AAA Festivalblad - Het Sublieme - sept 2014

M

K

et H

on

e en

ro

G

IJ ‘t n er aa m w w am ou rd ou eb te eb kg s ie tg m A er uz nc

e D

HEMELSE EN HELSE MOMENTEN

in St kl ed ijk el Co St ijk ad nc M er s sc EY us tg ho eu E eb u m /e ou w A bu nt w m or ré rg s SP te e ke A U rd st m I2 am st 5 er da m

SUBLIME HET SUBLIEME 21-28 SEPT 2014 21-28

Co ©

N

at

ha

n

W

ill

ia

m

s

EYE SPUI25 STEDELIJK MUSEUM HET CONCERTGEBOUW MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST TONEELGROEP AMSTERDAM STADSSCHOUWBURG AMSTERDAM

28-08-14 11:31

EYE SPUI25 STEDELIJK MUSEUM HET CONCERTGEBOUW MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST TONEELGROEP AMSTERDAM STADSSCHOUWBURG AMSTERDAM

AAA FESTIVAL MUZIEK EN KUNST

ZO 21 ◆ 13.00 uur ◆ STADSSCHOUWBURG INLEIDING (12.15 uur) THEATER THE FOUNTAINHEAD Toneelgroep Amsterdam WO 24 ◆ 17.00 uur ◆ SPUI25 LEZING HET SUBLIEME ALS OVERDAAD EN LEEGTE Krisztina Lajosi

COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Jacob Obrechtstraat 51 – 1071 KJ Amsterdam Postbus 78098 – 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl

redactie

WO 24 ◆ 20.15 uur ◆ MUZIEKGEBOUW AAN ‘T IJ CONCERT NEW EUROPEAN ENSEMBLE – STABAT MATER

Rolf Hermsen, Mark van Dongen met dank aan Roos van der Lint (De Groene Amsterdammer),

DO 25 ◆ 20.15 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW VOORPROGRAMMA 20.15 uur TOM LANOYE CONCERT 21.15 uur KONINKLIJK CONCERTGEBOUW ORKEST – REQUIEM Jonathan Nott dirigent Jane Archibald sopraan | Allyson McHardy alt Groot Omroepkoor | Vlaams Radio Koor AFTERPARTY ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ

Martijn Voorvelt, Lonneke Tausch (Preludium)

VR 26 ◆ 20.15 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW INLEIDING (19.15 uur) Jacqueline Oskamp en Rob Zuidam CONCERT KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST – REQUIEM Jonathan Nott dirigent Jane Archibald sopraan | Allyson McHardy alt Groot Omroepkoor | Vlaams Radio Koor MEET THE ARTISTS na afloop

Bas van Putten, Leo Samama, Emlyn Stam

Mirjam van Hengel (De Nieuwe Liefde) beeldredactie en opmaak Rolf Hermsen

tekst Mark van Dongen, Mariëtte Haveman, Koen Kleijn, Guido van Oorschot, Krisztina Lajosi,

basisontwerp en omslag Grrr

drukwerk Drukkerij Sintjoris

VR 26 ◆ 16.00 uur ◆ STEDELIJK MUSEUM KUNST, MUZIEK & DEBAT CONFRONTATIES Jasper Krabbé, Jeremy Shaw, Nora Fischer e.a.

ZA 27 ◆ 21.00 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW CONCERT TIJDGENOTEN Reinbert de Leeuw dirigent Nederlands Kamerkoor

copyright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij

ZO 28 ◆ 14.00 uur ◆ EYE RONDLEIDING ANTHONY McCALL – SOLID LIGHT FILMS AND OTHER WORKS (1971–2014) OP DIVERSE LOCATIES VIDEOKUNST LIMA AMSTERDAM

een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2011.

Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

n

ha

on

K

in St kl ed ijk el Co St ijk ad nc M er s sc EY us tg ho eu E eb u m /e ou w A bu nt w m or ré rg s SP te e ke A U rd st m I2 am st 5 er da m

s

m

ia

ill

W

Co

at

et H

N

e en

ro

G

IJ ‘t n er aa m w w am ou rd ou eb te eb kg s ie tg m A er uz nc M

e D

©

HET SUBLIEME SUBLIME 21-28 21-28 SEPT 2014

AAA FESTIVAL MUZIEK EN KUNST

INHOUDSOPGAVE

THEMA-INTRODUCTIE

Het Sublieme

In dit blad

22 ◆ DO 25 SEPTEMBER KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST

concert Requiem

Het Sublieme verschijnt in vele gedaanten. Dat

4

wil zeggen – écht verschijnen doet het niet. We

kunnen graaien wat we willen maar het zal zich nooit laten pakken. Het sublieme is de Heilige Geest die de gedaante van een duif aanneemt. Die duif is niet subliem, maar wij voelen Een Aanwezigheid. Zo is het ook met het sublieme in de kunsten.

ESSAY

door Bas van Putten

◆

Voorbij de grenzen van het denk- en voelbare

voorbeelden van Het Sublieme

8

BEKEKEN IN HET STEDELIJK

door Mariëtte Haveman

Jonathan Nott dirigeert werken van Ockeghem, Ligeti, Varèse en Ravel Voorprogramma Tom Lanoye

AAA FESTIVAL MUZIEK EN KUNST ACTUEEL ◆ AVONTUURLIJK ◆ AANGRIJPEND

AAA is anders dan alle andere festivals.

Misschien is het niet eens een festival.

Maar wat dan wel? ◆

VR 26 SEPTEMBER KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST

Vier keer per jaar een week waarin alle

mogelijke kunstvormen aan bod komen

concert Requiem

◆

Jonathan Nott dirigeert werken van Zuidam, Ockeghem, Ligeti, Varèse en Ravel

Verzorgd door een A-selectie van kunst-

instellingen op Amsterdamse A-locaties ◆

Elk van de weken heeft een actueel thema

als leidraad 30 ◆ DO 25 SEPTEMBER HET CONCERTGEBOUW

Entrée Late Night Café Yolo!

◆

Centraal staan concerten van het Koninklijk

Concertgebouworkest ◆

Daaromheen is meer muziek geprogram-

meerd, maar ook beeldende kunst, film, dans,

31 ◆ VR 26 SEPTEMBER STEDELIJK MUSEUM

Confrontaties: herrijzenis van Het Sublieme

toneel, poëzie, beschouwing en debat (en feest)

De slaap van Het Sublieme

over Cathedra van Barnett Newmnan

ring precies tot stand komt. Of een helse erva-

10 INTERVIEW

32 ◆ ZA 27 SEPTEMBER HET CONCERTGEBOUW

door Koen Kleijn

concert Tijdgenoten

en in combinatie met elkaar.

ring – zonder hel geen hemel. In dit festivalblad valt de naam Edward Burke meerdere keren.

Overweldigd, sprakeloos

VASTE AAA-PARTNERS: ACADEMISCH-CULTUREEL

Deze Britse filosoof zocht in de achttiende

Reinbert de Leeuw, Ramsey Nasr, Margit Lukács en Persijn Broersen

Reinbert de Leeuw dirigeert werken van Evers, Fujikura, Bach, Nystedt en Messiaen

De kunstenaar streeft, de kijker/lezer/luisteraar ondergaat, maar geen van beiden heeft, als het erop aankomt, enig idee hoe een hemelse erva-

eeuw de bron van het sublieme in het schokkende en verschrikkelijke, in alles wat ons angst aanjaagt. Wijlen Karlheinz Stockhausen trok die gedachtelijn erg ver door toen hij in

PROGRAMMA

september 2001 de vernietiging van het World Trade Centre bestempelde als ‘het grootst

15 ◆ ZO 21 SEPTEMBER STADSSCHOUWBURG

mogelijke kunstwerk in de hele kosmos’. Daar-

op reageerde de hele kosmos in geschokt afgrijzen en zo stapelde subliem zich op subliem.

Stockhausens timing was ongelukkig en zijn uitspraak extreem. Hanteerbaarder voorbeelden van het sublieme geeft Bas van Putten in zijn essay in dit blad. En – waar het om gaat: genieten van sublieme kunstuitingen kan een week lang in de kosmos van dit AAA Festival met als middelpunt Ligeti’s Requiem, donderdag en vrijdag bij het Koninklijk Concertgebouworkest.

Rolf Hermsen redactie

theater The Fountainhead Toneelgroep Amsterdam

18 ◆ WO 24 SEPTEMBER SPUI25

lezing Het Sublieme als overdaad en leegte

AAA-lezing door Kristina Lajos

27 ◆ WO 24 SEPTEMBER MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

concert New European Ensemble: Stabat Mater

werken van Pärt, Tavener, Górecki en Pergolesi

kunst, muziek en debat

kwaliteitsniveau verenigd – naast, tegenover

CENTRUM SPUI25 ◆ ENTRÉE, VERENIGING JONG PUBLIEK ◆ EYE ◆ DE GROENE AMSTERDAMMER ◆

35 ◆ ZO 28 SEPTEMBER EYE

In AAA zijn alle kunsten op een hoog

tentoonstelling Anthony McCall

rondleiding door Anthony McCall – Solid Light Films and Other Works (1971–2014)

HET KONINKLIJK CONCERTGEBOUW ◆ KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST ◆ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ ◆ DE NIEUWE LIEFDE ◆ STEDELIJK MUSEUM FOUNDING PARTNER: AMMODO

EXTRA PARTNERS IN ‘HET SUBLIEME’: LIMA

36 UITVOERENDEN

STADSSCHOUWBURG

AMSTERDAM ◆ TONEELGROEP AMSTERDAM ◆

Biografische informatie

AAA-LOCATIES ‘HET SUBLIEME’

38 VOORUITBLIK

1914 Een eeuw later 2-9 november

BEELDENDE KUNST

8 Barnett Newman

EYE

13 Persijn Broersen & Margit Lukács

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

29 Rossella Biscotti

SPUI25

STADSSCHOUWBURG

Op diverse AAA-locaties vertoont LIMA Amsterdam

STEDELIJK MUSEUM HET CONCERTGEBOUW

op videoschermen de film Mastering Bambi (2010) van kunstenaarsduo Persijn Broersen & Margit Lukács (zie ook pagina 10-13).

2 - AAA Het Sublieme

3 - AAA Het Sublieme

Voorbeeld 2: betrapt

ESSAY

Voorbij de grenzen van het denk- en voelbare Voorbeelden van Het Sublieme

In een café zitten een man en vrouw. Zwaarlijvige, vervallen vijftigers. Zijn grove budgetschoenen zullen op een plaats delict worden gevonden na een moord in een pension vol weduwnaren en gescheiden mannen. Maar hij heeft haar nog. Zij draagt een fleece-trui en een spijkerbroek op knappen, schept als een log

door Bas van Putten

dier in een tekenfilm het melkschuim van haar

Definities van en filosofische betogen over

hiermit BWV 668 zuigt met de kracht van zwar-

cappuccino. Hem zie je tussen twee slokken

Het Sublieme missen doel. Een definitie

te gaten alle wil op die verdwijnt in de volledig-

bier door naar het leven buiten kijken.

bakent af wat het sublieme als benoeming

heid van een veelstemmige ervaring. Daar

Ze zijn uitgepraat. Hun conversatie komt en

van het allerhoogste nu juist overschrijdt, de

raakt een dichtheid een gebied van onbegrepen

grenzen van het denk- en voelbare. Subliem is

kennen als een boor een zenuw, met een pijn

Nog mysterieuzer, gewichtlozer, zijn oog-in-

de vrouw iets onverstaanbaars met een arm-

de verzamelnaam voor bergtoppen die je ziet

die echt pijn is. In Vor deinen Thron is alle licht

oog-momenten met die fabeldieren in het bos.

gebaar van onbegrijpelijke elegantie. Haar

maar nooit bereikt. De crux van het sublieme

ook duisternis.

Het ree verstart en kijkt je roerloos aan met de

hand onthult een nooit vermoede ballerina-

is dat voor oog en oor die verte soms heel

Ten tweede is de mens als gever of ontvanger

kinderschrik van de prooi voor de jager. Bambi

chic, als parel in de oester opgesloten, de

even schijnbaar samenvalt met de nabijheid

steeds het kruis- en eindpunt van sublieme

ziet de vijand. Jij kijkt terug met een vredelie-

vlinder in de pop.

van je diepste wezen. En daar piek jij, op de

krachten. Met dien verstande dat de bron van

vendheid die niet aankomt. Het sublieme is dat

Gezien?, vraag ik mijn tafeldame. Zij knikt. De

schouders van reuzen.

de vervoering niet van menselijke oorsprong

we elkaar zien en van elkaar nooit zullen weten

shock van het ondenkbare was niet te missen.

hoeft te zijn. Het is een vluchtend hert, door

wat we zien, maar we staan op een drempel: er

En zij zag ons zien.

