Festivalblad Oorsprong | volkskunst als inspiratie

© ©H © Het Het W et Wi Willdde ilde O e Ooog O g/ og / B / Been Ben V n Vuulk Vulke lkerrss er s

OOrsprOng OOrsprOng vOlkskunst vOlkskunst Als Als inspirAtie inspirAtie 18-22 18-22 MRT MRT 2015 2015 MAART 2015

AAA AAA AAA FestivAl FestivAl FestivAl Muziek Muziek Muzieken en enkunst kunst kunst

AAA_Oorsprong.indd 1

02-03-15 15:34

INHOUDSOPGAVE

THEMA-INTRODUCTIE

Oorsprong | volkskunst als inspiratie

In dit blad

Als iets een ontwikkeling doormaakt, denk je

6

vooral aan verandering en verbetering. Maar

ESSAY

door Mariëtte Haveman

van optuigen en stapelen. En als er maar lang

De vloek van de oorspronkelijkheid

genoeg doorgestapeld wordt, neemt op enig

valkuilen van virtuositeit, puurheid en succes

vaak is een ontwikkelingsproces ook een kwestie

moment de behoefte aan een clean sweep onstuitbare vormen aan. Zoals ons belastingstelsel

10 WOORD | WEERWOORD

doorlopend van nieuwe regels en uitzonderingen

door Béla Bartók

wordt voorzien tot het zo onwerkbaar is dat het

Raszuiverheid in muziek

tijd wordt – nu ongeveer – voor een grondige

met reacties van componisten van nu

herziening. De bezem erdoor. Terug naar de kern, terug naar de bron.

Ook de kunsten kennen dit proces. Nieuwe gene-

PROGRAMMA

raties klauteren op de schouders van grote voorgangers die weer op de schouders staan van nog grotere voorgangers, enzovoorts. Tot iemand zich gaat afvragen waar die hele menselijke

15 WO 18 – ZA 21 MAART HET CONCERTGEBOUW

tentoonstelling Spakenburgse Diva’s / 15 jaar Het Wilde Oog

totempaal ook alweer voor stond en op zoek gaat naar de bron.

19 WO 18 MAART SPUI25

vonden in de egoloze onschuld van de volkskunst.

lezing Kunst zonder worsteling – het naïeve raffinement van volkskunst

Tijdens dit AAA Festival komen ook volkskunst-

AAA-lezing door Gijs Frieling

In het essay van Mariëtte Haveman in dit blad is te lezen hoe kunstenaars puurheid zochten en

verwerkers van nu aan bod. Zij werken met klederdracht, draaiorgel of Hindelooper schilder-

20 WO 18 MAART MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

werk. Maar onze wereld is niet die van Gauguin

concert Nieuw Amsterdams Peil

of Bartók en deze volkstradities zullen de huidige

Aan Barrels met draaiorgel De Dulciaan

globalisering en commercialisering (wat is het verschil?) niet overleven.

24 DO 19 MAART HET CONCERTGEBOUW

In deze ingewikkelde wereld wordt alles ons almaar gemakkelijker gemaakt, maar is eenvoud steeds moeilijker te vinden.

concert Koninklijk Concertgebouworkest met Thomas Hampson Mariss Jansons dirigeert werk van Mahler,

Rolf Hermsen

Padding, Copland en Bartók

redactie

Voorprogramma Nynke Laverman

2 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 2

02-03-15 15:34

AAA FESTIVAL MUZIEK EN KUNST

VR 20 MAART HET CONCERTGEBOUW

concert Koninklijk Concertgebouworkest met Thomas Hampson

AAA is anders dan alle andere festivals.

Mariss Jansons dirigeert werk van Berio,

Maar wat dan wel?

ACTUEEL ◆ AVONTUURLIJK ◆ AANGRIJPEND

Misschien is het niet eens een festival.

Mahler, Padding, Copland en Bartók ◆

Vier keer per jaar een week waarin alle

mogelijke kunstvormen aan bod komen

29 DO 19 MAART HET CONCERTGEBOUW

Entrée Late Night Café

◆

opvallen of opgaan in de massa?

Verzorgd door een A-selectie van kunst-

instellingen op Amsterdamse A-locaties ◆

Elk van de weken heeft een actueel thema

als leidraad

30 VR 20 MAART STEDELIJK MUSEUM

Confrontaties

◆

de volkskunst is dood – leve de popcultuur?

Centraal staan concerten van het Koninklijk

Concertgebouworkest ◆

Daaromheen is meer muziek geprogram-

meerd, maar ook beeldende kunst, film, dans,

32 ZA 21 MAART MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

concert/dans De IJ-Salon

toneel, poëzie, beschouwing en debat (en feest)

Battle of the Clarinets In AAA zijn alle kunsten op een hoog kwaliteitsniveau verenigd – naast, tegenover

34 ZA 21 MAART HET CONCERTGEBOUW

concert Tijdgenoten

en in combinatie met elkaar.

Calefax Rietkwintet: American Folk AAA-PARTNERS: ACADEMISCH-CULTUREEL CENTRUM

38 ZO 22 MAART EYE

SPUI25 ◆ ENTRÉE, VERENIGING JONG PUBLIEK ◆ EYE

lezing + cinema concert Fior di male

◆

DE IJ-SALON ◆ HET KONINKLIJK CONCERTGEBOUW

lezing door Martin de Ruiter

◆

KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST ◆ MUZIEK-

en film met live muziek

GEBOUW AAN ’T IJ ◆ DE NIEUWE LIEFDE ◆ STEDELIJK MUSEUM ◆ HET WILDE OOG FOUNDING PARTNERS: AMMODO, KONINKLIJK

40 UITVOERENDEN

CONCERTGEBOUWORKEST

Biografische informatie

AAA-LOCATIES ‘OORSPRONG | VOLKSKUNST ALS

42 VOORUITBLIK

INSPIRATIE’

AAA festivals in 2015-2016

1. Eye 2. Muziekgebouw aan ’t IJ 3. SPUI25 4. Stedelijk Museum 5. Het Concertgebouw

BEELDENDE KUNST 14 Het Wilde Oog 39 Gijs Frieling

1

1 2

POËZIE/LITERATUUR 4

3

Tsjêbbe Hettinga

16 Koen van Hensbergen

5

4

op diverse locaties videopresentatie Het Wilde Oog

3 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 3

02-03-15 15:34

IT FADER PAARD Oan Piter Mewis Hettinga (7-3-1916 — 9-3-1993)

Moarn sil it foar ivich maitiid wêze, mar nacht is it no.

De moanne - de siel fan immen dy’t stjert yn it tsjuster — Is fol, en dronken as de paden tusken de doarpen, oer Swarte piramiden fan pleatsen, fingerwizingen Fan piktsjustere godshuzen en in pearse motorkap Nei it faderpaard taslingere yn syn blynkape Hynstestâl, yn in lêste sucht fan ‘e wyn, ûnder stjerren.

Oer it fjild fan berte is it rypjen te hearren, en Boppe de holle rêch fan it weinhûs mei de swartlakte Tilbry stiet Venus te wachtsjen op dy ynswarte hiinst Dy’t no aanst yn in dream fan ljocht riist út syn seesâlte stâl.

4 - AAA Oorsprong | volkskunst als inspiratie

AAA_Oorsprong.indd 4

02-03-15 15:34

HET VADER PAARD Aan Pieter Mebius Hettinga (7-3-1916 — 9-3-1993)

Morgen zal het voor eeuwig lente zijn, maar nacht is het nu.

De maan — de ziel van iemand die sterft in het duister — is Vol, en dronken als het pad van dorp naar dorp is zij over Zwarte piramiden van hoeven, vingerwijzingen Van pikdonkere godshuizen en een paarse motorkap Naar het vaderpaard in zijn geblindeerde paardestal Geslingerd, in een laatste zucht van de wind, onder sterren.

Hoorbaar in het veld van oorsprong is de rijp, en boven De holle rug van het wagenhuis met de zwartgelakte Tilbury staat Venus te wachten op die gitzwarte hengst Die nu gauw in een droom van licht rijst uit zijn zeezoute stal.

openingsstrofe van het het eerste deel van It faderpaard/Het vaderpaard, een gedicht in twee delen van zeven strofen van de Friese dichter Tsjêbbe Hettinga (1949-2013) uit: Tsjêbbe Hettinga, Frjemde kusten/ Vreemde kusten, vertaald uit het Fries door Tsjêbbe Hettinga en Benno Barnard. Atlas, Amsterdam 1995

5 - AAA Oorsprong | volkskunst als inspiratie

AAA_Oorsprong.indd 5

02-03-15 15:34

ESSAY

De vloek van de oorspronkelijkheid Valkuilen van virtuositeit, puurheid en succes door Mariëtte Haveman In het jaar 1305 voltooide Giotto een reeks

die in die periode plaatsvond. Virtuositeit, de

bijbelverhalen op de wanden van een kapel in

perfecte illusie, alles wat vóór Giotto nog een

Padua. Hij had de opdracht gekregen van

droom was, werd rond 1900 verklaard tot een

Enrico Scrovegni, wiens vader voorkomt in de

ziekte. Een belangrijke reden daarvoor raakt

zevende ring van Dantes hel – als geldwoeke-

het hart van de kunst. In de kunstuitingen

raar. In moderne termen: als bankier. De familie

waar we het meest van houden en waar we

moest boete doen en de kerk bood zondaars van

telkens bij terugkomen, bestaat een geheim-

dit slag een uitweg: ze accepteerde kunstige,

zinnig evenwicht tussen puurheid en virtuosi-

duurbetaalde propaganda in ruil voor eeuwige

teit. De verschuivingen in dat evenwicht vor-

zaligheid. Giotto was al beroemd toen hij de

men een van de onzichtbare draden die door de

Arenakapel in Padua beschilderde. Nu werd zijn

westerse kunstgeschiedenis lopen. Rond 1890

naam definitief gevestigd. In een lange reeks

was het punt bereikt waarop de virtuositeit het

bronnen, van Dante en Boccaccio tot en met Vasari, wordt hij geroemd als de grondlegger van de westerse kunst.

In al die loftuitingen wordt de meester afgezet

Van Gogh begreep het al: enige stroefheid is onmisbaar voor grote kunst

tegen de maniera greca, de byzantijnse stijl, die toen gold als synoniem van ‘primitief ’. En primi-

volledig voor het zeggen had. Dat zorgde voor

tief wilde tussen 1300 en 1900 niemand zijn.

een probleem. Van Gogh begreep het al: la

Maar wat de geniale Giotto in 1300 kon, dat

gaucherie, iets van stroefheid, is onmisbaar om

kon elke tweede- en zelfs vierderangs kunste-

tot een waarlijk groot kunstwerk te komen.

naar zeshonderd jaar later nog veel beter.

Voor Giotto was puurheid probleemloos, dus

Engelen en ezeltjes, woestijnen, paleizen, ijs-

kon hij zich met hart en ziel storten op het

vlaktes, pioenrozen, echtelijke ruzies, you name

veroveren van de technische middelen om zijn

it, de schilders van de negentiende eeuw kon-

wereld te scheppen. Dat maakt zijn schilderin-

den het schilderen. Alles, op een manier die nu

gen zo prachtig, en op een bepaalde manier

niemand meer kan. Alleen hadden ze zelf geen

naakt, onverhuld. Een hand die rust op een

respect voor dat kunnen.

andere hand, het oor van een ezel, ouderdom, de treurnis van een rouwende moeder – dat

Geheimzinnig evenwicht

alles wint bij hem aan precisie en waardigheid,

Nog steeds kom je in musea in België, Frankrijk

omdat het uitbeelden ervan hem zo’n moeite

en Duitsland verbluffend mooie, krachtige

kostte. Dat is ook wat Van Gogh bijzonder

schilderijen tegen van onbekende meesters uit

maakt in zijn eigen tijd, de virtuoze negentien-

de negentiende eeuw, wier namen zijn wegge-

de eeuw. Hij was niet zo’n superhandige schil-

spoeld in de orkaan van de nieuwe tijd. Dat was

der, hij vocht met de materie om zijn wereld te

de prijs die zij betaalden voor de verschuiving

realiseren. En dat vechten zie je, het deelt zich

6 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 6

02-03-15 15:34

mee in die korte hakkende penseelbewegingen

ken schrijft in zijn Baltische zielen: ‘Kerken

en maakt zijn werk oorspronkelijker, eerlijker,

stroomden leeg, kranten schrapten “katholiek”

en de ontroering groter.

of “protestant” uit hun onderkop, maar de componisten konden niet zonder God.’ Dichters

Verlangen naar purificatie

evenmin. Brokken noemt Czeslaw Milosz, die

In het voetspoor van Van Gogh gingen kunste-

Hebreeuws en Grieks ging leren om de bijbel in

naars vanaf 1890 op zoek naar de weg terug,

het origineel te kunnen lezen. Het komt alle-

stap voor stap, speurend naar het punt waarop

maal voort uit dezelfde bron en draait om het-

de zuiverheid en waarachtigheid het nog kon-

zelfde probleem.

den opnemen tegen de virtuositeit. Het bijzondere is dat deze ontwikkeling zich in alle kun-

In de muziek werd Bartók de meester van de zoektocht naar meer zeggingskracht

Bevrijd van de vloek van het kunnen In de beeldende kunst werd al decennia eerder een andere, nog veel radicalere weg gevonden naar de pure vorm. Bijna zeshonderd jaar na de voltooiing van de Arenakapel begon een voormalig beurshandelaar aan een heroïsche zoek-

sten heeft voltrokken. In de muziek werd

tocht terug naar de bron van de kunst. Hij ont-

Bartók de grote meester van de zoektocht naar

dekte dat de kortste weg terug op een zijspoor

meer zeggingskracht in de toonladders van de

lag dat hem voerde van Bretonse boerinnen op

oude Oost-Europese volksmuziek. Even teke-

de oostpunt van Frankrijk naar de uiterste uit-

nend voor het enorme verlangen naar purifi-

hoek van Polynesië. In 1895 maakte Paul Gauguin

catie was de bekering van een componist als

daar zijn bijna vier meter brede schilderij D’où

Arvo Pärt tot het Russisch-orthodoxe geloof.

venons-nous, Que sommes-nous? Où allons-nous?

Hij werd gevolgd door een hele stroom van

Dit werk vormt een manifest voor vele hon-

nieuw-religieuze componisten. Zoals Jan Brok-

derdduizenden kunstwerken sindsdien – goe-

Rosa Bonheur, Horse Fair (1835)

7 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 7

02-03-15 15:34

Paul Gauguin, D’où venons-nous, Que sommes-nous? Où allons-nous? (1897)

de, geniale, middelmatige en minder dan dat.

