóë çºãèéí áàë õó ë íü öóñàí ðäàí øèìýãääýã áàéíà.
ÌÝÄÝÕÝÄ È˯ ¯ÄÝÕïÉ
12
ÕÝËÝËÖ¯¯ËÝÃ
ÒÀ ѯÐÜÅÝ ªÂ×ÍÈÉ ÒÓÕÀÉ ÞÓ ÌÝÄÝÕ ÂÝ? 19-ð çóóíû ñ¿¿ëýýð ÀÍÓ, Åâðîïûí îðíóóäûí äîëîîí õ¿í òóòìûí íýã íü ñ¿ðüåýãýýð ºâäºæ íàñ áàðæ áàéâ. 1882 îíû 3 ñàðûí 24-íä äîêòîð Ðîáåðò Êîõ ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü áàêòåðèéí ãàðàëòàé ãýäãèéã îëæ ìýäñýíýý çàðëàñàíààñ õîéø á¿òýí çóóíû äàðàà áóþó 1982 îíä Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà, Ñ¿ðüåý óóøèãíû ºâ÷èíòýé òýìöýõ îëîí óëñûí õîëáîîíû äýìæëýãòýéãýýð àíõíû Äýëõèéí Ñ¿ðüåýòýé Òýìöýõ ªäðèéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæýý. Óã ¿éë àæèëëàãàà ñ¿ðüåý ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ÿìàð èõ õîð óðøèãòàé áîëîõ, ò¿¿íèé õºãæèæ áóé îðíóóäàä áîëîí äýëõèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä ýìãýíýëòýéãýýð íºëººëæ áàéãààã îëîí íèéòýä
òàíèóëàõàä ÷èãëýãäýí çîõèîí áàéãóóëàãäæýý. Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíû áàñ íýãýí çîðèëãî íü äýëõèéí õ¿í àìûí ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààðõ ìýäëýã ìýäýýëëèéã äýýøë¿¿ëýõ, ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ¿éëñýä îðîëöîæ áàéãàà á¿õ îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã áóñäàä òàíèóëàõ ÿâäàë þì. Äýëõèéí õýìæýýíä æèë á¿ð 9.4 ñàÿ õ¿í ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ºâäºæ 1.7 ñàÿ õ¿í óã ºâ÷íººð íàñ áàðäàã ãýñýí òîî áàðèìò áàéäàã ãýíý. Ìàíàé óëñûí õýìæýýíä ÷ ãýñýí ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëò òîãòâîðòîé áóóðàõã¿é áàéíà. Ìàíàé îðîíä 2008 îíû áàéäëààð 4223 ñ¿ðüåýãèéí øèíý òîõèîëäîë íýìæ á¿ðòãýãäæýý.
ÄÓÓ×ÈÍ Ð.ÀÌÀÐÁÀßÑÃÀËÀÍ
“ØÈÍÝ ¯Å” ÏÐÎÄÀÊØÍÛ ÇÀÕÈÐÀË Í.ÀÐÈÓÍÁÎËÄ
Ñ¿ðüåý ºâ÷èí ãýäýã áîë ìèíèé îéëãîæ áàéãààãààð õóâü õ¿í ººðèéíõºº áèåäýý òàâèõ àíõààðàë ñóëààñ áîëæ ¿¿ñäýã ãýæ îéëãîäîã. Ãýõäýý ýíý íü ýäãýäýãã¿é ºâ÷èí áèø. Ñ¿ðüåý ºâ÷èíòýé òýìöýõýä õ¿íèé ñýòãýëç¿é ÷óõàë áàéäàã þì øèã áàéíà ëýý. Ãîë íü ýì÷èëãýýãýý ¿ð ä¿íòýé äóóñòàë íü øàíòðàõã¿éãýýð õèéæ ÷àäâàë ýíý ºâ÷èí îð ìºðã¿é óñòàõ á¿ðýí áîëîìæòîé ãýæ áè îéëãîäîã. Õàíèàä õ¿ðýýä õàòãàà õ¿íäýðñíýýñ óóøãèíû ñ¿ðüåý áîëäîã áîëîâ óó ãýæ îéëãîäîã. Òèéìýýñ õàíèàä òîìóó õ¿ðâýë ñàéí ýì÷ëýõ ¸ñòîé. Äóòóó îðõèñíîîñ áîëæ ë ýíý ºâ÷íèé ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã þì áîëîâ óó ãýæ áîääîã. Áè ìýðãýæëèéí õ¿í áèø ó÷ðààñ ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààð èéì ë îéëãîëòòîé ÿâäàã. Ãýõäýý ýíý áîë ýäãýðäýã ºâ÷èí. Õàìãèéí ãîë íü ñàéí ýì÷ëýõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã.
Ñ¿ðüåý ºâ÷èí áîë àìüñãàëûí çàìûí ãîö õàëäâàðò ºâ÷èí ãýæ ìýäíý. Óóøãèéã ºâ÷ë¿¿ëäýã. Íèéãýìä áîë ñ¿ðüåýã íèéãìèéí àéõòàð òîì õàëäâàðò ºâ÷èí ãýæ ìýäíý. Ñ¿ðüåý áîë ýäãýðäýã ºâ÷èí ãýõäýý ýäãýðýõäýý èõ óäààí, íèéãýìäýý áîëîí îð÷èí òîéðíû õ¿ì¿¿ñòýý õîð õºíººëòýé òèéì ë ºâ÷èí ãýæ ñîíñîæ áàéñàí. Äóòóó ýì÷èëñýí õàíèàä äóòóó ýì÷èëñýí õàòãààíààñ ¿¿ñýëòýé ºâ÷èí ë ãýæ ñîíñîæ áàéñàí.
ÒÀ ѯÐÜÅÝ ªÂ×ÍÈÉ ÒÓÕÀÉ ÞÓ ÌÝÄÝÕ ÂÝ?
ÕÝËÝËÖ¯¯ËÝÃ
̯ÎÍÒ “ªã뺺” õºòºëáºðèéí õºòëºã÷, ðåäàêòîð
A-capella õàìòëàãèéí äóó÷èí
Ý.̪ÍÕÒªÐ
Ã.ÃÝÐÝË Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òóõàé ñîíñîæ áàéñàí ÷ ýíý ºâ÷íèé òóõàé áîëîí ÿàæ õàìãààëàõ ¸ñòîéãîî ñàéí ìýäýõã¿é ë áàéäàã. ªâ÷èí ãýäýã õýëæ áóñ õèéñ÷ èðäýã áîëîõîîð åð íü õ¿í ººðèé㺺 áîëîí õ¿ì¿¿ñèéã õýðõýí àñðàí õàìãààëàõ òàëààð áîëîí ÿàæ ñýðãèéëýõ ¸ñòîéãîî ìýäýõ ¸ñòîé áàéõàà. Ýíý àéìøèãòàé ºâ÷íººð îëîí õ¿í, õ¿¿õä¿¿ä ºâäºæ áàéãàà ãýæ äóóëñàí. ̺í îéð äîòíû ìààíü íýãýí àõ áàñ ë ýíý ºâ÷íèé óëìààñ àìèà àëäàæ áàéñàí þì. Ãýõäýý õàéíãà çàíãààñàà áîëæ õóãàöàà àëäàõã¿éãýýð ýðòõýí ýì÷ë¿¿ëæ îíîøëóóëàõ õýðýãòýéã îéëãîñîí.
Äóó÷èí Á.ÌÀÐÀËÆÈÍÃÎÎ Ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü àðèóí öýâýð ñàõèàã¿éãýýñ áîëîí àìüñãàëûí çàìààð õàëäâàðëàäàã. Ýäãýðäýã ºâ÷èí. Ñ¿ðüåý ºâ÷èí èëýðñýí òîõèîëäîëä ÿàðàëòàé ºðõèéíõºº ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé. Òýãñíýýðýý öààøèä àâàõ àâàõ àðãà õýìæýý íü èë¿¿ õÿëáàð áîëíî. Ýì÷ëýãääýã ºâ÷èí ó÷ðààñ ñàíàà çîâîõ õýðýãã¿é ãýæ áîääîã.
Ñ¿ðüåý ºâ÷èí ãýëòã¿é àëèâàà íýã ºâ÷íèéã òóñ÷èõààä õ¿íäýðñýí ¿åä íü î÷èæ ýì÷ë¿¿ëýõ áóñ íààíà íü çààâàë ýì÷èä ¿ç¿¿ëýõ áîëîí øèíæèëãýý õèéëãýæ áàéõ õýðýãòýé. ßäàæ óëèðàëä íýã óäàà î÷èæ øèíæèëãýý õèéëãýäýã áàéõ õýðýãòýé. Õ¿í ººðòºº õàéðòàé áàéõ õýðýãòýé. Áè ÿìàð ºâ÷èí òóñ÷ áîëçîøã¿é áàéíà, ìèíèé ÿìàð ýðõòýí ºâ÷ëºõ ìàãàäëàëòàé áàéíà âý ãýäãýý ìýäýõ, ìºí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéõ ¸ñòîé. Õ¿ì¿¿ñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâààã¿éãýýñ ºâäñºíèéõºº äàðàà º÷íººí ýì òàðèà õýðýãëýýä ÿìàð ÷ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë çºí人 ãàðäàã.
Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéëãýæ áàéãàà ºâ÷òºí Ý. 25 íàñòàé, ýìýãòýé Àíõ áè ñ¿ðüåýãýýð ºâäºõººñ ºìíº ñ¿ðüåýãèéí òàëààð ìýäýõ ç¿éë áàãà áàéëàà. Ìèíèé ººðèéí ñ¿ðüåýãèéí òóõàé îéëãîëò íü ñ¿ðüåý õ¿íýýñ õ¿íä õàëääàã, ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿í òóðæ ýöäýã ãýæ áîääîã áàéñàí. Áè 2008 îíä õî¸ð äàõü õ¿¿õäýý òºð¿¿ëýýä áèåèéí ýñýðã¿¿öýë èõ ñóëàðñàí. Òýð ¿åýñ àìüñãààäààä, õºëðººä áàéñàí òóë ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èä õàíäñàí. Ãýðýëä öýýæíèé çóðàã àâàõóóëæ öýðíèé øèíæèëãýý ºãñºí. Òýãýýä øèíæèëãýýíèé õàðèóãààð óóøãèíû ñ¿ðüåýòýé áîëîõ íü òîãòîîãäñîí. Ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ºâäñºíºº ìýäýýä ñýòãýëýýð èõ óíàñàí. Íàéç íºõºä õàìààòíóóäààñàà èõ ñàíàà çîâæ òýäíýýñ ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºíºº îäîîã õ¿ðòýë íóóæ ÿâäàã. Òýäýíä ñ¿ðüåýòýé ãýæ õýëáýë íàìàéã ìóóõàé ºâ÷èí òóññàí ãýýä áóðóóãààð áîäîõ áîëîâ óó ãýýä ãýæ áîääîã þì. Ýì÷èëãýý ýõýëñíýýñ õîéø îäîî 3 ñàð áîëæ áàéíà. Áèåèéí áàéäàë ñàéæèð÷ áàéãàà. Îäîî áè ýìýý òàñëàëã¿é ºäºð á¿ð óóãààä ýäãýðíý ãýñýí èòãýëòýé áîëñîí.
14
ÕÝËÝËÖ¯¯ËÝÃ
ժѯÒ-èéí ÑÒÑÀ-íû äàðãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí óäèðäëàãûí òýðã¿¿ëýõ çýðãèéí ýì÷, êëèíèêèéí ïðîôåññîð, Àíàãààõ Óõààíû äîêòîðàíò Ä.Õàíäààñ¿ðýí
Õ¿í àìûí äóíä ñ¿ðüåýãèéí òàëààð ìýäëýã äýýøë¿¿ëýõ, ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíä ýì÷èëãýýãýý òàñëàõã¿é, òóóøòàé õèéëãýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, óðàìøóóëàõ, ñ¿ðüåýòýé õîëáîîòîé ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã áóóðóóëàõ, ñ¿ðüåýãèéí ºíäºð ÷àíàðòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõèéã øààðäàõ çýðýã àæèëä îëîí íèéòèéí îðîëöîî ìàø ÷óõàë áàéäàã.
Mycobacterium tuberculosis ãýãäýõ ñ¿ðüåýãèéí íÿíãààð ¿¿ñãýãääýã ºâ÷èíã ñ¿ðüåý ãýíý. Èõýíõ òîõèîëäîëä óóøãèéã ãýìòýýäýã ÷ áóñàä àëü ÷ ýðõòýíã ãýìòýýæ áîëíî. Àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷íèé øèíæ òýìäýãòýé á¿õ ºâ÷òºí ñ¿ðüåýã èëð¿¿ëýõ, ¿çëýã øèíæèëãýý, îíîøëîãîîã àâ÷ ÷àääàãã¿é. Ýíýõ¿¿ áàéäàë íü ñ¿ðüåýã ýðò èëð¿¿ëýõ, áîëîìæèéã àëäàõ, óëìààð ºâ÷èí õ¿íäðýõ, Ì.Tuberculosisèéí õàëäâàð ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñò òàðõàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Óäààí õóãàöààãààð õàíèàëãàæ áóé ºâ÷òí¿¿äèéí õóâüä ñ¿ðüåýòýé áàéõ ìàãàäëàë íü òóõàéí õ¿í àìûí äóíä ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëò õýð áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéäàã. Ñ¿ðüåýãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿íäýñíèé ò¿âøèíä õýðýãæèæ áàéãàà ÷ ãýñýí ò¿¿íèé ÷àíàð , õ¿ðòýýìæèíä íºëººëäºã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ áàéäàã. ßäóóðàë, æåíäåð, ãóòààí äîðîìæëîõ, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò áîëîí ãàçàð ç¿éí áàéðøèë çýðýã íü ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ¿éë÷èëãýý àâàõ, õ¿ðòýõýä ñààä ó÷ðóóëäàã. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí îðîí íóòãèéí ¿ç¿¿ëæ áóé ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ÷àíàðã¿é áàéõ, õ¿ðòýýìæ õàíãàëòã¿é áàéõ çýðýã íü ñ¿ðüåýãèéí õºòºëáºðèéí ¿ð ä¿íä íºëººëäºã. Ìîíãîë îðíû õóâüä ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºëèéí ò¿âøèí àðâààä æèëèéí òóðø ºññºí áàéäàëòàé áàéñàí áºãººä áàéãààä ñàÿõíààñ òîãòâîðæèõ õàíäëàãàä îðæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ºñºëò íü íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû õ¿ðòýýìæ, ÿäóóðàë, áóñàä íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëò çýðãýýñ áîëæýý. Ýíý íü ÿëàíãóÿà ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëýã áîëîõ îðîí ãýðã¿é õ¿ì¿¿ñ, õîðèãäëóóä áîëîí øèëæèí ñóóðüøèã÷èä èë¿¿òýé ãàçàðò òîõèîëäîæ áàéíà. Ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºëèéí òàðõàëòûã èë¿¿ õóðäàí áóóðóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãààãèéí ººð íýã øàëòãààí íü ñ¿ðüåýãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õýò òºâëºðºë, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí õ¿íèé íººöèéí äóòàãäàë, àæëûí õýò èõ à÷ààëëààñ õàìààðàëòàé ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ, îðîí íóòãèéí áîëîí ¿íäýñíèé ò¿âøèíä øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðûí äýìæëýã òóñëàìæ áîäëîãûí ò¿âøèíä ºíººãèéí øààðäëàãàä õ¿ðýýã¿é çýðýã íü óëñûí õýìæýýíä ñ¿ðüåýã õÿíàõ àæèëä èõýýõýí õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéíà. Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ñýðãèéëýõ àæëûí ÷óõàë íýã õýñýã áîëîõ ñ¿ðüåýã ýðò èëð¿¿ëýõ, çºâ îíîøëîõ, ¿ð ä¿íòýé ýì÷ëýõ íü çºâõºí ºâ÷òí¿¿äýä ¿ç¿¿ëæ áóé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé àñóóäàë òºäèéã¿é íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí õàðèó àðãà õýìæýýíèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Äýëõèé íèéòýä ñ¿ðüåýòýé áîëîí ñ¿ðüåýãèéí ñýæèãòýé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ¿íäñýí çàð÷èì íü àäèë áàéäàã. Ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ ¿ð ä¿í ºíäºðòýé, çºâëºìæ áîëãîæ áóé áîäëîãî áîë øóóä õÿíàëòòàé ýì÷èëãýý (ÄÎÒÑ ) þì.
Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéëãýæ áàéãàà ºâ÷òºí Ê. 22 íàñòàé, ýìýãòýé Ñ¿ðüåýãýýð ºâäºõººñ ºìíº áè ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààð ìýääýãã¿é áàéñàí. Õàðèí ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿í õàëäâàð òàðààäàã ãýæ ñîíñîæ áàéñàí. Æèëèéí ºìíº õàíèàä õ¿ðýýä áàðàã 2 äîëîî õîíîã õàíèàëãàæ ÿâñàí. Òýãýýä 1-ð ýìíýëãèéí óóøãèíû ýì÷èä ¿ç¿¿¿ëñýí. Ýì÷èéí çºâëºñíèé äàãóó Ñîíãäî ýìíýëýãò öýýæíèé çóðàã àâàõóóëñàí. Øèíæèëãýýíèé õàðèó óóøãè óñòñàí ãýæ ãàðñàí. Òýãýýä ñ¿ðüåýãèéí êëèíèêò õýâòýýä óóøãèíû óñàà àâàõóóëñàí. Àíõ ýíý ºâ÷íººð ºâäñºíºº ìýäýýä ñýòãýëýýð èõ óíàæ ýâã¿é ñýòãýãäýë òºðæ áàéñàí. Ýì÷èëãýý õèéëãýõ ÿâöäàà ñ¿ðüåýãèéí òàëààð èë¿¿ èõ ç¿éë ìýäýæ àâñàí. Ýì÷èëãýý 6 ñàð ¿ðãýëæèëäýã, ýìýý ºäºð á¿ð õÿíàëòòàé óóõ ¸ñòîé, èë÷ëýã èõòýé õîîë õ¿íñ õýðýãëýõ õýðýãòýé ãýõ ìýò. Îäîî ìèíèé ýì÷èëãýý äóóñàõàä öººõºí õîíîã ¿ëäñýí. Ýì÷èëãýýíèé ÿâöàä õýä õýäýí óäàà øèíæèëãýý õèéëãýñýí. Áèåèéí áàéäàë ñàéæèðñàí æèí íýìýãäñýí ìºí áè ýäãýð÷ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéãàà.
Ñ¿ðüåýãèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéëãýæ áàéãàà ºâ÷òºí Á. 43 íàñòàé, ýðýãòýé Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òóõàé óðüä íü þó ÷ ìýääýãã¿é áàéñàí. Áè ººðºº àæèëã¿é, ãàäóóð èõ òýíýäýã áàñ àðõè óóäàã áàéëàà. Òýãýýä íýã óäàà õàíèàä õ¿ðýýä èõ óäààí õóãàöààãààð õàíèàëãàñàí. ªðõèéí ýìíýëýã äýýð î÷ñîí ÷èíü ºðõèéí ýì÷ Ä¿¿ðãèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Íýãäýë äýýð î÷èæ öýýæíèé çóðãàà àâàõóóë ãýñýí. Çóðãàà àâàõóóëààä ñ¿ðüåýãèéí ýì÷èä ¿ç¿¿ëýõýä öýðíèé øèíæèëãýý ºã ãýñíèé äàãóó øèíæèëãýýã ºãñºí. Òýãýýä ýì÷èéí îíîøëîñíîîð óóøãèíû õàëäâàðòàé ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ºâäñºíºº ìýäñýí. ªäñºíºº ìýäýýä èõ öî÷èðäñîí áºãººä ñýòãýë äîòðîî ýíý ìóóõàé ºâ÷íººð ºâäºõ ãýæ äýý ÿäàæ ñ¿ðüåýãýýñ ººð ºâ÷íººð ºâäºõã¿é ÿàâ äàà ãýæ áîäîæ áàéñàí. Ñ¿ðüåýãèéí òóõàé íîì òîâõèìîë, ãàðûí àâëàãà, ñàíàìæóóäûã óíøààä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òóõàé áàãà ÷ ãýñýí ìýäýýëýëòýé áîëñîí. Ýì÷èëãýýíèé ÿâöàä 4 óäàà öýðíèé øèíæèëãýý ºãºõºä õàìãèéí ñ¿¿ëèéí øèíæèëãýý ñºðºã ãýæ ãàðñàí. Øèíæèëãýý ñºðºã ãàðàõàä èõ áàÿðëàñàí. Óðüä íü áè ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿í ýäãýðäýãã¿é ãýæ áîääîã áàéâ. Îäîî ìèíèé áîäîë ººð÷ëºãäñºí. Áè ñ¿¿ëèéí ñàðóóäûí øèíæèëãýýãýý öàã òóõàéä íü ºãíº òýãýýä ýäãýðíý ãýñýí áîäîëòîé áîëñîí. Ìèíèé òºëºº ñàíàà òàâüæ íàìàéã ýäãýð¿¿ëýõýä òóñàëæ áàéãàà á¿õ õ¿ì¿¿ñ áàéãóóëëàãóóäàä áàÿðëàæ ÿâäàã.
ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ
15
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ “ÄÀÉÑÀÍ”. ÝÍÝ ÁÎË ÀÆÈË. ªìíº íü òºâºãã¿é õèéæ àìæóóëààä áàéäàã àæèë îäîî òºâºãòýé ñàíàãäàí, ºäºð õîíîã ºíãºðºõ òóñàì àæèë àìæèõã¿é áîëæ, àìæèëò á¿òýýë óëàì á¿ð áàãàñààä áàéãàà ìýò ñàíàãääàã. Ãýð á¿ëèéí çàðäàë óëàì ºñ÷ áàéõàä õàðèí òàíû ýð÷ õ¿÷, ÷àäàë, öàã õóãàöàà õî¸ð óëàì áàãàññààð...
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ “ÄÀÉÑÀÍ” ÃÝÐ Á¯Ë. “Ñàíàà áàéñàí ÷ ñà÷èé õ¿ðýõã¿é” ãýäýã÷ëýí ãýð á¿ë, õ¿¿õýä ºñ÷ òîðíèõ òóñàì õýðýãëýý óëàì á¿ð íýìýãäýæ, òàíààñ á¿ð ë èõèéã íýõýæ øààðäñàíààñ òà óóð óöààðòàé áîëæ òýäíýýñ “çàëõäàã”.
Àìüäðàëûí ÿâöàä òóëãàðñàí òîì æèæèã ýëäýâ àñóóäàë, áýðõøýýëýýñ áîëæ äåïðåññ áóþó ñýòãýë óíàëòûí áàéäàëä îðîõ íü õ¿í á¿ðò òîõèîëääîã.
ĪЪÂįÃÝÝÐ “ÄÀÉÑÀÍ” – ÝÍÝ ÁÎË ÕÓÂÜ ÇÀßÀ:
Ýðãýí òîéðîíä áîëæ áóé á¿òýëã¿é, äàðàìòòàé, ñºðºã ç¿éëñèéí á¿õ ë áóðóóã õóâü çàÿàíäàà äààòãàæ ¿çýí ÿäàõ ñýòãýë òºðæ, îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñòýéãýý ÷, àæèë äýýðýý ÷ õýð¿¿ë ìàðãààí ºäººõ ñîíèðõîëòîé áîëäîã. Ýíý îëîí “äàéñíààñ” ñàëàõ àðãà öººíã¿é áàéõ áºãººä Òýð òóñìàà ýð÷¿¿ä íàñíû îíöëîãîîñ õàìààð÷ ñýòãýë ñàíààíû ã¿í õ¿í á¿ðèéí çàí àâèð, àøèã ñîíèðõîëä òààðñàí ºâºðìºö õÿìðàëä îðîõ íü íèëýýä òîõèîëääîã. Ýíýõ¿¿ õÿìðàëûí õàìãèéí îíöëîãòîé. Èõýíõ ýð÷¿¿ä ôèçèîëîãèéí àðãóóäûã õ¿íä ¿åèéã “äóíä íàñíû õÿìðàë” õýìýýí íýðëýõ áºãººä 40 – 42, 48 õýðýãëýõèéã ýðõýìëýäýã. ªºðººð õýëáýë, ººðèéí áèå – 50 íàñíûõàí õàìààðíà. Ýíý íàñàíäàà ýð÷¿¿ä àìüäðàëûí ýð÷ õ¿÷ýý îðãàíèçìàà “ñýãñýð÷ ñýðãýýõèéã” èë¿¿ä ¿çýõ áºãººä àëäàæ áóéã ìýäýð÷ ýõëýõèéí õàìò ºíãºðñºí àìüäðàëàà ýðýãö¿¿ëýí ººðººñºº çàëóó îõèä, á¿ñã¿é÷¿¿äòýé õàéð äóðëàëûí áîäîæ, þóã õèéæ á¿òýýæ ÷àäñàí, þóã íü ÷àäààã¿éã ä¿ãíýí èðýýä¿éä “ðîìàí” ¿¿ñãýõ, ýðìýëçýëòýé áîëäîã áàéíà. Ìýäýýæ õèéæ àìæèõã¿é ç¿éëñèéí òóõàé òóíãààí õÿìðàëä îðäîã. õýðýã, äóðëàë õ¿íä òîäîðõîé õýìæýýãýýð ýåðýã ýð÷ õ¿÷ ºã÷ ñýòãýë ñýðãýýí, çàëóóæóóëàõ íºëººòýé ÷ ýíýõ¿¿ Äóíä íàñíû ýð÷¿¿äèéí ñýòãýëèéã õÿìðààã÷ àðãà íü ìàø îëîí ñºðºã ç¿éëñèéã àðààñàà äàãóóëäàã ãýäãèéã á¿õ þì ºíãºðñºí õîéíî óõààðàõ íü äýíä¿¿ äºðâºí “äàéñíûã” íýðëýå. õàðàìñàëòàé áèø ãýæ ¿¿?
ÍÝÃįÃÝÝÐ “ÄÀÉÑÀÍ”. ÝÍÝ ÁÎË ÕªÃØÈÐ× ÁÓÉ ÁÈÅ ÌÀÕÁÎÄÜ.
¯ñ áóóðàëòàí, óíàæ õàëöàðíà. Øàòààð ºãñºõ, õóðäàí àëõàõàä àìüñãààäàí, óðüäûí í¿äíèé ãàë öîã àëãà áîëæ, õºë ãàðûí áóë÷èí õàòèíãàðøèæ, ã¿çýý ñóóí òàðãàëàõ ãýýä îëîí òààã¿é øèíæ òýìäã¿¿ä èëýð÷ ýõýëíý.
16
¯ÍÄÑÝÍ ÑÝÄÝÂ
“ÌÝÄÝÕïÉ. ÀÐÕÈ ÓÓÑÍÀÀÑ ÝÑÂÝË ÕÀÍÈÀÄ Õ¯ÍÄÝÐÑÍÝÝÑ ÕÀËÄÂÀÐ ÀÂÑÀÍ ÁÀÉÕ…”, Ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð õýðõýí äàìæäàã âý? Òà õààíààñ õàëäâàð àâñàí ãýæ áîäîæ áàéíà? “Ìýäýõã¿é. Àðõè óóñíààñ ýñâýë õàíèàä õ¿íäýðñíýýñ õàëäâàð àâñàí áàéõ…”, “Ìýäýõã¿é. Àðõè óóñíààñ ýñâýë õàíèàä õ¿íäýðñíýýñ õàëäâàð àâñàí áàéõ…”, “Äààð÷ ÿäàðñíààñàà áîëæ ºâäñºí áàéõ…”, “Áàãà áàéõàä õàìààòíû íýã ýã÷ ºâäñºí. Òýãýõýä õàëäâàð àâñàí ãýæ áîäîæ áàéíà…” Òèéìýý, ñ¿ðüåý õàëäâàðòàé ºâ÷èí. Ãýõäýý ñ¿ðüåýòýé áîëãîí õàëäâàðòàé áèø. Íèéò òîõèîëäëûí 70 îð÷èì õóâü íü óóøãèíû ñ¿ðüåý, ¿ëäñýí íü áóñàä ýðõòíèé ñ¿ðüåý áàéäàã. Óóøãèíû ñ¿ðüåý íü äîòðîî õàëäâàðòàé áà õàëäâàðã¿é õýëáýð ãýæ áàéõ áºãººä óóøãèíû áóñ ýðõòíèé ñ¿ðüåý íü õàëäâàðã¿é áàéäàã. ªºðººð õýëáýë çºâõºí óóøãèíû õàëäâàðòàé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºí ë áóñäàä õàëäâàð äàìæóóëàõ àþóëòàé. Ñ¿ðüåý íü õàíèàä òîìóóíû àäèë àãààð äóñëûí
çàìààð äàìæäàã. Õàëäâàðòàé õ¿í õàíèàõ, íàéòààõ, ÿðèõ, äóóëàõ ¿åä ñ¿ðüåýãèéí íÿí àãóóëñàí äóñëóóä àãààðò öàöàãäàæ ýíýõ¿¿ àãààðààð àìüñãàëñàí õ¿í õàëäâàð àâíà. Íýã äóñàëä 3 îð÷èì ñàâõàíöàð àãóóëàãäàíà. Õàíèàõ ¿åä 3000 îð÷èì äóñàë, 5 ìèíóò ÿðèõàä ìºí òîîíû äóñàë àãààðò öàöàãääàã. Õàðèí íàéòààõ ¿åä õàìãèéí èõ äóñëóóä àãààðò öàöàãääàã áàéíà. Ýì÷ëýãäýýã¿é õàëäâàðòàé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýòýé 1 ºâ÷òºí æèëäýý 10-15 õ¿íä õàëäâàð òàðààíà. Íýãýíò àãààð äóñëûí
¯ÍÄÑÝÍ ÑÝÄÝÂ
çàìààð õàëäâàð äàìæäàã ó÷ðààñ õàëäâàð òàðààæ áóéã íü ÷, õàëäâàð àâñàí õ¿íèéã íü ÷ áóðóóòãàõ àðãàã¿é. Õàëäâàðòàé õ¿í ººðºº ºâäñºíºº ìýäýõã¿éãýýñ ýñâýë ýíý òàëûí ìýäëýã ìýäýýëýë ìóóòàéãààñ áóñäàä õàëäâàð òàðààõ íü áèé. Õàðèí õàëäâàð àâñàí õ¿í õààíààñ õýíýýñ õàëäâàð àâñíàà õýëýõýä õýö¿¿. Áèäíèé àìüñãàëæ áóé àãààð íýã ø¿¿ äýý. Õàëäâàðòàé õýëáýðèéí ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíòýé õàìò àìüäàðäàã íýã á¿ëèéí ãèø¿¿ä 100 õóâü õàëäâàð àâàõ ýðñäýëòýé áîë õàìààòàí ñàäàí, íàéç íºõºä, õàìò àæèëëàãñàä 10%, õîëûí õàâüòàë áóþó óíàà òýðãýíä õàìò çîð÷èãñîä ýñâýë ãàíö íýã óóëçñàí õ¿ì¿¿ñèéí õàëäâàð àâàõ ýãçýã 1% áàéäàã.