Subliem aan het sublieme is dat het voor gewo-

ons begrepen als symbool van een volmaakt

is dat begin van herkenning en de hoop op een

Subliem is de toevallige onthulling van een

ne stervelingen consumeerbaar is. Niets wordt

bewegen; het uitspansel, door ons gevoeld als

goede afloop. Het bewijs is dat het ree pas op de

eigenschap die niet de drang of niet de moed

vlucht slaat als je zelf weer in beweging komt.

had zich te tonen. Dan heb ik haar betrapt. Of

Tot dan wacht het verwachtingsvol en in die

waren we getuige van de schat die ze voor hem

pauze, gat in de tijd, kan een wonder geschie-

begraven heeft? Dan is het sublieme de trage-

den, misschien. Het ree wil iets zeker weten.

die van het opgeven. Of weet ze zelf van niets?

subliem zonder verstaander wiens vermogen om te ervaren en doorzien waarin het schuilt zelf een sublieme menselijke kwaliteit is, gevoed door kennis die het inschattingsvermogen

Subliem is de verzamelnaam voor bergtoppen die je ziet maar nooit bereikt

levert voor het soortelijk gewicht van compo-

gaat met korte, zachte windvlagen. Dan zegt

Wagner heeft zulke hooggeconcentreerde

Hoe dan ook: híj heeft niets gezien. Hij mom-

nisten, schilders, voetballers en natuurkun-

monument van eeuwigheid, geïdentificeerd

bevriezingsmomenten uitgeschreven in de

pelt vaag iets terug, daarna wordt alles weer

digen. Die ontvankelijkheid voor grote dingen

met het bewustzijn en de zintuigen die uit alle

eerste akte van Die Walküre. Siegmund, op de

normaal. Als ze de gelegenheid verlaten, herin-

is een godsgeschenk.

macht het hoogst waarneembare omarmen

vlucht voor de vijand, valt uitgeput en ster-

nert niets in haar bedrukkende verschijning

Je moet er wel wat voor doen. Geen voetballeek

dat ze niet konden bevatten – en toch wel.

vend van de dorst een huis binnen. Hij treft er

aan dat ogenblik. Maar ze weert mijn aandacht

die het in Messi ziet; je moet de regels kennen

Zonder die onbegrijpelijke paradox is het

Sieglinde, die hem te drinken geeft. Ze zien iets

af met de heb-ik-wat-van-je-aan-blik die zwij-

om te zien hoe iemand ze beheerst. Het won-

sublieme nergens. Wat voorbeelden.

in elkaar waarop de orkestrale intermezzi zin-

gend zegt dat we getuigen zijn geweest van

spelen met de behoedzaamheid die Wagner

een geheim. Dus toch betrapt. En je ziet ogen

der wordt betaald met expertise. Mij ontgaat Messi’s grootheid, ik mis de details. Maar ik

Voorbeeld 1: het ree

voorschrijft. Ze weten niet dat ze broer en zus

die misschien hadden gebrand als hij de licht-

noem hem om duidelijk te maken dat het

Het ree, dat moet je in galop zien in een zomers

zijn, niet dat Sieglindes echtgenoot de vijand is

knop had gevonden. Je zou haar jeugdfoto’s

sublieme niet is voorbehouden aan de kunst

korenveld. In het hoog opgeschoten koren

voor wie haar gast te vrezen heeft.

willen zien om het bewijs te vinden.

en het esthetische domein.

wordt zijn zichtbare beweging een sinusgolf

Ze herkennen iets waarvan ze nog niet weten

waarvan de onderkant is weggesneden; de

wat het is maar ze vermoeden argeloos het

Voorbeeld 3: American Beauty

Twee kenmerken hebben alle sublieme ervarin-

curven steken als bergen uit boven een wolken-

wonder dat vaak liefde is. Ze beginnen te

In de film American Beauty raakt de door Kevin

gen gemeen. Ten eerste stijgen ze door hun

dek. Kijk, zeg ik mijn kinderen, een landdolfijn.

hopen. Waarom dat zeker is? De muziek weet

Spacey gespeelde tekstschrijver Lester Burn-

gelaagdheid boven enkelvoudige emoties uit;

De zwevende gestiek van springen geeft de

het eerder en wat wij meekrijgen hoopt met ze

ham werkloos. Daarna ontvouwt zich een van

ze zijn nooit herleidbaar tot één stemming.

choreografie zijn ceremoniële traagheid. Het

mee, want dat is onze droom en de muziek is

Falling Down tot Breaking Bad bij uitstek Ameri-

Bachs koraalvoorspel Vor deinen Thron tret ich

ree is een allegro dat andante wordt gespeeld.

de spiegel.

kaans verliezersdrama: een man verbreekt zijn

4 - AAA Het Sublieme

5 - AAA Het Sublieme

ketenen en valt. Lester wreekt zich op de

lotgenoot. Subliem is dan hoe Spacey Lesters

met zichzelf en met het leven, een man die

wereld die hem loosde. Hij koopt zijn favoriete

demasqué verbeeldt. Bij het uitkleden zie je

voor misschien zijn zwanenzang poseert om

Pontiac Firebird, neemt om zijn carrièrevrouw

haar in en door de ogen van de dader al van

van zichzelf verlost te zijn – iets in die kop aan-

te treiteren een pauperbaantje bij een fastfood-

lustobject in kind veranderen maar haar

vaardt de dood met provocerende gelatenheid.

filiaal, rookt stickies en drinkt bier, wordt mid-

begeerlijkheid behouden – tot ze ‘maagd’ zegt

Subliem is dat ik niets van de schilderkunstige

delbaar opstandig met voorspelbare gevolgen.

en die domme Lester Burnham inziet wat een

aspecten hoef te weten om er zeker van te zijn

‘I have lost something, but I don’t know what it

ongelooflijke lul hij is. Het meesterschap zit in

dat dit de hele man moet zijn geweest en te

is. In a way, I’m dead already,’ klinkt zijn voice-

de perfect gespeelde schrik voor de verdrongen

vermoeden dat de brille van het ambacht en de

over boven de beginscène, waarin hij casual

kwetsbaarheid van doorsneemensen die zich

schoonheid van het coloriet hier bijproducten

onthult dat hij nog maar een jaar te gaan heeft.

met al hun krachten vruchteloos tegen hun lot

waren van een niet-esthetische intentie. Er is

Dat gebruikt hij om een in burgerschap

verweerden. Want zij wordt net als hij, dat zien

agressie in die glansrijk waterige ogen, de woe-

gesmoord geluk te herontdekken; de Pontiac,

ze allebei.

de van een trots, geschonden waardigheid, een zwarte drift. Geen spoor van zelfverliefde idealisering. Ik kan een leven dat me onbekend is van

Rembrandt, Zelfportret (1658), detail

die trekken lezen. Rembrandt geeft het wezen van een zelfportret; hij maakt zich kenbaar.

om of het zuivere moed was, wilskracht, of

Om Freud had hij gelachen. Hij wist alles al.

een blinde woede waarvan alle stoppen doorsloegen. Het wonder is dat een eenling het niet

Voorbeeld 5: Tank Man

nodig vond zich te laten indekken door een

Niets is met zekerheid bekend over de identi-

collectief. Zo dapper wil de mens zijn, zo dapper

teit en het lot van de Tank Man die op 5 Juni

moet de kunst zijn. Maar een kunstenaar krijgt

1989, een dag na de door de Chinese staat met

de essentie van de daad niet in de vingers. Ik

bloed gewroken Tiananmen-protesten, in

zag een manshoog beeld van Tank Man, realis-

Beijing een kolonne tanks tot stoppen dwong.

tisch als Mick Jagger bij Madame Tussauds. De

Op de foto’s en filmpjes die westerse journalis-

fout was dat hij een gezicht had. De echte Tank

ten maakten is de verbijsterende gebeurtenis

Man was onherkenbaar, meer symbool dan

Voorbeeld 4: Rembrandts Zelfportret (1658)

te zien. De held oogt doodgewoon. Wit hemd,

mens, de anonieme menselijke oerkracht die zo

een beetje liefde, eeuwige jeugd.

Je gaat naar New York en iemand drukt je op

zwarte broek, twee tassen in de handen – de

Een prachtig saai vriendinnetje van zijn doch-

het hart in de Frick Gallery een zelfportret van

ober van de dorpschinees. De tanks naderen.

ter, dat prat gaat op haar promiscuïteit, pro-

Rembrandt te bekijken. De tipgever belooft een

De man houdt stil voor de voorste tank. Die

beert hem te versieren. Het lukt haar in de

grensverleggende ervaring. Je neemt het scep-

stopt en poogt vervolgens tevergeefs het

slotscène. Hij wil, zo ver is hij, het meisje ook.

tisch aan, dat kan met schilderijen niet, kunst

levende obstakel te omzeilen; de anonymus

We zien haar slachtklaar op zijn bank liggen,

moet bewegen. Ree, muziek, een zware arm

verplaatst zich en blokkeert opnieuw de weg.

zelden voorkomt. Christus, Jeanne d’Arc, de

opeens niet cool en geil meer maar pijnlijk

die magisch licht wordt in een bruin café, weet

De man klimt op de tank met de blijkbare

vrouw die zelf verdronk toen ze een kind uit zee

vijftienjarig inbetween, lijf en houding van een

jij veel. Eenmaal op zaal sta je daar tête-à-tête

bedoeling om contact te leggen met de beman-

redde. Niemand herinnert zich die vrouw. Ze

kind. Spacey buigt zich over zijn prooi en begint

toch aan de grond genageld. Je weet niets van

ning. Dat lukt even, maar de dialoog is kort:

ging ook niet te water voor de eeuwigheid. Van

haar uit te kleden. Nadat hij drie knoopjes van

beeldende kunst, niets van Rembrandt, voor

het luik gaat open en weer dicht. De man

Tank Man weten we dat niet. Misschien was hij

haar bloes heeft losgefrunnikt biecht ze op dat

duiding heb je niet meer context dan je intuïtie.

wordt weggevoerd door solidaire burgers of het

een doorgedraaide exhibitionist. Dan nog was

ze nog maagd is. Een geschrokken Lester

Anderzijds lees je al dertig jaar gezichten, je

bevoegd gezag – niemand weet het. Is hij opge-

zijn kracht absoluut, verschrikkelijk, subliem.

breekt het voorwerk af. Het meisje huilt over

bent al haast zo ver dat het begint te dagen bij

sloten, terechtgesteld, heeft hij op miraculeuze

haar leugens, al haar pogingen meer dan

de eerste blik. De schilder van de schilder moet

wijze zijn straf ontlopen? Was zijn daad een

gewoon en ordinair te lijken: ‘I feel so stupid.’

op leeftijd zijn. Je vermoedt dat hij niet innig

voorbereide actie of een spontaan besluit? Wat

Dit essay is geschreven in opdracht van De Groene

Hij neemt haar in zijn armen als de vader die hij

van zichzelf heeft kunnen houden. Je ziet een

waren zijn motieven? Het is niet te achterha-

Amsterdammer, waarin eerder een uitgebreidere versie

voor zijn kind had willen zijn. Hij wiegt haar

oude gemelijke kop en grote handen in een

len.Het doet er ook niet toe. De daad stijgt als

verscheen.

toekomst, knuffelt zijn verleden, schurk en

leunstoel, de houding van een man die klaar is

gebaar boven de drijfveer uit. Het gaat er niet

still uit American Beauty (Sam Mendes, 1999)

6 - AAA Het Sublieme

De kracht van Tank Man was absoluut, verschrikkelijk, subliem

7 - AAA Het Sublieme

BEKEKEN IN HET STEDELIJK

De slaap van Het Sublieme ‘Cathedra’ van Barnett Newman door Mariëtte Haveman

Subliem is zo’n woord als absoluut, uniek en

Takashi Murakami en Maurizio Cattelan zijn

grandioos – een superlatief zonder comparatie-

multinationale ondernemingen die een

ve of overtreffende trap. Zulke begrippen eindi-

omvangrijk grensoverschrijdend topproduct

gen vaak in de goot: een absolute passie voor

verkopen. Maar de massa van deze kunst is

shopping, een unieke strandvakantie, een

vaak gering – hol, of superflat, zoals Murakami

subliem wijntje. Maar er waren tijden waarin

zijn kunst in 2000 doopte. Het sublieme is

die woorden fris waren en iets betekenden. Het

verruild voor de mega-happening, en in plaats

verhevene, dat wat overspoelt in plaats van

van de hardcore conceptuele kunst die het

overtuigt: ‘subliem’ bestond al in de oudheid,

product was van Newman en zijn vrienden,

als aanduiding voor grote retorica. Daarna viel het een tijdlang in slaap, om weer wakker te worden in de kunst, eerst (impliciet) in de zes-

Het Sublieme is verruild voor de mega-happening

tiende en daarna (met naam en toenaam) in de achttiende eeuw. Een nieuwe winterslaap zette

hebben we nu een softcore superkunst die het

in, die duurde tot de volgende awakening,

product is van branding en marketing, en een

in 1948. Plaats: New York. Naam: Barnett

enkel spannend idee. Grote kunst vandaag

Newman. Titel: The Sublime Is Now.

heeft de vorm van een heel chique attractie

‘Instead of making cathedrals out of Christ,

voor een sophisticated clientèle.

man or “life”, we are making it out of ourselves, out of our own feelings.’ Dit schreef Barnett

En zo is het sublieme opnieuw aan uitputting

Newman over het onderwerp. Het was een

bezweken. Dat kun je betreuren, maar het

vondst die werkte, nog steeds. Ga naar het

schept op den duur ook ruimte, licht en lucht.