Kunst moet eerlijk zijn en puur en meedogenloos. Bevrijd van de vloek van het gladde kunnen. Een goed kunstwerk moet op eigen kracht zijn gewonnen uit de chaos, als een pad door de jungle. Deze gedachte ligt ook achter de werken van Marlene Dumas en bepaalt inmiddels het leerplan van de gemiddelde kunstacademie.

Gauguins schilderijen zijn nog steeds verrassend goed, ze houden zelfs stand naast die van Van Gogh. Maar Gauguin werd ook de gevangene van zijn eigen succesformule. De Polynesische Nao-Nao meisjes waren op het eind van zijn leven een merk geworden, even herkenbaar en duur betaald als de bedoeïenen van Jean-Léon Gérôme. En toen hij, ziek en depressief, terug wilde naar Frankrijk, werd hem dat door zijn kunsthandelaar ten stelligste ontraden. Het zou de markt voor zijn werk geen

Norman Rockwell, The Connoisseur (1962), cover van de

goed doen.

Saturday Evening Post van 13 januari 1962

8 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 8

02-03-15 15:34

zwakke talenten. De oude De Chirico maakte pastiches van succesnummers uit zijn jeugd, die hij soms ook antedateerde ten behoeve van de handel.

Zo ver gaan de meeste kunstenaars niet. Maar de problematiek van de zelfgekozen vorm, weg van de mainstream, is universeel. Zo’n vorm is van nature beperkt. Zodra mensen miljoenen gaan betalen voor een echte Vul-Maar-In, wordt het herkenbare idioom van Vul steeds meer een zelfgebouwde gevangenis. Hij kan er uit ontsnappen, maar betaalt dan een hoge prijs. Hoe succesvoller de kunstenaar, des te dwingender dit probleem.

Kunstenaars vonden de oplossing voor het probleem van de virtuositeit in een kunst die nog evident oorspronkelijk was, of primitief zoals het vroeger heette. Maar het lijkt erop dat ze, met de oorspronkelijkheid, iets anders cadeau kregen waar ze nou niet speciaal om hadden gevraagd: de beperktheid die eigenlijk alle volkskunst kenmerkt en daar ook vaak wel De prijs van het succes

de charme van uitmaakt.

De moderne kunstgeschiedenis is bezaaid met

Dit is een dilemma waar moderne kunstenaars

varianten op dat lot: hoe een kunstenaar, na

voor staan. De enige manier om te ontsnappen

zijn succesvolle doorbraak, de gevangene

is: na verloop van tijd een andere weg inslaan.

wordt van zijn door moeizame strijd herwon-

Geen probleem, zou je denken. Maar het is wel

nen zuivere idioom. Het is een prijs die veel van

een probleem. Je moet heel stevig in je schoe-

de meest succesvolle kunstenaars, zoals

nen staan om weerstand te bieden aan een

Munch, en De Chirico, en Dumas, hebben

markt die gewend is geraakt aan een bepaald

betaald voor de zoektocht naar oorspronkelijk-

idioom en hongerig is naar meer van het ver-

Er komt een punt waarop je achterwaarts in je eigen voetspoor treedt

trouwde. Je moet weer bij nul beginnen, zonder te rekenen op de bijval van de kritiek en de handel, het hele apparaat dat de kunstwereld draaiende houdt en dat bepaalt of wat je vandaag doet nog even relevant is als wat je, jong

heid. Van Munchs De schreeuw bestaat een

en succesvol, gisteren deed. En die vraag wordt

reeks versies, waar Francis Bacon op doorging

in de kunst zelden met warme instemming

met nieuwe, nog heftiger variaties op

beantwoord.

‘schreeuw’ en ‘pijn’. Maar alles is eindig – en deze weg houdt nog wat eerder op dan veel

Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift

andere dingen. Er komt een punt waarop je

en schrijfster. Haar laatste roman ‘Huis achter de wilgen’ is

alleen nog maar in je eigen voetspoor kunt

zojuist verschenen.

treden, achterwaarts. Zelfplagiaat is niet ongewoon in de kunst, en zeker niet beperkt tot

9 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 9

02-03-15 15:34

WOORD | WEERWOORD

Raszuiverheid in muziek Béla Bartók over de ontwikkeling van volksmelodieën vertaling Rolf Hermsen In 1942 verscheen in het Amerikaanse

onenigheid over raciale kwesties is het mis-

tijdschrift Modern Music een artikel van

schien zinvol de vraag te stellen: Is raciale

de hand van de Hongaarse componist Béla

onzuiverhuid gunstig voor volks- of boeren-

Bartók. Deze was in 1940 naar de Verenigde

muziek, of niet? (Het woord ‘raciaal’ slaat hier

Staten uitgeweken nadat zijn muziek

op de muziek – en niet op de personen die haar

‘entartet’ was verklaard door de Duitse

scheppen, uitvoeren of levend houden.)

overheersers van zijn moederland. In Race Purity in Music beschrijft Bartók hoe profij-

Mijn voornaamste onderzoeksgebied was

telijk culturele kruisbestuivingen zijn voor

Oost-Europa. Als Hongaar richtte ik me natuur-

de ontwikkeling van volksmuziek. Hieronder

lijk eerst op de Hongaarse volksmuziek, maar al

volgt een vertaling van zijn betoog.

snel breidde mijn research zich uit naar aan-

Drie componisten uit de AAA-concert-

grenzende territoria – die van de Slowaken,

programma’s reageren op het stuk.

Oekraïeners en Roemenen. Om mijn blik te verruimen heb ik zo nu en dan zelfs een sprong

Er wordt tegenwoordig, vooral om politieke

gemaakt naar meer afgelegen gebieden in

redenen, veel gepraat over de zuiverheid en

Noord-Afrika en Aziatisch Turkije. Behalve dit

onzuiverheid van het menselijk ras. Daarbij

‘actieve’ onderzoekswerk ter plaatse heb ik ook

overheerst de gedachte dat raszuiverheid zou

‘passieve’ research verricht door materiaal te

moeten worden behouden en zelfs afgedwon-

bestuderen dat al door anderen verzameld en

gen met wetten en verboden. De voor- en

gepubliceerd was.

tegenstanders van deze opvatting hebben de

Vanaf het allereerste begin was ik verbijsterd

kwestie waarschijnlijk grondig bestudeerd (dat

door de buitengewone rijkdom aan melodieën

mag je tenminste hopen) en vele jaren besteed

in dat deel van Oost-Europa waarop mijn

aan het bestuderen van de beschikbare publici-

onderzoek zich richtte. En naarmate het werk

taties of aan het verzamelen van gegevens

vorderde nam mijn verbazing alleen maar toe.

door zelf op onderzoek uit te gaan.

Gezien de verhoudingsgewijs kleine omvang

Omdat ik dat niet gedaan heb, is het wellicht niet aan mij om het ene of het andere standpunt te verdedigen. Misschien heb ik daar zelfs het recht niet toe. Maar wel heb ik vele jaren

Oost-Europese melodieën steken al eeuwenlang de grenzen over – heen en terug

een aspect van het menselijk leven bestudeerd dat door sommige dromers, oftewel onderzoe-

van deze landen, met samen veertig à vijftig

kers van volksmuziek, wordt beschouwd als

miljoen inwoners, is de variëteit aan volks-

min of meer belangrijk. Het gaat hier om de

muziek wonderbaarlijk groot. Bij het vergelij-

ongekunstelde muziek van de lagere klasse,

ken van de muziek van deze volkeren wordt

met name de boeren. En in een tijd met zo veel

duidelijk dat er zich een voortdurend geven-en-

10 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 10

02-03-15 15:34

nemen van melodieën heeft afgespeeld, een

Martijn Padding reageert

proces van eeuwen – heen en weer, oversteken en weer terugkeren.

Ik moet hierbij met enige nadruk een belangrijk punt aanstippen. Dit geven-en-nemen is nog niet zo eenvoudig als men misschien zou denken. Wanneer een volksmelodie de taalgrens van een volk oversteekt, zal deze vroeg of laat bepaalde veranderingen ondergaan

door omgevingsinvloeden – met name taalverschillen spelen hierbij een rol. Hoe groter het verschil tussen twee talen – accenten, stembuigingen, maat en ritme, syllabische structuur enzovoorts – des te groter de veranderingen die de ‘geëmigreerde’ melodie kan ondergaan. En gelukkig maar. Want dit gebeurt keer op keer met als gevolg een aanhoudende groei van het aantal melodiesoorten en -ondersoorten.

Ik heb de term ‘oversteken en weer terugkeren’ gebruikt. Welnu, dit ‘terugkeren’ gaat in de meeste gevallen als volgt. Een Hongaarse melodie is bijvoorbeeld overgenomen door de Slowaken en ‘geslovakiseerd’; deze geslovakiseerde vorm kan terugkeren en opnieuw door de Hongaren overgenomen en dus ‘gerehongariseerd’ worden. En weer zeg ik: gelukkig maar.

Want deze gerehongariseerde vorm zal weer verschillen van het Hongaarse origineel.

Nederlandse identiteit In zijn artikel schetst Béla Bartók de bijzondere rijkdom aan muzikale varianten die ontstaat door vrij verkeer tussen verschillende volken met ieder hun eigen culturele identiteit. Door wederzijdse beïnvloeding verdiepen culturen zich. Wat zou Bartók smullen van de enorme klus om anno 2015 in Nederland op onderzoek te gaan. De multiculturele samenleving heeft een uiterst complexe identiteit. Het is een opeenhoping van groepen die niet zoals in Bartóks tijd eeuwenlang elkaars buren waren, maar soms in grote aantallen zomaar vanuit het niets in Nederland belanden als economisch vluchteling of als gevolg van een ellendige oorlog in het thuisland. Het zorgt voor knetterharde cultuurclashes die ooit heel interessante en complexe muzikale resultaten kunnen opleveren. Echter: Bartók heeft het over versmeltingen van muzikale culturen die generaties lang overgedragen werden en dus als het ware in het DNA verankerd lagen. Maar wat is het DNA van het huidige Nederland dan? Dat vroeg ik me ook af toen van het Koninklijk Concertgebouworkest de interessante opdracht kwam een kort stuk te componeren op basis van een Nederlands volkslied. Dan zoek je dus naar iets dat verankerd is, dat nog gekend wordt. ‘Kennen mensen dat nog?’ Dat vroeg ik me steeds af bij het doorspelen van zo’n beetje het hele Nederlandse volksrepertoire.

Ik kan me niet onttrekken aan de gedachte dat het Nederlandse volkslied een slapend bestaan leidt. Evenmin hebben we een sterke instrumentale cultuur van traditionele muziek zoals Ierland, Indonesië of West-Afrika.

Wat wij wel hebben: André Hazes en We are the champions, die schallen door de voetbalstadions.

Iedereen zingt dat mee. Popmuziek is in feite een soort van twintigste-eeuwse stedelijke vorm van volksmuziek die de functie heeft overgenomen van het Nederlandse lied en van traditionele muziek.

Jammer dat niemand meer Daar vloog een schelvis al door het woud kent, een schitterende melodie.

Wat verkocht wordt als ‘wereldmuziek’ – cd’s met koramuziek uit Gambia of Balinese gamelan – is natuurlijk geen wereldmuziek. De echte wereldmuziek is popmuziek. Overal op de wereld klinkt tot in de verst afgelegen dorpjes op hetzelfde

11 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 11

02-03-15 15:34

moment de nieuwste release van Lady Gaga.

Ik heb geen flauw idee of ‘race purity’ nog een onderwerp is in deze tijd en ik vrees dat Bartók niet zou weten waar hij moest beginnen met zijn onderzoek.

Om mijn stuk voor het Koninklijk Concertgebouworkest te baseren op Hazes’ Vlieger ging mij te ver.

Bovendien: daar kom je ook niet bovenuit.

Dus heb ik mijn heil gezocht bij Ick seg adieu, een prachtige modale melodie uit de zestiende eeuw die tenminste een deeltje van onze identiteit representeert.

Jacob ter Veldhuis reageert Amerikaanse invloeden De laatste sporen van Nederlandse volksmuziek heb ik nog meegekregen: mijn grootmoeder zong op haar ziekbed in een soort oud-Nederlands liederen zoals die destijds nog net op tijd door Ate Doornbos zijn opgetekend. Bij wie opgroeide in het brave naoorlogse Nederland brachten de rauwe Amerikaanse blues, jazz, rock-n-roll en beat een grote schok teweeg. Een vriend van me was steward op de Holland-Amerikalijn. Hij bracht bluesplaten mee uit New York die je in Nederland toen niet kon krijgen. Zo kwam ik in aanraking met een nog levende volksmuziek van overzee: de akoestische blues uit de Mississippi Delta en de elektrische blues uit Chicago waren voor mij een grote bron van inspiratie. John Lee Hooker, Muddy Waters en Buddy Guy waren mijn helden.

Achteraf waren er duizenden Europese jongetjes zoals ik, en een groot deel van de westerse popmuziek is uit deze kruisbestuiving ontstaan. De muziek van bijvoorbeeld The Stones is ondenkbaar zonder die invloeden. De eenvoudige maar expressieve blues en rhythm & blues hadden ook nog een boodschap waarmee jongeren zich identificeerden: het ging over eenzaamheid, liefde, drankzucht en de dood. Ik analyseerde het bluesschema en leerde mezelf er op te improviseren, wat leidde tot mijn eerste composities: ik probeerde de opgenomen improvisaties in notenschrift te vangen.

Toen ik me later als componist verder ontwikkelde, bleek de blues-impact veel sterker dan de dodecafonie van Schönberg of het naoorlogse serialisme, waar iedereen een tijd lang zo weg van was. Vrijwel mijn hele oeuvre wordt indirect

gekenmerkt door Amerikaanse invloeden.

Syncopische groove, afterbeat, pentatoniek, blue note – het zit er allemaal in verweven, ook in stukken waar instrumenten samenspelen met een soundtrack die bestaat uit een groove van authentiek gesproken woord. Billie is daarvan een goed voorbeeld: ik verzamelde radio-interviews met Billie Holiday en gebruikte ritme en melodie van haar spraak.