Õàëäâàð àâñàí 10 õ¿íèé 1 íü ñ¿ðüåýãýýð ºâääºã ãýñýí òîî áàðèìò áàñ áèé. Õàëäâàð àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì íü õàëäâàð àâñàí ýõíèé æèëäýý ºâ÷èëäºã áîë çàðèì íü õýäýí æèëèéí äàðàà, çàðèì íü á¿ð íàñàí òóðøäàà îãò ºâ÷ëºõã¿é ÷ áàéæ áîëíî.
17
ßÀÃÀÀÄ? Õýðýâ áèäíèé áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñàéí áîë ñ¿ðüåýãèéí íÿíä ºñ÷ ¿ðæèí áèå ìàõáîäèéã ãýìòýýõ áîëîìæ îëäîõã¿é. Õàðèí áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñóëðàõàä áèå ìàõáîäèä àëü õýäèéí íýâòýðñýí ñ¿ðüåýãèéí íÿíãóóäàä ºñ÷ ¿ðæèõ òààòàé íºõöºë á¿ðäýíý. Õýäèéãýýð õàëäâàðëàñàí áîëãîí ºâääºãã¿é ÷ ýíý íü òàéâøðàõ ç¿éë áèøýý. • Äýëõèé äýýð ìèíóò òóòàìä 4 õ¿í ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ íàñ áàðæ, 15 õ¿í øèíýýð ýíý ºâ÷íººð ºâääºã. • Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ñýðãèéëæ áîëîõ ¿õëèéí 4 øàëòãààíû íýã íü ñ¿ðüåý áàéíà. • Ìàíàé îðîí Íîìõîí äàëàéí áàðóóí á¿ñýä õàìààðàãääàã áºãººä á¿ñèéí îðíóóäàä ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäëûí òàë õóâèéã èëð¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. • Íîìõîí äàëàéí áàðóóí á¿ñýä ñ¿ðüåýãèéí óëìààñ íàñ áàðæ áóé õ¿íèé òîî õàìãèéí èõ áàéíà. • Ìàíàé îðíû õóâüä íèéò õàëäâàðò ºâ÷íèé 10 îð÷èì õóâèéã ñ¿ðüåý ýçýëäýã. Æèë á¿ð øèíýýð 4000 ãàðóé õ¿í ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëäºã.
18
ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ
Óìàéí õ¿ç¿¿íèé õàâäðûí ¿åä èëðýõ øèíæ òýìäã¿¿ä: Æ ¯òðýýíýýñ ýâã¿é ¿íýðòýé öóñàðõàã ç¿éë ãàðàõ , ýâã¿é ¿íýð ãàðàõ Æ Áýëãèéí õàâüòàëä îðñíû äàðàà ¿òðýýíýýñ öóñ ãàðàõ, ºâäºõ Æ Ñàðûí òýìäýã óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæëýõ, ºâäºëòòýé èðýõ Æ ¯òðýýíýýñ ìº÷ëºãò áóñààð öóñ àëäàõ Æ Õýâëèéí äîîä õýñãýýð ºâäºõ Óìàéí õ¿ç¿¿íèé õîðò õàâäðààñ ñýðãèéëýõýä: Æ Ãýð á¿ëäýý ¿íýí÷ áàéõ Æ Ýðò áýëãèéí àìüäðàëä îðîõã¿é áàéõ Æ Òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàë áîëîí îëîí õàâüòàã÷ààñ òàòãàëçàõ Æ Áýëãýâ÷ òîãòìîë õýðýãëýõ Æ Áýëãèéí àðèóí öýâðèéã ñàéòàð ñàõèõ Æ Àðõè òàìõèíààñ òàòãàëçàõ íü ¿ð ä¿íòýé. Óìàéí õ¿ç¿¿íèé õîðò õàâäðûã ýðò èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýýíä 35-ààñ äýýø íàñíû á¿õ ýìýãòýé÷¿¿ä 2-3 æèëèéí çàéòàé õàìðàãäñàíààð ýíý ºâ÷íººñ ººðèé㺺 ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé. / óìàéí õ¿ç¿¿íèé ýä ýñèéí øèíæèëãýý, öóóíû õ¿÷ëèéí àðãà/ Ýðò èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýýã ºãºõ人 äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé. Æ Ñàðûí òýìäýã èðñýí ¿åä øèíæèëãýý ºãºõã¿é áàéõ Æ Øèíæèëãýý ºãºõººñ 48 öàãèéí ºìíº ø¿ðø¿¿ðò îðîõã¿é áàéõ Æ Øèíæèëãýý ºãºõººñ 48 öàãèéí ºìíº áýëãèéí õàðüöààíä îðîõã¿é áàéõ Æ Øèíæèëãýý ºãºõººñ 48 öàãèéí ºìíº òàìïîí, æèðýìñíýýñ õàìãààëàõ ýì, òîñ çýðãèéã õýðýãëýõã¿é áàéõ
ÓÓØÃÈÀ ÕÀÉÐËÀß
19
ÁÈÄÍÈÉ ÓÓØÃÈ ÕÝÐÕÝÍ ÀÆÈËËÀÄÀà ÂÝ? Óóøãè öýâýð àãààðûã áèäíèé áèå ìàõáîäèä îðóóëæ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áîëîí áóñàä õýðýãã¿é õèéã áèäíèé áèå ìàõáîäèîñ ãàäàãøëóóëäàã ãýäãèéã áèä ºìíºõ äóãààðòàà ºã¿¿ëñýí áèëýý. Áèäíèéã àìüñãàëàõàä ºðö, õàâèðãà çàâñðûí áóë÷èíãóóä îðîëöäîã áºãººä à÷ààëàë àâàõ ¿åä áîëîí óóøãèíû ºâ÷èí ýìãýãòýé òîõèîëäîëä õýâëèéí áóë÷èí, õ¿ç¿¿ ýãýìíèé áóë÷èíãóóä áàñ îðîëöäîã áàéíà. Õ¿÷èëòºðºã÷èéí õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä õ¿í àì õàìðààðàà àãààð àìüñãàëäàã. Àì õàìðûí ñàëñò á¿ðõ¿¿ë àãààðûã ÷èéãø¿¿ëæ á¿ëýýö¿¿ëæ ºãºõººñ ãàäíà òîîñ øîðîîã öýâýðëýæ ø¿¿íý. Àì õàìðààð îðñîí àãààðûí óðñãàë òºâºíõººð äàìæèí ìºãººðñºí õîîëîé ðóó îðíî. ̺㺺ðñºí õîîëîé íü áàðóóí ç¿¿í óóøèã ðóó 2 ñàëààëàí õóâààãäàõ áºãººä öààø ìîäíû ìº÷èð ìýò ñàëààëàí íàðèéí ãóóðñàí õîîëîéíóóäàä õóâààãäàíà. Öààø ñàëáàðëàõ òóñàì ãóóðñàí õîîëîéíóóä óëàì íàðèéñäàã. Õàìãèéí íàðèéí ãóóðñàí õîîëîé íü öóëöàí õýìýýõ íèìãýí, æèæèã áºìáºëºã õýëáýðèéí óóòàíöðààð òºãñºíº. Ýð¿¿ë íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íèé óóøãèíä 600 ñàÿ îð÷èì öóëöàí áàéäàã áºãººä õàðüöóóëáàë îäîí áºìáºãíèé øèðýýã á¿ðýõýä õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýòýé ãýñýí ¿ã þì. Öóëöàíãóóäûã æèæèã õÿëãàñàí ñóäñóóä íÿãò õ¿ðýýëæ áàéäàã. Ýíý íü õèéí ñîëèëöîî ÿâàãäàõ ãîë ãàçàð þì.
Öóëöàíãèéí ìàø íèìãýí õàíààð íýâ÷ñýí õ¿÷èëòºðºã÷ õÿëãàñàí ñóäñóóä ðóó îðæ ýä ýðõòí¿¿äýä 纺âºðëºãäºíº. Õàðèí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí áîëîí áèå ìàõáîäèä õýðýãã¿é áîëñîí áóñàä õèéí¿¿ä ñóäñààð 纺âºðëºãäºí èðæ öóëöàíãèéí õàíààð íýâ÷èí îðæ áèå ìàõáîäèîñ àìüñãàëòàé õàìò ãàäàãøëàíà.
Öóëöàí
Öóëöàí
20
ÃÎÎ ÑÀÉÕÀÍ
Ïèëèíã áóþó àðüñ ãóóæóóëàõ ýì÷èëãýý Í¿¿ðíèé àðüñûã ãóóæóóëàõ áóþó ìàíàéõíû ÿðüäãààð ïèëèíã íü ãîî ñàéõíû ýì÷èëãýýíèé íýã õýëáýð þì. Ýíý àðãûã ãîî ñàéõíû ýì÷èëãýýíä ýðòíýýñ õýðýãëýæ èðæýý. Ýðòíèé Åãèïåò, Ãðåê, Ðîìä àðüñûã ºíãºëºã çàëóó õàðàãäóóëàõàä ýíýõ¿¿ àðãûã õýðýãëýæ áàéæýý. Àðüñ ãóóæóóëàõ ýì÷èëãýý íü íàñæèëò, öàã õóãàöààíû ÿâöàä ãýìòñýí àðüñíû ºíãºí äàâõàðãûã õ¿÷ëèéí òóñëàìæòàéãààð ãóóæóóëæ àðüñíû íºñºº òîëáî, æèæèã ¿ð÷ëýý, áàòãàíû ñîðâè çýðãèéã áàãàñãàõ çîðèóëàëòòàé õèéãääýã ýì÷èëãýýíèé àðãà þì. Õýäèéãýýð íîöòîé õ¿íäðýë ãàðàõ íü õîâîð áîëîâ÷ àðüñàíä ñîðâè ¿¿ñýõ, õàëäâàð îðîõ, õàâäàõ, àðüñíû ºí㺠ººð÷ëºãäºõ çýðýã ýðñäýëä ºðòºõ ìàãàäëàëòàé. ͯ¯ÐÍÈÉ ÀÐÜÑÍÛ ªÍÃªÍ ÕÝÑÃÈÉà ǪªËªÍ ÀÐÃÀÀÐ ÃÓÓÆÓÓËÀÕ Ýíý àðãàä èõýâ÷ëýí àëüôàãèäðîêñèäèéí õ¿÷èë àøèãëàäàã áºãººä ¿¿íä ãëèêîëèéí, ñ¿¿í õ¿÷ëèéí, ñàëèöèëèéí áîëîí æèìñíèé õ¿÷èë îðäîã. Àðüñíû ºíãºí õýñãèéí ¿õñýí ýä ýñèéã ãóóæóóëæ àðüñûã ºíãºëºã áîëãîõ áºãººä ã¿í ãóóæóóëàëòûí àäèë àðüñ ýðãýæ òºëæèõ öàã õóãàöàà øààðäàõã¿é. Ãóðâàíõëîðò öóóíû õ¿÷ëèéã àðàé èë¿¿ ã¿í ãóóæóóëàõàä àøèãëàäàã. Ãîî ñàéõíû çîðèóëàëòòàé ãàäóóð õóäàëäààëàãääàã òîñíóóä íü èõýâ÷ëýí 纺ëºí ¿éë÷èëãýýòýé áàéäàã áºãººä òîñûã àðüñàíä ò¿ðõýæ õýäýí ìèíóò áàéëãààä óãààäàã. Õàðøèë ºãºõ ìàãàäëàëòàé áàéäàã ó÷èð õýðýãëýõýýñýý ºìíº áàãà õýìæýýãýýð àðüñàíäàà õ¿ðãýí òóðøèæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Ã¯Í ÃÓÓÆÓÓËÀËÒ Èõýâ÷ëýí ôåíîëûí õ¿÷ëèéã àøèãëàäàã áºãººä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé, ¿ð ä¿í íü óäààí õàäãàëàãäàõ áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ àæèëáàð õèéãäýõ áîëîí àðüñ ýðãýæ íºõºí òºëæèæ ýäãýðýõ õóãàöàà íü óðò áàéäàã. Àðüñíû ã¿í äàâõàðãûã õóóëæ ãóóæóóëàõ ¿éë÷èëãýýã ìýðãýæëèéí ýì÷èéí õÿíàëòàíä èéì òºðëèéí ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ çºâøººðºãäñºí ýðõ á¿õèé ãàçàð õèéëãýõ øààðäëàãàòàé. Í¿¿ðíèé àðüñ ãóóæóëàõ ýì÷èëãýý íü öýâýð ãîî ñàéõíû ýì÷èëãýý áºãººä àðüñíû õºãøðºëòèéã óäààøðóóëàõ ÿìàð íýãýí ¿éë÷èëãýý áàéõã¿é þì.