Stedelijk, kijk naar Cathedra.

Als de circussen zijn vertrokken mag op de

Maar er is ook een probleem, en dat probleem

barre vlakten weer mooie, subtiele, aantrekke-

schuilt in de totalitaire, meedogenloze exclusi-

lijke, geestige, vertellende en oogstrelende

viteit van het streven naar het sublieme. Een

kunst bloeien. Je ziet het gebeuren, nu al.

spel met zulke grote woorden verdraagt weinig

The Sublime Was Then. Op een dag, na 2150, zal

deelnemers, en die eisen stuk voor stuk enorm

het weer verrijzen.

veel ruimte op. Ze benemen het zicht op al het andere, bossen sterven af, bloemen verschrompelen in hun schaduw.

Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift en schrijfster

De laatste tijd hoor je het woord bijna nooit Barnett Newman, Cathedra, 1951

meer in het kunstkritische taalgebruik, maar

Olieverf en acrylverf (magna) op doek, 243 x 543 cm

dure vijfsterrenkunst maakt zich nog steeds

Collectie Stedelijk Museum Amsterdam, c/o Pictoright Amsterdam 2014

heel erg breed. Anish Kapoor, Jeff Koons,

8 - AAA Het Sublieme

9 - AAA Het Sublieme

INTERVIEW

Overweldigd, sprakeloos Reinbert de Leeuw, Ramsey Nasr, Margit Lukács en Persijn Broersen door Koen Kleijn

Praten wordt opeens zingen. Toen ik dat voor

ten – zoals in grootse natuurverschijnselen.

de eerste keer zag moest ik huilen. De tweede

Ramsey Nasr denkt daar anders over. ‘Ik ken de

keer hoop je diezelfde sublieme ervaring te

definities, maar puur associatief zeg ik: het

kunnen herhalen, maar dat kan natuurlijk niet.’

sublieme is iets dat allesoverweldigend is, dat

Wat maakt zo’n ervaring dan ‘subliem’? Dat zij

groots is, en dat haalbaar is, haalbaar voor een

zich ‘opeens’ voordoet? Lukács : ‘Ik had net zo’n

mens. De mens is cruciaal. Voor mij is het sublie-

ervaring met Marcel Duchamp, toen ik acht-

me dus níet de natuur. Een zonsondergang is

tien was. Ik zag iets in een catalogus over zijn

niet subliem, en ook de Grand Canyon niet. Als

urinoir, en opeens denk je: O ja, dát kan kunst

je die ziet kan je invallen dat het zó groot is dat

zijn. Een moment van begrip van de wereld.’

er dan toch een ‘schepper’ moet zijn, maar als

Kunstenaars weten wat het is, Het Sublieme,

boven: ‘Het leven houdt zijn wonderen verbor-

maar toch staan ze vaak hulpeloos als ze

gen / tot het ze opeens toont, in hun hoge

het moeten uitleggen. Wij vroegen Reinbert

staat.’ Lukács en Broersen herinneren zich daar-

Het woord en zijn definitie hebben een lange

de Leeuw, de acteur-dichter Ramsey Nasr

op tegelijk een specifiek voorval dat ze ‘subliem’

stamboom. De oorsprong ligt in het essay Over

en het kunstenaarsduo Margit Lukács en

noemen. Margit Lukács: ‘Ik zit ’s nachts vaak op

het Sublieme van de filosoof Longinus, die waar-

Persijn Broersen wat zij daar onder verstaan.

YouTube te kijken, op zoek naar fantastische

schijnlijk in de derde of eerste eeuw voor Chris-

Is het een moment? Een ervaring? Hoe maak

momenten, Ik vond een stukje van de televisie-

tus leefde – we weten eigenlijk niet wie hij was.

je een subliem kunstwerk?

show van Diana Ross waarin Stevie Wonder te

Longinus zag het sublieme als een schokkende,

kan die schepper alleen maar een mens zijn. En

je, zoals ik, God buiten beschouwing laat, dan

Ramsey Nasr: ‘Subliem is het hoogst haalbare door een mens’

gast is. Wonder is dan nog heel jong. Hij is uit-

diepingrijpende ervaring, een sterke emotie,

dan is de Grand Canyon zeker groot en ontzag-

Gevraagd naar zijn definitie van Het sublieme

genodigd om te komen zingen. Hij en Ross

extase en genot – maar ook een verlies van alle

wekkend, maar meer ook niet. Subliem is het

zegt Reinbert de Leeuw in Preludium dat dat

zitten gewoon gezellig te praten. Dan zet de

redelijkheid. In de sublieme ervaring laten ons

hoogst haalbare door een mens, een zeldzame

‘een magische ervaring is’ die zich maar moei-

muziek in en Stevie Wonder begint opeens te

voorstellingsvermogen en onze verbeeldings-

gebeurtenis bereikt door een mens.’

lijk laat analyseren: ‘Er gebeurt iets, en je bent

zingen, zomaar, met zo’n perfecte timing, zó

kracht het afweten. We worden ons bewust

sprakeloos. Je denkt alleen maar: Hoe is het

loepzuiver dat Ross echt flabbergasted is.’

van de ‘bovenzinnelijke’ aard van ons verstand,

Afgeknipte randjes

mogelijk?’

Persijn Broersen: ‘Dit was er zo een, een sublie-

en voor de beschrijving van dat bovenzinnelijke

Volgens Margit Lukács is de rol van de natuur

Sprakeloos: zoals zovelen weet De Leeuw niet

me ervaring, een moment waarin iets opeens

schiet onze taal te kort. Het is te groot. Het

zoals Burke die omschreef, overgenomen door

precies wat het is, dat ‘sublieme’, maar hij weet

samenkomt. Je weet niet hoe Wonder dat doet.

stijgt boven alles uit.

iets anders. In de film Mastering Bambi hebben

wel waar je het kunt vinden: bij Bach, natuur-

Lukács en Broersen een nieuwe interpretatie

lijk. De Leeuw: ‘Voor veel musici, ook voor mij,

Angstaanjagend

gemaakt van Disney’s filmklassieker Bambi

geldt dat hij er het dichtstbij komt. Niet voor

De Britse filosoof Edmund Burke beschreef (in

(1942), ditmaal zonder de oorspronkelijke

niets hebben zo veel mensen een band met de

een lang essay uit 1757, A Philosophical Inquiry

bewoners van het woud. De achtergronden van

Matthäus-Passion. ‘Erbarme dich is de mooiste

into the Origin of Our Ideas of the Sublime and the

de originele Bambi zijn nauwgezet gerecon-

aria ooit. En toch: het meest sublieme aan

Beautiful) de sublieme ervaring ook als het

strueerd met foto’s; Disney’s vermenselijkte

muziek is dat je niet weet waarom het je zo

gevolg van een intense schok, van verbazing en

dieren hebben plaatsgemaakt voor herinnering

raakt. Er zijn talloze boeken over muziek

ontzetting, en zelfs pijn en angst. Burke: ‘Alle

en verbeelding. De natuur wordt een spiegeling

geschreven, maar niemand heeft ooit kunnen

dingen die gedachten aan pijn en gevaar kun-

van een persoonlijke utopie.

aanwijzen waarom bijvoorbeeld het begin van

nen wekken, alle dingen die op de een of ande-

Lukács: ‘Het sublieme ervaar je ook in het spek-

Schuberts Fantasie in f klein voor piano vierhan-

re manier angstaanjagend zijn, of verband

takel van onze technologische ontwikkelingen.

dig zo bijzonder is. Om je gevoel daarbij te

houden met iets verschrikkelijks, of een ver-

In Mastering Bambi presenteren we een soort

omschrijven kom je bijna in religieuze termen

gelijkbare uitwerking hebben als angst en

driedimensionale ervaring, een tocht door

terecht.’

afschuw, zijn een bron van het sublieme. Zij zijn

natuur die nog niet ontgonnen is, maar tegelij-

in staat de sterkste emotie op te wekken die de

kertijd laten we ook de constructie zien – het

Wonder

geest kan ondergaan.’

zijn coulissen. Je ziet soms afgeknipte randjes,

Sprekend met beeldend kunstenaarsduo

Objecten zijn subliem, vond Burke, omdat ze

uitgezaagde bomen en rotspartijen. Het is een

een enorme macht uitstralen, reusachtig zijn,

kijkdoos, waarin schotten achter elkaar staan

verwarrend, grenzeloos, grillig, niet te bevat-

en waar de camera zich doorheen beweegt.

Broersen & Lukács komt een regeltje uit het sonnet De Dapperstraat van J.C. Bloem naar

Marcel Duchamp, Fountain (1917) [foto Alfred Stieglitz]

10 - AAA Het Sublieme

11 - AAA Het Sublieme

Zo zou je een soort nieuwe werkelijkheid kun-

echter de uiterste consequentie: hij brengt er

nen vermoeden.’

springstof in aan en laat het ontploffen.

Broersen: ‘In die zin is Mastering Bambi meer een

Nasr: ‘Roark komt voor de rechter, en zegt dan:

constructie van het sublieme, en zo functio-

mijn werk is verminkt. Ik wil en kan niemands

neert het sublieme natuurlijk juist niet, dat

recht erkennen op mijn leven en werk. Hij zegt:

betreft meer een onverwacht moment. Het

er zijn scheppers en parasieten. De scheppers

gekke is: mensen streven naar het sublieme, ze

brengen voort, de parasieten ontlenen. In de

willen die ervaring, dat spektakel, eigenlijk

samenleving is dat een monsterlijk idee, maar

altijd. Maar zodra dat is geregeld, wordt het

het is een ideaal dat wel geldig is in de kunsten.

een product in plaats van een ervaring.’

In de kunsten is vernietiging soms een grootse schepping. Roark vernietigt zijn eigen gebouw.

Vereenzelviging

Brahms gooide zijn eigen composities in het

Wat is er voor nodig om de kijker of de luiste-

vuur: hij was de schepper, dus hij had het recht

raar die sublieme ervaring te geven? De Leeuw:

zijn eigen schepping te vernietigen.’

‘Als musici delen wij het besef dat muziek transcendeert, dat het je op een hoger niveau

Extatisch moment

brengt. Geen musicus kan weerstand bieden

Is het streven naar het sublieme dan een hero-

aan Bach of Schubert. Bach wist vast dat hij

ïsch verlangen? Ramsey Nasr: ‘Nee, het is geen

een goede componist was, maar niet dat we

heldendaad, het heeft niets te maken met eer,

drie eeuwen later nog zo ontroerd zouden

roem en glorie – de heldendaden van het dage-

De Leeuw: ‘Geen musicus kan weerstand bieden aan Bach of Schubert’

lijks leven. Misschien juist het tegendeel. Neem Sjostakovitsj, die werkte onder de enorme druk van een onmenselijk systeem. Neem Joyce, Dante, Messiaen: het is nauwelijks te bevatten.

Het sublieme is onberedeneerbaar, het gebeurt

raken. Maar we weten ook dat er een hoop

en laat je ontredderd achter. Met dadendrang

technisch werk bij komt kijken. Je kunt niet

heeft dat niets te maken. Het sublieme is een

zeggen: “Laten wij nu subliem spelen!” Wat je

extatisch moment. Het is maar heel even vast

wel kunt doen, is samen voor transparantie in

te houden. En de kijker of luisteraar beseft: dit

de uitvoering en een goede timing zorgen.’

is door een mens bereikt.’

Voor de acteur Ramsey Nasr zit de kans op de ervaring in de ‘totale vereenzelviging’ met het personage, de rol: ‘Je gaat er in op. Dat is de transcendentie zoals De Leeuw het bedoelt, dat alles samenkomt, samensmelt in één punt.

Het is een eenheid die je bereikt en waar je alleen een herinnering aan overhoudt.’ In The Fountainhead van Toneelgroep Amsterdam speelt Nasr dezer dagen de rol van de architect Howard Roark. Een controversiële figuur: Roark ontwerpt een gebouw, en dat ontwerp is ‘subliem’, het summum. Maar in de uitvoering wordt het veranderd, aangepast; het verwatert. Roark verzet zich maar verliest het pleit.

Als het gebouw eenmaal klaar is neemt hij

Reinbert de Leeuw dirigeert het Nederlands Kamerkoor in werken van onder anderen Bach en Messiaen, zaterdag 27 september in de Kleine Zaal van Het Concertgebouw. zie pagina 32 Ramsey Nasr speelt een hoofdrol in The Fountainhead door Toneelgroep Amsterdam in de Stadsschouwburg Amsterdam, 26 augustus t/m 6 september en 17 t/m 21 september. zie pagina 32 Persijn Broersen & Margit Lukács nemen deel aan de tentoonstelling On the move in het Stedelijk Museum (29 augustus 2014 t/m 18 januari 2015).

LIMA Amsterdam vertoont hun Mastering Bambi op videoschermen op diverse AAA-locaties.