Janco Verduin reageert Economische waarde In huidige tijden is niet raciale zuiverheid het ideaal, maar economische waarde. Om tot een efficiëntere productie te komen wordt alles in geld uitgedrukt, zo ook de Kunst. Dat wat vreemd is behaagt niet en wordt dus als onverkoopbaar beschouwd, terwijl juist uit deze kruisbestuivingen de bloemen van morgen ontstaanhangwagen. [sic – redactie]

12 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 12

02-03-15 15:34

Er zijn talloze redenen aan te wijzen voor deze

En laten we nu het tegenovergestelde beeld

vrijwel ononderbroken uitwisseling van melo-

bekijken. Als je een oase in Noord-Afrika

dieën: sociale omstandigheden, zelfgekozen of

bezoekt, Biskra in Algerije bijvoorbeeld, hoor je

gedwongen migraties en kolonisatie van men-

nogal gelijkluidende volksmuziek met een

sen of volkeren. Zoals iedereen weet wordt

eenvoudige structuur die niettemin hoogst

Oost-Europa (afgezien van Rusland, Oekraïne

interessant is. Maar ga je zo’n 2500 kilometer

en Polen) hoofdzakelijk bewoond door kleine

naar het oosten en luister je naar de volks-

volkeren van tien miljoen mensen of minder, en

muziek van Caïro en omgeving, dan hoor je

zijn er geen onneembare geografische hinder-

precies dezelfde soort muziek. Ik weet weinig

nissen aan de grenzen. Sommige districten

van de migraties in Noord-Afrika en van de

hebben een volledig gemengde bevolking als

geschiedenis van de Arabisch sprekende

gevolg van oorlogsverwoestingen waarna de

inwoners, maar ik zou denken dat een dergelij-

ontstane gaten door kolonisatie zijn opgevuld.

ke uniformiteit in zo’n groot gebied erop duidt

Doorlopend contact tussen de Oost-Europese

dat er vrij weinig migraties zijn geweest en dat

volkeren is altijd goed mogelijk geweest. Ook

de bevolkingssamenstelling nauwelijks is ver-

hebben zich, na veroveringen zoals die van de

anderd. En dan speelt ook nog mee dat het

Balkan door de Turken, overwinnaars en over-

Arabische volk van Noord-Afrika vele malen

wonnenen vermengd en elkaars taal en volks-

groter is dan die kleine Oost-Europese volke-

muziek beïnvloed.

ren; de Arabieren bewonen een veel groter gebied en zijn niet vermengd met volkeren van

Invloeden van buitenaf zorgen niet alleen voor

een ander ras die een andere taal spreken.

een uitwisseling van melodieën maar hebben ook, en dit is nog belangrijker, een aanjaag-

Het is overduidelijk: als er al enige hoop res-

functie bij de ontwikkeling van nieuwe stijlen.

teert op het overleven van volksmuziek in de

Tegelijkertijd blijven de traditionele stijlen

nabije of verre toekomst – wat nogal twijfel-

meestal ook bewaard, in meer of minder oor-

achtig is, gezien het tempo waarin de hogere

Invloeden van buitenaf zijn belangrijk voor de ontwikkeling van nieuwe stijlen

beschaving oprukt tot in de meest afgelegen delen van de wereld – dan voorspelt het kunstmatig oprichten van Chinese muren om volkeren van elkaar te scheiden in ieder geval weinig goeds. Het volledig uitsluiten van vreemde

spronkelijke vorm, wat de muzikale rijkdom

invloeden betekent stagnatie. Mits goed

nog verder vergroot. De neiging om melodieën

geassimileerd kunnen invloeden van buitenaf

van buitenaf te transformeren tot iets eigens

een verrijking betekenen.

voorkomt de internationalisering van de muziek van deze volkeren. Hoe verschillend ook van afkomst, het muzikale materiaal van elke

foto’s: volksmuzikanten in de Balkanlanden, uit

melodie krijgt een eigen, uitgesproken karakter.

een serie van Martin Koenig voor het platenlabel

De situatie van de volksmuziek in Oost-Europa

Evergreene Music

kan zo worden samengevat: als gevolg van ononderbroken wederzijdse beïnvloeding bestaat er een enorme variëteit en rijkdom aan melodieen en melodische structuren. De ‘raciale onzuiverheid’ die hier uiteindelijk het gevolg van is, kan niet anders dan heilzaam genoemd worden.

13 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 13

02-03-15 15:34

Corrie Koelewijn tegenover het beeld The Artist Asleep van Henk Visch, 2011 foto Het Wilde Oog/ Wout Nooitgedagt

14 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 14

02-03-15 15:34

OORSPRONG @ HET CONCERTGEBOUW

Muzes in klederdracht Een keuze uit vijftien jaar Het Wilde Oog Elk jaar ga ik naar de Messiah in Het

repertoire. Het zijn Gerardjan Rijnders, Pauline

Concertgebouw, uitgevoerd door de Händel-

Mol, Don Duijns, Lot Vekemans, Tjitske Jansen,

vereniging. Natuurlijk in klederdracht!

Magne van den Berg, Jibbe Willems en Koen van

— Hendrikje Kuis-Koelewijn

Hensbergen – de laatste is in dit festivalblad opgenomen (zie pagina 16). De acht teksten

Er zijn kunstenaars die afgedankte spullen een

vormen een reactie op de wereld van Op hoop

nieuw leven schenken. Zij recyclen anoniem

van zegen en die van de EO-docu-soap Voetbal,

geworden materiaal tot kunstobject. Het Wilde

Keek en Kibbeling. Ze resulteren in performances

Oog, bestaande uit kunstenaars Hans Lemmer-

(Lloyd Hotel) en exposities (NS Station

man en Inge van Run, doet iets vergelijkbaars,

Amersfoort).

maar dan met de laatste vrouwen in klederdracht die Nederland rijk is. De Wilde Ogers ensceneren deze vrouwen in de spotlight van

Zie pagina 40-41 voor biografische informatie over

kunst en architectuur. Vrouwen uit Spaken-

Het Wilde Oog.

burg, Arnemuiden, Staphorst en Urk, die door hun dracht een gesloten wereldbeeld oproepen, stellen zich open voor een wereld van vrijheid

WO 18 – ZA 21 MAART

en verbeelding. De foto’s en filmpjes van Het

Expositie

Wilde Oog vangen een theatraal spel van volks-

Spakenburgse Diva’s / 15 jaar Het Wilde Oog

kunst en kunst dat plaatsvindt in musea en in

HET CONCERTGEBOUW – ENTREEHAL

de openbare ruimte. Met de Spakenburgse Corrie, Hendrikje en Wijmpje Koelewijn hebben Lemmerman en Van Run de langste relatie:

FOTOPANELEN OP DIVERSE AAA-LOCATIES

deze (schoon)zussen sporen de theatermakers

SLIDESHOW EN VIDEOPORTTETTEN

aan tot daadkracht, ze zijn eenentwintigste-

eeuwse muzes. Al vijftien jaar. Dankzij deze

concept Hans Lemmerman en Inge van Run

‘Spakenburgse Diva’s’ toont Het Wilde Oog de

erfgoeddraagsters Corrie Koelewijn,

Nederlandse kunstgeschiedenis vanuit een

Wijmpje Koelewijn, Hendrikje Kuis,

nieuw perspectief.

Mengsje Koelewijn

Als rentmeester van de actieve klederdracht

scenografie Miranda Lonink

blijft Het Wilde Oog zoeken naar nieuwe moge-

fotografie/videografie Frank Auperlé,

lijkheden om ‘erfgoed-kunst’ van nieuwe

Wout Nooitgedagt, Ben Vulkers

dimensies te voorzien. In het nieuwste project,

Van Kniertje tot Diva, verbinden acht theaterschrijvers zich met hun ogen, hersens en verbeelding aan acht foto’s uit het Wilde Oog-

www.hetwildeoog.n

15 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 15

02-03-15 15:34

Van Kniertje tot Diva Koen van Hensbergen voor Het Wilde Oog Eens per zoveel tijd krijg ik de geest, een drang te zoeken naar een oorsprong.

Eén die verder gaat dan een doos met oude foto’s.

Een moeten erkennen van een bestaan, de stem van mijn vader in het achterhoofd.

Dan maak ik de reis terug.

Nooit de kortste weg maar altijd zoveel mogelijk langs het water.

Alsof het meer betekent met het schuim in zicht.

Alsof daarmee het recht verworven wordt om terug te gaan.

Het onderdrukt het schuldgevoel van de vertrekker, de verrader.

Eenmaal daar weet het verstand dat dit de oorsprong is, het begin van mijn verhaal.

Daar is de stem in mijn achterhoofd het bewijs van.

Maar mijn vader gaat verder terug dan ik, weet te veel van ver voor mij.

Daniël Libeskind, Polderland garden of love and fire, 1997, Almere, foto Het Wilde Oog/Ben Vulkers

Van gebruik, traditie, hoe het was.

Daar ben ik geen deel meer van, daar ben ik uitgestapt.

Uitgezet.

Ik weet wat mij verteld is tot vervelens toe, ik ken de verhalen van het water, van de wal, van de vloot, van de vangst, van de dracht, van het aanmeren op zaterdagavond tot het uitvaren zondagnacht.

Ik weet van bot tot paling, botter tot kotter en van zonde tot deugd.

Dat is mijn ingefluisterde oorsprong.

Mijn oorsprong van ver voor mij.

Ik ben een toerist geworden, niets meer.

Een toerist met voorkennis.

Meer dan de gemiddelde VVV-gids kan verschaffen,

16 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 16

02-03-15 15:35

een toerist met een achtergrond, maar een toerist.

Het recht verloren, misschien wel afgenomen, mij nog anders te noemen.

En toch zoek ik dan naar waar die afkomst oprecht is.

Waar ik mij verbonden voel met het bruin in de oude haven, met het gehamer op de helling of met de mannen en hun dwangmatig gehengel.

Op een rij naast elkaar zitten ze daar in de haven, te staren naar hun dobber.

Geen woord wordt er gewisseld.

Er wordt gevist, er moet worden gevist.

Ook zij zijn ontheemd.

Met ĂŠĂŠn been nog in traditie, het ander keihard in het nu.

Was alles maar verzopen.

Overspoeld door dat wat het heeft groot gemaakt.

Een einde dat het past.

Verzopen als een klein Atlantis.

Ten onder tijdens hoogtijdagen, in plaats van langzaam te zijn doodgebloed.

De bruine vloot zou dobberen boven de daken, niet geketend liggen wachten op het kunnen dienen als toeristenschuit.

Had het water de traditie maar bewaard, tot mythe gemaakt.

De mythe van het Zuiderzeevolk.

Geen verhaal van de zeemannen van wie de zee werd afgenomen maar het verhaal van de mannen die deel werden van de zee.

Eeuwig op drift in plaats van immer aangemeerd.

Maar het verzoop niet, in ieder geval niet in het water.

Dat werd getemd, ingedamd, lamgeslagen.

En wie de zee temt, temt de zeeman, de man die van het water leeft.

Plots was er geen plaats meer voor hem van het harde werken en weinig woorden.

De visser maakte plaats voor de reisleider, nog net niet tot een mediatraining verplicht.

17 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 17

02-03-15 15:36

Niet langer aan het roer van de familiebotter maar kapiteintje spelen van de toeristenvloot.

Verzuipen deed het misschien toch, in de golven gewapend met hun camera’s.

Het leven van het water werd een leven van de wal.

Ook voor mij, al was het water mij nog onbekend.

De stem hield mij op de kade.

‘Zoek het geluk maar op het land jongen, beter dat de benen nog niet wennen waar geen brood in te verdienen is.

Het enige brood dat je nog in het water vindt is wat Groof en Ootje aan de eenden voeren.’

Ik wilde best het water op, had dat best gewild.

Maar ik koos voor vaste grond, aangestuurd door mijn kapitein.

Een leven tussen boeken.

Een leven van schrijvers, filosofen, geleerden, kunstenaars.

Ik koos voor muren en een dak, in plaats van spant, kooi en kiel.

Een plek waar je de zon niet op ziet komen en de wind niet in je haren voelt.

De zondag is niet langer van God maar gewoon de laatste dag van het weekend.

Ik koos toerist te worden, of misschien was ik dat al vanaf het begin.

Samen met de rest van wie de benen niet het deinen kenden.

De generatie van het land, de traditie van het water nog slechts kennend van horen zeggen.

Gestuurd door de stem van de visser met pensioen bleef ik aan wal.

De vloek van de zeeman die ook vader is.

Want niet het moeten stoppen met varen moet zijn vloek zijn geweest, niet de laatste keer de netten binnenhalen, de haven in varen en de trossen vastleggen.

Maar het moeten overtuigen van zijn zoon om aan wal te blijven.

Daarvan moet zijn vissershart gebroken zijn.

© Koen van Hensbergen, januari 2015

18 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 18

02-03-15 15:36

OORSPRONG @ SPUI25

Kunst zonder worsteling – het naïeve raffinement van volkskunst AAA-lezing Lang bloeide in de boerendorpen van noordelijk Europa een geraffineerde volksschilderkunst. Voor kunstenaar Gijs Frieling is deze kunst een onuitputtelijke bron van inspiratie.

De rijke, decoratieve volksschilderkunst van de achttiende en begin negentiende eeuw staat in Noorwegen bekend als Rosmåling, in Duitsland en de Alpenlanden als Bauernmalerei en in Nederland als Hindelooper en Assendelfter

Bauernmalerei

schilderkunst. Meubels en interieurs werden beschilderd met ritmische motieven van stip-

ingeboet. De volkskunst laat een praktijk zien

pen, lijnen en blokken, met hout- en marmer-

waarin een samengaan van kunst, omgeving

imitaties. Veel ranken, planten, bloemen, vogels

en samenleving ooit vanzelfsprekend was.

en andere dieren. Landschappen, figuren en

Zonder terug te willen naar die tijd is deze een-

religieuze motieven. Spreuken, namen, jaartal-

heid van kunst en leven een diep verlangen van

len... Kenmerkend is de dynamiek in de schilde-

Frieling en andere kunstenaars.

ringen: zonder haast of hapering lijken onderwerpen uit elkaar voort te komen. Dit visuele raffinement onstond in kleine gemeenschappen

WOENSDAG 18 MAART

waar schilders elkaars vindingen overnamen.