ÀÌÜÄÐÀË
21
ÀÌËÀËÒ
ÃÝÐ Á¯Ë
Îð÷èí Åâðîìåáåëü
1. Ãýð á¿ëèéí õî¸ð ãèø¿¿í íýã íýãýíäýý ºãºõ àìëàëò. Õýðâýý ãýð á¿ëèéí õàðèëöààãàà õàäãàëæ ¿ëäýõèéã õ¿ñâýë àìüäðàëä òóëãàðàõ àëèâàà àñóóäëûã õàìòäàà øèéäâýðëýõ õýðýãòýé. Ãýð á¿ëèéí õ¿íäýý àìëàëò ºãºõ人 òàíû øèéäýæ ÷àäàõ ç¿éë ìºí ýñýõ, òýð íü õàðèëöààíä òàíü àþóë ó÷ðóóëàõã¿é áàéõ ýñýõèéã ñàéí áîäîëöîîðîé. Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü õàðèëöààã áýõæ¿¿ëíý. Õîñóóäûí õîîðîíäîõ ¿íýí÷ ñýòãýë íü àç æàðãàëòàé ãýð á¿ëèéí ÷óõàë øèíæ þì. 2. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í á¿ðò ºãºõ àìëàëò. Áàò áýõ ãýð á¿ëä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í á¿ð íýã íýãíèéãýý äýìæäýã. Ãýð á¿ëèéí õýí íýãýí ãèø¿¿íä àñóóäàë òóëãàðñíûã ìýäâýë ãýð á¿ëèéí á¿õ ãèø¿¿í àñóóäàëä îðñîí ãýæ îéëãîäîã. Á¿ãä àñóóäàëä îðñîí íýãýíäýý òóñëàíà ãýäãýý ìýääýã. ̺í áèå áèåíýý õàéðëàõ ñýòãýëòýé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéãàà þì. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í á¿ð ñàéí áàéíà ãýäýã íü àç æàðãàëòàé ãýð á¿ëèéí ãîë çîðèëãî þì. 3. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í á¿ðèéí õóâü õ¿íèé ç¿ãýýñ ºãºõ àìëàëò. Ãýðèéí àæèë èõòýé ýýæäýý õ¿¿õä¿¿ä íü ãýð îðíû àæëààñ íü õèéëöýæ òóñëàõ, áÿöõàí ä¿¿ãèéíõýý õè÷ýýëä àõ, ýã÷ íü ººðñäèéí òºëºâëºñºí àæëàà õîéø òàâüæ òóñëàæ áîëíî. Áàò áýõ ãýð á¿ë ãýäýã áîë õàìòäàà àæèëëàæ õýí íýãíèéõýý çîðèëãîä õóâü õ¿í á¿ð íýãäýí òóñëàæ ÷àääàã õóâü õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäñýí áàã þì. 4. Àìëàëò óðò õóãàöààíä ¿ðãýëæèëäýã. Ýíý áîë ãýð á¿ëèéã òîãòâîðòîé áîëãîäîã ÷àíàð. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ºíººäºð, ìàðãààø, íºãººäºð äýìæëýã áàéíãà èðíý ãýäãèéã ìýääýã. “ªíººäºð áè ÷àìä õàéðòàé” ãýäýã áîë ãàéõàëòàé áîäîë. Ãýõäýý òàíû õàéðëàæ áàéãàà òýð õ¿í ìàðãààø òàíä õàéðòàé õýâýýðýý áàéõ ýñýõèéã ìýäýõ àðãàã¿é. Èéì ¿åä õ¿í ìàðãààø
ò¿¿íä þó àâ÷ðàõ áîë ãýõýýñ àéæ òàéâàí áóñ áîëäîã. Óðò õóãàöààíä ¿ðãýëæëýõã¿é àìëàëò áîë ¿íýíäýý àìëàëò áèø. Èéì àìëàëò òàíû èðýýä¿éí óðàì çîðèã, èðýýä¿éã òºëºâëºõ ÷àäâàð, èðýýä¿éí àìüäðàëûí òîãòâîðòîé áàéäëûã ¿ã¿é áîëãîäîã. Ýíý á¿ãäýýñ õàìãèéí ÷óõàë íü àìëàëò ºãºõ ÷àäâàðûã òàíü ¿ã¿é áîëãîõ ÿâäàë þì. Èéì ÷àäâàðã¿éãýýð òà óðò õóãàöààíû äîòíî õàðüöààã áèé áîëãîæ ÷àäàõã¿é. 5. Õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ. ¯¿ðýã õàðèóöëàãà áàéõã¿é áîë àìëàëò ãýäýã ç¿ãýýð ë ¿ã. ªºðèéí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãàà ººðºº ýñâýë ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéíõýý òóñëàìæòàéãààð òîäîðõîéëæ àâàõ õýðýãòýé. 6. Áàò áýõ ãýð á¿ëä ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíèé àìëàëò ãýæ áèé. ¯¿íä áýð, õ¿ðãýí, ýìýý, ºâºº, àâãà, íàãàö òýð ÷ á¿¿ õýë äîòíû íàéçóóääàà ºãºõ àìëàëò îðíî. Çàëóó õîñóóä ýíý ºðãºí àìëàëòûã àíçààðàõã¿é îðõèãäóóëàõ íü îëîíòàà. Ýíý àëäààã á¿¿ äàâòààðàé. Ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýëýë òàíüä òîõèîëäîæ áîëîõ õÿìðàëààñ ãàðàõàä òóñëàõ õ¿ì¿¿ñèéí ñ¿ëæýýã á¿ðä¿¿ëæ ºãíº. 7. Ýöýñò íü àìëàëò ãýð á¿ëèéí õàðèëöààã ñàéæðóóëæ ºãäºã. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä çºâõºí õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëýýä çîãñîõã¿é àìüäðàëûã óðàì çîðèãîîð ä¿¿ðýí áîëãîäîã. Áàò áýõ ãýð á¿ë àìüäðàëûã òóóëàõäàà õàìòäàà òºëºâëºæ, õàìòäàà á¿ãäèéã õèéäýã. Ãýõäýý ãýð á¿ëýý áàò áýõ áîëãîæ áàéíà ãýäýã íü õóâü õ¿íèé áèå äààñàí áàéäëàà îðõè ãýñýí ¿ã áèøýý. Ýð¿¿ë ãýð á¿ë ãýð á¿ëèéí õýí íýãýí ãèø¿¿íýý õóâü õ¿í áîëîí òºëºâøèõºä íü òóñëàäàã. Ò¿¿íýýñ á¿õ àñóóäëàà ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õàìò øèéäâýðëýæ áàéíà ãýñýí îéëãîëò áàñ áèø þì ø¿¿.
¯ðãýëæëýë äàðààãèéí äóãààðò “Family Living” written by Frank D. Cox, Carol Canada
22
ßÐÈËÖËÀÃÀ
ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÌÀÐÃÀÀÍÄ ßËÀÃ× ÃÝÆ ÁÀÉÕïÉ. ÃÝÐ Á¯Ë ÑÓÄËÀÀ× Í.ÍßÌÄÎÐÆ Àñóóëò: Þóíû ºìíº ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí óíøèã÷äàä ººðèé㺺 òàíèëöóóëàõã¿é þó?. - Áè Øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí íèéãìèéí àæëûí ïðîôåññîðûí áàãò áàãøèëäàã. Íèéãìèéí àæëûí áàãøààð àæèëëààä 14 æèë áîëæ áàéíà. Ìîíãîë óëñàä íèéãìèéí àæèë ¿¿ñýæ õºãæñºí òýð ë ¿åýñ ýíý øèíæëýõ óõààíòàé õîëáîîòîé àæèëëàæ áàéíà. Àñóóëò: Òàíûã ýíý øèíæëýõ óõààíä àíõ õºë òàâñíààñ õîéø ºíººã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí áàéäàëä ÿìà𠺺ð÷ëºëò îðñîí áý? ßìà𠺺ð÷ëºëò¿¿ä ãàðñàí áý? - Ìýäýýæ 90-ýýä îíû ýõýí ¿å äóíä ¿åä Ìîíãîëûí íèéãìèéí àìüäðàëä àñàð èõ ººð÷ëºëò¿¿ä ãàðñàí. Ò¿¿íèé äîòîð Ìîíãîëûí ãýð á¿ëä íèëýýäã¿é îëîí àñóóäàë ¿¿ññýí. ¯¿íèéã çºâõºí íýã ë ç¿éëýýð áóþó õ¿¿õýäòýé õîëáîæ ¿çüå. Õ¿¿õýä áîë ãýð á¿ëèéí õàìãèéí òààòàé îð÷èíä àìüäðàõ ¸ñòîé. Ãýòýë ýíýõ¿¿ àñóóäëûã îðõèãäóóëñàí. Íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë íü õ¿¿õä¿¿äýä àñàð èõ íºëººëñºí. Õ¿¿õýä ãýð á¿ëèéí îð÷èíä ºñºõ áàéòàë íèéãýìä õàðàà õÿíàëòã¿é õ¿¿õýä îëøèð÷, õ¿¿õäèéí õºäºëìºð, ñóðãóóëü çàâñàðäàëò, õ¿¿õäèéí ãýìò õýðýã, õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë çýðýã ìàø îëîí àñóóäàë ãàðàõ áîëñíîîñ ãýð á¿ëèéí îð÷èíä àæèëëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàð÷ èðñýí. Ýíý ¿¿äíýýñ Ìîíãîë óëñàä íèéãìèéí àæëûã õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëñíû íýã íü Ìîíãîë ãýð á¿ëòýé àæèëëàõ íèéãìèéí àæëûã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýë þì.
Àñóóëò: Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí îíöëîã þó áàéäàã âý? - Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí ìºí ÷àíàð áîëîí 90-ýýä îíîîñ ºìíºõ ¿åèéí ñî¸ë, ¸ñ çàíøèë ãýâýë ìàø èõ ÿëãààòàé. Çàëóó÷óóäûí õóâüä ãýõýä ãýð á¿ëèéí àìüäðàë çîõèîõ íàñ õ¿ðòýë õîéøèëñîí. Õóó÷èí áîë 18 íàñ õ¿ðýýä ë ãýð á¿ëòýé áîëîõ ÿâäàë íýëýýä ò¿ãýýìýë áàéñàí. ßëàíãóÿà çàëóóñ òîäîðõîé õýìæýýíèé áîëîâñðîë, àæèë òºðºë, íèéãýìä òîäîðõîé áàéð ñóóðüòàé áîëñíûõîî äàðàà ãýð á¿ë áîëîõûã ýðìýëçýõ áîëñîí áàéíà. Íàñíû õóâüä ÷ èõýâ÷ëýí 25-ààñ äýýø íàñàíäàà ãýðëýõ áîëæýý. Õóó÷èí áîë ãýð á¿ë 3 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õýäòýé áàéäàã áàéñàí áîë îäîî 1-2 õ¿¿õýäòýé áîëîõûã èë¿¿ä ¿çýõ áîëñîí íü ãýð á¿ëèéí á¿òöýä ãàðñàí áàñ íýã ººð÷ëºëò þì. Õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æëèéí àñóóäàëä ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéíà. Ìàãàäã¿é ýäèéí çàñàãòàé õîëáîîòîéãîîð õ¿¿õäèéí òîî áàãàñ÷ áàéãààã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.. Àñóóëò: Ãýð á¿ëèéí ¿íýò ç¿éë íèéãìèéí õºãæ뺺 äàãààä ººð÷ëºãäºæ áàéäàã óó? - Õ¿í ãýäýã íèéãìèéí àìüòàí. Òèéìýýñ íèéãìèéí ºíººãèéí áàéäàëòàé çàéëøã¿é õîëáîîòîé ç¿éëñ áàéãàà. Ãýð á¿ëèéí ºìíº òóëãàðààä áàéãàà àñóóäëóóäûã áèä çàéëøã¿é íèéãìèéí õºãæèë ãýäýã îéëãîëòòîé õîëáîæ ¿çýõýýñ ººð àðãà áàéõã¿é. ßëàíãóÿà ºíººãèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òààã¿é áàéäëóóäààñ ãàäíà íèéãìèéí õàìãààëëûí áîäëîãî íü õ¿ðòýë ãýð á¿ëä øóóä íºëººëæ áàéíà. Àñóóëò: Çàëóóñò ãýð á¿ëèéí áîëîâñðîë áàéõã¿éãýýñ àìüäðàëäàà àëäàæ áàéíà óó? Åð íü ãýð á¿ëèéí áîëîâñðîë ãýæ þó âý? - Ìýäýýæ ãýð á¿ëèéí áîëîñâðîë ãýäýãò íààä çàõ íü çàëóó÷óóäûí ýöýã ýõ áàéõ ìýäëýã,÷àäâàðûã îðóóëæ îéëãîæ áîëîõ þì. ªíººãèéí íºõöºëä ýöýã ýõ áàéõ ¿¿ðýã, ýíý òàëààðõ ìýäëýã ÷àäâàð çàðèì òàëààð õîìñ þì øèã õàðàãääàã. Ýíý íü ýðãýýä ãýð á¿ëèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë, ãýð á¿ë ñàëàëòûã ¿¿ñãýäýã. ªíººäºð ãýð á¿ëýýñ ãàäóóð ìàø îëîí àñóóäàë áàéíà. ¯¿íèé õàìãèéí òîì øàëãààí áîë íèéãìèéí øàëòãààíóóä ãýæ áè áîääîã. Òóõàéëáàë õ¿ì àìûí øèëæèëò õºäºë㺺í, íºõºðã¿é ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿¿õýä