12 - AAA Het Sublieme

Persijn Broersen & Margit Lukács, Mastering Bambi, 2010 FullHD film, 12’30’’ Collectie Stedelijk Museum Amsterdam, c/o de kunstenaars en galerie Akinci

13 - AAA Het Sublieme

feest in de stad

HET SUBLIEME @ STADSSCHOUWBURG AMSTERDAM

het is daar een fluiten en gijgen ze smijten de trompetten erbij op een hoop de genodigden

Scheppingsdrang Toneelgroep Amsterdam speelt ‘The Fountainhead’ van Ayn Rand

slopen de rieten en kleppen een select groepje poept fagotten vol een ander gezelschap spuit voor straf de celesta tussen de bellen men stampt er de bas in zijn kloten kontneukt de piano het podium af en dan ook ineens de hens in het bruiloftsorkest het is feest in de stad dat moet godverdomme gedanst het was er een klingen en dreunen van hard pauken hard posaunen daartussen hinkten en steunden de kreupele engelen gezeten vanaf kraakwitte schouders keken er twee op haar hart ze wezen In 1943 schreef de Amerikaanse van Russi-

blijkt geen eenvoudige opgave in een wereld

sche afkomst Ayn Rand een ideeënroman

waarin scheppingsdrang het moet afleggen

over een jonge, briljante architect die

tegen commercieel succes, maatschappelijk

streeft naar de compromisloze verwezenlij-

belang en macht. Zo brengen vleierij en intrige

king van zijn creaties. The Fountainhead is het

Roarks ambitieuze studiegenoot Peter Keating

controversiële en meeslepende verhaal van

(Aus Greidanus jr.) al snel naar de top van de

zijn streven naar Het Sublieme. Regisseur

architectuurwereld, en bespeelt journalist

Ivo van Hove en Toneelgroep Amsterdam

Ellsworth Toohey (Bart Slegers) de publieke

geven het een podium.

opinie via de miljoenenkrant The New York

onherstelbaar deze bruid haar huid gebroken zwart

Banner. En dan is er nog Gail Wynand (Hans Ramsey Nasr

uit: Onhandig bloesemend, De Bezige Bij, Amsterdam 2004

14 - AAA Het Sublieme

Howard Roark, op het toneel vertolkt door

Kesting), de invloedrijke eigenaar van de

Ramsey Nasr, is een eigenzinnige architect met

Banner: een man die zijn ziel verkocht heeft aan

maar één wens: het materiaal dat de aarde

de massa in ruil voor macht.

hem biedt te vormen naar zijn eigen ideaal. Dat

Howard Roark vindt in Dominique Francon

15 - AAA Het Sublieme

om compromisloos te zijn en te blijven? Het

ZONDAG 21 SEPTEMBER

antwoord van schrijfster Ayn Rand is helder en

Toneelgroep Amsterdam

eenduidig, maar Van Hove schroomt niet de

STADSSCHOUWBURG AMSTERDAM

complexiteit van Ayn Rands web van individuen,

RABOZAAL

met ieder hun eigen streven, genadeloos te ontleden. De intense liefde tussen Howard Roark en Dominique Francon is daarin leidend:

12.15 uur INLEIDING – Nieuwe Foyer

hun relatie balanceert continu op de gevaarlijke grens tussen oprecht idealisme en schijn-

13.00 uur THE FOUNTAINHEAD

baar onafwendbare destructie. Schepping en

van Ayn Rand

vernietiging – het zijn de twee kanten van de

regie Ivo van Hove

glanzende medaille van het sublieme.

met Tamar van den Dop, Aus Greidanus jr.,

Aan de hand van het overkoepelende gegeven

Robert de Hoog, Hans Kesting,

van de architectuur (misschien wel de meest

Hugo Koolschijn, Ramsey Nasr,

utopische van alle kunsten) schetst Van Hove

Frieda Pittoors, Halina Reijn, Bart Slegers

tevens een beeld van de problematische ververtaling Jan van Rheenen, Erica van Rijsewijk

houding tussen kunst en samenleving. Want (Halina Reijn) een verwante ziel. Tussen de in

hoe valt kunst als uiting van een individuele

elektronica en onalledaagse muziekinstrumen-

bewerking Koen Tachelet

de mens teleurgestelde Dominique en de

visie te verenigen met maatschappelijke rele-

ten als basmarimba en theremin, maar maakt

dramaturgie Peter van Kraaij

bezielde Roark ontwikkelt zich een rauwe

vantie? The Fountainhead is een voorstelling over

ook gebruik van bouwmaterialen. Zo ontstaat

scenografie & lichtontwerp Jan Versweyveld

romance, die voelbaar maakt hoe moeilijk het

passie, over de gedreven mens: een voorstel-

een laboratorium dat zich doorlopend muzi-

compositie Eric Sleichim

is je aan een ander te geven en toch jezelf te

ling over een verdeeld gevoel van idealisme en

kaal verhoudt tot de ontwikkelingen op de

kostuums An D’Huys

blijven. Hoe groot zijn de offers die je kunt

de menselijke verhoudingen die uit dat conflict

speelvloer.

video Tal Yarden

brengen voor onafhankelijkheid?

voortkomen.

muziek Bl!ndman (drums): Yves Goemaere, Lofzang

Hannes Nieuwlaet, Christiaan Saris

Web van individuen

Laboratorium

The Fountainhead is een visuele en auditieve

particulier producent Emmerique Granpré

Ayn Rand schetst in The Fountainhead haar idea-

In het toneelbeeld van The Fountainhead is alles

lofzang op de levende kunst: een zoektocht

Moliere

le mens. Het hoofdpersonage Howard Roark

in beweging: Jan Versweyveld heeft een indus-

naar de kracht van het materiaal en naar een

laat zich zuiver en compromisloos leiden door

triële ideeënruimte vormgegeven waarin niet

weergave van de dynamische wereld van de

zijn eigen rationele inzicht. Zijn doel is door

alleen de personages, maar ook musici en tech-

scheppende, strevende, naar het sublieme

kaarten vanaf € 22,50 – www.tga.nl of www.ssba.nl

middel van zijn werk een betere, mooiere

nici voortdurend bezig zijn met het creëren van

reikende kunstenaar.

inleiding gratis voor theaterbezoeker

wereld te scheppen. Maar Roark is niet alleen:

tekst, beeld en muziek. Het is een ruimte van

NRC Handelsblad schreef: ‘Het is meesterlijk hoe

de personen om hem heen creëren samen een

‘samen werken’: het zijn de ideeën en de artis-

Van Hove [...] zijn publiek zelf laat oordelen over

Voor deze voorstelling is nog een beperkt aantal

krachtveld van uiteenlopende wereldvisies. In

tieke en persoonlijke processen die daaruit

enerzijds het aantrekkelijke aspect – volkomen

kaarten beschikbaar. Overige speeldata:

de regie van Ivo van Hove stellen de persona-

voortvloeien die de personages door Verswey-

autonoom zijn zonder te zwichten voor macht

26 augustus t/m 6 september en 17 t/m 21 september.

ges zichzelf doorlopend de vraag hoe zij zich

velds ruimte voortbewegen.

of massa – en anderzijds de kwestieuze politie-

moeten verhouden tot de wereld en de mensen

De videobeelden van Tal Yarden geven dicht op

ke en maatschappelijk implicaties. Zo loodst hij

om hen heen. The Fountainhead is een gelaagde

de huid weer hoe een architecturaal idee zich

Rand behoedzaam langs de afgrond van haar

wereld waarin mensen samenkomen en ziens-

ontwikkelt tot een zichtbare vorm. De visuali-

ideologie. Met als resultaat even onbehaaglijk

The Fountainhead by Ayn Rand

wijzen delen, maar ook strijd leveren om hun

sering van dit proces biedt de toeschouwer een

als ontzagwekkend theater.’

Used by permission of Curtis Brown Ltd.

visies te kunnen realiseren.

blik op de realiteit van de kunstenaar: hoe

De thema’s in het bijna zeventig jaar oude The

wordt de gedachte aan een kunstwerk omge-

Fountainhead zijn nog steeds ongekend actueel.

zet in een concreet resultaat? De muzikale

Door wie en wat laten we onze identiteit bepa-

vormgeving van Eric Sleichim, live uitgevoerd

len? Is het werkelijk van het grootste belang

door twee musici en een technicus, speelt met

16 - AAA Het Sublieme

Copyright © 1943

Zie pagina 36-37 voor biografische informatie over Toneelgroep Amsterdam. foto’s: Jan Versweyveld

All rights reserved Uitgeverij Luitingh-Sijthoff brengt The Fountainhead uit onder de titel De eeuwige bron.

17 - AAA Het Sublieme

HET SUBLIEME @ SPUI25

Het Sublieme als overdaad en leegte AAA-lezing door Krisztina Lajosi Waarom groeiden ruige bergtoppen en woeste zeegezichten uit tot twee van de meest populaire onderwerpen in de Romantische kunst? Wat was de invloed van Het Sublieme op de kunsten, en vooral: op muziek? En is van die invloed nu nog iets te merken?

HET SUBLIEME @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

Spiritualiteit die de tijd trotseert New European Ensemble speelt ‘Stabat Mater’ van Pärt en Pergolesi

sublieme verlangen dat algemeen bekend

Het is een van de krachtigste taferelen die

stond als de belangrijkste inspiratiebron voor

het christendom de wereld schonk. De tijd:

kunstenaars. Gigantische orkesten speelden

33 na Christus. Het beeld: een heuvel, een

ontzagwekkende stukken zoals Richard

gekruisigde, een vrouw. De toeschouwer

Strauss’ Alpensinfonie. De muziek van nu lijkt

voelt medelijden met de moeder die staat te

hier mijlenver vanaf te staan.

huilen bij het dode lichaam van haar gemar-

Hoewel? Bij nadere beschouwing blijkt dat het

telde zoon. Stabat Mater dolorosa: in deze

sublieme eigenlijk nooit uit de mode is geraakt.

scène schuilt een religieus universum, van

Door het verwerpen van conventies roepen

de levensbron tot de dood, van aards lijden

(post)moderne componisten spirituele gevoe-

tot het vooruitzicht op hemelse redding.

lens op met een minimaal aantal instrumenten en noten en een maximale betrekking van

Geen wonder dat de Estse componist Arvo Pärt

artiesten en publiek bij hun werk. De auditieve

(1935), de gelovige die hunkert naar een sublie-

leegte van John Cage en de repetitieve ritmes

me christelijke ervaring, het tafereel in 1985

van Philip Glass, Arvo Pärt en Simeon ten Holt

heeft verklankt. Op de weg naar voltooiing van

zijn kenmerken van deze trend, waarbij de

zijn Stabat Mater ondervond hij wel veel hinder.

Het Sublieme ligt buiten onze comfort zone. In

aanwezigheid van het sublieme juist ook kan

Pärt werd volwassen in de Sovjet-Unie, een

hedendaags taalgebruik staat het voor extreme

worden ervaren als een leegte.

communistische dictatuur die zijn geloof en

fenomenen in positieve zin. Historisch gezien heeft het echter een andere betekenis: eng,

zijn muziek saboteerde. Rond 1960 ging hij aan Krisztina Lajosi

schokkend, overweldigend, aangrijpend en vaak pijnlijk – kortom: iets dat ons bewust

de slag met avant-gardistische klanken die aanwaaiden vanuit West-Europa; prompt werd hij door de autoriteiten berispt. Toen hij via

maakt van het vluchtige, nietige van de mense-

WOENSDAG 24 SEPTEMBER

lijke conditie. In de achttiende eeuw refereerde

AAA-lezing

verdiepen, zetten de kameraden hem opnieuw

de term aan dingen die gigantisch en ontzag-

ACADEMISCH-CULTUREEL CENTRUM SPUI25

de voet dwars.

17.00 uur THE SUBLIME AS EXCESS AND VOID lezing door Krisztina Lajosi

Nieuwe Eenvoud

tekst af, alsof de woorden elk moment een

Doordat geloof geen geschiktere voedings-

geheim kunnen onthullen dat ze misschien

Engelstalig

bodem kent dan tegenwerking en vervolging,

liever niet kennen. Korte instrumentale tussen-

stevende Pärt koersvast af op de serene klan-

spelen laden de vocale concentratie op.

Bach en het gregoriaans zijn religiositeit wilde

weg vinden op de wang. Dan tasten de zangers

wekkend waren, zoals zijn Latijnse origine ook suggereert: hoog, verheven, groots, majestueus. Het archetype van de Romantische held werd destijds in het leven geroepen: literaire personages zoals Mary Shelley’s Frankenstein of Lord Byrons Manfred beklommen de Alpen op zoek naar de sublieme ervaring. Negentiende-eeuwse dichters en Victoriaanse gentlemen volgden in hun kielzog.

Tijdens de Romantiek werd muziek gezien als de meest waarachtige expressie van het intense,

Russisch icoon door Dionisius (1500)

behoedzaam de achthonderd jaar oude Latijnse

muziek Iannis Xenakis (1922-2001) Charisma (1971) Hein Wiedijk klarinet Jérôme Fruchart cello gratis toegankelijk na reservering via www.SPUI25.nl

18 - AAA Het Sublieme

ken die hem zouden maken tot een van ‘s werelds meest beluisterde componisten.