AAA-lezing

ACADEMISCH-CULTUREEL CENTRUM SPUI25

In zijn AAA-lezing gaat Gijs Frieling (zie pagina 39), aan de hand van een rijke hoeveelheid voorbeelden, in op visuele en inhoudelijke

17.00 uur KUNST ZONDER WORSTELING

aspecten van deze volksschilderkunst. Hij ver-

lezing door Gijs Frieling, kunstenaar,

telt hoe hij dezelfde principes in zijn muurschil-

muralist, senior kunstadviseur atelier

deringen verwerkt. Frieling beschouwt zijn

Rijksbouwmeester

werk onder meer als een kritiek op de hedendaagse overwaardering van autonomie van

muziek

kunstwerken en kunstenaars. De individuele

György Ligeti (1923-2006)

worsteling van de kunstenaar, los van maat-

Sonate voor cello solo (1948-1953)

schappelijke, artistieke of commerciële ver-

Gregor Horsch cello

wachtingen, heeft een functie gehad die volgens Frieling inmiddels flink aan belang heeft

gratis toegankelijk na reservering via www.spui25.nl

19 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 19

02-03-15 15:36

OORSPRONG @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

Vol op het orgel Nieuw Amsterdams Peil ‘Aan Barrels’ Het is wel het laatste instrument dat je in

registers. Het orgel is genoemd naar het gelijk-

de concertzaal verwacht aan te treffen: een

namige register dat gebaseerd is op een voor-

draaiorgel. Toch heeft Nieuw Amsterdams

loper van de fagot uit de Renaissance. Sinds

Peil juist rond dit kleurrijke straatfenomeen

1997 staat eigenaar Guus Diekstra vrijwel iedere

een concertprogramma opgetrokken.

zaterdag met De Dulciaan in de binnenstad

Speciaal voor NAP hebben de Nederlandse

van Groningen. Het repertoire, van Hazes tot

componisten Reza Namavar en Janco

Brubeck en Tsjaikovski, omvat sinds kort dus

Verduin nieuw werk geschreven waarin ze

ook Namavar en Verduin.

op zoek gaan naar de mogelijkheden van

De stukken van Namavar (1980) en Verduin

het draaiorgel. En de onmogelijkheden.

(1972) gingen afgelopen jaar in première tijdens het hedendaagse muziekfestival November

Bij nadere beschouwing is het inzetten van een draaiorgel voor ‘serieuze’ muziek zo gek nog niet. Componisten als Willem Breuker en Louis Andriessen gingen Namavar en Verduin al voor.

Het draaiorgel roept weliswaar connotaties op van volkse muziek en luidruchtig rondgepompte deuntjes, een folkloristisch icoon, maar in feite is het een ‘mechanische synthesizer’, aldus violiste Heleen Hulst en pianist Gerard Bouwhuis, oprichters van NAP. De musici van het ensemble zullen in het draaiorgel ritmisch en technisch hun meerdere moeten erkennen, maar anderzijds zal het mechanische pierement het ongetwijfeld afleggen qua finesse en timing. Het belooft een epische strijd te worden, met de luisteraar als winnaar.

Het draaiorgel op het podium heeft overigens een naam: De Dulciaan. Het is een bijzonder instrument dat zodanig is verbouwd dat het vrijwel alle muziek kan spelen – in tegenstelling tot veel andere straatorgels, die soms niet alle tonen in het octaaf hebben. De Dulciaan is een chromatisch instrument, niet al te groot, met een relatief mild geluid en mooi klinkende

ornamenten op draaiorgel De Dulciaan

20 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 20

02-03-15 15:36

Music in Den Bosch. Ze worden in dit ongewone

WOENSDAG 18 MAART

programma aangevuld met muziek voor doe-

Nieuw Amsterdams Peil: Aan Barrels

delzak van Richard Ayres, kleinodiën van de

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

twintigste-eeuwse reuzen Ligeti en Xenakis en een schitterende piano-etude van de in Nederland vrijwel onbekende Pool Paweł Szymański.

20.15 uur CONCERT Heleen Hulst viool Gerard Bouwhuis piano

Mechaniek versus musici

Astrid Haring harp

Verduin: Kaleidophonia II De titel van Janco Verduins Kaleidophonia II zegt het al: het is een klinkende caleidoscoop. Zijn stuk is vormgegeven als een aaneenschakeling van klankconstellaties die zich al dan niet verder ontwikkelen – een auditieve variant op de spiegelende kijkkoker dus. Waar Verduin in Kaleidophonia I (2012) een accordeon liet zuchten en kermen, schreeuwen en zingen, heeft hij in deze opvolger de mogelijkheden en beperkingen van het draaiorgel tegenover die van de musici geplaatst. Het draaiorgel kan zeer com-

Dorian Cooke fagot Lars Wouters van den Oudenweijer klarinet Mick Stirling cello Guus Diekstra draaiorgel De Dulciaan Paul Beekhuizen doedelzak Richard Ayres (1965) No. 9 (MacGowan) (1991) Paweł Szymański (1954) Etude voor piano (1986) György Ligeti (1923-2006) Etude 14 (1993) bewerking voor draaiorgel Janco Verduin Janco Verduin (1972) Kaleidophonia II (2014) pauze

Iannis Xenakis (1992-2001) Dhipli Zyia (1952) Charisma (1971) Reza Namavar (1980) De verschijning van de zeven Manuela’s (2014)

Dit concert is mogelijk gemaakt door het Fonds Podiumkunsten en het Amsterdams fonds voor de kunst

Kaarten € 28,50 / € 23,00 (reductie) www.muziekgebouw.nl Dit concert wordt live uitgezonden op Radio 4 door Omroep MAX.

21 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 21

02-03-15 15:36

anders kan betekenen. Of u er nu de Ontmanteling Van Maatschappelijke Waarden of een hoestende kabouter in hoort, dat mag allemaal.’

Draaiorgel gaat er met de muziek vandoor Namavar: De verschijning van de zeven Manuela’s De titel van Reza Namavars De verschijning van de zeven Manuela’s is alleen in oppervlakkige zin concreet. Want wie zijn die zeven Manuela’s?

In Namavars werk gaan zeven muziekstukjes elk op hun eigen manier een dialoog aan met het draaiorgel. Eerst worden ze alle zeven geïntroduceerd, om vervolgens in het grote middendeel door de centrifuge van Namavars verbeelding te worden gehaald. De stukjes stotteren, blijven haken, worden herhaald of lopen vast. Namavar laat verschillende stijlcitaten voorbijkomen om ze, op de hem eigen wijze, onmiddellijk weer te ontregelen. De dialoog met het draaiorgel wordt almaar intenser, tot De Dulciaan na de zevende ‘Manuela’ Deel van het ‘barrelsboek’ voor de draaiorgelcompositie

niet meer te houden is en er met de muziek

van Janco Verduin

vandoor gaat. Aan het einde van deze hortende achtbaanrit, voor de coda begint, komen de

plexe partijen uitvoeren, die keer op keer pre-

zeven stukjes nog even heel kort terug.

cies hetzelfde zullen klinken. Maar wat het níet kan, is hard of zacht spelen. Alles gebeurt op

Zonder orgelregisters

één volume, iedere noot kent slechts twee

Xenakis: Dhipli Zyia, Charisma

waardes: aan of uit. De enige manier om dyna-

Ayres: No. 9 (MacGowan)

miek in het orgelspel aan te brengen, is door

Szymański: nr. 1 van Twee etudes voor piano

het toevoegen of weglaten van een register.

De stukken op het programma die tussen de

Musici van vlees en bloed daarentegen kun je

hoofdwerken van Namavar en Verduin gespeeld

verzoeken hier iets zachter te spelen en daar

worden, maken gebruik van kleinere bezettin-

wat luider. ‘Of,’ oppert Verduin, ‘cryptische

gen zonder draaiorgel. Dhipli Zyia – wat zoiets

instructies geven als “het moet klinken als een

als duet in het Grieks betekent – is een vroeg,

stukje gesmolten brie”.’

ongepubliceerd werk van Iannis Xenakis voor

De titel van Kaleidophonia II is nadrukkelijk

viool en cello met een sterk folkloristisch karak-

abstract, zonder buitenmuzikale betekenis.

ter. Charisma van dezelfde componist is een kort

Verduin vermijdt labels die aanduiden waar de

en duister werk voor cello en klarinet. Voor de

muziek over zou moeten gaan; er is geen ‘ver-

mysterieuze klanken die componist-ingenieur

haal’, men moet gewoon luisteren naar wat er

Xenakis in Charisma oproept bestaan geen orgel-

te horen is. Zoals Verduin in een toelichting op

registers, al hebben de ijselijke klarinetkreten

het werk schrijft: ‘Voor mij is muziek een

en het afgrondelijke geschraap van de cello een

woordloze taal die voor elke luisteraar wat

ontegenzeglijke allure – de titel zegt het al.

22 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 22

02-03-15 15:36

De Dulciaan Het draaiorgel De Dulciaan is op speciale wens van eigenaar Guus Diekstra uit Groningen nieuw gebouwd door de firma Pluer in Bussum en gereed gekomen in december 1997.

De Dulciaan is zowel een straatorgel als een concertorgel, heeft 77 toetsen en beschikt over een unieke uitgebreide dispositie. In tegenstelling tot de meeste orgels is het geheel chromatisch en dus in staat vrijwel alle soorten muziek te spelen in verschillende toonsoorten. Bovendien is het orgel gestemd op

De Dulciaan is vrijwel iedere zaterdag in de

A = 440 Hz zodat het in de meeste gevallen

binnenstad van Groningen te horen. Op uit-

probleemloos samen kan spelen met orkes-

nodiging speelt het orgel in heel Nederland

ten, koren en ensembles.

en daarbuiten.

No. 9 (MacGowan) is een vroeg werk van Richard

de pianola, de pianovormige speelautomaat

Ayres, die de gewoonte heeft zijn composities

waarvan de toetsen op spookachtige wijze uit

bij wijze van titel te nummeren. No. 9, voor de

zichzelf lijken te bewegen. De Amerikaanse

eigenzinnige combinatie van keltische harp,

componist Conlon Nancarrow vervaardigde in

viool en doedelzak, ontleent zijn ondertitel aan

de vorige eeuw razend complexe stukken voor

de zanger van de folkpunkband The Pogues,

deze automaat. De Hongaar György Ligeti werd

Shane MacGowan. Die moest indertijd wegens

door het pionierswerk van Nancarrow geïnspi-

drankproblemen de band verlaten. Naar eigen

reerd toen hij zijn drie boeken piano-etudes

zeggen was Ayres daardoor zo geschokt dat

componeerde. In de korte Etude nr. 14 trekt een

hij No. 9, dat klinkt als een klaagzang, aan

furieuze golfslag van noten door de registers,

MacGowan opdroeg.

van laag naar hoog.

De Poolse componist Paweł Szymański schreef

Bij NAP wordt deze etude niet door mensen-

zijn Twee etudes voor piano – waarvan hier de

handen vertolkt, maar komt hij uit de orgel-

eerste wordt uitgevoerd – in 1986. Deze etude

pijpen van De Dulciaan – een unieke belevenis.

begint als een losse verzameling puntige noten

Overigens: de oorspronkelijke versie van nr. 14

en akkoorden, gespeeld met een hypnotiserend

was zo moeilijk dat zij onuitvoerbaar werd

echo-effect. Gaandeweg blijken die klanken

geacht. Het wekt dan ook geen verwondering

aan een dwingende, Bach-achtige harmonische

dat deze oerversie, later uitgegeven als Etude

structuur te gehoorzamen. (Wie de tweede

nr. 14a, door een specialist is gearrangeerd voor

etude beluistert, hoort dat dit procédé daar

pianola.

uitmondt in een betoverend, watervlug wiegelied in het hoogste register.)

Joep Stapel

Pierement als pianola Ligeti: Etude nr. 14

Zie pagina 40-41 voor biografische informatie over

De ‘mechanische synthesizer’ heeft in de klas-

Nieuw Amsterdams Peil.

sieke muziek nog een andere verschijningsvorm:

23 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 23

02-03-15 15:36

OORSPRONG @ HET CONCERTGEBOUW

Een lach, een traan, het hele leven in muziek Koninklijk Concertgebouworkest

liedteksten op pagina 44-47

Liefdesverklaring Berio: Black Is the Colour…

Atonale volksmuziek bestaat niet. Voor de

[alleen op vrijdag]

modernisten van kort na de Tweede Wereld-

Het was zijn vrouw, de Armeense sopraan

oorlog was dat geen probleem. Volksmuziek?

Cathy Berberian, die Luciano Berio in 1963 op

Daar hadden zij toch niets mee. Maar het

het idee bracht voor zijn Folk Songs. De zangeres

waren niet de geringste componisten, van

was niet alleen een prominent vertolkster van

diverse generaties, die er wel voor open

eigentijdse composities, zij had ook een passie

stonden.

voor volksmuziek. Berio speelde verstoppertje met zijn arrangementen van volksliedjes uit

Grote namen als Benjamin Britten, Aaron

diverse landen. Zo had hij twee ervan al in 1947

Copland, Peter Maxwell Davies, Luciano Berio

zelf gecomponeerd toen hij aan het conserva-

en György Ligeti wisten elementen uit de volks-

torium in Milaan studeerde. Het openingslied

muziek op een soepele manier met hun eigen

Black Is the Colour…, een ware liefdesverklaring,

stijl te combineren of zelfs daarin te laten

is geschreven door de Amerikaanse componist

opgaan. Zoals ook Béla Bartók dat deed in de

en balladezanger John Jacob Niles. Deze heeft

eerste helft van de twintigste eeuw. En eerder

naar verluidt de oorspronkelijke volksmelodie

gaf Gustav Mahler, achtervolgd door jeugd-

zodanig veranderd dat we bijna van een eigen

herinneringen, aan de hand van naïeve volks-

compositie kunnen spreken. Berio arrangeerde

poëzie zowel verloren onschuld als navrante

dus een arrangement. Hij voegde in dit lied aan

bitterheid een stem.

de stem een altviool toe, die bespeeld dient te worden als door een ‘country dance fiddler’.

24 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 24

02-03-15 15:36

Surprise!

DONDERDAG 19 MAART

Padding: Ick seg adieu

Koninklijk Concertgebouworkest

Bij wijze van verrassing schreef de Nederlandse

HET CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL

componist Martijn Padding een nieuw werk ter gelegenheid van het afscheid van Mariss Jansons als chef-dirigent, op verzoek van het Koninklijk Concertgebouworkest. Ick seg adieu is gebaseerd op het gelijknamige middeleeuwse ‘souterliedeken’, een anonieme melodie die in 1540 voor het eerst in Antwerpen in druk verscheen en later vele componisten zou inspireren. In Paddings werk beweegt de melodie zich door de diverse instrumentgroepen van het orkest. Halverwege het werk klinken flarden van een ander Nederlands volkslied uit dezelfde periode, Merck toch

20.15 uur VOORPROGRAMMA door Nynke Laverman m.m.v. Sytze Pruiksma en musici van het Koninklijk Concertgebouworkest Sebastiaan Meijer geluidstechniek 21.15 uur CONCERT Koninklijk Concertgebouworkest Mariss Jansons dirigent Thomas Hampson bariton

hoe sterck. ‘Ick seg adieu is een afscheidscompo-

Gustav Mahler (1860-1911)

sitie’, aldus Padding, ‘twee geliefden zeggen

uit ‘Des Knaben Wunderhorn’ (1892-1901)

elkaar vaarwel maar weten dat zij elkaar in de

Wer hat dies Liedel erdacht? (Humoreske)

toekomst weer zullen tegenkomen.’