òºð¿¿ëýõ ÿâäàë èõýññýí, ìºí çàëóó÷óóäûí äóíä ãýð á¿ëèéí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäëûã äóòóó ¿íýëýõ ÿâäàë èõýññýí ãýõ ìýò. Àñóóëò: Àç æàðãàëòàé ãýð á¿ë ÿìàð áàéõ ¸ñòîé âý? - Áèå áèåíýý îéëãîæ ÷àääàã, áèå áèåíèéõýý ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã, õàéð õàëàìæàà èëýðõèéëæ ÷àääàã ãýýä îëîí ç¿éë¿¿äèéã õýëýõ áàéõ. Õàìãèéí ãîë íü áèå áèåäýý äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðòàé ë áàéõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã. Àñóóëò: Çàëóóñ áàò áýõ ãýð á¿ëèéã áèé áîëãîõûí òóëä þóíä àíõààðàõ ¸ñòîé âý? Ãýð á¿ëèéã ÿàæ áàò áºõ áàéëãàõ âý? - Õàðèóöëàãàòàé áàéõ. ßìàð íýãýí ìàðãààíòàé àñóóäàë ãàðàõàä áèå áèåíèéõýý ºìíº áóóëò õèéæ ÷àääàã. Àëèâàà ãýð á¿ëèéí ìàðãààíä ÿëàã÷ ãýæ áàéõã¿é. Õýí íü áóóëò õèéæ ÷àäàæ áàéíà òýð õ¿í ãýð á¿ëèéí òàëààð õàðèóöëàãàòàé áàéíà. Òýãýõ ¸ñòîé èíãýõ ¸ñòîé ãýæ ýðõýý ÿðèõààñ áèø ¿¿ðãýý óõàìñàðëàäàãã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Ãýð á¿ëèéí ìàø îëîí ¿¿ðã¿¿ä ºíººäºð àëäàãäàæ áàéãàà. Òóõàéëáàë õ¿¿õäèéíõýý õ¿ì¿¿æëèéí òàë äýýðõ õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, ñýòãýë ç¿éí õóâüä áîëîí ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã, ìàãàäã¿é áýëãèéí õàðèëöààíä õ¿ëýýõ ¿¿ðýã àëäàãäààä ººð õ¿í ð¿¿ ÿâàõ, õî¸ð äàõü àìüäðàëàà ñîíãîõ ãýõ ìýò. Ãýð á¿ëèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí, ýäèéí çàñãèéí ãýõ ìýò íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë íü ìàø èõ. ªíººãèéí íèéãýìä ÿëàíãóÿà áóõèìäàëòàé òîõèîëäîëä ãýð á¿ëä ñýòãýë ç¿éí ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã îð÷èí áàéõ ¸ñòîé. Íèéãýì äýõ ýíý èõ áóõèìäëûã õ¿í õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ãýð á¿ëäýý ë î÷èæ òàéëäàã. Àñóóëò: ̺íãº, íèéãìèéí ñºðºã ¿çýãäýë, õàäìóóäûí õàðèëöàà, ¿çýë áîäëûí çºð÷èë, ºññºí îð÷èí çýðãýýñ ¿¿äýëòýé ìàðãààíóóä íü ãýð á¿ë ñàëàõ øàëòãààí áîëîõ óó? - Ãýð á¿ë ñàëàëòûí øàëòãààíû òàëààð ãýð á¿ë ñóäëàà÷, ñîöèîëîã÷èä, íèéãýì ñóäëàà÷èä îëîí ç¿éëèéã õýëäýã. Òýð îëîí øàëòãààíóóäûã á¿ãäèéã íü òîîëæ áàðàõã¿é. Ìàãàäã¿é áýëãèéí õàðèëöàà, õàäìóóä, ýõíýð íºõðèéí õàðèëöàà, íèéãìèéí îðîî áóñãàà áàéäàë
ãýýä øàëòãààíóóäûã òîîëæ áàðàõã¿é. Ãýð á¿ë áîëñíîîñ õîéø 5-6 æèëèéí äîòîð áîëîí 2025 æèëýýñ äýýø õàìò àìüäàðñàí ãýð á¿ëèéí äóíä ñàëàëò íýìýãäýæ áàéíà ãýñýí àæèãëàëò áàéäàã. Øèíý õîñóóäûí õóâüä 5 æèëèéí äîòîð áèå áèåíýý ñàéí òàíüæ ÷àäààã¿é, àëèâàà øèíý ç¿éëä äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð ñóëààñ áîëäîã áîë îëîí æèë õàìò àìüäàðñàí õîñóóäûí õóâüä óéäàìòãàé çàí ÷àíàðààñ íü áîëäîã áàéæ áîëîõ òàëòàé. Àñóóëò: Àñóóäëûã ãýð á¿ë äîòðîî øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é áîëñîí ¿åäýý ë ãýð á¿ëèéí õîñóóä ñýòãýë ç¿é÷èä õàíäàõ øààðäëàãàòàé þó? - Ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí ÿâöàä õÿìðàëûí ìàø îëîí ¿å øàòóóä áàéäàã. Ýíý õÿìðàëûã äàâæ ÷àäàõã¿é áîëîõîîð ë ãýð á¿ë ñàëäàã. Õóâü õ¿í òýðõ¿¿ õÿìðàëûã äàâàí òóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéæ áîëíî. Òèéì òîõèîëäîëä çààâàë ñýòãýëç¿é÷ ãýëã¿éãýý𠺺ðèéíõºº ìýäëýãèéí õ¿ðýýíä äàâæ ÷àäâàë áîëæ áàéíà. Õàðèí ººðºº àñóóäëàà äàâàí òóóëæ ÷àäàõã¿é òîõèîëäîëä õºíäëºíãèéí õýí íýãíèé òóñëàëöàà, ÿëàíãóÿà ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí òóñëàëöàà àâàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàðäàã. Èéì ¿åä ë íèéãìèéí àæèëòàí, ñýòãýë ç¿é÷, ãýð á¿ëòýé àæèëëàäàã ìýðãýæèëòí¿¿äýä õàíäàõ õýðýãòýé. ¯¿íä ãàíöõàí ñýòãýë ç¿é÷ àæèëëàõ áèø òýð ãýð á¿ëä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýã áàãààð ¿ç¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éí òàëààñ íü, ñýòãýë ç¿éí òàëààñ íü íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý, ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààñ íü ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé. Àñóóëò: Ãýð á¿ë ñóäëàà÷, áàãø õ¿íèé õóâüä ìàíàé ñýòã¿¿ëýýð äàìæóóëàí çàëóó ãýð á¿ë¿¿äýä ÿìàð çºâëºãºº ºãºõ âý? Ãýð á¿ëèéí ãàäíà õ¿í àìüäàðäàãã¿é. Ãýð á¿ëèéí à÷ õîëáîãäîë, ñàéí ñàéõíûã ìýäðýýñýé, óëñ îðíû òîãòâîðòîé áàéäàëä ãýð á¿ë õàìãèéí ÷óõàë ãýäãèéã îéëãîîñîé ãýæ õýëìýýð áàéíà. Ãýð á¿ë áàÿí áîë óëñ îðîí áàÿí ãýäýã. Ãýð á¿ëèéí àìüäðàë òàéâàí àìãàëàí áàéâàë óëñ îðíû àìüäðàë ÷ áàñ òàéâàí àìãàëàí áàéíà. Ãýð á¿ë áîëîõ õýðýãòýé. Ãýõäýý á¿ð áàòàëãààòàé ãýð á¿ë áîëîõ õýðýãòýé ãýæ õýëìýýð áàéíà. Èíãýâýë áèå áèåíèéõýý ºìíº àëáàí ¸ñîîð õàðèóöëàãà õ¿ëýýí, ¿ð õ¿¿õýä íü ÷ çºâ õ¿ì¿¿æèëòýé áàéõ áîëíî ë ãýæ õýëìýýð áàéíà.
ÅÂÃÅÍÈÉ ÏËÓØÅÍÊÎ
ÝÍÝ ÁÎË ÅÂÃÅÍÈÉ ÏËÓØÅÍÊÎÃÈÉÍ ÕÝÐÕÝÍ ÀÃÓÓ ÓÐÀÍ ÃÓËÃÀÃ× ÁÎËÑÎÍ Ò¯¯Õ ÞÌ
ÃÀÉÕÀÌØÈÃÒ Õ¯Ì¯¯Ñ
Äýëõèéí àâàðãà, Åâðîïûí àâàðãà, Ãðàíä Ïðèêñèéí àâàðãà, ¯íäýñíèé àâàðãà ãýýä ë Åâãåíèé çàëóóäàà óðàí ãóëãàëòààñ àâ÷ áîëîõ á¿õ ë øàãíàëûã ã¿éöýýñýí. Òýð òýìöýýí áîëãîí äýýð óðàí ãóëãàëòûí äàðààãèéí ò¿âøèíä ãàðãàõ àìæèëòûã ¿ç¿¿ëäýã íýãýí. Òýðýýð 1998 îíä åð人 15-õàí íàñòàéäàà óðàí ãóëãàëòûí àíõíû ãàðààãàà ýõýëæ Äýëõèéí àâàðãûí òýìöýýíýýñ õ¿ðýë ìåäàëü àâ÷ õ¿ì¿¿ñèéã ãàéõàøðóóëæ áàéëàà. Ãýñýí õýäèé ÷ òýð íýã ºäðèéí äîòîð àãóó óðàí ãóëãàã÷ áîë÷èõîîã¿é áºãººä àñàð èõ õºëñ õºäºëìºð, çîëèîñûí ¿ð ä¿íä ìºðººäºë áèåëäýã ãýäãèéã õàðóóëæ ÷àäñàí. Åâãåíèé 1982 îíû 11-ð ñàðûí 03-íä Îðîñûí ç¿¿í õÿçãààðûí Õàáàðîâñê ìóæèéí Ñîëíå÷íûé õýìýýõ ãàçàð ìýíäýëæýý. Òýäíèé ãýð á¿ë òºìºð çàìûí äýðãýä àìüäàðäàã áºãººä ýöýã ýõ íü òºìºð çàìä àæèëëàäàã áàéëàà. Æåíÿ èõ ºâ÷ëºìòãèé õ¿¿õýä áàéñàí áà òîñãîíû õ¿éòýí öàã àãààð ò¿¿íèéã õàòãàëãààòàé áîëãîñíîîð 3 ñàð ýìíýëýãò õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëñýí áàéíà. Óäàëã¿é ò¿¿íèé ýöýã ýõ õ¿¿ãýý àðàé äýýð öàã àãààðòàé ãàçàð ýð¿¿ë ñàðóóë ºñãºõ íü ç¿éòýé õýìýýí øèéäýæ Âîëãîãðàä õîò ðóó í¿¿æýý.
ÌªÑªÍ ÄÝÝÐÕ ÀÍÕÍÛ ÀËÕÀÌ “Á¿õ ç¿éë áýëýãíýýñ ýõýëñýí. Åâãåíèé áèä õî¸ð ãóäàìæààð ñàëõèëæ ÿâëàà. ̺ñºí äýýð ãóëãàõã¿é õýìýýí óéëæ áàéãàà îõèíîî ãýðë¿¿ íü àâ÷ ÿâàõààð èðñýí ýýæ îõèí õî¸ðòîé òààðàëäàâ. Îõèíû ýýæ áèä õî¸ð íýã ãàçàð àæèëëàäàã áîëîâ÷ ç¿ñ ìýäýõýýñ öààøã¿é. Òýð õ¿¿ã ìààíü õàðààä ÷è ýíý òýø¿¿ðèéã àâàõûã õ¿ñýæ áàéíà óó õýìýýí àñóóâ. Õ¿¿ ìààíü “Òýãüå” ãýæ õàðèóëààä òýø¿¿ðèéã àâñàí. Åð íü á¿õ ç¿éë ìàø ñàíààíäã¿é áîëñîí äîî. Ìàíàé ãýð á¿ëä ñïîðòîîð õè÷ýýëëýäýã ãàíö ÷ õ¿í áàéãààã¿é. Á¿õ ç¿éë òîõèîëäëûíõ áàéñàí” õýìýýí Æåíÿãèéí ýýæ äóðññàí áàéäàã. Æåíÿãèéí ýöýã ýõ õî¸ð õ¿¿ãýý ýð¿¿ë ÷èéðýã áàéëãàõ ¿¿äíýýñ òýø¿¿ðèéí áîëîí á¿æãèéí äóãóéëàíä ÿâóóëàõ áîëîâ. Åâãåíèé á¿æèãëýõäýý ÷ òýð, òýø¿¿ðýýð ãóëãàõäàà ÷ ìàø ñàéí áàéñàí ó÷èð àìüäðàëäàà ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãòýé áîëæýý. Àç áîëîõîä òýð ¿åä Æåíÿ òýø¿¿ðèéí ñïîðòîî ñîíãîñîí àæ.
Òàòüÿàíà Íèêîëàåâíà Ñêàëà áîë Æåíÿãèéí 4 íàñ 2 ñàðòàé áàéõ ¿åèéíõ íü ò¿¿íèé õàìãèéí àíõíû áàãø. Äóãóéëàíãèéíõàà õàìãèéí áÿöõàí òàìèð÷èí áàéñàí ó÷èð ò¿¿íä òóëãàðàõ áýðõøýýë èõ áàéâ. Ãýâ÷ Òàòüÿàíà “Òýäíèé øîîëîõûã áèòãèé òîî. Ñàéí õè÷ýýëëýâýë ÷è õàìãèéí øèëäýã íü áîëæ ÷àäíà” õýìýýí çîðèãæóóëäàã áàéëàà. Òóõàéí ¿åäýý ò¿¿íèéã äýìæèõ çîðèëãîòîé õýëäýã áàéñàí ýíý çºâëºãºº íü ºíººäðèéã õ¿ðòýë Æåíÿãèéí óõààí áîäîëä ã¿í øèíãýí ¿ëäæýý. Ò¿¿íèé äàðàà Æåíÿ õ¿íäèéã ºðãºã÷ áàéñàí Ìèõàéë Ìàêîâååâèéí øàâèàð 7 æèë (1986-1993 îí) ñóðàëöàõäàà ñïîðòîä òýñâýð òýâ÷ýýð ãàðãàíà ãýæ þó áîëîõûã æèíõýíý óòãààð íü ìýäýðñýí áàéíà. Æåíÿãèéí ñóðãóóëèëò õèéäýã áàéñàí ìºñºí ãóëãóóðûí òàëáàé 1993 îíä õààãäñàí ó÷èð Åâãåíèé öààøèä äàñãàë ñóðãóóëèëòàà Ïåòåðáóðã ýñâýë Ìîñêâà õîò ðóó ÿâæ ¿ðãýëæë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà. Ìèõàéë Ìàêîâååâ ò¿¿íèé àâüÿàñûã îëæ õàðæ ÷àäñàí íýãýí áàéñàí áîëîõîîð õ¿¿ãèéí àâüÿàñûã õºãæ¿¿ëýõýä òóñëàõààð øèéäýæ Ïåòåðáóðãò áàéõ íàéç, õàìãèéí ñàéí óðàí ãóëãàëòûí äàñãàëæóóëàã÷ Àëåêñåé Íèêîëàåâè÷ Ìèøèíèé õàëàìæèíä ÿâóóëæýý.