Het sublieme of het schone?

De een omschrijft zijn muziek als Nieuwe Een-

Waar zijn Pärts noten op uit? Willen ze het on-

voud, de ander noemt het spiritualiteit.

doorgrondelijke en overweldigende oproepen,

Hoor Pärts Stabat Mater. Traag dalen aan het

een sensatie die door de achttiende-eeuwse

begin de strijkerstonen neer, als tranen die hun

filosoof Edmund Burke werd gemunt als het

19 - AAA Het Sublieme

garde zich in die tijd hulde in akoestisch prikkel-

Het New European Ensemble zet met de uitvoering

WOENSDAG 24 SEPTEMBER

draad maakte de twee stromingen alleen maar

van twee verschillende Stabat Maters oud en nieuw

New European Ensemble

populairder.

naast elkaar in éen programma. Artistiek coördinator

MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

Speurden barokmusici naar de essentie van

Emlyn Stam licht zijn keuze toe.

GROTE ZAAL

Pergolesi of Bach, de spirituelen verlangden naar niets minder dan de essentie van het

Tijdgenoten beweerden dat Igor Stravinsky

leven. Henryk Górecki nam die ambitie al

met Le sacre du printemps een aardverschuiving

20.15 CONCERT

serieus in 1962, toen hij nog uit de kast moest

had veroorzaakt. De componist zelf wilde niet

New European Ensemble

komen als spiritueel. Leg de schrale, schurende

als revolutionair worden bestempeld. Hij had

Björk Níelsdóttir sopraan

klanken van zijn strijktrio Genesis I naast de

alleen het pad gevolgd dat zijn voorgangers

Carina Vinke alt

welluidende en met daverende verkoopcijfers

waren ingeslagen, zo verklaarde hij in zijn Muzi-

Rudmer de Vries tenor

bekroonde Derde symfonie (1976) en je hoort het

kale poëtica. Traditie was voor hem ‘niet een

verschil tussen een componist die zoekt en een

reliek uit het verleden, maar een levende kracht

componist die heeft gevonden.

die het heden vormt en inspireert.’

Arvo Pärt (1935)

Nieuwe en oude muziek zijn ook voor ons

Stabat Mater (1985)

Ondoorgrondelijkheid

ensemble geen gescheiden werelden. Daarom

Toch laat het sublieme zich niet zomaar ver-

combineren wij het Stabat Mater van Arvo Pärt

John Tavener (1944-2013)

schalken. Neem John Tavener, de Brit die in 1991

uit 1985 met de gelijknamige compositie die

The Last sleep of the virgin (1991)

een paar maanden het bed moest houden,

Pergolesi precies 250 jaar eerder voltooide.

worstelend met de gevolgen van kanker en een

Pergolesi verklankte de devote tekst als een

Henryk Górecki (1933-2010)

hartkwaal. Balancerend tussen leven en dood,

barokke opera. Als luisteraar voel je intens mee

Genesis I (1962)

zo goed en zo kwaad als het ging, bleef Tavener

met Maria die treurt om het lijden van haar

componeren. Uit zijn pen vloeide onder meer

zoon. Arvo Pärt schreef een ingetogen en

Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736)

het oratorium The Apocalypse, maar ook Last

sereen Stabat Mater dat eerder uitnodigt tot

Stabat Mater (1736)

sublieme? Of zoeken ze naar het evenwichtige

Sleep of the Virgin, een stuk dat hij bestemde

contemplatie dan tot meeleven. Ook Pärt zag

en gepolijste, door Burke benoemd als het

voor ‘bijna onhoorbaar strijkkwartet en hand-

traditie als een levende kracht. Na eerst als

schone? Je zou zeggen: als spiritueel componist

bellen’.

avant-gardist in Estland het muziekleven te

moet Pärt willen reiken naar het sublieme. Als

Terwijl Tavener eraan werkte, drongen zich bij

hebben opgeschud, schreef hij zijn Stabat Mater

bij religie één woord past, is het dat.

hem geheimzinnige, verontrustende trillers op.

in een nieuwe sobere stijl, waarvoor hij inspira-

Paradoxaal genoeg slingert het spirituele pad

Waar die snelle notenwisselingen vandaan

tie had gevonden in muziek uit de Middel-

kaarten € 28,50 / € 23,00 (reductie)

zich in muzikaal opzicht juist langs het schone.

kwamen – het bleef de componist een raadsel.

eeuwen en de Renaissance.

www.muziekgebouw.nl

Luister de muziek van Pärts geestverwanten

De man die altijd zei te streven naar eenvoud

Pärt bewees dat je kunt vernieuwen door met

John Tavener en Henryk Górecki er maar op

(want ‘complexity represents evil’) zette de

een frisse blik terug te kijken. Voor ons als

na. Ook bij hen verdwijnt Burkes omschrijving

trillers in al hun ondoorgrondelijkheid toch op

nieuwe-muziekensemble is het daarom heel

van het sublieme – ‘dark and gloomy’ – achter

papier. Op zijn kwetsbaarste moment liep hij

natuurlijk om recent werk met vroeger reper-

een nevel van uitgebalanceerde, meditatieve

recht in de armen van het sublieme.

toire te combineren en te laten horen hoe tijd-

Salvador Dalí, Kruisiging (Corpus Hypercubicus) (1954)

einde van het concert ca. 22.00 uur

loos nieuw oude muziek kan zijn.

klanken.

Guido van Oorschot Zoeken naar authenticiteit De spirituelen kwamen in verzet tegen de sentimentele uitwassen van een in de negentiende

Zie pagina 36-37 voor biografische informatie

eeuw wortelend muziekleven. Ze vonden de

over de uitvoerenden.

pioniers van de oude muziek aan hun zij. Allebei streefden ze naar authenticiteit, de een religieus, de ander muzikaal. Dat de avant-

20 - AAA Het Sublieme

21 - AAA Het Sublieme

HET SUBLIEME @ HET CONCERTGEBOUW

Subliem wenen en walsen Koninklijk Concertgebouworkest

Boom der kennis in het apenparadijs

DONDERDAG 25 SEPTEMBER

Ockeghem: Kyrie / Ligeti: Requiem

Koninklijk Concertgebouworkest – Requiem HET CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL

In zijn film 2001: A Space Odyssey (1968) deed Stanley Kubrick een gelukkige greep naar het drie jaar eerder voltooide Requiem van de Hon-

20.15 uur VOORPROGRAMMA

gaarse componist Ligeti om het moment te

door Tom Lanoye

illustreren waarop de prehistorische aapmens

gelauwerd romancier, dichter, columnist, en scenarist

een voor hem onbegrijpelijk perfecte rechthoe-

taalkundige, literair podiumkunstenaar

kige monoliet ontdekt. Ligeti’s Requiem blijft in

atheïst

de film verbonden met het opduiken van die raadselachtige zwarte steen, die de mens

21.15 uur CONCERT

onmiddellijk het gebruik van werktuigen en

Koninklijk Concertgebouworkest

moordwapens ingeeft en hem in de tijd van

Jonathan Nott dirigent

computers en ruimtevaart voert tot de uitein-

Jane Archibald sopraan

delijke confrontatie met zijn zelfgeschapen god

Allyson McHardy alt

voorbij het einde van het heelal (zie ook het

Groot Omroepkoor (instudering Daniël Reuss)

artikel van Martijn Voorvelt in Preludium). De

Vlaams Radio Koor (instudering Filip Rathé)

menswording wordt gesymboliseerd door stemmen die God aanroepen: ‘Heer ontferm U!’

Johannes Ockeghem (ca. 1410-1497)

Ontferm u over een schepsel dat met de verbo-

Kyrie uit ‘Missa prolationum’

den vrucht van kennis de zondeval over zich afroept en zich in staat stelt uw schepping te

György Ligeti (1923-2006)

vernietigen.

Requiem (1963-1965, revisie 1997) eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouw-

Het is opvallend dat de atheïst Ligeti een

orkest

Requiem afleverde toen hij voor het festival de monoliet in 2001: A Space Odyssey (Stanley Kubrick, 1968)

Nutida Musik (’hedendaagse muziek’) van de

Edgard Varèse (1883-1965)

Zweedse radio een opdracht kreeg. Ligeti ont-

Arcana (1925-1927)

Sinds het begin der tijden probeert de mens

het hogere in contact trachten te treden. Dat

wikkelde in deze tijd de voor zijn muziek karak-

grip te krijgen op zijn sterfelijkheid, en op de

kan met een pilletje, maar het kan ook in religi-

teristieke micropolyfonie (een netwerk van

Maurice Ravel (1875-1937)

morele vraagstukken die hieraan verbonden

euze extase of in de Kunst, die zich als nieuwe

dicht opeengestapelde instrumentale of vocale

La valse (1919-1920)

zijn. Kunnen we, mogen we zelf beschikken

godheid heeft ontworsteld aan religieuze of

stemmen) en was gefascineerd door de com-

over leven en dood? Of moeten we berusten

maatschappelijke functionaliteit en autonoom

plexe klankweefsels van de grote renaissance-

in een hogere macht? De achttiende-eeuwse

is geworden, met als enige doel ons een onna-

meesters, in het bijzonder Johannes Ockeghem.

Ierse filosoof Edmund Burke verbond het

volgbare ervaring te geven. Ligeti’s Requiem is

Diens Missa prolationum – volgens de New Grove

angstige besef weerloos te zijn tegenover

geen liturgische ‘dodenmis’, maar precies zo’n

Dictionary of Music and Musicians ‘perhaps the

22.30 uur ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ

deze hogere macht – tastbaar in het geweld

zelfstandig kunstwerk, een sublimatie van het

most extraordinary contrapuntal achievement

– Koorzaal en entreehal – zie pagina 24

van de natuur of ongrijpbaar in de eindelo-

verrukkelijke contrapunt van Ockeghem. Arcana

of the fifteenth century’ – is geheel opgebouwd

ze, eeuwige kosmos – met de sensatie van

toont de autonome klankkunst die de compo-

uit ‘proportiecanons’, waarbij alle stemmen

Het Sublieme.

nist Varèse in de naschok van Stravinsky’s Sacre

strikt dezelfde melodie hebben, maar ieder in

aan het ontdekken was. En in Ravels La valse

een andere teleenheid (‘verhouding’ of ‘prola-

Tegenover angst voor de dood staat overgave

wordt – in navolging van diezelfde Sacre – de

tio’). Zo zingen in het eerste Kyrie de vier stem-

aan het levensgenot, de sublieme beleving van

roes van een ad absurdum doorgedreven dans

men in respectievelijk de maatsoorten

het schone in de natuur, de roes waarin wij met

uitgedrukt.

Lees verder op pagina 26 →

22 - AAA Het Sublieme

einde van het concert ca. 22.30 uur

kaarten vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl

23 - AAA Het Sublieme

Ligeti: Requiem

Introitus Requiem aeternam dona eis, Domine, et lux perpetua luceat eis.

Te decet hymnus, Deus, in Sion, et tibi reddetur votum in Jerusalem.

Exaudi orationem meam, ad te omnis caro veniet.

Requiem aeternam dona eis, Domine, et lux perpetua luceat eis.

Geef hun eeuwige rust, o Heer, en het eeuwige licht verlichte hen.

U komt lofzang toe, o God van Sion, en U ter ere vervult men de gelofte in Jeruzalem. Verhoor mijn gebed, tot u komt alle vlees.

Geef hun eeuwige rust, o Heer, en het eeuwige licht verlichte hen.

Kyrie Kyrie eleison, Christe eleison, Kyrie eleison!

Heer, ontferm U over ons, Christus, ontferm U over ons, Heer, ontferm U over ons.

De Die Judicii Sequentia (Dies irae) Dies irae, dies illa, solvet saeclum in favilla, teste David cum Sybilla.

Quantus tremor est futurus, quando Judex est venturus, cuncta stricte discussurus!

Dag van gramschap, die de wereld in as zal doen vergaan, volgens het woord van David en Sybilla.

Welk een vrees zal daar zijn, als de Rechter komen zal, om alles te beoordelen.

Tuba mirum spargens sonum per sepulchra regionum, coget omnes ante thronum.

De geweldige bazuin zal klinken tot in de graven, en allen voor de troon roepen.

Mors stupebit et natura cum resurget creatura, judicanti responsura.

Dood en natuur zullen ontstellen, als het schepsel opstaat om zich voor de Rechter te verantwoorden.

Liber scriptus proferetur, in quo totum continetur, unde mundus judicetur.

Judex ergo cum sedebit, quidquid latet apparebit, nil inultum remanebit.

Het boek zal worden aangedragen, waarin alles staat beschreven, waarnaar de wereld wordt geoordeeld.

Dan zal de Rechter nederzitten, wat verborgen was, zal openbaar worden, niets zal ongewroken blijven.

24 - AAA Het Sublieme

Quid sum miser tunc dicturus?

Quem patronum rogaturus, cum vix justus sit securus?