Das irdische Leben Trost im Unglück (Humoreske)

Gekunstelde eenvoud

Martijn Padding (1956)

Mahler: Des Knaben Wunderhorn Stoere huzaren die naar blonde meisjes verlan-

Ick seg adieu (2014)

gen. We lezen erover in Des Knaben Wunderhorn,

geschreven in opdracht van het Koninklijk

een bundel volkspoëzie, verzameld door

Concertgebouworkest; wereldpremière

Clemens Brentano en Achim von Arnim en gepubliceerd in 1808. Goethe meende dat deze collectie in elk gezin een plaats verdiende‘tussen het kookboek en de bundel met religieuze liederen’. De Duitse intelligentsia nam, vooral in de eerste helft van de negentiende eeuw, de

Aaron Copland (1910-1990) uit ‘Old American Songs’ (1950-1952)

The Dodger (Campaign Song) The Little Horses (Lullaby) The Boatmen’s Dance (Minstrel Song from 1843)

ongepolijste directheid van volkse cultuur-

Béla Bartók (1881-1945)

uitingen gretig in zich op. Verheerlijking van

Concert voor orkest (1943-1945)

onschuld en eenvoud: het was een tijdgeest die

Introduzione | Giuoco delle coppie | Elegia |

componisten als Schubert, Mendelssohn en

Intermezzo interrotto | Finale

later Brahms en Mahler evenmin onverschillig liet. Mahler was in staat melodieën op papier

einde van het concert ca. 22.20 uur

te zetten die klinken als volksmuziek maar geheel gecomponeerd zijn. De afstand tussen

22.30 uur ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ

de ‘gekunstelde eenvoud’ van een aantal van de

– Koorzaal en Entreehal

Wunderhorn-liederen en zijn latere, meer dramatische muziek is minder groot dan zij lijkt. We vinden hier bouwstenen voor zijn eerste vier symfonieën. Des Antonius von Padua Fischpredigt

kaarten vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl

[alleen op vrijdag] gebruikte hij zelfs vrijwel

25 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 25

02-03-15 15:36

De klank van de ziel Nynke Laverman [voorprogramma; alleen op donderdag] ‘In volksmuziek spreekt het hart, niet het hoofd. De ritmes en melodieën zijn niet “bedacht” maar ontstaan vanuit een diep gevoelde emotie. Dat is wat me er zo in raakt.’

Nynke Laverman, de zangeres die in 2004 bekend werd met haar Friese vertolkingen van de fado (het traditionele Portugese lied), vertelt over haar liefde voor volkskunst en laat horen hoe ze die gebruikt als inspiratie voor haar eigen muziek. Tot nu toe maakte zij vier albums, elk geïnspireerd op een cultuur die haar op dat moment fascineerde. Voor Sielesâlt dook ze de fadocafés van Lissabon in, voor De Maisfrou liet ze zich betoveren door de ranchero en de mythische verhalen die ze in Mexico vond. Haar derde album Nomad, bekroond met een Edison, ontstond op de steppen van Mongolië, waar zij een maand lang bij een nomadenfamilie leefde.

Nynke Laverman [foto Femke Teussink]

Alter (2013) nam zij op in Madrid waar ze haar Friestaligecomposities verweefde met de flamenco.

‘Volkskunst laat de diversiteit van het mensdom zien, onze culturele verscheidenheid.

Een groot goed als je het mij vraagt, een belangrijke smaakmaker van het leven, die doet verwonderen, inspireert en onze blik verruimt.’

ongewijzigd als Scherzo voor zijn Tweede symfonie. Opmerkelijk in dit lied, en ook in het jodelachtige Wer hat dies Liedel erdacht? [alleen op donderdag] en in het trieste Das irdische Leben, is de pulserende, snelle beweging op de manier van een perpetuum mobile, een effect dat Mahler later bijna niet meer heeft gebruikt.

Daartegenover staat het treurmarsritme van het bittere, anti-militaristische Der Tamboursg’sell [alleen op vrijdag]. Ook opvallend: elk van deze liederen heeft als het ware zijn eigen orkest gekregen, zoals de Britse Mahlerkenner Donald Mitchell opmerkte. Telkens treden andere instrumenten op de voorgrond, voortdurend verandert het koloriet.

Volks varié Copland: Old American Songs Van alle markten thuis en toch in bijna al zijn muziek herkenbaar, zo kan Aaron Copland worden omschreven. Als weinig anderen heeft

Moritz von Schwind (1804-1871), Des Knaben Wunderhorn

26 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 26

02-03-15 15:36

hij de culturele pluriformiteit van zijn land in

VRIJDAG 20 MAART

muziek weergegeven. Hymnen, jazz, gospels,

Koninklijk Concertgebouworkest

Latijns-Amerikaanse dansen, dit alles en nog

HET CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL

veel meer heeft naast de Europese symfonische traditie een plaats gekregen in zijn oeuvre.

Rond 1950 begon hij aan een serie bewerkingen van een aantal zeer uiteenlopende volksliederen. Ze verschenen onder de titel Old American Songs in twee sets met elk vijf liederen. Onder het tiental bevinden zich simpele volksmelodietjes van onbekende herkomst, maar ook oorspronkelijk voor het theater bedoelde

19.15 uur INLEIDING – Koorzaal door schrijver/componist Florian de Backere 20.15 uur CONCERT Koninklijk Concertgebouworkest Mariss Jansons dirigent Thomas Hampson bariton

‘minstrel songs’ plus enkele liederen met religieu-

Luciano Berio (1925-2003)

ze teksten. In The Dodger (De slimmerik) – het

uit ‘Folk Songs’ (1964, orkestratie 1973)

lied werd gebruikt tijdens een campagne bij de

Black is the Colour… (USA)

presidentsverkiezing van 1884 – worden in een tijdsbestek van ongeveer twee minuten achter-

Gustav Mahler (1860-1911)

eenvolgens een politicus, een geestelijke en

uit ‘Des Knaben Wunderhorn’ (1892-1901)

een minnaar op de hak genomen. Achter de titel The Little Horses staat ‘lullaby’, wat voor zichzelf spreekt. Vermoedelijk om raciale problemen te voorkomen besloot de componist in The Boatmen’s Dance het ‘zwarte’ dialect van het origineel niet over te nemen. Ondanks zijn liefde voor volksmuziek in haar oorspronkelijke vorm heeft Copland – hij kon het niet laten – bij het arrangeren van enkele liederen hier en daar wat noten veranderd of toegevoegd.

Des Antonius von Padua Fischpredigt Das irdische Leben Trost im Unglück (Humoreske) Der Tamboursg’sell (Ballade) Martijn Padding (1956) Ick seg adieu (2014) geschreven in opdracht van het Koninklijk Concertgebouworkest; wereldpremière

Aaron Copland (1910-1990) uit ‘Old American Songs’ (1950-1952)

Samenvatting van een leven

The Dodger (Campaign Song)

Bartók: Concert voor orkest

The Little Horses (Lullaby)

De volksmuziek kon de redding van de klassie-

The Boatmen’s Dance (Minstrel Song from 1843)

ke toonkunst betekenen, dacht Béla Bartók.

Ontsnappen aan de ondraaglijk geworden last van de Romantiek was, meende hij, slechts

pauze

Béla Bartók (1881-1945) Concert voor orkest (1943-1945)

Dit concert markeert het afscheid van Mariss Jansons als chef-dirigent van het Koninklijk Concertgebouworkest.

Na afloop vindt geen Meet the Artists plaats,

Introduzione | Giuoco delle coppie | Elegia | Intermezzo interrotto | Finale begin van de pauze ca. 21.00 einde van het concert ca. 22.15 uur

maar wordt Mariss Jansons toegesproken en geëerd op het podium van de Grote Zaal.

kaarten vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl

27 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 27

02-03-15 15:36

Béla Bartók in 1908 met een grammofoon op bezoek in een Tsjechisch dorp om boerenliedjes op te nemen

mogelijk door nieuwe, vitale impulsen van

uit. In dit voorlaatste deel wijkt de ernst even

buitenaf. De Hongaarse componist verzamelde

voor een sarcastisch gebaar wanneer Bartók

jarenlang systematisch de liederen en dans-

– duidelijk niet uit bewondering – het pompeuze

wijsjes die bereidwillige boeren en dorps-bewo-

marsthema uit de Leningrad-symfonie van

ners voor hem ten gehore brachten. Zo sterk

Sjostakovitsj voorbij laat komen, gevolgd door

vereenzelvigde hij zich daarmee, dat al spoedig

uitbundig gelach in de blaaspartijen. Bartók

geen scheiding meer viel te makentussen zijn

omschreef het karaker van het Concert voor

eigen compositiestijl en de vruchten van zijn

orkest als volgt: ‘De totale stemming van het

ontdekkingen op het platteland. De accentue-

werk stelt, afgezien van het luchtige tweede

ring naar analogie van de Hongaarse taal, het

deel, een geleidelijke overgang voor van de

onregelmatige metrum, de opzwepende dans-

strengheid van het eerste deel en de lugubere

ritmen: ze zijn onlosmakelijk met elkaar ver-

dodenzang van het derde naar de levenskracht

bonden. De meest volkomen fusie tussen kunst-

van het laatste.’

muziek en volksmuziek bereikte hij in zijn late composities, waaronder het Concert voor orkest,

Aad van der Ven

dat hij kort voor zijn dood in de Verenigde Staten voltooide. Het stilistisch rijk gevarieerde werk lijkt een samenvatting te zijn van een heel

Zie pagina 40-41 voor biografische informatie over

muzikaal leven, van de duistere nachtmuziek

de uitvoerenden.

en dramatiek van Bartóks vroege werk tot de

Zie pagina 44-47 voor de liedteksten.

meer bewogen en toegankelijke latere stukken.

Een gestileerd citaat van een bekend Hongaars volkslied in het intermezzo drukt zijn heimwee

28 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 28

02-03-15 15:36

OORSPRONG @ HET CONCERTGEBOUW

Opvallen of opgaan in de massa Entrée Late Night Café Inspiratie zoek je soms ver, terwijl ze vlakbij

sende bands of acts hun opwachting maken.

te vinden is. Hetzelfde geldt voor volks-

DJ-collectief Malawi draait plaatjes tot na

cultuur: die is overal en nergens. Dat merk

middernacht. Late Night Cafégangers zijn van

je als wat voor de één normaal is in kleding

harte welkom om een drankje te drinken of een

of muziek door een buitenstaander, iemand

dansje te wagen onder het toeziend oog van de

van een andere generatie bijvoorbeeld, als

‘erfgoeddraagsters’ die Het Wilde Oog tentoon-

exotisch of afwijkend ervaren wordt. Er is

stelt in de Entreehal. De avond wordt afgeslo-

een samenhang in plaatselijke en tijdelijke

ten met de band Zitakula, die invloeden van

fenomenen waarvan je je meestal niet

over de hele wereld verwerkt in avontuurlijke

bewust bent.

afrofunk: stilstaan is geen optie!

De laatste tijd worden er vragen gesteld bij lokale gebruiken en nationale feesten met een soms eeuwenoude traditie. Onze gemeen-

Kijk voor het volledige programma op www.jouwentree.nl of op facebook.com/concertvrienden.entree

schapszin lijkt af te brokkelen. Willen we nog wel een eenheid vormen op basis van onze afkomst? We spreken van etnocentrisme, een vies woord in onze multiculturele samenleving.

Maar ook willen we uniek zijn en onszelf duidelijk manifesteren. Daar wringt de schoen: bij de

DONDERDAG 19 MAART

voortschrijdende globalisering krijgen we

Entrée Late Night Café

steeds meer de behoefte om op te vallen in de

CONCERTGEBOUW – KOORZAAL EN ENTREEHAL

massa, onszelf te definiëren – en dan vragen

22.30-01.30 uur

we weer naar onze identiteit.

Als altijd geeft entrée een geheel eigen invulling aan het AAA-thema, en dus ook een eigen interpretatie van Oorsprong. Verschillende kunstvormen en muziekstijlen worden verbonden binnen één doorlopend programma van unieke performances. Het Late Night Café zit vol verrassingen, maar heeft ook een eigen traditie. De avond begint, in aansluiting op het concert in de Grote Zaal, met een mini-concert

met DJ-collectief Malawi | Mieke Stemerdink en band | Zitakula ca. 23.00 uur Jean-François Michel (1957) Eastwind, voor trompet, trombone en koperensemble (2012) Wim Van Hasselt trompet | Jörgen van Rijen trombone | koperensemble met musici van het Koninklijk Concertgebouworkest

in de Koorzaal door musici van het Koninklijk Concertgebouworkest, waarna steeds verras-

toegang gratis

29 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 29

02-03-15 15:36

OORSPRONG @ STEDELIJK MUSEUM

De volkskunst is dood – leve de popcultuur?

Confrontaties De problematiek van identiteitsvorming is de paraplu waaronder vragen behandeld worden als: wat wordt er verstaan onder (hedendaagse) volkskunst, en welke functie en betekenis kunnen we ontlenen aan het gebruik ervan in hedendaagse kunst?

Volkskunst drukt een culturele identiteit uit door het overbrengen van gemeenschappelijke waarden en een gedeelde esthetiek. In tijden van multiculturalisme en spanningen tussen bevolkingsgroepen en religies wordt volkskunst dan ook een beladen term. Volkskunst kan leiden tot een beter begrip van ieders eigenheid maar kan ook identiteiten afbakenen en zo een manier zijn om zich af te zetten tegen ‘de Ander’.

De verwerking van volkskunst in hedendaagse kunst kan niet onkritisch worden bekeken.

Volkskunst, kunst en maatschappij De middag wordt geopend door socioloog Zihni Özdil. Hij zal de veranderende perspectieven op volkskunst belichten in relatie tot de Erik van Lieshout, Zonder titel, 2014 [foto Thomas Müller]

hedendaagse kunst, cultuur en sociaal-maat-

gemengde techniek op papier, 182 x 150 cm

schappelijke context. Özdil is maatschappij-

courtesy Erik van Lieshout en Anton Kern Gallery, New York

historicus en als wetenschappelijk docent Wereldgeschiedenis en promovendus verbon-

De term volkskunst doet direct allerlei belle-

den aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

tjes rinkelen; volksmelodieën en -dansen,

De Turks-Nederlandse Özdil heeft een sterke

prachtig beschilderde vazen en kannen,

affiniteit met cultuur en schrijft en spreekt in

indrukwekkend geweven tapijten en ga zo

verschillende media over maatschappelijke,

maar door. De lijst is eindeloos maar ook vrij

politieke en economische thema’s.

stoffig en historisch. Tijdens deze editie van Confrontaties bespreken drie gasten vanuit

Op het snijvlak

verschillende vakgebieden de veranderende

Volkskunst laat zich niets gelegen liggen aan

opvattingen over het begrip volkskunst.

kunstbewegingen en academische technieken.