ÏÅÒÅÐÁÓÐÃÒ ÃÀÍÖÀÀÐÀÀ “Áè àìüäðàëûíõàà ýíý ¿åèéã ìàðòàõûã õè÷ýýäýã” õýìýýí Åâãåíèé ºíãºðñºí ¿åèéíõýý òóõàé äóðññàí áàéäàã. ĺíãºæ 11-õýí íàñòàé áÿöõàí õ¿¿ ãýð á¿ë, íàéç íºõºä, áóõ ç¿éëýý îðõèí ìºðººäëèéíõºº òºëºº 1000 ìèëèéí àëñàä îðøèõ Ïåòåðáóðã õîòûã çîðèâ. Î÷ñîíûõîî äàðàà õóó÷èí äàñãàëæóóëàã÷òàéãàà õàìò àìüäàðñàí áîëîâ÷ ýíý íü òèéì ÷ óäààí ¿ðãýëæèëñýíã¿é. Èíãýýä á¿òýí íýã æèë íèéòèéí áàéðàíä ãàíöààðàà áèå äààæ àìüäðàõààñ ººð àðãàã¿é áîëëîî. Ñîãòóó, áàéíãà îðæ ãàðàõ ¿ë òàíèõ õ¿ì¿¿ñýýñ Æåíÿ ìàø èõ àéíà. Òàòüÿàíà õ¿¿òýéãýý õàìò àìüäðàõààð èðñýí áîëîâ÷ òîõèðîõ àæèë îëäîõã¿é øàëòãààíààð Âîëãîãðàä ðóóãàà áóöàõààñ ººð àðãàã¿é áîëîâ. Ààâ íü àæèë õèéæ ìºí㺠îëæ áàéãàà áîëîâ÷ òýð ìºí㺠Æåíÿãèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä õ¿ðýëöýõã¿é áàéëàà. Ýýæ íü îëîí óäàà èðæ õ¿¿ãýý Âîëãîãðàä ðóóãàà
24
ÃÀÉÕÀÌØÈÃÒ Õ¯Ì¯¯Ñ
ÅÂÃÅÍÈÉ ÏËÓØÅÍÊÎ áóöàõûã ÿòãàæ, Æåíÿ ÷ õýä õýäýí óäàà ò¿¿íèé ñàíàëûã õ¿ëýýí àâ÷ áàéñàí áîëîâ÷ ýöñèéí ýöýñò òýð èðñýí çîðèëãîî ñàíàæ ýýæ íü ãàíöààðàà áóöäàã áàéëàà. Òýð áîëãîíä Æåíÿ ìºñã¿éãýýð àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é ãýäãèéã ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõýí íü óëàì èõ îéëãîõ áîëñîí áºãººä òýä ÷ ò¿¿íèéã ìºðººäºë人 õ¿ðýõ çàìààñ íü áóöààõûã õ¿ñýýã¿é þì.
ÀÂÀÐÃÛÍ ÄÀÑÃÀËÆÓÓËÀÃ× ÀËÅÊÑÅÉ ÍÈÊÎËÀÅÂÈ× ÌÈØÈÍ Òýìöýýíä ÿëàõ áîëãîíäîî òýð á¿õ õ¿íä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëäýã. Áóðõàí, ãýð á¿ë, íàéçóóä, ôåí¿¿ä áîëîí ò¿¿íèé àìüäðàëûí õàìãèéí ÷óõàë õ¿ì¿¿ñèéí íýã áîëîõ äàñãàëæóóëàã÷ Àëåêñåé Íèêîëàåâè÷ Ìèøèí ò¿¿íèéã øàâèà áîëãîí àâñàí òýð öàãààñ õîéø ò¿¿íèé òºëºº õèéñýí á¿õ ç¿éëèéã ¿ðãýëæ ñàíàæ ÿâäàã. “ªäºð á¿ð, äàñãàë ñóðãóóëèëò á¿ð äýýð áàãø íàäàä õýðýãòýé áàéäàã. Ò¿¿íã¿éãýýð áè õýí ÷ áèø áàéæ áîëîõ áàéñàí” õýìýýí Æåíÿ ÿðüæýý. Ïåòåðáóðã äýõ ýõíèé æèë¿¿ä Æåíÿãèéí õóâüä ìàø õýö¿¿ áàéñàí. Àìüäàð÷ áóé íºõöºëººñ ãàäíà ò¿¿íä ìºñºí òàëáàé äýýð íýã ÷ íàéç íºõºð áàéãààã¿é íü ò¿¿íä õ¿íäýýð òóñäàã áàéëàà. “Ýõýíäýý á¿õ ç¿éë òèéì ÷ ñàéí áèø áàéñàí áîëîâ÷ òýð åð人 ãîìäîëäîãã¿é. Ìàãàäã¿é ò¿¿íèé õóâüä õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë àæèë ãýäãèéã àëü õýäèéí ìýäýæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó” õýìýýí ò¿¿íèé äàñãàëæóóëàã÷ íü äóðññàí áàéäàã.
ÅÂÃÅÍÈÉÃÈÉÍ ÕÀÌÃÈÉÍ ÀËÄÀÐÒÀÉ ¯Ç¯¯ËÁÝÐ BIELLMANN-Û ÝÐÃÝËÒ Æåíÿ áîë Biellmann-û ýðãýëòèéã õèéæ ÷àääàã öººõºí ýðýãòýé ãóëãàã÷äûí íýã. Ýíý ýðãýëòèéã ýðýãòýé ãóëãàã÷èä ìýääýã áîëîâ÷ íàñ áèåíä õ¿ðìýãöýý õèéõýý áîëü÷èõäîã. Õàðèí àíõ ìºñºí äýýð ãóëãàõ áîëñîí öàãààñàà îäîîã õ¿ðòýë Åâãåíèé ýíý ýðãýëòèéã õèéæ áàéãàà. Ýíý ýðãýëòèéã õèéäýã ýðýãòýé ãóëãàã÷ ìàø õîâîð áàéäàã áîëîõîîð ýíý íü ò¿¿íèé õàìãèéí àëäàðòàé ¿ç¿¿ëáýð áîëñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ãàéõàìøèãò ýðãýëòèéã 1981 îíä Äýëõèéí Àâàðãà áîëñîí Denise Biellmannèé íýðýýð Biellmann-û ýðãýëò ãýæ íýðëýõ áîëñîí áºãººä òýðýýð ýíý ýðãýëòèéã ýðýãòýé õ¿í õèéíý ãýæ îãò áîäîæ áàéãààã¿é ãýäýã.
ÀÍÕÍÛ ÀÌÆÈËÒ 1996 îíîîñ Åâãåíèé òýìöýýíä îðîëöîõ áîëîâ. Õàìãèéí àíõíû òýìöýýí íü 1997 îíû Àâñòðàëèä áîëñîí áàãà ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí Äýëõèéí Àâàðãà øàëãàðóóëàõ
òýìöýýí áàéñàí áà Æåíÿ 6 äóãààð áàéðûã ýçýëæýý. Òýìöýýíèé øàãíàë áîëîõ 1500 àì äîëëàðààð ýýæäýý çóðàãò, êîñòþì õóäàëäàí àâ÷ ºã÷ áàéëàà. Óðàí ãóëãàëòàä íýãýí áè÷èãäýýã¿é õóóëü ¿éë÷èëäýã. Òýð áîë “Õýðâýý ÷è îä áîëîí ãÿëàëçàõûã õ¿ñýæ áàéãàà áîë ìàø ñàéí áàéõ õýðýãòýé. Õýðâýý ÷è Îðîñûí èðãýí áîë á¿ð èë¿¿ ñàéí áàéõ õýðýãòýé.” Ó÷èð íü Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí óðàí ãóëãàëòûí òàìèð÷èä íü ñïîðòûí áóñàä òºðëèéí òàìèð÷äààñàà èë¿¿ õ¿÷òýé. ßëàíãóÿà äýëõèéí õýìæýýíä òàíèãäñàí ýðýãòýé àâàðãóóä Îðîñûíõ áàéäàã. Åâãåíèéãèéí îëîí óëñûí òàâöàíä ãàðñàí àíõíû òýìöýýí íü Ìèëàíä çîõèîãäñîí 1998 îíû Åâðîïûí Àâàðãà øàëãàðóóëàõ òýìöýýí áàéëàà. Òýð ìºíãºí ìåäàëèéí ýçýí áîëæ ÷àäæýý.
ÕÓÐÄÀÍ ÈÐÑÝÍ ÀÌÆÈËÒ Ò¯¯ÍÈÉà ªªÐ×ÈËѪÍÃ¯É Åâãåíèéä àìæèëò ìàø õóðäàí èðñýí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã ººð÷èëæ ÷àäààã¿é þì. Îðîñûí ñàéí ãóëãàã÷äûí èõýíõ íü ñóðãóóëèëòûí ñàéí íºõöºë áàéäëûã èë¿¿ä ¿çýí ýõ îðíîî îðõèí ÿâæ áàéãàà ÷ Åâãåíèé îäîîã õ¿ðòýë ýõ îðîíäîî áàéñààð áàéíà. 1998 îíä Äýëõèéí Àâàðãààñ àíõíûõàà õ¿ðýë ìåäàëèéã àâ÷èõààä îäîî öààøèä õè÷ýýë ñóðãóóëèëò õèéõ øààðäëàãàã¿é õàíãàëòòàé ÷àäâàð íàäàä áàéãàà ãýäýãòýý äýíä¿¿ èòãýñýí ¿å ò¿¿íèé àìüäðàëä òîõèîñîí. Ãýâ÷ îääûí ºâ÷íººð ºâäºõººñ íü ò¿¿íèéã ýýæ íü ñýðãèéëæ ÷àäæýý. Åâãåíèé 2005 îíû 6-ð ñàðûí 18-íä õîðèí íàñòàé Ìàðèÿ Åðìàêòàé ãýðëýæ, Èãîðü õýìýýõ õ¿¿òýé áîëñîí áîëîâ÷ 2008 îíû 2 ñàðä õî¸ð òèéøýý áîëæýý.
ÓÐÀÍ ÃÓËÃÀËÒÀÄ ÝÐÃÝÍ ÈÐÝ 2006 îíû Òóðèíû Îëèìïîîñ õîéø ò¿ð çàâñàðëààä áàéñàí Ïëóøåíêî 2009 îíû 3 ñàðä 2010 îíû Îëèìïîä îðîëöîõ çîðèëãîîð óðàí ãóëãàëòûí åðòºíöºä ýðãýí èðæ áàéãààãàà äàñãàëæóóëàã÷ Àëåêñåé Ìèøèíèé õàìò ìýäýãäñýí áàéíà. ̺í 2009 îíû 8 ñàðä Äèìà Áèëàíû äóóíû ïðîäüþñåð ßíà Ðóäêîâñêàÿòàé ãýðëýõ áîëñíîî çàðëàæýý. Åâãåíèé 2010 îíû Åâðîïûí óðàí ãóëãàëòûí àâàðãà øàëãàðóóëàõ òýìöýýíèé áîãèíî õºòºëáºðò äýëõèéí ðåêîðäûã ýâäýæ àëòàí ìåäàëèéí ýçýí áîëîâ. ̺í 2010 îíû ªâëèéí Îëèìïîîñ ìºíãºí ìåäàëü õ¿ðòæýý.
Õ¯¯ÕÝÄ ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄ
25
Ìýðãýæèëòí¿¿ä 2-îîñ äîîø íàñíû õ¿¿õäýä çóðàãò ¿ç¿¿ëýõ îãò õýðýãã¿é. Õàðèí àðàé òîìõîí õ¿¿õä¿¿äèéã ºäºðò 1-2 öàãààñ èë¿¿ çóðàãòûí ºìíº á¿¿ ñóóëãà ãýæ çºâëºäºã.
Áèäíèéã áàãàä çóðàãò ðàäèî ãýæ íýðëýäýã áàéñàí äºðâºëæèí õàéðöàã àéë áîëãîíä áàéñàíã¿é. Çóðàãòòàé íýãíèéäýý õàæóó àéëûíõàí íü çóðàãò ¿çüå ãýæ îðæ èðäýã áàéñàí ãýâýë ìàãàäã¿é õ¿¿õä¿¿äèéí ìààíü í¿ä íü îðîé äýýðýý ãàðàõ áèçýý. Ǻâõºí õàð öàãààíààð ãàðäàã çóðàãò ðàäèî ìààíü ºíãºò çóðàãòààð ñîëèãäîæ òîì÷óóä õ¿¿õýäã¿é á¿ãäèéã ãàéõàøðóóëæ áàéñíûã õ¿ì¿¿ñ îäîî äóðñàí ÿðüäàã. Òýãâýë îäîî 4-5 –õàí ñì-èéí çóçààíòàé àâàðãà òîì äýëãýöòýé çóðàãòóóä àéë áîëãîíû øàõóó õîéìîðò çàëàð÷ áàéãàà. 70-80-ààä îíû ¿åä çºâõºí îðîéäîî 4-5 öàã ãàðäàã áàéñàí ãàíö õî¸ðõîí ñóâàãòàé òåëåâèçîðò íýýðýý ë óäèðäëàãàíû õýðýã ãýæ áàéñàíã¿é. Õàðèí îäîî õýäýí àðâààð òîîëîãäîõ ñóâãèéã ýðã¿¿ëýí ºäºð øºíºã¿é ¿çýõ áîëîìæòîé áîëæýý. Áàñ àëñûí óäèðäëàãàã¿é çóðàãò ãýæ ¿ã¿é áîëîõîîð áîñ÷ î÷èæ ñóâàã ñîëèõ àæèë ãàðàõã¿é. Òèéìýý, òåëåâèç ¿íýõýýð ãàéõàëòàé ñàéí ìýäýýëëèéí ñóâàã þì. Ãýõäýý õýò îëîí öàãààð ò¿¿íòýé íºõºðëºõ íü þóíä õ¿ðãýæ áîëîõ âý?
Áàðóóíû îðîíä õèéãäñýí íýãýí ñóäàëãààãààð íÿëõ õ¿¿õä¿¿äèéí 2/3 íü ºäºðò äóíäæààð 2 öàã îð÷èì çóðàãòûí äýëãýö øèðòäýã, 6 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õä¿¿ä ìºí 2 öàã îð÷èì çóðàãòûí íýâòð¿¿ëýã ¿çäýã, 8-18 íàñíûõàí 4 öàã îð÷èì òåëåâèçîð ¿çýæ 2 öàã îð÷èì êîìïüþòåð òîãëîäîã ãýñýí òîîöîî ãàð÷ýý. Ýíý íü ìàíàé îðíû õóâüä ÷ íýã èõ õîë çºðºõã¿é òîî ìýò ñàíàãäàíà. Õ¿¿õäèéí äýëãýöèéí ºìíº ñóóõ öàã èõ áàéõ íü òýäíèé åðòºíöèéã òàíüæ ìýäýõ, òîãëîõ, ýöýã ýõòýéãýý õàðèëöàõ, æààõàí òîìðîîä èðýõýýð õºäºë㺺íòýé áàéõ, óíøèõ, ãýðèéí äààëãàâðàà õèéõ, ãýð á¿ëèéíõýíòýéãýý öàãèéã ¿ð ä¿íòýé ºíãºðóóëýõ öàãààñ õóìñëàõ áîëíî. Ìýäýýæ õóãàöàà áîãèíîòîé, òàíèí ìýäýõ¿éí íýâòð¿¿ëã¿¿ä õýäèéãýýð ñàéí ñóðãàã÷ áîëîõ òàëòàé ÷ äîîðõè òààã¿é ¿ð äàãàâðóóäûã äàãóóëäàã.