Rex tremendae majestatis, qui salvandos salvas gratis, salva me, fons pietatis.

Wat zal ik, ongelukkige, dan zeggen?

Wie als voorspraak aanroepen, wanneer de rechtvaardige nauwelijks zeker is?

Koning van geweldige majesteit, die redt uit genade, red mij, o bron van goedertierenheid.

Recordare Jesu pie, quod sum causa tuae viae, ne me perdas illa die.

Quaerens me sedisti lassus, redemisti crucem passus, tantus labor non sit cassus.

Juste Judex ultionis, donum fac remissionis, ante diem rationis.

Bedenk, goede Jezus, dat Gij voor mij de kruisweg hebt bewandeld, opdat ik die dag niet zou ondergaan.

Mij zoekende zat Gij vermoeid neder, aan het kruis lijdende hebt Gij mij verlost: laat zulk werk niet vergeefs zijn.

Rechtvaardige Rechter aller zonden, geef genadiglijk vergiffenis v贸贸r de dag der vergelding.

Ingemisco tamquam reus, culpa rubet vultus meus, supplicanti parce Deus.

Qui Mariam absolvsiti, et latronem exaudisti, mihi quoque spem dedisti.

Preces meae non sunt dignae, sed Tu, bonus, fac benigne, ne perenni cremer igne.

Inter oves locum praesta, et ab hoedis me sequestra, statuens in parte dextra.

Ik zucht als een schuldige, de schuld doet mijn gelaat blozen: spaar de smekeling, o God. Die Maria hebt vrijgesproken, en de misdadiger hebt verhoord, ook mij hebt Gij hoop gegeven.

Mijn gebeden zijn Uwer niet waardig, maar maak Gij, goede, genadiglijk, dat ik niet brande in het eeuwige vuur.

Geef mij een plaats voor de schapen, en van de bokken wil mij scheiden, plaats mij aan Uw rechterzijde.

Confutatis maledictis, flammis acribus addictis, voca me cum benedictis.

Oro supplex et acclinis, cor contritum quasi cinis, gere curam mei finis.

Als de bozen verdoemd worden, aan de felle vlammen worden prijsgegeven, roep mij dan met de gezegenden.

Ik vraag smekend neergeknield, het hart neergebogen in het stof, wil mij bijstaan bij mijn dood.

Lacrimosa Lacrimosa dies illa, qua resurget ex favilla, judicandus homo reus.

Huic ergo parce, Deus, pie Jesu, Domine, dona eis requiem. Amen.

Dag vol tranen, waarop de schuldige, de te veroordelen mens, zal opstaan uit het stof.

Spaar hem dan, o God, goede Heer Jezus, geef hun rust. Amen.

25 - AAA Het Sublieme

2/2, 3/2, 6/4 en 9/4. Het sublieme is dat de door de

De overgang naar de intimiteit van het tranen-

de École Polytechnique van Parijs vooral getrof-

VRIJDAG 26 SEPTEMBER

tempoverschilen steeds verder uiteenlopende

dal in het Lacrimosa is al even plots. De combi-

fen was door de geheimzinnige, alchemistische

Koninklijk Concertgebouworkest –Requiem

stemmen zo’n perfect sluitend geheel opleveren.

natie van welluidende open intervallen met

aspecten van de exacte wetenschappen, en

HET CONCERTGEBOUW – GROTE ZAAL

subtiele schrille dissonanten geeft dit slot een

uiteindelijk koos voor de verbeelding, en voor

onbestemd karakter.

de muziek. Na een korte diensttijd aan het

Ligeti gebruikt uit de liturgische requiemtekst slechts vier delen; feitelijk drie omdat hij het

begin van de Eerste Wereldoorlog was hij in

19.15 uur INLEIDING – Spiegelzaal muziekjournaliste Jacqueline Oskamp in gesprek met Rob Zuidam

Lacrimosa, het slot van de ‘sequens’ Dies irae,

Sublieme klankalchemie

1915 uitgeweken naar de Verenigde Staten,

afzondert. Ieder deel krijgt een eigen muzikale

Varèse: Arcana

waar hij een van de leidende figuren werd in de

uitwerking, nauw aansluitend bij de tekst, die

‘Er bestaat één ster, hoger dan alle andere sterren.

zich snel ontwikkelende moderne muziek. Hij

in dit dichte stemmenweefsel en door de extre-

Deze is de ster van de Apocalyps, de tweede is de ster

trok zijn eigen conclusies uit de vrije tonaliteit

me liggingen zelden verstaanbaar is. Het is de

van de ascendant. De derde is die van de elementen,

en atonaliteit van Debussy, Schönberg en in het

muziek die de gedachte achter de tekst als

waarvan er vier zijn. Er zijn er dus vijf vastgesteld.

bijzonder Stravinsky – aan wiens Sacre hij in

geheel uitdrukt, van de aanvankelijk ingehou-

Naast deze is er nog een andere ster, de verbeelding,

Arcana ook bewust een eerbetoon brengt – en

den, wanhopige aanroepingen in het duistere

die een nieuwe ster en een nieuwe hemel genereert.’

ontwikkelde een visionaire stijl die uitgaat van

begin (Requiem aeternam) tot de berusting in

(Paracelsus)

de pure organisatie van klank, zonder voorop-

de heldere klanken van het Lacrimosa.

Dit citaat in de partituur van Varèses Arcana is

gezette toonsystemen of vormen. Zijn muziek

Het Introitus is in de eenparige beweging van

als het oplichten van een tip van de sluier: ‘het

lijkt te ontstaan op basis van natuurweten-

lage mannenstemmen – refererend aan bezwe-

is het equivalent van een opdracht; het maakt

schappelijke processen als kristallisatie of de

Rob Zuidam (1964)

rende boeddhistische of gregoriaanse gezan-

van mijn symfonisch gedicht een eerbetoon

breking van het licht. Varèse gaf daarmee een

Trance Dance (1994-1996)

gen – naar een steeds breder klankspectrum

aan de auteur van deze woorden; maar deze

belangrijk voorbeeld voor de stromende klank-

eerste uitvoering door het Koninklijk

een voorafschaduwing van het hele werk.

inspireerden het niet, en het werk is geen com-

massa’s van componisten als Xenakis of Ligeti,

Concertgebouworkest

Het Kyrie weerspiegelt in opbouw de drievoudi-

mentaar.’ Het citaat maakt wel duidelijk dat de

en hij liep zelfs vooruit op het ontstaan van de

ge weeklacht van de tekst (molto espressivo!).

voormalige student wis- en natuurkunde aan

20.15 uur CONCERT Koninklijk Concertgebouworkest Jonathan Nott dirigent Jane Archibald sopraan Allyson McHardy alt Groot Omroepkoor (instudering Daniël Reuss) Vlaams Radio Koor (instudering Filip Rathé)

elektronische muziek. ‘Music, which should

Johannes Ockeghem (ca. 1410-1497)

Het is, technisch gesproken, een vijfstemmige

pulsate with life, needs new means of expres-

Kyrie uit ‘Missa prolationum’

dubbelfuga (de twee fuga’s volgen de scheiding

sion, and science alone can infuse it with

Kyrie eleison / Christe eleison), met elk der vijf

youthful vigor.’

György Ligeti (1923-2006)

stemmen in de vorm van een vierstemmige

Requiem (1963-1965, revisie 1997)

proportiecanon. Zo ontstaat een stemmen-

Arcana is geheel gebaseerd op een ‘idée fixe’

weefsel dat tegelijkertijd heel snel en heel

(de term leende Varèse van Berlioz), een muzi-

traag verloopt, een vervreemdend effect dat de

kaal motief van slechts enkele intervallen. Dit

muziek als het ware buiten de tijd plaatst.

is aan het begin te horen in de lage klanken van

Edgard Varèse (1883-1965)

Kubrick deed er zijn voordeel mee.

heckelfoon, fagotten, tuba, cello’s en pauken.

Arcana (1925-1927)

Plotseling gaat de muziek nu van geleidelijk

Het keert in talloze gedaanten terug, met

ontwikkelende stemmen over naar de geagi-

echo’s van uiteenlopende muziekvoorbeelden

Maurice Ravel (1875-1937)

teerde, collageachtige zetting van het tekstdeel

uit de jazz, Franse marsmuziek of Stravinsky’s

La valse (1919-1920)

over de Dag des Oordeels. Het orkest krijgt hier

grote balletten. ‘Perhaps some of me peeps

een grote zelfstandige rol en de solisten treden

through… too,’ bekende de componist. In feite

meer naar voren. De verschillende emoties die

zijn deze voorbeelden niet meer dan readymades

de tekst oproept – verschrikking, paniek, angst,

in Varèses eigen klankwereld, zoals zijn surrea-

troost en extase – leiden tot enorme contrasten

listische zielsverwant Marcel Duchamp die in

in dynamiek, register en tempo. Dat maakt de

beeldende kunst toepaste. In de context van

tekst volstrekt onverstaanbaar, en dat is precies

Varèses klankalchemie worden deze getrans-

de bedoeling: de mens wordt hier geconfron-

formeerd tot nieuwe materie. Na het nodige

teerd met het onbegrijpelijke vraagstuk van

hoesillustratie bij een plaatopname van Arcana

natuurgeweld lijkt dit sterrenstof aan het slot

dood en wederopstanding.

(Zubin Mehta, LA Philharmonic, Decca 1972)

plots te verwaaien in het oneindige.

26 - AAA Het Sublieme

pauze

einde van het concert ca. 22.15 uur

aansluitend MEET THE ARTISTS – Spiegelzaal Joel Ethan Fried spreekt met Jonathan Nott, Jane Archibald en Allyson McHardy

kaarten vanaf € 22,50 – www.concertgebouworkest.nl

27 - AAA Het Sublieme

Apotheose van de wals

(mei 2007), in 2008 en 2010 gevolgd door

Ravel: La valse

het in opdracht van het orkest geschreven

In tegenstelling tot Varèse, en zeker ook zijn

Adam-Interludes.

angstgegner Debussy, was Ravel geen alche-

Het idee voor een werk waarvan de delen op

mist die in zijn laboratorium muzikaal goud

zichzelf staan, terwijl zij samen een vierdelige

probeert te synthetiseren, maar eerder een

symfonie kunnen vormen, kreeg de componist

diamantair die ons zijn tot perfectie geslepen

ná het voltooien van het eerste deel, Trance

edelstenen toont. Een dergelijk feilloos gesle-

Formation, in 1991. In de jaren negentig verbleef

pen puur muziekstuk is La valse, waarvan het

Zuidam geregeld in New York, waar hij zich

ontstaan teruggaat op een idee van Diaghilev

laafde aan de gemakkelijke wederzijdse beïn-

voor een ballet met ‘Wenen’ als thema. Door

vloeding van de diverse muziekscenes. In deze

het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd

tijd voltooide hij zijn vierluik voor klassiek

dit plan niet gerealiseerd, en toen het stuk er in

orkest, met uitgebreid slagwerk en een flinke

1919 toch kwam, was de verhouding ten opzich-

rol voor het koper. ‘Ik hou van grote massa’s

te van de Oostenrijkse hoofdstad dusdanig

klank, en het orkest is nu eenmaal het grootste

verstoord dat de Fransen in La valse een karika-

bandje van de stad. Ik kan me ook wel op klei-

tuur van de Weense wals wilden zien. Ravel:

nere schaal uitdrukken, maar het gaat bij mij

‘Sommigen zagen het als een parodie, anderen

pas goed stromen als ik een grote doos kleur-

als een verwijzing naar het eind van het keizer-

potloden heb.’ De componist verbindt geen

rijk. Deze dans is tragisch, zoals iedere emotie

concrete betekenis aan zijn muziek. Trance

die men in extremis doorvoert, maar de muziek

verwijst hier zowel naar het doorbreken van

geeft enkel een toename in sonoriteit weer,

muzikale genres als naar vervoering.

waaraan op het podium licht en beweging

Rob Zuidam wordt deze maand 50.

worden toegevoegd.’ Toch lijkt in La valse zelfs de rationalist Ravel in vervoering.

Mark van Dongen

Niet geheel onopzettelijk is dit programma een parafrase geworden van de muziek in

Zie pagina 36-37 voor biografische informatie

2001: A Space Odyssey. De kortsluiting tussen de

over de uitvoerenden.

muziek van Richard en Johann Strauss in de film wordt geparafraseerd door de aaneensluiting van Varèse en Ravel: Richards Also sprach Zarathustra – in de film verbonden met een blik langs de planeten – vindt hier een pendant in Arcana. En Johanns walsmuziek – waarop Kubrick de ruimteschepen laat rondwentelen – in La valse.

Muziek voor het grootste bandje van de stad Zuidam: Trance Dance Op vrijdag opent het Koninklijk Concertgebouworkest met Trance Dance, het slotstuk van de Trance Symphonies van Rob Zuidam.