Toch verandert ook zij door de tijden heen door

30 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 30

02-03-15 15:36

aanpassing aan nieuwe maatschappelijke en

voeren zijn compositie Three Opposite Pieces uit,

sociale omstandigheden. Waar vinden we dan

een werk waarin weemoed, melancholie en een

de hedendaagse volkskunst en hoe kunnen

polderpolka samenkomen.

we deze omschrijven? We kennen nauwelijks

De middag wordt afgesloten met een paneldis-

een traditionele volkskunst meer die door ano-

cussie waaraan de drie gasten deelnemen.

nieme lieden gemaakt wordt zonder artistieke bedoeling. Wellicht is onze populaire cultuur de nieuwe volkskunst, ook al is deze vluchtiger

VRIJDAG 20 MAART

dan de oude, op tradities gebaseerde volks-

Confrontaties

kunst.

STEDELIJK MUSEUM – TEIJN AUDITORIUM

Een kunstenaar die werkt op het snijvlak

16.00-17.30 uur

van volks-, populaire maar ook ‘hoge’ kunst is Erik van Lieshout. In zijn videoproducties benadert hij grote maatschappelijke thema’s

gasten

door in gesprek te gaan met het ‘volk’ en zich

Zihni Özdil socioloog, maatschappijhistoricus

bezig te houden met de subculturen daarbin-

en publicist

nen. Hiermee schijnt Van Lieshout ook licht op

Erik van Lieshout, beeldend kunstenaar

zijn eigen identiteit, twijfels en verhouding tot

Martijn Padding, componist

deze subculturen. Van Lieshout zal in Confrontaties een fragment van zijn werk tonen en

muziek Martijn Padding (1956)

toelichten.

Three Opposite Pieces (2011) Geen hiërarchie

Ursula Schoch viool

Net als Erik Van Lieshout is ook componist

Marieke Grotenhuis bajan

Martijn Padding wars van hoogdravendheid met betrekking tot zijn werk. In zijn esthetiek

samenstelling en presentatie

kent hij geen hiërarchie tussen volkskunst,

Britte Sloothaak, assistant curator

popcultuur en historisch klassieke uitgangs-

public program Stedelijk Museum

punten. Tijdens deze Confrontaties zal Padding

Lisette Castel, coördinator kamermuziek

zijn werk toelichten en spreken over zijn hou-

Koninklijk Concertgebouworkest

ding ten opzichte van begrippen als kunstmuziek en hedendaagse volksmuziek. Musici

entreeprijs museum + € 2,50 | reservations@stedelijk.nl

uit de officiële videoclip van het Koningslied (2013)

31 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 31

02-03-15 15:36

OORSPRONG @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

Muziek met wortels (en takken) ‘Battle of the Clarinets’ in de IJ-Salon Als er al een trend zichtbaar is in de serieuze moderne muziek, dan is het dat er geen trend is. Anders gezegd: alle trends komen aan bod en worden ook nog met elkaar verweven.

Componisten van vandaag gebruiken het hele stijlspectrum – van totale abstractie tot flirts met populaire muziek. Dit is in zoverre verwarrend dat er geen duidelijke richting in te ontdekken is. Waar vinden we de moderne muziek die de weg wijst naar de toekomst?

Globaal gezien hebben in het verleden vooral die componisten het ver geschopt die enigszins in contact bleven met hun roots. Soms putten ze rechtstreeks uit de muziek van het volk en verwerkten die vervolgens in eigen toonscheppingen, zoals Mozart deed en later Mahler. Anderen, zoals Giuseppe Verdi, Giacomo Puccini en Johann Strauss, schreven eigen muziek die voor een volks publiek toegankelijk was – zingbaar of dansbaar. Een derde groep appelleerde aan een breed scala van menselijke emoties. Brahms deed dat en Stravinsky ook in zijn vroegere werken.

Het lef van Benny Goodman

Drie componisten die bij uitstek dicht bij muzi-

De befaamde jazz-klarinettist Benny Goodman

kale oerbronnen stonden waren de Hongaar

speelde een belangrijke rol als trait d’union tus-

Béla Bartók, de Amerikaan Aaron Copland en

sen populaire en serieuze muziek. Zonder zijn

de Rus Sergej Prokofjev. Ieder van hen vond zijn

lef hadden sommige van de belangrijkste wer-

eigen weg om populaire muziek te sublimeren

ken voor klarinet uit de twintigste eeuw niet

in baanbrekende werken die in de loop van de

bestaan. Hij benaderde grote componisten als

tijd niets van hun kracht of urgentie hebben

Copland en Bartók om composities voor hem

verloren.

te schrijven.

Bartóks Contrasts voor viool, klarinet en piano begint met een achttiende-eeuwse wervingsdans die het doel had om jonge mannen het leger in te lokken. Daarop volgt een geslaagde

32 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 32

02-03-15 15:36

Dansen op vijftien pianoschetsjes Visions fugitives is een ballet van meesterchoreograaf Hans van Manen op het gelijknamige pianostuk van Sergej Prokofjev dat bestaat uit vijftien soms zeer korte schetsen. Het wordt in de IJ-Salon uitgevoerd door jonge dansers van de Junior Company van het Nationale Ballet. In onze cultuur wordt dans doorgaans gerekend tot de meest verfijnde kunstvormen, maar ook hier heeft de retoriek van de volkskunst duidelijke sporen achtergelaten.

Michael Gieler, Bart de Kater

hoes van de lp Meeting at the Summit (Columbia 1965),

ZA 21 MAART

waarop Benny Goodman samenwerkt met vier

De IJ-Salon: Battle of the Clarinets

dirigerende componisten

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ – GROTE ZAAL 15.00 uur CONCERT / DANS Arno Pieters en Bart de Kater klarinet Jaap Wisselink piano dansers van de Junior Company van het Nationale Ballet studenten van de Academie van het Koninklijk Concertgebouworkest musici van het Koninklijk Concertgebouworkest Béla Bartók (1881-1945) Contrasts (1938)

(re)mix van klezmer, jazz-elementen en Trans-

voor klarinet, viool en piano

sylvaanse volksmuziek.

Aaron Copland (1900-1990)

Voor de compositie van Aaron Coplands Clarinet

Clarinet Concerto (1947–1948)

Concerto telde de ‘King of Swing’ 2000 dollars neer ‘and that’s real money’, zoals hij het zelf treffend verwoordde. Copland nam tijdelijk afscheid van zijn geliefde Mexicaanse en Amerikaanse volksmelodieën en greep de gelegenheid

Sergei Prokofjev (1891-1953) Visions fugitives (1915-1917) ballet van Hans van Manen in een bewerking van Henk de Vlieger

aan om terug te keren naar zijn oude liefde, de jazz. In het concert pakt hij uit met aanstekelij-

en andere werken

ke ritmes, maatwisselingen, schurende akkoorden en cadensen die doen denken aan de manier waarop jazzmuzikanten improviseren.

kaarten € 25,00 – www.muziekgebouw.nl

33 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 33

02-03-15 15:37

OORSPRONG @ HET CONCERTGEBOUW

Van geblazen bluegrass tot een folky cantus ďŹ rmus Americana door Calefax

Billie Holiday met haar hond Mister (New York, 1946) [foto William P. Gottlieb]

Sinds de oprichting van Calefax in 1985

entegen werd door de Nederlandse muziek-

hebben er heel wat Amerikaanse noten op

intelligentsia lange tijd met enige argwaan

de lessenaars van de vijf blazers gestaan.

bekeken. Het leek erop dat in de Verenigde

Aanvankelijk was dat vooral jazz of jazz-

Staten het klimaat voor vernieuwende klan-

gerelateerde muziek, met name van Duke

ken niet ideaal was, en dat Amerikaanse

Ellington en diens arrangerende en compo-

componisten om te overleven dus wel moes-

nerende rechterhand Billy Strayhorn. Jazz

ten schrijven voor een breed publiek.

was okĂŠ. Nieuwe Amerikaanse muziek daar-

34 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 34

02-03-15 15:37

Jazz mocht niet ingezet worden om een heden-

ZATERDAG 21 MAART

daagse muzikale boodschap prettig te verpak-

Tijdgenoten: American Folk

ken, vond men destijds in Nederland. Wel op de

HET CONCERTGEBOUW – KLEINE ZAAL

manier zoals (de overigens in Amerika zeer bewonderde) Louis Andriessen dat deed: hard, dissonant en meedogenloos. Hebben de herhaalde bezuinigingen in de afgelopen decennia ertoe geleid dat er hier de laatste tijd meer naar ‘de overkant’ gekeken wordt? Is onze situatie meer op de Amerikaanse gaat lijken, zoals sommige beleidsmakers verlangen? Of hebben de Amerikanen een meer eigen stijl weten te vinden en die hier aan de man weten te brengen? Hoe dan ook: er is iets veranderd.

Calefax heeft in de loop van de tijd samenwerking gezocht met gerenommeerde Amerikanen als Steve Reich, Frederic Rzewski, Nico Muhly en Julia Wolfe, en daarnaast veel tijd geïnvesteerd in het leren doorgronden en beheersen van de intrigerende pianolamuziek van Conlon Nancarrow. Maar ook hebben meerdere Ameri-

21.00 uur CONCERT Calefax Rietkwintet Oliver Boekhoorn hobo Ivar Berix klarinet Raaf Hekkema saxofoon Jelte Althuis basklarinet Alban Wesly fagot Arthur Herzog jr. (1927-1983) | Billie Holiday (1915-1959) | Eric Dolphy (1928-1964) God Bless the Child arrangement Raaf Hekkema Jacob ter Veldhuis (1951) Billie (2003) voor rietkwintet en soundtrack Frederic Rzewski (1938) Reeds (2010) gecomponeerd met ondersteuning van het Calefax Repertoire Fonds

kanen in Nederland een bedding gevonden

Conlon Nancarrow (1912-1997)

voor hun werk en een bijdrage geleverd aan de

uit ‘Studies for Player Piano’ (1948-92)

bloeien van onze muziekpraktijk. Voor Calefax werd gecomponeerd door mensen als Ron Ford, Ned McGowan en Michael Moore.

Nieuw werk naar legendarische improvisatie God Bless the Child Wat opvalt in dit Tijdgenoten-programma is dat in vrijwel elk stuk wordt teruggeblikt op ‘Americana’, muziek uit het begin van de twintigste eeuw; jazz, blues, gospel en bluegrass.

Jelte Althuis speelt noten die in de jaren zestig uit de basklarinet van Eric Dolphy kwamen, improviserend op Billie Holiday’s God Bless the Child. Later verfijnde Dolphy deze solo, en nóg weer later werd een opname hiervan door een ijverige basklarinettist uitgeschreven. Deze notatie is standaard kost voor de studerende

Study #2 Study #6 Study #3c arrangement Raaf Hekkema Arthur ‘Guitar Boogie’ Smith (1921-2014) Dueling Banjos (1955) arrangement Oliver Boekhoorn Nico Muhly (1981) Look for Me (2015) gecomponeerd in opdracht van het Calefax Rietkwintet en Het Concertgebouw Compositiefonds wereldpremière

Steve Reich (1936) Vermont Counterpoint (1982) arrangement Raaf Hekkema er is geen pauze | einde van het concert ca. 22.15 uur

basklarinettist. Raaf Hekkema creëerde rond

U bent van harte welkom om na afloop met de musici

deze improvisatie een nieuwe werk dat enerzijds

na te praten in de foyers.

in tonaal opzicht nogal vrij is en anderzijds associaties oproept met een extatisch gospelkoor.

kaarten vanaf € 23,00 – www.concertgebouw.nl

35 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 35

02-03-15 15:37

Altsax en de spreekstem van een zangeres

Rzewski’s keuze voor een paar extra rietinstru-

Ter Veldhuis: Billie

menten. ‘Ik zag een BBC-interview met een

In opdracht van de Amerikaanse saxofoniste

oude bluesmuzikant, uit de caravan gezet die

Connie Frigo componeerde Jacob ter Veldhuis

hij had bewoond sinds Katrina. Wat kon hij

Billie in 2003 voor altsaxofoon en soundtrack.

doen? Hij speelde op zijn mondharmonica. Dus

Het stuk is gebaseerd op door Billie Holiday

is er, heel kort, een mondharmonica. En een

gesproken teksten, geselecteerd uit radio-

khomus, of mondharp, het nationale instru-

interviews. Op verzoek van Calefax maakte

ment van Yakutia.’ [Yakutia is onderdeel van de

JacobTV speciaal voor deze gelegenheid een

Russische federatie – redactie] Al deze elemen-

nieuwe versie voor rietkwintet en soundtrack.

ten zijn zeker niet als ‘programmatisch’ terug te horen. Het zijn associaties bij maatschappelijke

Gedachten over riet

en historische contexten die een man als

Rzewski: Reeds

Rzewski nog altijd inspireren.

De Amerikaanse componist Frederic Rzewski is een éminence grise in de hedendaagse muziek.

Razende ritmes met bluesy ondertoon

Zijn werken hebben vaak een maatschappelijke

Nancarrow: Studies for Player Piano

context, met titels als The People United will

Conlon Nancarrow, Amerikaans (jazz-)trompet-

Never Be Defeated!, Coming Together of The Price of

tist en componist, zocht in 1940 zijn toevlucht in

Oil. In het voor Calefax geschreven Reeds vindt

Mexico toen bleek dat hij, om zijn deelname aan de strijd tegen de Spaanse generaal Franco, niet langer welkom was in de Verenigde Staten.

Niet alleen door zijn politieke voorkeur was Nancarrow alleen komen te staan (hij was zelfverklaard communist), ook zijn muziek isoleerde hem omdat de toenmalige muziekpraktijk eenvoudigweg ontoereikend was voor het uitvoeren van zijn ideeën. Nancarrow ontdekte de rijkdom van de ver doorgevoerde canonische principes die componisten eeuwen terug bezighielden. Zijn voornaamste doel was om melodie-

Conlon Nancarrow ponst een pianolarol

en in verschillende tempo’s gelijktijdig te laten

[foto Phillip Makanna, courtesy Eva Soltes]

uitvoeren, waardoor een complex en intrigerend weefsel ontstaat. Om deze razende muziek ten

zijn politieke engagement een weg in de

gehore te kunnen brengen koos Nacarrow voor

muziek via vrije associaties van de componist.

de pianola, een mechanisch aangedreven piano.

‘Vele gedachten had ik tijdens het schrijven van

Hij ponste zijn partituren eigenhandig in

Reeds. Riet groeit in vochtige, moerassige

pianolarollen. In de gekozen studies is de blues

gebieden en aan de oevers van meren en rivie-

goed terug te horen. Juist deze simpele, herken-

ren. Het kan gebruikt worden voor het maken

bare melodietjes geven het oor houvast en de

van huizen, boten en muziekinstrumenten.

kans om de ritmische spelletjes te volgen.