26
Õ¯¯ÕÝÄ ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄ
Õýäèéãýýð çóðàãòûí ºìíº ñóóõ öàã ãàðãàõã¿é áàéõ, ýñâýë îãò çóðàãòã¿é áàéõ, ÿìàð íýâòð¿¿ëãèéã õ¿¿õýääýý ¿ç¿¿ëýõèéã ýöýã ýõ÷¿¿ä ñîíãîæ ºãºõèéí àëü íü äýýð áîëîõûã øèéäýõýä õýö¿¿ ÷ õ¿¿õäýý çóðàãòûí ºìíº îëîí öàãààð ñóóëãàõã¿é áàéõ, ÿìàð íýâòð¿¿ëýã ¿çýæ áóéã íü õÿíàõ íü ìýäýýæ ìàø ÷óõàë þì.
ëáºð¿¿ä íü òýð ÷èãýýðýý Õ¿¿õä¿¿äèéí õóâüä òåëåâèçèéí õºòº èëñàí õºòºëáºð¿¿ä áàéäàã. ýðñäýë á¿õèé çàí ¿éëèéã ñóðòàë÷ ìàíñóóðàõ, òàìõèäàëò ãýõ Õ¿÷èðõèéëýë, áýëãèéí õàðüöàà, ìýò. üöààíû òóõàé ¿çäýã ºñâºð Òóõàéëáàë çóðàãòààð áýëãèéí õàð ¿ëæ ýðò áýëãèéí õàðüöààíä íàñíûõàí ¿å òýíãèéíõíýýñýý ò¿ð¿ ðò 5 ò¿¿íýýñ îëîí öàã çóðàãò îðîõ íü ýëáýã áàéäàã áàéíà. ªäº öàã çóðàãòûí ºìíº ñóóäàã ¿çäýã õ¿¿õä¿¿ä 2 ò¿¿íýýñ áàãà àäëàë ìºí èë¿¿ áàéäàã íü ¿åèéíõíýýñýý òàìõèíä îðîõ ìàã ñóäàëãààãààð íîòëîãäæýý.
ð àñóóäëûã øèéäýõ íü Õ¿¿õýä çóðàãòààð õ¿÷èðõèéëýë ¿çñýíýýð õ¿÷ýý äýýð ñàéí òàëûí áààòðóóä çºâ ãýñýí îéëãîëòòîé áîëäîã. Ó÷èð íü êèíîí áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿ä áóñäûã çîäîîí öîõèîíîîð ÿëàõ íü íèéòëýã. ̺í í äýýð ¿õýæ áàéãàà íü, áîäèò áà áîäèò áóñ áàéäëûã ÿëãàäàãã¿é. Êèíî áèø ãýäãèéã îéëãîäîãã¿é. ýñâýë àéìøèãòàé í¿¿ð õóâèðãàëò íü æèíõýíý íýã èëðýë þì. Øºíº àéõ, óíòàæ ÷àäàõã¿é áàéõ çýðýã íü ¿¿íèé
òîé àãò õîîðîíäîî ñàëøã¿é õîëáîî Èë¿¿äýë æèí, òàðãàëàëò áà çóð áîëæ õ¿ì¿¿ñ õºäºë㺺íèé èäýâõèã¿é ãýíý. Çóðàãòûí ºìíº ñóóæ áóé èäýæ ç¿éëñèéã õèâæ ñóóäàã. “×èïñ” ýð¿¿ë ìýíäýä ÿìàð ÷ àøèãã¿é õèéæ¿¿ëñýí óíäàà óóíà. ýýð àìüäðàíà ãýäýã óòãàã¿é. Òýãýõýýð îäîî ÿàõ âý? Çóðàãòã¿éã èéã ººðñäèéíõºº çóðàãò ¿çýõ öàã • Ǻâõºí õ¿¿õäèéíõýý ãýëòã¿é áàãàñãà. àíõààðàë òàòàõ ç¿éëñ, òóõàéëáàë - Çóðàãò áàéäàã ºðººí人 ººð ãýõ ìýòèéã áàéðëóóë. íîì, õ¿¿õäèéí ñýòã¿¿ë, òîãëîîì á¿¿ òàâü. - Óíòëàãûí ºðººí人 çóðàãò ðàà. óíò à àãòà çóð ðýý ¿åý - Õîîë èäýõ õèéíãýý çóðàãò ¿çýõèéã íü á¿¿ âàð ëãà äàà èéí ãýð - Õ¿¿õä¿¿äýý çºâøººð. õàé. ºíãºðººõ ººð àðãà çàìóóäûã • Ãýð á¿ëýýðýý õàìò öàãèéã ãàðàõ, ãýð á¿ëèéí óíøëàãûí öàã Ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõ, ñàëõèíä ãàðãàõ ãýõ ìýò îõ ãýð á¿ëýýðýý õàìò ¿çýæ áîë • Çóðàãòûí ìýäýýí äýýðýýñ à àãòà òð¿¿ëýã ÿâæ áàéãàà ¿åä çóð íýâòð¿¿ëãèéã ñîíãî. Õýðýãã¿é íýâ óíòðààæ õýâø.
“ÒÀ ѯÐÜÅÝà ÇÎÃÑÎÎÆ ×ÀÄÍÀ. ÁÈÄÝÍÒÝÉ ÍÝÃÄ” ÑÝÄÝÂÒ ÃÀÐ ÇÓÐÃÈÉÍ ÓÐÀËÄÀÀÍÄ ØÀÃÍÀËÒ ÁÀÉÐ ÝÇÝËÑÝÍ ÇÓÐÃÓÓÄ
28
ÒÀÌÕÈ ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄÝÄ
ÒÀÌÕÈÍÀÀÑ ÃÀÐÀÕÛÍ À× ÒÓÑ ÞÓ ÂÝ? ¯ð ä¿í íü øóóä ë ýõýëíý. Õýäýí íàñàíäàà òàìõèà õàÿñíààñ ¿ë øàëòãààëàí òàíû íîöòîé ºâ÷èí ýìãýãò ºðòºõ ýðñäýë áóóðíà. •
Ç¿ðõíèé öîõèëò öóñíû äàðàëò áóóðíà. Òàìõèíä àãóóëàãäàõ íèêîòèí íü öóñíû ñóäñûã àãøààõ ¿éëäýëòýé áàéäàã. Òàìõè òàòàõàà áîëüñíîîñ õîéø 20 ìèíóòûí äîòîð ç¿ðõíèé öîõèëò, öóñíû äàðàëò áóóð÷ ýõýëäýã áºãººä 2 äîëîî õîíîãîîñ 3 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààíä öóñíû ýðãýëòèéí òîãòîëöîî õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà îðäîã.
•
Öóñàí äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí õýìæýý áàãàñäàã. Ýíý íü ¿íýðã¿é, ºíãºã¿é õèé áºãººä ºíäºð òóíãààð ¿õëèéí àþóëòàé. Òàìõèíû óòààíä ýíýõ¿¿ õèé àãóóëàãäàõ áºãººä òàìõè÷èí õ¿íèé öóñàíä àãóóëàãäàõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé íü öóñààð õ¿÷èëòºðºã÷ 纺âºðëºãäºõºä ñààä ó÷ðóóëäàã. Òàìõè òàòàõàà áîëüñíîîñ 12 îð÷èì öàãèéí äàðàà öóñàí äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õýìæýý õýâèéí õýìæýýíä îðäîã.
•
Óóøãèíû ¿éë àæèëëàãàà ñàéæèðíà. Òàìõè òàòàõ íü àìüñãàëûí çàì, öóëöàíã ãýìòýýäýã. Èíãýñíýýð àðõàã õàíèàëãà, àìüñãààäàëò áèé áîëäîã. Òàìõèà õàÿñíààñ 14 õîíîãîîñ 3 ñàðûí äîòîð óóøãèíû ¿éë àæèëëàãàà ñàéæèðíà. Óóøãè öýâýð áàéõ íü õàëäâàð àâàõ, ºâ÷ëºõ ýðñäëèéã áóóðóóëíà.
•
Ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ ýðñäýë áóóðíà. Òàìõè íü ¿õëèéí ãîë øàëòãààíóóäûí íýã áîëäîã ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èíòýé øóóä õîëáîîòîé. Òàìõè òàòäàã õ¿ì¿¿ñ ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýë 2-4 äàõèí èõ áàéäàã. Òàìõè òàòàõàà áîëüñíîîñ õîéø 1 æèëèéí äîòîð ç¿ðõíèé ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýë òàë õóâèàð áóóðíà.
Òàìõè òàòàõàà áîëüñíû äàðàà ýð¿¿ë ìýíäýä ãàðàõ à÷ òóñ Äàðàà ... Ýð¿¿ë ìýíäýä ãàð÷ áàéãàà ýåðýã ººð÷ëºëò... 72 öàã Àìüñãàë õºíãºí áîëíî. Ãóóðñàí õîîëîé àìàð÷ ñóëðàí ýð÷ õ¿÷ íýìýãäýíý. 3–9 ñàð Õàíèàëãàõ, àìüñãààäàõ çýðýã çîâèóðóóä àðèëæ óóøãèíû ¿éë àæèëëàãàà 10 õ¿ðòýë õóâèàð ñàéæèðíà. 1 æèë Ç¿ðõíèé ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýë òàìõè òàòäàã áàéõ ¿åèéíõýýñ õàãàñ õóâèàð áóóðíà. 10 æèë Óóøãèíû õîðò õàâäðààð ºâ÷ëºõ ýðñäýë òàìõè òàòäàã áàéõ ¿åèéíõýýñ õàãàñ õóâèàð áóóðíà. 15 æèë Ç¿ðõíèé ºâ÷èíä ºðòºõ ýðñäýë õýçýý ÷ òàìõè òàòàæ áàéãààã¿é õ¿íèéõòýé áàðàã èæèë ò¿âøèíä õ¿ðíý. ̺í:
& &
Àìüñãàëûí çàìûí õàëäâàð, õàíèàä òîìóó õ¿ðýõ íü áàãàñíà
& &
Àìòëàõ ÷àäâàð ñýðãýíý.
Àìüñãàë òàíü öýâýðøèæ òàíû ¿ñ õóâöàñ, í¿¿ð àìíààñ òàìõè ¿íýðòýõýý áîëèíî Ýäèéí çàñãèéí õóâüä ÷ èõýýõýí õýìíýëò áèé áîëîõ áîëíî. Òà òàìõèíä çàðöóóëäàã áàéñàí ìºí㺺 òóñàä íü õàäãàëààä íýã ¿çýýðýé !
ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË
29
X¿íèé ¿ð Æèãìýääîðæèéí Ñàðàíòóÿà
Æ
àëöàâûí õvvõýí ãàäíû õvíèé õvvõýä ãàðãàæ ãýíý ãýñýí vã õýäýí ÷ íóòãèéí äýýñ äàìíàñàí þì áý? vãýí ñàëõè õºëºãëºñººð ãîâèéí æààõàí òîëãîäûí ºâºðò áºìáèéõ ãýðò íü øóðãààä îðæ èðæ. Ýìãýí íü “Ýâèé, ýâèé. Ãàäíû äîòíû ãýõ ÿëãàà þó áàéõàâ. Ìàíàé íóòãèéí õví áèø áîëîõîîð ë òýãæ àä vçýý áèç õººðõèéã õýìýýí áºãòºãíºâ. Æàëöàâ ÷ óã çºâøèí, õàé íóòàã õîëäîî þó ë áàçààâ ãýæ. Ìàíàé îõèí øèã íîì ýðäýì ãýýä áàñ áèä õî¸ð øèã õºãøäèéã õºäºº ñîéæ îðõèñîí äàìøèã áèç õýìýýí ýìãýíèéõýý õàëààæ ºãñºí íýðìýëèéã øèìýí æàðãàëòàé íü àðãàãvé òàìøààëæ ñóóëàà. Îõèí íü îíãîöîîð ãàð÷ ãýíý. Õîòîîñ íààøàà ãàð÷ ãýíý. Àéìàã äýýð èðíý ãýýä ë çàõèà öàõèëãààí îãò vãvé àòàë ñóðàã íü ñîíñîãäñîîð íýã ë ºã뺺 ëàãõèéòýë ãàäàà íü áóóæýý.
Îõèíîî víñýõ ãýæ óðàëääàã õî¸ð õºãøèí
ýíý óäààä ìàíöóéòàé õvvõýä ðvv çýðýã óõàñõèéñýí áîëîâ÷ îõèí íü õvvãýý ýëãýíäýý íààæ òýâýðñýýð ãýðò îðæ ÿâ÷èõàâ. Îõèíû õvðãýæ èðñýí æîëîî÷ àÿãà öàé óóâ óó vãvé þó õººãäñºí àìüòàí øèã ãàð÷ îäîõîä ýìãýí ñàÿ ë ººðèéí ìóó ìîäîí îðîí äýýð ñýðýõ ÿíçãvé äóãæðàõ õvv ðvv äºõºæ õºëä íü ñóóëàà. Ýâèé ýâèé õýìýýí õîøóó öîðâîéæ ºëãèéä õvð÷ ÿäàí äºõººä æèãòýé õººðõºí õýýòýé
òîðîí óíæëàãûã íü ñºõºí çàâäòàë îõèí íü óõàñõèéí õvvãýý òýâðýýä “Ààâ ýýæ õî¸ð ìèíü áè ó÷ðûã õýëýõãvé áîë áîëîõãvé. Ýíý ìààíü .... õvv ìààíü ãýýä çvñ ººð... þì øvv. Áèòãèé ñàíäðààðàé” ãýëýý. ªâãºí îõèíûõîî õýëýõèéã åð îéëãîñîí ÿíçãvé þó þóãvé õvvä äºõºæ víñýõýýð ºíäèéâ. Öàñ øèã öàãààí ìàíöóéíààñ öóõóéõ àëãà äàðàì õàð ívvðèéã õàðóóò “Õý ýöýã ÷èíü” õýìýýí óóëãà àëäààä ñóóí òóñëàà. Îõèí íü àì õóóðàéãvé ÿðèõ àâ÷ “ñàéí õví, áèä áèå áèåíäýý õàéðòàé, àðààñ èðýõ þì” ãýõ õýäýí vãñ ÷èõíèé îìãèéã øvðãýí àëäàí ãàçàð óíàæ áàéëàà. ªâãºí òýð ºäºðòºº ë äóóãàà õóðààæ, ìóó ìîä òîëãîéãîî íîöîëäóóëàí ºëãèéòýé àìüòíûã õààÿà õÿëàìõèéí õàðæ ñóóëàà. Õàð Æàëöàâûí õàð õvvõäèéã vçíý ãýæ ñóìààðàà áàéòóãàé ë õºë áîëîí õvìvvñ öóâæ ýõëýõýä õî¸ð õºãøèí äóðãvéöýí îõèí íü àìüòàí õvíýýñ íóóãäàí õvv ë õàðèí þóãàà ÷ ìýäýõãvé àíãàéñàí àìüòàí õví ávõýí ðvv õàðæ èíýýí õýí õvíèé ºâºð äýýð äýðâýæ áàéõ áîëîâ. Äýýñ óÿæ õºë õîðèëòîé íü áèø, äýëãýð çóíààð èëvv ãýðòýý íóóëòàé íü áèø. Ñvvëäýý ÷ èðæ î÷èõ õvìvvñèéã òîîõîî áîëèîä óÿàí äýýð õví áóóõàä - Çà ìàíàé áàíäèéã õàðàõ ãýæ èðýâ vv ãýäýã áîëæýý. Õvvã èðñíýýñ õîéø íýã èõ ñvæèð÷ ñvéä áîëîîãvé ÷ ÿìàðòàé ÷ ãýñýí ïàä õàð ºíãºíä äàñ÷ îðõèîä àìüòàí øèã ñàíàãäàõ íü àðàé ãàéãvé áîëæ.