Rossella Biscotti, Yellow, 2010

Eerder speelde het orkest Zuidams Trance

16 mm film, kleur, geluid, 22’00”

Figuration (september 2005) en Trance Position

Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

28 - AAA Het Sublieme

29 - AAA Het Sublieme

HET SUBLIEME @ HET CONCERTGEBOUW

Vrees en verrukking Entrée Late Night Café

HET SUBLIEME @ STEDELIJK MUSEUM

Herrijzenis van Het Sublieme Confrontaties

musici van het Koninklijk Concertgebouw-

Het vrijdagmiddagprogramma Confrontaties

orkest. Project Wildeman brengt een muziek-

brengt gasten uit verschillende disciplines bij

theaterspektakel waarbij het publiek wordt

elkaar. Beeldende kunsten en muziek worden

uitgenodigd getuige te zijn van een zintuiglijk

soms botweg naast elkaar geplaatst, gevolgd

ritueel dat oerkrachten ontketent en de tegen-

door een vaak spannend gesprek over de

stellingen van de moderne tijd op scherp zet.

thematiek. Deze keer is dat: Het Sublieme.

Deze avond hoeft in elk geval niet gevreesd te

Jeremy Shaw, Introduction to The Memory Personality (2012)

VRIJDAG 26 SEPTEMBER

YOLO! You Only Live Once is een veelgehoorde

worden voor een gebrek aan vertier. Naast

Om te beginnen belicht beeldend kunstenaar

kreet onder de hedendaagse jeugd. Die is

diverse acts zal een dj in de Entreehal weerga-

Jasper Krabbé Het Sublieme in de eigen collectie

STEDELIJK MUSEUM – TEIJN AUDITORIUM

voor niets en niemand bang en het hebben

loze plaatjes draaien waar schaamteloos op

van het Stedelijk Museum. Naoorlogse kunste-

16.00–17.30 uur

van angsten wordt door hen gedegradeerd

gedanst mag worden.

naars wilden af van de nadruk op schoonheid

Confrontaties

en richtten zich meer op ideeën, maar de

gasten

die wij als mens op deze aarde hebben. Geen

Het Late Night Café wordt georganiseerd door Entrée, jongeren-

modernere schilderkunst laat een herrijzenis

enkele confrontatie wordt uit de weg

vereniging van Het Concertgebouw en het Koninklijk Concert-

van het sublieme zien.

gegaan – integendeel!

gebouworkest. De toegang is gratis en iedereen is welkom. Kijk

Ook keert het sublieme terug in installaties en

Jasper Krabbé, beeldend kunstenaar Jeremy Shaw, videokunstenaar

voor het volledige programma op concertvrienden.nl/entree of

video’s van een nieuwe generatie kunstenaars.

op facebook.com/concertvrienden.entree

De in Berlijn woon- en werkzame videokunste-

tot een zwakte: zonde van de beperkte tijd

Deze opvatting staat opvallend dicht bij die

naar Jeremy Shaw onderzoekt dans en het

van filosoof Edmund Burke. Volgens hem vormen alle zaken die verband houden met iets

menselijk lichaam in een toestand van trance

verschrikkelijks of een uitwerking hebben als

DONDERDAG 25 SEPTEMBER

angst en afschuw de bron van Het Sublieme.

Entrée Late Night Café

hedendaagse jongerenculturen de behoefte

Daarom deinzen wij vaak niet terug voor

CONCERTGEBOUW – KOORZAAL EN ENTREEHAL

aan sublimering ook meer transgressieve vor-

gevoelens van onbehagen. Sterker nog, we

22:30 – 01:30 uur

men aanneemt. Hendrik Folkerts gaat in

zoeken ze juist op.

en transcendentie. Hij laat daarmee zien dat in

gesprek met Shaw en er worden fragmenten

Tijdens deze editie van het Late Night Café

met

uit diens werk getoond.

worden de grenzen van de menselijke emoties

Nora Fischer sopraan | musici uit het Koninklijk

Musici van het Koninklijk Concertgebouworkest

verkend met een mix van kunstvormen en

Concertgebouworkest | Supercity band | Project

en zangeres Nora Fischer voeren twee korte

muziekstijlen, onder meer door de Amsterdam-

Wildeman muziektheater | dj Sublime | beeldende

werken uit: Xenakis’ beklemmende Charisma en

se band Supercity. ‘Drawing inspiration from

kunst

het fragiele Changing Light van Kaija Saariaho.

every corner of the world,’ luidt hun devies. Ze weten ook wat spannend is, getuige hun song Nightmare, eind 2013 gebruikt in de commercial voor een hybride laptop van een bekend merk.

Het mini-concert wordt deze avond verzorgd door sopraan Nora Fischer. Zij zingt een bijzonder hedendaags stuk in samenwerking met

ca. 23.00 uur Kaija Saariaho (1952): Changing Light (2002) Nora Fischer sopraan | Marc Daniel van Biemen viool Iannis Xenakis (1922-2001): Charisma (1971) Hein Wiedijk klarinet | Jérôme Fruchart cello toegang gratis

30 - AAA Het Sublieme

muziek Kaija Saariaho (1952) Changing Light (2002) Nora Fischer sopraan Marc Daniel van Biemen viool Iannis Xenakis (1922-2001) Charisma (1971) Hein Wiedijk klarinet Jérôme Fruchart cello Edgard Varèse (1883-1965), Le Corbusier (1887-1965) Poème électronique (1958) Kees Tazelaar reconstructie (2009) en realisatie

Muziek en beeldende kunst komen tenslotte

samenstelling en presentatie

samen in het overweldigende multimedia-

Hendrik Folkerts, curator public program Stedelijk Museum

spektakel Poème électronique, met muziek van

Lisette Castel, coördinator kamermuziek Koninklijk

Varèse en beelden van Le Corbusier. Het werk

Concertgebouworkest

zal uitgevoerd worden in de reconstructie uit 2009 van Kees Tazelaar, die het tevens zal toelichten.

kaarten: entreeprijs museum + € 2,50 reservations@stedelijk.nl

31 - AAA Het Sublieme

HET SUBLIEME @ HET CONCERTGEBOUW

De tijd ontstegen Reinbert de Leeuw dirigeert het Nederlands Kamerkoor

componist Dai Fujikura en de dichter Harry

ZATERDAG 27 SEPTEMBER

Ross: zij werkten tegelijkertijd in dezelfde ruim-

Tijdgenoten

te, als een rockband in een repetitielokaal, aan

HET CONCERTGEBOUW – KLEINE ZAAL

tekst en muziek van deze compositie.

Ross had vooraf research gedaan door naar Vlaanderen te gaan en daar het voormalige strijdtoneel met de vele duizenden graven in ogenschouw te nemen. Fujikura, voor wie als Japanner de Eerste Wereldoorlog een totaal

21.00 uur CONCERT Nederlands Kamerkoor Reinbert de Leeuw dirigent Ger de Zeeuw slagwerk

Het Sublieme verwijst naar wat te groot of te

Maar, zoals Evers aangeeft, in de twintigste

andere emotionele lading heeft, wist van meet

overweldigend is om te bevatten – maar we

eeuw heeft Mahatma Gandhi daar een veelzeg-

af aan dat zijn werk moest klinken als stemmen

kunnen er wel naar zoeken, in de filosofie, in

gend antwoord op gegeven: ‘Oog om oog

uit vele graven. Namen van begraafplaatsen,

religie, en in de kunst. Met name in het huwe-

maakt iedereen blind.’ Evers plaatst dit tegen-

namen van soldaten, de standaardzinnen

lijk tussen muziek en religie hebben mensen

over flarden tekst van Osama bin Laden, die op

waarmee ouders op de hoogte werden

al eeuwenlang de prachtigste manieren ge-

het eerste gezicht alleszins redelijk lijken, maar

gebracht van de dood van hun zonen in Enge-

vonden om het sublieme een stem te geven

des te meer schrijnen door de conclusies die hij

land, Frankrijk, Duitsland, overal, en de vele

– in klanken die zodanig aards zijn dat wij ze

er uit trok. Het samenspel van koor en slag-

papavers, de poppies die nog steeds symbool

kunnen horen en begrijpen, terwijl ze ons ook

werk voert de muziek van fluisterend en bijna

staan voor The Great War, vormen de basis van

onbegrijpelijk kunnen vervoeren. Sommige

ongedefinieerd tot schreeuwende agressiviteit,

deze partituur.

wereldpremière

muziek opent voor ons de poorten van de

zoals zo veel redelijkheid die soms te berde

hemel – of de hel! – niet alleen door de klan-

wordt gebracht uiteindelijk slechts leidt tot

Virtuoze dubbelkorigheid

Johann Sebastian Bach (1685-1750)

ken zelf, maar ook door de structurele schoon-

haat en wraakzucht.

Bach: Motetten

Motet ‘Lobet den Herrn alle Heiden’

De motetten van Johann Sebastian Bach beho-

BWV 230 (1720)

heid van onderliggende getalsverhoudingen

Leonard Evers (1985) An Eye (2013) In opdracht van de European Concert Hall Organisation wereldpremière

Dai Fujikura (1977) Papaver (2013) In opdracht van de European Concert Hall Organisation

en elegante wiskundige formules. Zo is vol-

Stemmen uit het graf

ren al sinds hun ontstaan in de eerste helft van

Motet ‘Singet dem Herrn ein neues Lied’

gens velen het hoogtepunt van sublimatie van

Fujikura: Papaver

de achttiende eeuw tot de onbetwiste top van

BWV 225 (1726-27)

het goddelijke te vinden bij Johann Sebastian

Papaver, de tweede opdrachtcompositie van

het koorrepertoire. In tegenstelling tot de

Bach. Zijn werk wordt in dit programma ver-

ECHO, is het resultaat van een samenwerking

cantates die voor specifieke dagen van het

Knut Nystedt (1915)

bonden met hedendaagse tegenhangers.

tussen de in Engeland woonachtige Japanse

kerkelijk jaar zijn bedoeld, dienden de motetten

Immortal Bach (1987)

een meer algemeen doel, voor huwelijken of

Oog om oog maakt iedereen blind

begrafenissen, of voor gebruik in de kerk, maar

Olivier Messiaen (1908-1992)

Evers: An Eye

dan niet als onderdeel van de liturgie.

O sacrum convivium! (1937)

Sinds Bach is er veel veranderd, maar veel ook

Het motet Singet dem Herrn ein neues Lied is

Cinq rechants (1948)

niet: nog steeds zoeken componisten naar

gebaseerd op de psalmen 149 en 150. Het is een

Les amoureux s’envolent

manieren om het onbegrijpelijke uit te drukken

toonbeeld van virtuoze dubbelkorige koorzang.

Ma première fois

in klank. Nu we de Eerste Wereldoorlog herden-

Mozart was diep onder de indruk van dit werk,

Ma robe d’amour

ken, die honderd jaar geleden uitbrak, gaf de

van de briljante techniek en de manier waarop

Mon bouquet tout défait rayonne

European Concert Hall Organisation (ECHO)

Bach in staat is een feestelijke stemming, goed

Tes yeux voyagent

een aantal jonge componisten de opdracht om

klinkende melodieën en een complex stem-

O sacrum convivium!

een nieuw werk te schrijven.

menweefsel te verenigen.

In An Eye brengt Leonard Evers een dubbel

Van het motet Lobet den Herrn alle Heiden, geba-

kamerkoor samen met slagwerk. De tekst gaat

seerd op psalm 117, wordt het auteurschap van

uit van die ene zin die de bron is van zoveel

Bach door diverse vooraanstaande weten-

strijd, moord en doodslag, al duizenden jaren

schappers in twijfel getrokken. Het werk kwam

en nog steeds in oorlogszones waar ook ter

ook pas in 1821 in een kopie boven water en zou

wereld: ‘Oog om oog, tand om tand.’

slechts ten dele in Bachs oeuvre passen. Het is

32 - AAA Het Sublieme

kaarten vanaf € 23 – www.concertgebouw.nl

33 - AAA Het Sublieme

eenvoudiger dan de overige motetten –maar

HET SUBLIEME @ EYE

Minimale vormen, maximale magie Rondleiding door de ‘solid light films’ van Anthony McCall

niet minder betoverend, zeggen dan weer de aanhangers. Wellicht is het, als bij Vermeer of Rembrandt, ‘uit de school van’, ‘met goedkeuring van de meester’.

Verschoven stemmen Nystedt: Immortal Bach De Noorse componist Knut Nystedt heeft met Immortal Bach (1987) een wereldwijd bekend koorwerk geschapen. In dit stuk schuiven de eerste regels van Bachs Geistliches Lied Komm,

Olivier Messiaen en Yvonne Loriod

süsser Tod, Komm, seliger Ruh (1736) door tijd- en tempoverschillen per stem uit elkaar. Nystedt

staan voor hun zoon Pascal. Tegelijkertijd had

zelf ziet zijn successtuk niet als een origineel

sinds 1942 een nieuwe muze Messiaens leven

concept maar als een eenvoudige bewerking.

opgefleurd: de jonge pianiste Yvonne Loriod,

Een tijdloze Bach in een nieuwe, gesublimeerde

met wie hij overal concerten gaf.

vorm.