Waar riet groeit beginnen culturen, floreren poëzie en muziek.’ En natuurlijk is daar ‘Syrinx

Traditional en filmhit

de nymf, gered uit de handen van Pan door te

Dueling Banjos

veranderen in riet, in muziek’. Tot slot speelt

Dueling Banjos is een instrumentaal blue-

ook de hedendaagse geschiedenis een rol bij

grass-nummer. Bluegrass is de traditionele

36 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 36

02-03-15 15:37

Zie pagin

Calefax R

foto uit 1895 van The Swannannoa String Band, een bluegrass-gezelschap uit de Appalachen

muziek van de blanke bewoners van de

terug in de vorm van lang aangehouden tonen,

Appalachen en voert terug op de muziek van

interrupties en een scherpe afwisseling van

Ierse immigranten. Het nummer werd wereld-

registers.

wijd bekend nadat het voorkwam op de soundtrack van Deliverance, de filmthriller van John

Stapeling van patronen Reich: Vermont Counterpoint

Boorman uit 1972.

Steve Reichs Vermont Counterpoint is oorspronHerhaling en vertraging

kelijk geschreven voor elf fluiten, waarvan er

Muhly: Look for Me

tien vooraf zijn opgenomen. Het stuk maakt

Nico Muhly is een rijzende ster aan het Ameri-

onderdeel uit van een groep composities die

kaanse componistenfir mament. Het nieuwe

gebruik maken van geleidelijk gestapelde patro-

werk Look for Me is gebaseerd op het oude

nen, waardoor dichte klankweefsels ontstaan.

volkslied Mother in the Graveyard dat zijn wortels

Eerder speelde Calefax New York Counterpoint,

heeft in de slavenplantages van de zuidelijke

dat eenzelfde opzet heeft, maar dan voor

Verenigde Staten maar zijn weg heeft gevon-

klarinet. In het arrangement van Vermont

den naar het noordelijker Vermont. In Muhly’s

Counterpoint klinken acht door Calefax vooraf

versie wordt het eenvoudige liedje herhaald als

ingespeelde rietinstrumenten, en worden de

muzikale basis gedurende het hele stuk – zoals

overige vijf partijen live gespeeld. Steve Reichs

een ‘cantus firmus’ in de oude meerstemmige

muziek is sterk beïnvloed door jazz en de wor-

muziek. Geleidelijk wordt het tempo trager en

tels daarvan in West-Afrikaanse ritmes. In de

trager. In een opname uit 1963 zingt Margaret

jaren zeventig bestudeerde Reich in Ghana

MacArthur dit liedje bijna pijnlijk zacht, tegen

Afrikaanse muziek.

een onbedoeld achtergrondgeluid, een lage dreun. In Muhly’s werk komt die achtergrond

Raaf Hekkema

37 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 37

02-03-15 15:37

OORSPRONG @ EYE

Extatisch-melodramatische kleurenfilm uit 1915 met live muziek Lezing + Cinema Concert die ze spoedig zou worden. In de film speelt Borelli een ambitieuze schoonheid die zich weet op te werken in de hogere kringen.

Dit proces verloopt niet zonder kleerscheuren en de toonzetting van de film mag gerust extatisch-melodramatisch genoemd worden.

Een en ander wordt live ondersteund door de muziek van Pien Straesser (zang) en Gilbert den Broeder (piano).

Voorafgaand aan dit Cinema Concert geeft EYE-muziekprogrammeur Martin de Ruiter een lezing getiteld De muziekpraktijk in de vroege zwart-wit publiciteitsfoto voor kleurenfilm Fior di male

cinema. In de jaren tien van de vorige eeuw verschenen handboeken voor de orkesten en

De Italiaanse film Fior di male uit 1915 is een

werden er muzieksuggesties met de films mee-

onvervalste tranentrekker. Deze vroege

gestuurd. De Ruiter vertelt hoe de muzikale

kleurenfilm is geschreven en geproduceerd

begeleiding van films onderwerp van discussie

rond Lyda Borelli, een van de eerste film-

werd, ook in krantenrecensies.

diva’s, en werd teruggevonden in de vermaarde collectie van Jean Desmet.

ZONDAG 22 MAART

Jean Desmet was in de jaren 1907-1916 een

Jean Desmets Droomfabriek

pionier van het Nederlandse bioscoopbedrijf.

EYE

EYE presenteert een tentoonstelling en film-

programma als hommage aan Desmet en de films die hij vertoonde.

Fior di male geldt als een schitterend voorbeeld van kleurgebruik in de vroege cinema. De film was een vehikel voor de Italiaanse actrice Lyda

15.00 uur DE MUZIEKPRAKTIJK IN DE VROEGE CINEMA lezing door Martin de Ruiter, componist en muziekprogrammeur

Borelli die het middelpunt was van een ware

16.00 uur CINEMA CONCERT

rage: vrouwen imiteerden haar kapsel, kleding

Fior di male, Carmione Gallone, Italië 1915

en extatische manier van bewegen.

Pien Straesser zang

Ten tijde van Fior di male, de derde film die La

Gilbert den Broeder piano

Borelli maakte met regisseur Carmine Gallone, is zij nog niet de geadoreerde femme fatale

lezing gratis / cinema concert € 15,00

38 - AAA Oorsprong orsprong

AAA_Oorsprong.indd 38

02-03-15 15:37

Gijs Frieling, Bischofberger, 2011

Dit schilderij gaat over Bruno Bischofberger, de

collectie AMC Amsterdam

Zwitserse galerist/kunsthandelaar die begon met het verzamelen van Appenzeller Volkskunst, daar zelfs op promoveerde, en later de eerste Pop-art naar europa bracht, Hij was ook de eerste die hele series schilderijen direct uit het atelier van Warhol en Lichtenstein kocht om daar dan mee te handelen. Later was hij de opdrachtgever van de serie schilderijen die Warhol, Clemente en Basquiat samen hebben gemaakt. In die hoedanigheid treedt hij ook op in de film over Basquiat van Julian Schnabel. De rol van Bischofberger wordt in die film gespeeld door Dennis Hopper. De voorstelling van de bergen met de koeien komt van een klein werk van de Appenzeller meester Johannes Zulle, olieverf op papier, gemaakt halverwege de 19e eeuw. De gebloemde rand komt van een beschilderde Appenzeller kast. Op de voorgrond twee boeken met afbeeldingen van het werk van Lichtenstein.

Gijs Frieling

39 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 39

02-03-15 15:37

OVER DE UITVOERENDEN

Biografischein formatie

Het Wilde Oog

Nieuw Amsterdams Peil

Kunstenaarsduo Hans Lemmerman (Theater-

In 2005 opgericht door Heleen Hulst en Gerard

wetenschap Utrecht, AHK regie) en Inge van

Bouwhuis om een nieuwe impuls te geven aan

Run (AHK regie) ◆ Motto: Kijk Wild & Denk

ongedirigeerde kamermuziek van de twintigste

Lenig ◆ Helden: Salvador Dalí en Joseph Beuys

en eenentwintigste eeuw ◆ Verzorgde program-

◆ Sinds 2000 bezig met erfgoed-kunst, hande-

ma’s rondom György Ligeti, John Cage, Claude

lend buiten de bestaande kaders van podium-

Vivier, Francis Poulenc, Richard Ayres en Guus

kunst en denkend buiten die van cultureel

Janssen ◆ De laatste jaren gericht op muziek-

erfgoed ◆ Op zoek naar beelden (foto/film/

theater en samenwerkingsverbanden: met

live-performance) die krachtig zijn door arche-

dans (A year from monday van choreograaf Paul

typische eenvoud of theatrale ongerijmdheden,

Selwyn Norton), met film (UrWald van Arnoud

met amateurs uit subculturen als protagonis-

Noordegraaf en Anaïs Nin van Louis Andriessen)

ten: vissers, monniken en authentieke vrouwen

en zelfs met geur in het recente Narcissus van

in klederdracht ◆ Verzorgt vernieuwende kunst-

Calliope Tsoupaki ◆ Werkte ook samen met

workshops voor docenten theater/dans,

Muziektheater de Helling in Reclining Woman en

theatermakers en scenografen; aan ArtEZ, HKU,

met de Diamantfabriek in Conversations with

Toneelacademie Maastricht, Balletacademie

my mother ◆ Verzorgt komend seizoen de

Antwerpen ◆ Geeft lezingen op culturele mani-

première van Uwe Leipe Mastdramnis van

festaties ◆ Heeft in een seriële reeks van 15 jaar

Robert Zuidam met mezzosopraan Gerrie de

de Spakenburgse Diva’s vastgelegd, drie

Vries in een regie van Jeroen De Man ◆ Gaat in

(schoon)zussen Koelewijn, resulterend in een

seizoen 2015-2016 op tournee met dans-

tijdsdocument dat de tijd overstijgt ◆ Perfor-

voorstelling Gezien Giacometti met muziek van

mances en installaties op diverse festivals met

Elmer Schönberger en Igor Stravinsky.

titels als Geschonken Bruidsjurken, Gedolven Helden, Getroost Landschap en Gesmolten

Mariss Jansons dirigent

Geschiedenis ◆ Tachtig tentoonstellingen op

Studeerde viool en directie in Sint-Petersburg

locaties variërend van seniorenvoorziening

en vervolgde zijn studies in Wenen en Salzburg

De Haven tot Kunsthal KAdE Amersfoort,

bij Hans Swarovsky en Herbert von Karajan

Museum Boijmans van Beuningen en NS

◆ Werd in 1973 assistent van Jevgeni Mravinski

Amsterdam/Amersfoort ◆ Tournee in Japan op

bij het orkest van Sint-Petersburg, waar ook

uitnodiging van de Nederlandse Ambassade

zijn vader dirigent was ◆ Was van 1979 tot 2000

◆ Beeldmateriaal van Het Wilde Oog is opgeno-

chef-dirigent van het Oslo Filharmonisch

men in internationale publicaties van Richard

Orkest en van 1997 tot 2004 music director van

Hutten, Marlene Dumas en UN Studio ◆ Werk is

het Pittsburgh Symphony Orchestra ◆ Sinds

aangekocht door diverse culturele instellingen,

2003 chef-dirigent van het Symphonie-

bedrijfscollecties en privé-personen.

orchester des Bayerischen Rundfunks ◆ Was

40 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 40

02-03-15 15:37

sinds zijn debuut op 28 oktober 1988 vrijwel

gehad: Willem Kes, Willem Mengelberg, Eduard

jaarlijks te gast bij het Koninklijk Concert-

van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly

gebouworkest en werd in 2004 de zesde chef-

en Mariss Jansons ◆ Krijgt met ingang van

dirigent van het orkest ◆ Ontving vele inter-

seizoen 2016-2017 Daniele Gatti als nieuwe

nationale onderscheidingen, zoals het

chef-dirigent ◆ Geeft eigentijdse muziek een

Österreichisches Ehrenkreuz für Wissenschaft

vaste plaats in de programmering, zoals in het

und Kunst, de Letse Orde van de Drie Sterren,

thematische AAA Festival Muziek en Kunst

de Ernst von Siemens Muziekprijs en het Duitse

met volgend seizoen de thema’s Breaking News

Bundesverdienstkreuz ◆ Werd op 1 november

(oktober), Angst (januari), Fresco’s (april) en

2013 Ridder in de Orde van de Nederlandse

‘pop-art’ (juni) ◆ Heeft sinds 2004 zijn eigen

Leeuw ◆ Neemt met het concert op 20 maart

platenlabel: RCO Live ◆ Lanceerde in 2013

na elf seizoenen afscheid als chef-dirigent van

RCO Editions, een innovatief videomagazine

het Koninklijk Concertgebouworkest.

met verrijkte concertregistraties voor iPhone en iPad.

Thomas Hampson bariton Succesvol Amerikaans operazanger, vooraan-

Calefax Rietkwintet

staand liedzanger en Mahler-specialist ◆ Zet

Opgericht in 1985 ◆ Blaast klassieke kamer-

zich actief in voor educatie, interculturele

muziek nieuw leven in door deze te arrangeren

uitwisseling en promotie van het lied via de

voor hobo, klarinet, saxofoon, basklarinet en

door hem in 2003 opgerichte ‘Hampsong

fagot ◆ Geeft de bladmuziek van deze arrange-

Foundation’ ◆ Werkte in dit kader mee aan de

menten uit onder de naam Calefax Edition

CCN serie Fusion Journeys, samen met het

◆ Werkt veelvuldig samen met hedendaagse

Zuid-Afrikaanse mannenkoor Ladysmith Black

componisten, met al meer dan honderd nieuwe

Mambazo ◆ Ontwikkelde in samenwerking met

stukken als resultaat ◆ Ondernam projecten

de Library of Congress het database-project

met onder andere de Syrische klarinettist Kinan

Songs of America over de muzikale geschiede-

Azmeh, de Libanese violist Claude Chalhoub,

nis van het Amerikaanse lied ◆ Won vijf keer

jazz-zangeres Denise Jannah, choreografe Sanne

een Edison Award, een Grammy Award en

van der Put, animator Wouter van Reek,

werd in 2011 voor de vierde keer benoemd tot

trompettist Eric Vloeimans, pianist Jean-Yves

zanger van het jaar door ECHO Klassik ◆ Kreeg

Thibaudet en mezzosopraan Christianne Stotijn

in 2011 de Concertgebouw Prijs ◆ Was met het

◆ Draagt zijn muzikale kennis graag over op

Koninklijk Concertgebouworkest voor het

een nieuwe generatie houtblazers via master-

laatst te horen tijdens het Sterrenjubileum op

classes en workshops ◆ Was te horen in de

10 april 2013 ter ere van het 125-jarig bestaan

soundtrack van de film De Nieuwe Wildernis ◆ Is

van het Koninklijk Concertgebouworkest en

een graag geziene gast in Het Concertgebouw

Het Concertgebouw.

en trad op tijdens de Robeco SummerNights, Tracks, Het Zondagochtend Concert, Tijdgenoten en Scherpdenkers.

Koninklijk Concertgebouworkest Opgericht in 1888, Koninklijk sinds het 100-jarig bestaan in 1988 ◆ Door critici geroemd om de herkenbare orkestklank en gerekend tot ’s werelds beste drie orkesten ◆ Hare Majesteit Koningin Máxima is beschermvrouwe ◆ Bestaat uit 120 musici afkomstig uit ruim 25 landen ◆ Heeft in 125 jaar slechts zes chef-dirigenten

41 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 41

02-03-15 15:37

VOORUITBLIK

AAA Festivals in 2015–2016 In seizoen 2015-2016 presenteert het Koninklijk Concertgebouworkest opnieuw een serie van vier thematische AAA Festivals. De programmering is breder dan ooit en omvat (foto)journalistiek,

i.s.m. World Press Photo

Breaking News de kunstenaar doet verslag

beeldende kunst en popmuziek.