30
ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË
X¿íèé ¿ð Æèãìýääîðæèéí Ñàðàíòóÿà
Ãàðûí àëãà õºëèéí òàâõàéäàà ë æààõàí
ÿãààâòàð áîëîõîîñ áèø vçýýä ºãüå ãýõíýý ººð ãÿëàéõ þìãvé æààë õvv ººðèéí íü ºíãèéí øèðòýõ ñàõàëòàé ºâººã õýñýã õàðñíàà õàð öàãààí òóéë ãýëòýé òîì àëàã íväýý ýðãýëävvëýí ñîðìóóñààðàà ºâãºíèé õàìðûã øvðãýí àëäàí õýä àíèâ÷ààä óëààí áóéë ãàðãàí èíýýæ øèëýý øºð㺺뺺. Æàëöàâ - Óàà. Çàÿà íü äýëãýð ãýæ. Õààíàõ ãýý÷èéí õàð àìüòàí áý äýý ÷è ÷èíü ãýýä ïàðâèéñàí ãàðàà ñóíãàí äîëîîâîð õóðóóãàà õàöàðò íü õvðãýýòõýâ. Õvv èäýõ þì ãýæ áîäñîí áîëîëòîé õóðóóã íü vìõýõ ãýõýä ºâãºí ãàðàà òàòàæ Yãvé òýð, Ýð õví õº èäýìõèé ãýäýã íü. ªâººãèé íü ãàð íóëü òàìõè äàà ãýýä çóëàéã víýðëýâ. Íÿëõ õvvãèéí áóæãàð ñýâëýãíýýñ òèéì ãýõèéí àðãàãvé ýíõýð víýð õàíõèéõýä ºâãºíèé õàìàð øàðõèðàí íväýíä íü íóëèìñ ävvðýýä èðýâ. Îõèí vðýýñ ìèíü óíàñàí ÿñ ìàõíû òàñàðõàé þì õîéíî. Ýâèé ãýæ, Õàð, õàð ãýýä áèä ÷èíü ÷àìàéã õààø íü ÷ íóóõ áèëýý. ªâãºí èéí ºãvvëýýä íýã ë 纺ëºí ýåðvv áîäëîîð ävvð÷ èðñýí çvðõ ñóäñàà ÷àãíààðõàí àðãàñàí íväèéã íü àðãàäàõ ìýò áºíæèéõ íóëèìñàà ãàðûíõàà àðààð øóäðààä õýíä ÷ þì áý çà ÿàõàâ ÿàõàâ ãýæ õýë÷èõýýä áîñëîî. “Ìàíàéõàí ÷ óäìààðàà õàð õî÷òîé ÿâëàà. Ãîâèéíõîí õýçýý ë áèëýý. Õàð Æàíëàâûí õàð çýý ë ãýõ áàéõ äàà, Ìèíèé õvvã.. “ ºâãºí èéíõvv ãàíöààð ÿðèàä óðìûí vã ñîíññîí æààõàí õvvõýä øèã õººð÷ ávð ìóøèé÷èõñàí õàà÷èõ ÷ vãvé õýðíýý ìîðèíûõîî óÿà ðóó àëõàæ ÿâàõ íü òýð. Îõèí íü - Õvv áîð õîîëîíä îð÷èõñîí þì ÷èíü àëçàõãvé. Áè ÷ áóöàëãvé ãîðüãvé. Õè÷ýýë íîì ãýñýýð íýã ºäºð çàìûí ìàøèíààð áóöëàà. ªâãºíºº õîíèíä ÿâñàí õîéãóóð ýìãýí õvvã ºõººðäºí ñóóñíàà þó ñàíàâ ãýëòýé ñààõóóòàé ñvvíýýñ áàëãàæ áàéãààä õîíãîí äýýð íü àñãàæ äýýëèéíõýý õàíöóéãààð ãàéãvé ñàéí vðæ ãàðàâ. Àð÷èæ àð÷èæ õàðàõíýý åð ãýãýý îðñîí ÿíç vãvéä óðàì íü õóãàð÷ õàðèí õvv òà
ÿàæ áàéíà ãýõ øèã ýìýýãèéíõýý õºëèéã ïàä ïàä áàëáàæ áàéâ. Èéíõvv ýýæèéã íü ÿâñíààñ õîéø ÿàõ èéõèéí çóóðãvé 3 ñàð ºíãºð÷ õvv ÷ áàíòàí òàðàã ýýäýì åð þì ãîëîëãvé çîîãëîí áàíäàéñàí àìüòàí áîë÷èõîæ. Õî¸ð õºãøèí ºíºº ÷è õîíèíä ÿâíà óó äàà ãýæ áèå áèå ðvvãýý òvëõýæ õvvòýéãýý vëäýõ ãýæ àðàé ë õóðóó ãàðãàõààñ íààõíóóð þì áîëäîã áîëîâ. Øàð íàâòàñíààñ õèíøvv víýðòýõ íü õàëàã íàðòàé ºäºð àðààæàâ Ãýíäýí Æàëöàâûíõààð áóóæ ¸ñòîé ë áóðæ ºã÷ äýý. Õèë, õèëèéí äýýñ íóòàã îðíû çààã ãýæ áàéõãvé áîëîõ þì áàéõàà. Åðººñºº ýíý äýëõèé äàõèíààðàà íýã óëñ áîëæ ãàçàð íóòàã þó áàéãààãàà àäèë òýíövv àøèãëàæ àìüäðàõ þì áàéõ. Íýã èõ ñàéõàí íàðòàé ºäºð ýíý Ìýíýíãèéí òàë: Ñvvæèéí ãîâüä ìààíü òàíàé ýíý áàíäè øèã õàð øàð þìíóóä èð÷èõñýí áóæèãíàæ áàéõ þì áàéõ àà. Ìàëûí áýë÷ýýð õàðàìëàæ, òóã õèóð õàòãàõ íü õîëãvé äàâõèäàã Ñàðèã Äàìáà ë òýäýíòýé vçýæ òààðàõ áàéõ äàà. Åð íü ýõíýýñýý áîäëîãîòîé öààíààñàà íèãóóðòàé àæèë çîõèîæ áàéãàà þì áèø vv. Ìèíèé õvv ìîíãîë ãîâüä áàéãàà óðàã óäìààðàà äàãàíà ãýýä íýã àéìàã óëñ ívvãýýä èðýõ ÷ þì áèë vv. Íààäàõ ÷èíü áîäëîãîäîî áîäëîãî ãýýä ìóó õàð õvv ðvv íü ãààíñíûõàà òîëãîéãîîð ÷è÷èí áàéæ õºõºðõºä ãýíýò Æàëöàâûí äóðãvé õvð÷: - ªº ÿàõàâ. Ívväëèéí òvðvv÷ àéñóé áîë áîð áàíäèäàà öàé èäýý áàðèóëààä ÷àâõäóóë÷èõàíà äàà. Ívväýë òîñîã ãý÷èõýýä ãàð÷ îäæýý. Àðààæàâ Ãýíäýíãèéí ÿðèàíààñ Ãîëáààë÷ëàë ãýäýã íü äýëõèé÷ëýíý ãýñýí vã ãýäãèéã ë òîãòîîæ vëäñýí ÷ áóðóó çºâèéí äýíñýíä áîäëîî òàâüñàíãvé. Ãàíöõàí öýíõýð äýëõèé ÷èíü áèäíèé ë íóòàã. Áàéãàà áàéõãvéãýýðýý áàéõàä þó íü áîëîõãvé áàéäãèéì öóñ”. Èéí áîäîæ àëõñàí õýäèé ÷ ãîâèéí íóðàíãè õºðñºí äýýð õîë õîë àëõñàí õàð Æàëöàâûí ýýòýí óëòàé ãóòëûí ìºð ÿã ë ìîíãîëûí ãàçðûí çóðàã øèã òîâîéòîë çóðàéí vëäýæ áàéëàà ë...
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ
31
ÕÝÒ ÁÀÃÀ ÓÍÒÀÕ ÍÜ ÁÈÅÈÉÍ ÆÈÍ ÍÝÌÝÃÄÝÕÝÄ ÍªËªªËͪ. Õýò èõ ýñâýë õýò áàãà óíòàõ íü á¿ñýëõèéí òîéðîã íýìýãäýæ ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, ÷èõðèéí øèæèí ãýõ ìýò ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ ýðñäëèéã íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà. ßëàíãóÿà 40ººñ äîîø íàñíû õ¿ì¿¿ñò áèåèéí æèíãèéí èíäåêñèéã íýìýãä¿¿ëæ õýâëèéãýýðýý òàðãàëàõàä íºëººëäºã àæ. Ñóäàëãààãààð èë¿¿äýë æèíòýé õ¿ì¿¿ñ íü áèåèéí æèíãèéí èíäåêñ íü õýâèéí õýìæýýíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä áàãà óíòäàã áîëîõûã òîãòîîæýý.
Áèåèéí æèíãèéí èíäåêñ ãýæ þó âý? Íàñàíä õ¿ðýãñäèéí õóâüä áèåèéí æèíãèéí èíäåêñèéã àøèãëàí ººðèéíõºº æèíã ÿìàð ò¿øèíä áàéãààã ìýäýõ áîëîìæòîé. Áèåèéí æèíãèéí èíäåêñ ãýäýã íü áèåèéí ºíäºð áà æèíãèéí õàðüöààãààð òîäîðõîéëîãäîõ ýíãèéí õýìæýýñ áºãººä áèåèéí æèíã õýâèéí õýìæýýíä áàðèõàä ÷óõàë áîëîâ÷ áèå ìàõáîäèä õóðèìòëàãäñàí ººõèéã õýìæèõ õýìæýýñ áèø þì. Áóë÷èíãèéí æèí èõòýé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ýíýõ¿¿ èíäåêñ íü ºíäºð ãàðäàã äóòàãäàëòàé ÷ åðºíõèé人 áèåèéí æèíã òîîöîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé. Áèåèéí æèíãèéí èíäåêñèéã îëîõäîî áèåèéí æèíã áèåèéí ºíäðèéã ìåòðýýð áîäîæ çýðýãò äýâø¿¿ëñýí òîîíä õóâààíà. ÁÆÈ= Áèåèéí æèí/ áèåèéí ºíäºð2 ÁÆÈ íü íàñ õ¿éñíýýñ õàìààðàõã¿éãýýð õ¿í àìûí äóíä òàðãàëàëò èë¿¿äýë æèíã õýìæèõ ¿ð ä¿íòýé àðãà þì.
ÄÝÌÁ-ûí òîäîðõîéëñíîîð ÁÆÈ: Æèíãèéí àëäàãäàëòàé Õýâèéí Èë¿¿äýë æèíòýé Òàðãàëàëòûí ºìíºõ áàéäàë Òàðãàëàëòòàé Òàðãàëàëòûí 1 çýðýã Òàðãàëàëòûí 2 çýðýã Òàðãàëàëòûí 3 çýðýã
< 18.5 18.5-24.9 > = 25.0 25.0-25.9 > = 30.0 30.0-34.9 35.0 - 39.9 > = 40.0
Íîéð áà èë¿¿äýë æèíãèéí õîîðîíä ÿìàð õîëáîî áàéæ áîëîõ âý? Íîéðã¿éäýõ áóþó áàãà óíòàõ íü õîîë èäýõ äóðøëûã íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà. ªºðººð õýëáýë áàãà íîéð íü õîîë èäýõ äóð õ¿ñëèéã íýìýãä¿¿ëäýã äààâðûí õýìæýýã èõýñãýæ, õîîëíû äóðøëûã áóóðóóëäàã äààâðûí õýìæýýã áóóðóóëäàã. Õýäèéãýýð ÿã òýäýí öàã óíòàõ ¸ñòîé ãýñýí íàðèéí òîãòîîñîí òîî áàéõã¿é áîëîâ÷ åðºíõèé人 íàñàíä õ¿ðñýí ýð¿¿ë õ¿í ºäºðò 6-8 öàã óíòàæ àìðàõ íü ýð¿¿ë ìýíäýä òóñòàé.
Ñàéõàí óíòàæ àìðàõàä þó õýðýãòýé âý? • • • • •
ªäºð áîëãîí òîãòñîí öàãò óíòàæ òîãòñîí öàãò ñýðæ õýâøèõ Óíòëàãûí ºðºº òîõèëîã, àãààðæèëò ñàéí áàéõ Îðîéä øèíãýí ç¿éë áàãà óóõ Óíòàõûí ºìíº áàãà þì èäýõ ªäºð íü õºäºë㺺íèé èäýâõèòýé áàéõ
•
Îðîíä îðîõûí ºìíº àìðàõ öàã ººðòºº ãàðãàõ
32
ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ÇÓÐÂÀÑ
3 ÑÀÐÛÍ 24 ÄÝËÕÈÉÍ Ñ¯ÐÜÅÝÒÝÉ ÒÝÌÖÝÕ ªÄªÐ