Koninklijk

De thema’s en orkestprogramma’s zijn hiernaast

Concertgebouworkest do 15 en vr 16 oktober 2015 ◆ 20.15 uur

kort samengevat.

John Adams dirigent Leila Josefowicz viool voorprogramma do 15 oktober: Lieve Joris, schrijfster en journaliste inleiding vr 16 oktober: Thea Derks programma: werken van John Adams, met de Nederlandse première van het vioolconcert Scheherazade.2 John Adams schudt de muziekwereld geregeld op met werken die direct reageren op politiekmaatschappelijke onderwerpen.

Televisiebeelden van vrouwen in het Midden-Oosten en elders die moeten overleven onder bedreigende omstandigheden inspireerden hem tot een nieuw concert voor zijn vioolmuze Leila Jozefowicz.

Deze Sheherazade slaat terug.

AAA — ACTUEEL, AVONTUURLIJK, AANGRIJPEND BESTEL NU UW ABONNEMENT: WWW.CONCERTGEBOUWORKEST.NL/SERIES MEER INFO EN KAARTEN: AAAFESTIVAL.NL

beeld: World Press Photo 2014 Tanya Habjouqa, Jordanië 2e Prijs Dagelijks Leven

42 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 42

02-03-15 15:45

i.s.m. het Van Gogh Museum

programma met beeldprojectie

i.s.m. het Holland Festival

Angst

Fresco’s

‘pop-art’

Munch en Van Gogh

tekens aan de wand

popartiest ontmoet symfonieorkest

Koninklijk

Koninklijk

Koninklijk

Concertgebouworkest

Concertgebouworkest

Concertgebouworkest

do 14 en vr 15 januari 2016 ◆ 20.15 uur

do 14 en vr 15 april 2016 ◆ 20.15 uur

do 16 en vr 17 juni 2016 ◆ 20.15 uur

Otto Tausk dirigent

Thomas Adès dirigent

André de Ridder dirigent

Detlef Roth bariton

Christianne Stotijn mezzosopraan

met popgroep/gastartiest

Simon Keenlyside bariton voorprogramma do 14 januari:

voorprogramma do 14 januari: Ramsey Nasr, schrijver en acteur

voorprogramma 14 januari:

Jan Leyers popmuzikant

inleiding vr 15 januari:

Rob Scholte, beeldend kunstenaar

en televisiemaker

Elmer Schönberger

inleiding 15 januari:

inleiding vr 5 januari:

programma:

Renee Jonker

Martijn Voorvelt

werken van Dutilleux,

programma:

programma:

Diepenbrock, Turnage en

werken van Adès, Martinů

originele werken en arrangemen-

Schurmann [vrijdag]

en Liszt [vrijdag]

ten voor symfonieorkest

Het AAA Festival brengt in de

Van de eerste grottekeningen tot

Het Koninklijk Concertgebouw-

slotweek van de unieke expositie

graffiti: wat de mens als mooi,

orkest, het Holland Festival en

Munch: Van Gogh in het Van

onbegrijpelijk of bedreigend

een nader bekend te maken

Gogh Museum een programma

ervaart geeft hij weer op de

popartiest slaan de handen

over Angst. Net als Munch in het

wanden die hem omringen.

ineen voor een avontuurlijke

befaamde schilderij De schreeuw

Sinds de Romantiek zetten

ontmoeting. Ze treden hierbij in

reageerde Diepenbrock in zijn

componisten deze beelden om

de voetsporen van de popart, die

meesterwerk Im grossen Schweigen

in symfonische fresco’s. Thomas

haar hoogtijdagen beleefde in de

op de ‘schreeuw van de natuur’.

Adès voegt hieraan een nieuw

sixties. Muzikale grenzen tussen

Nietzsches tekst lijkt haast een

werk toe, geïnspireerd op de

pop en kunst, tussen ‘klassieke’

beschrijving van het schilderij.

befaamde ‘Lübecker Totentanz’

en ‘populaire’ cultuur, worden

uit de vijftiende eeuw. De dood

overschreden en uitgewist.

beeld: Edvard Munch, The Scream, 1893, 1910 © The Munch Museum

(Simon Keenlyside) betoont hierin geen genade voor een reeks uiteenlopende personages (Christianne Stotijn).

43 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 43

02-03-15 15:45

Liedteksten

Luciano Berio — uit Folk Songs

Gustav Mahler — uit Des Knaben Wunderhorn

Black Is the Colour (of My True Love’s Hair)

Des Antonius von Padua Fischpredigt

Black is the colour

[alleen op vrijdag 20 maart]

Of my true love’s hair,

Antonius zur Predigt

His lips are something rosy fair,

die Kirche find’t ledig!

The sweetest smile

Er geht zu den Flüssen

And the kindest hands;

und predigt den Fischen!

I love the grass whereon he stands.

Sie schlag’n mit den Schwänzen!

I love my love and well he knows,

Im Sonnenschein glänzen, sie glänzen!

I love the grass where on he goes;

Die Karpfen mit Rogen

If he no more on earth will be,

sind all’ hierher zogen;

’Twill surely be the end of me.

hab’n d’Mäuler aufrissen,

Black is the colour

sich Zuhör’n’s beflissen!

[etcetera]

Kein Predigt niemalen den Fischen so g’fallen!

Spitzgoschete Hechte, die immerzu fechten sind eilends herschwommen, zu hören den Frommen!

Auch jene Phantasten, die immerzu fasten: die Stockfisch ich meine, zur Predigt erscheinen!

Kein Predigt niemalen den Stockfisch so g’fallen!

Gut’ Aale und Hausen, die Vornehme schmausen, die selbst sich bequemen, die Predigt vernehmen!

Auch Krebse, Schildkroten, sonst langsame Boten, steigen eilig vom Grund, zu hören diesen Mund!

Kein Predigt niemalen den Krebsen so g’fallen!

44 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 44

02-03-15 15:37

Fisch’ große, Fisch’ kleine!

Ohn’ dich kann ich wohl leben,

Vornehm’ und Gemeine!

ohn’ dich kann ich wohl sein!

Erheben die Köpfe

Du glaubst, ich werd’ dich nehmen!

wie verständ’ge Geschöpfe!

Das hab’ ich lang’ noch nicht im Sinn!

Auf Gottes Begehren

Ich muß mich deiner schämen,

Die Predigt anhören!

wenn ich in Gesellschaft bin!

Die Predigt geendet, ein Jeder sich wendet!

Wer hat dies Liedel erdacht? (Humoreske)

Die Hechte bleiben Diebe,

[alleen op donderdag 19 maart]

die Aale viel lieben;

Dort oben am Berg

die Predigt hat g’fallen,

in dem hohen Haus,

sie bleiben wie Allen!

in dem Haus!

Die Krebs’ geh’n zurücke;

Da gucket ein fein’s, lieb’s Mädel heraus!

die Stockfisch’ bleib’n dicke;

Es ist nicht dort daheime!

die Karpfen viel fressen,

Es ist des Wirt’s sein Töchterlein!

die Predigt vergessen!

Es wohnet auf grüner Haide!

Die Predigt hat g’fallen,

Mein Herzle is’ wundt!

sie bleiben wie Allen!

Komm’, Schätzle, mach’s g’sund!

Dein’ schwarzbraune Äuglein,

Trost im Unglück (Humoreske)

die hab’n mich verwund’t!

Wohlan! Die Zeit ist kommen!

Dein rosiger Mund

Mein Pferd, das muß gesattelt sein!

macht Herzen gesund.

Ich hab’ mir’s vorgenommen,

Macht Jugend verständig,

geritten muß es sein!

macht Tote lebendig,

Geh’ du nur hin!

macht Kranke gesund,

Ich hab’ mein Teil!

ja gesund.

Ich lieb’ dich nur aus Narretei!

Wer hat denn das schön schöne Liedel erdacht?

Ohn’ dich kann ich wohl leben!

Es haben’s drei Gäns’ über’s Wasser gebracht!

Ja leben!

Zwei graue und eine weiße!

Ohn’ dich kann ich wohl sein!

Und wer das Liedel nicht singen kann,

So setz’ ich mich auf ’s Pferdchen,

dem wollen sie es pfeifen!

und trink’ ein Gläschen kühlen Wein!

Ja!

Und schwör’s bei meinem Bärtchen: dir ewig treu zu sein!

Du glaubst, du bist der Schönste wohl auf der ganzen weiten Welt, und auch der Angenehmste!

Ist aber weit, weit gefehlt!

In meines Vaters Garten wächst eine Blume drin!

So lang’ will ich noch warten, bis die noch größer ist!

Und geh’ du nur hin!

Ich hab mein Teil!

Ich lieb’ dich nur aus Narretei!

45 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 45

02-03-15 15:37

Das irdische Leben

Aaron Copland — uit Old American Songs

‘Mutter, ach Mutter, es hungert mich!

Gieb mir Brot, sonst sterbe ich!’

The Dodger (Campaign Song)

‘Warte nur! Warte nur, mein liebes Kind!

‘As sung by Mrs. Emma Dusenberry of Mena,

Morgen wollen wir ernten geschwind!’

Arkansas, who learned it in the 1880’s.

Und als das Korn geerntet war,

Supposedly used in the Cleveland-Blaine

rief das Kind noch immerdar:

presidential campaign. Published by John A. and

‘Mutter, ach Mutter, es hungert mich!

Alan Lomax in Our Singing Country.’

Gieb mir Brot, sonst sterbe ich!’

Yes the candidate’s a dodger, yes a well known

‘Warte nur! Warte nur, mein liebes Kind!

Morgen wollen wir dreschen geschwind!’

Und als das Korn gedroschen war, rief das Kind noch immerdar: ‘Mutter, ach Mutter, es hungert mich!

dodger, Yes the candidate’s a dodger, yes and I’m a dodger too.

He’ll meet you and treat you and ask you for your vote

Gieb mir Brot, sonst sterbe ich!’

But look out boys he’s a dodgin’ for a note,

‘Warte nur! Warte nur, mein liebes Kind!

Yes we’re all dodgin’, a dodgin’, dodgin’, dodgin’

Morgen wollen wir backen geschwind!’

Yes we’re all dodgin’ out away through the

Und als das Brot gebacken war, lag das Kind auf der Totenbahr’!

world Yes the preacher he’s a dodger, yes a well known dodger,

Der Tamboursg‘sell (Ballade) [alleen op vrijdag 20 maart] Ich armer Tamboursg’sell!

Man führt mich aus dem G’wölb!

Yes the preacher he’s a dodger yes and I’m a dodger too.

He’ll preach you a gospel and tell you of your crimes

Wär ich ein Tambour blieben,

But look out boys he’s a dodgin’ for your dimes,

dürft’ ich nicht gefangen liegen!

Yes we’re all dodgin’, a dodgin’, dodgin’, dodgin’

O Galgen, du hohes Haus,

Yes we’re all dodgin’ out away through the

du siehst so furchtbar aus!

Ich schau dich nicht mehr an!

Weil i weiß, daß i g’hör d’ran!

Wenn Soldaten vorbeimarschier’n, bei mir nit einquartier’n.

world Yes the lover he’s a dodger, yes a well known dodger, Yes the lover he’s a dodger yes and I’m a dodger too.

Wenn sie fragen, wer i g’wesen bin:

He’ll hug you and kiss you and call you his bride

Tambour von der Leibkompanie!

But look out girls he’s a tellin’ you a lie.

Gute Nacht! Ihr Marmelstein!

Yes we’re all dodgin’, a dodgin’, dodgin’, dodgin’

Ihr Berg’ und Hügelein!

Yes we’re all dodgin’ out away through the

Gute Nacht, ihr Offizier,

world

Korporal und Musketier!

Gute Nacht!

Gute Nacht ihr Offizier!

Korporal und Grenadier!

Ich schrei’ mit heller Stimm: Von Euch ich Urlaub nimm!

Gute Nacht!

46 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 46

02-03-15 15:37

The Little Horses (Lullaby)

The Boatmen’s Dance (Minstrel Song 1843)

‘A children’s lullaby song originating in the

‘Published in Boston in 1843 as an “old banjo

Southern States – date unknown. This

melody” by Old Dan D. Emmett, who later

adaptation founded in part on John A. and

composed Dixie. From the Harris Collection of

Alan Lomax’s Folk Song in the U.S.A.’

American Poetry and Plays in Brown University.’

Hush you bye,

High row the boatmen row,

Don’t you cry,

Floatin’ down the river the Ohio.

Go to sleepy little baby.

The boatmen dance, the boatmen sing,

When you wake,

The boatmen up to ev’rything,

You shall have,

And when the boatman gets on shore

All the pretty little horses.

He spends his cash and works for more.

Blacks and bays,

Then dance the boatmen dance,

Dapples and grays,

O dance the boatmen dance.

Coach and six-a little horses.

O dance all night ’til broad daylight,

Blacks and bays,

And go home with the gals in the mornin’.

Dapples and grays,

High row the boatmen row,

Coach and six-a little horses.

Floatin’ down the river the Ohio.

Hush you bye,

I went on board the other day

Don’t you cry,

To see what the boatmen had to say.

Go to sleepy little baby.

There I let my passion loose

When you wake,

An’ they cram me in the callaboose.

You’ll have sweet cake and

Dance the boatmen dance,

All the pretty little horses.

O dance the boatmen dance.

A brown and gray and a black and a bay and a

O dance all night ’til broad daylight,

Coach and six-a little horses.

And go home with the gals in the mornin’.

A black and a bay ad a brown and a gray and a

High row the boatmen row,

Coach and six-a little horses.

Floatin’ down the river the Ohio.

Hush you bye,

The boatman is a thrifty man,

Don’t you cry,

There’s none can do as the boatman can.

Oh you pretty little baby.

I never see a pretty gal in my life

Go to sleep little baby.

But that she was a boatman’s wife.

Oh you pretty little baby.

Dance the boatmen dance, O dance the boatmen dance.

O dance all night ’til broad daylight, And go home with the gals in the mornin’.

High row the boatmen row, Floatin’ down the river the Ohio.

47 - AAA Oorsprong

AAA_Oorsprong.indd 47

02-03-15 15:37

AAA - ACtueel, AvOntuurliJk, AAngriJpenD MeeR infoEN enKAARTEN: TickeTs: AAAFestivAl.nl MEER INFO

AAA_Oorsprong.indd 48

02-03-15 15:37