Uiteindelijk heeft Messiaen, zoals het een gelovig katholiek betaamt, na Claires dood in

Hemelse, aardse en platonische liefde

1959 enkele jaren gewacht tot hij in 1961 met

Messiaen: O sacrum convivium! / Cinq rechants

Yvonne Loriod in het huwelijk trad. Het

De twee werken van Messiaen op het program-

afscheid van Claire (nog ruimschoots voor haar

ma zijn voorbeelden van twee facetten van

dood) en de opbloeiende, lange tijd zuiver

EYE presenteert van 28 september t/m

het sublieme. Het vroege koorwerk O sacrum

platonische liefde voor Yvonne zijn onderwerp

30 november de eerste solotentoonstelling in

convivium! – een lofzang aan de heilige commu-

van de gehele triptiek.

Nederland van de Britse kunstenaar Anthony

nie – is gesublimeerde klank van een hemelse

In Cinq rechants wisselt Messiaen chants (cou-

McCall. Sinds de jaren zeventig heeft McCall

smelten. McCalls ontwikkeling is in de tentoon-

zuiverheid. Nog meer dan Nystedts Bach-be-

pletten) en rechants (refreinen) met elkaar af,

een opmerkelijk oeuvre opgebouwd dat

stelling te volgen vanaf de vroege solid light films

werking lijkt deze muziek buiten de tijd te

zoals Claude Lejeune in de Renaissance ook

bestaat uit tekeningen, performances en

tot de latere digitaal vervaardigde installaties.

staan. Messiaens vocale meesterwerk voor

had gedaan. Messiaen verweeft Franse teksten

grote installaties die hij solid light films (films

Tot slot is Travelling Wave te zien – of beter: te

twaalf solozangers Cinq rechants is bovenal een

en fantasietaal in een fascinerende mix van

van massief licht) noemt. Hoewel minimalis-

beleven. Dit werk bekleedt een unieke plek in

sublieme en virtuoze ode aan de aardse liefde

verwijzingen naar liefdesliederen uit de Middel-

tisch van vorm is het effect van de solid light

McCalls werk omdat het louter uit klank

(al is bij hem de hemelse en heilige liefde voor

eeuwen (‘alba’ – lied van de morgenstond,

films maximaal: een lijfelijk voelbare magie.

bestaat.

God nimmer afwezig). Hoewel Messiaen zich-

wanneer de geliefden elkaar moeten verlaten),

Op de openingsdag van de expositie vindt in

zelf voorbestemd zag om theologische waarhe-

uit Peru en Ecuador (‘harawi’), en naar Indiase

het kader van AAA een rondleiding plaats die

den van het katholieke geloof in muziek te

ritmes (deci-tala’s). De teksten zijn ontleend

een sublieme ervaring kan opleveren.

duiden, was hij niet ongevoelig voor de mense-

aan grote, magische liefdesverhalen als Tristan

lijke liefde. Zijn ‘triptiek van de liefde’ – de liede-

en Isolde, Blauwbaard en Ariadne en Orpheus en

De werken van Anthony McCall zijn niet onder

Light Films and Other Works (1971–2014)

rencyclus Harawi (1944), de Turangalîla-symfonie

Euridice.

te brengen in afgebakende categorieën als

EYE

Anthony McCall, Doubling Back (2003) en Long Film for Four Projectors (1974) [foto’s Hank Graber]

waarin toeschouwer en werk kunnen samen-

ZONDAG 28 SEPTEMBER Tentoonstelling Anthony McCall – Solid

‘sculptuur’ of ‘film’. Door zijn werken in een

(1948) en deze Cinq rechants (1948) – is daar

museumzaal te presenteren daagt McCall de

14.o0 uur RONDLEIDING

Messiaens privéleven was in die jaren danig

bezoeker uit zich in die ruimte tot de bewegen-

svp 15 minuten voor aanvang bij de kassa melden

ontregeld geraakt doordat zijn echtgenote,

de lichtsculpturen te verhouden. De in nevelen

maximaal 20 personen per groep

geheel aan gewijd.

Leo Samama

de componiste en violiste Claire Delbos, grote

Zie pagina 36-37 voor biografische informatie

gehulde zaal versterkt de intieme lichamelijke

psychische problemen had en gaandeweg nau-

over de uitvoerenden.

ontmoeting tussen de toeschouwer en de solid

tentoonstelling met rondleiding € 15,00

light film. Er ontstaat een ‘zachte’ atmosfeer

(met museumkaart € 6,00)

welijks meer voor zichzelf kon zorgen, laat

34 - AAA Het Sublieme

35 - AAA Het Sublieme

OVER DE UITVOERENDEN

Biografische informatie

Toneelgroep Amsterdam (TA) Nederlands grootste repertoiregezelschap, huisgezelschap Stadsschouwburg Amsterdam, stadsgezelschap met internationale allure ◆ Onderscheidt zich met vernieuwende en eigentijdse ensceneringen van klassiekers en modern repertoire voor ruim 110.000 toeschouwers per jaar ◆ Geleid door Ivo van Hove die zorgde voor spraakmakende voorstellingen en regisseurs aantrok uit binnen- en buitenland – o.a. Johan Simons, Luk Perceval, Thomas Ostermeier, Guy Cassiers, Eric de Vroedt en Susanne Kennedy ◆ Vaste kern bestaat uit topensemble van 22 acteurs ◆ Doel: theater over vandaag maken, met de middelen van vandaag, voor een publiek van vandaag.

vele composities in première ◆ Vaste verbintenis met het New European Ensemble, waarmee zij optrad in Voices van Henze, Schönbergs Pierrot Lunaire en Miss Donnithorne’s Maggot van Peter Maxwell Davies ◆ Le marteau sans maître van Boulez voerde zij uit met het New European Ensemble en in Het Concertgebouw met Asko|Schönberg ◆ Met het Residentie Orkest en het Nationaal Jeugdorkest voerde ze Twice through the Heart van Turnage uit ◆ Van Mahler zong zij onder meer de Tweede symfonie met het Europees Jeugdorkest en dirigent Vladimir Ashkenazy, de Derde symfonie met het Orchestra sinfonica da Milano Giuseppe Verdi gedirigeerd door Xian Zhang en Das Lied von der Erde met diverse orkesten en ensembles.

New European Ensemble Ensemble voor hedendaagse muziek opgericht door bevlogen jonge musici uit heel Europa ◆ Gevestigd in Den Haag ◆ Heeft nationaal en internationaal een grote reputatie opgebouwd met fantasievolle programma’s met film, literatuur, theater, dans en beeldende kunst ◆ Belicht actuele maatschappelijke thema’s en speelt concerten op alternatieve locaties ◆ Actief met educatieve projecten ◆ Verstrekt opdrachten en organiseert festivals rond componisten: Schönberg in 2009, Saariaho in 2011 en Lindberg in 2013-14 ◆ Residency Aldeburgh Festival 2011 en Sounds of Stockholm 2012 ◆ De multimediaproductie Strange News van theatermaker Josse de Pauw en componist Rolf Wallin uit 2012 is onderdeel van het AAA Festival 1914 Een eeuw later in november.

Rudmer de Vries, tenor Behaalde het diploma zang cum laude in 2013 aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, waar hij studeerde bij Lenie van den Heuvel en Frans Fiselier ◆ Vervolgt zijn masterstudie aan de Dutch National Opera Academy ◆ Zijn repertoire strekt zich uit van Claudio Monteverdi tot aan hedendaagse werken, met bijzondere interesse in onbekend en vergeten repertoire ◆ Soleerde in Bachs Weihnachtsoratorium en Matthäus-Passion, de Petite messe solennelle van Rossini en de Messiah van Händel ◆ Was te horen in de serie Jong Vocaal 2013 en in Vocaal drieluik 2014 ◆ Op 23 juni 2012, tijdens het duo-concert van Cantatrix en de King’s Singers, ging het door hem gecomponeerde stuk Da Pacem, Myn Tinzen voor tenor en koor in première, waarin hij zelf ook soleerde.

Björk Níelsdóttir, sopraan Behaalde in 2007 het diploma solozang cum laude aan de Muziekschool van Hafnarfjörður in haar geboorteland IJsland ◆ Vervolgt haar zangstudie met de masteropleiding aan het Conservatorium van Amster- dam bij Valérie Guillorit en en Jan-Paul Grijpink ◆ Vertolkte de titelrol in Händels Alcina, tante en de engel in Georgi Sztojanovs Sinking en Barbarina in Le nozze di Figaro ◆ Soleerde op het festival Opera aan Zee in Noordwijk en voor de Stichting Kunst in de Kamer ◆ Zong deze zomer in de productie Woyzeck, een waanopera van VOCAALLAB op het Karavaan Festival, Oerol Festival, en Festival Over het IJ.

Koninklijk Concertgebouworkest Opgericht in 1888 ◆ Door de internationale kritiek gerekend tot ’s werelds beste drie orkesten ◆ Werkt met de belangrijkste componisten en dirigenten, van gevestigde namen tot aanstormend talent ◆ Veelvuldig geleid door componisten/dirigenten als Gustav Mahler, Richard Strauss, Claude Debussy, Igor Stravinsky, Arnold Schönberg, Luciano Berio, Hans Werner Henze, John Adams en Thomas Adès ◆ Verwierf rond 1900 wereldroem o.l.v. Willem Mengelberg ◆ Daarna geleid door chef-dirigenten Eduard van Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly en (sinds 2004) de Letse maestro Mariss Jansons ◆ Geeft eigentijdse muziek een vaste plaats in de programmering, zoals in het AAA Festival Muziek en Kunst (sinds seizoen 2010-11).

Carina Vinke, alt Opera-, oratorium- en liedzangeres met een bijzondere affiniteit voor hedendaagse muziek ◆ Bracht

36 - AAA Het Sublieme

Jonathan Nott, dirigent Studeerde musicologie aan de Universiteit van Cambridge, zang en fluit aan het Royal Northern College of Music in Manchester en orkestdirectie in Londen ◆ Maakte zijn debuut op het operafestival in het Italiaanse Battignano in 1988 ◆ Gaf al vroeg in zijn carrière uitvoeringen van werken van Ligeti, geregeld in aanwezigheid van de componist ◆ Werkte met de Berliner Philharmoniker mee aan de opname van het volledige oeuvre van Ligeti voor Teldec ◆ Sinds 2000 chef-dirigent van de Bamberger Symphoniker, waarmee hij optrad op belangrijke podia over de hele wereld ◆ Met ingang van seizoen 2014-2015 ook muzikaal leider van het Tokio Symfonieorkest ◆ Was gastdirigent bij onder meer het Gewandhausorchester in Leipzig, de Berliner Philharmoniker, de New York Philharmonic en de Los Angeles Philharmonic ◆ Maakte in 2004 zijn debuut bij het Koninklijk Concertgebouworkest in de serie A met werken van Britten, Stravinsky, Turnage en Hartmann.

Jane Archibald, sopraan Opgegroeid in Nova Scotia in Canada ◆ Studeerde in Toronto, San Francisco en Wenen ◆ Eerste grote rollen bij de Staatsoper in Wenen, onder meer als Koningin van de Nacht in Mozarts Die Zauberflöte en Sophie in Der Rosenkavalier van Richard Strauss ◆ Viel als debutante in seizoen 2006-07 in als Zerbinetta in Strauss’ Ariadne auf Naxos, ‘een openbaring’ volgens de pers ◆ Zong onder meer Mozarts Exsultate Jubilate, Ein deutsches Requiem van Brahms en Messiaens Poèmes pour Mi ◆ Treedt voor het eerst op met het Koninklijk Concertgebouworkest.

Allyson McHardy, alt Groeide op in Oshawa, Canada en kreeg tot haar negentiende jaar privéles ◆ Studeerde aan de Wilfrid Laurier University ◆ Graag geziene gast op het podium in Canada en de VS ◆ Trad ook op in Frankrijk en Engeland, bijvoorbeeld met de Glyndebourne Opera in de titelrol van Rossini’s La Cenerentola ◆ Grote voorliefde voor het werk van Händel; zong onder meer in diens Alcina, Ariodante en Semele ◆ Zong ook moderner repertoire zoals Sister Helen Prejean in Heggie’s Dead Man Walking waarvoor zij lovende kritieken ontving ◆ Debuteert bij het Koninklijk Concertgebouworkest.

Groot Omroepkoor Sinds oprichting, kort na de Tweede Wereldoorlog, het enige koor in Nederland dat het grote koorsymfonische repertoire op professionele wijze uitvoert ◆ Nauw verbonden met de Publieke Omroep; het merendeel van de concerten vindt dan ook plaats in de omroepseries: de NTR ZaterdagMatinee, de Vrijdag van Vredenburg en Het Zondagochtend Concert ◆ Werkt samen met vooraanstaande orkesten in repertoire dat zich beweegt tussen hedendaagse muziek, muziek uit de 19de en 20ste eeuw, en opera ◆ Lange samenwerking met het Koninklijk Concertgebouworkest; het laatste optreden met het orkest was in februari 2014, in Beethovens

Negende symfonie onder leiding van Iván Fischer.

Vlaams Radio Koor Opgericht in 1937 door de toenmalige openbare Vlaamse omroep NIR ◆ Bestaat uit 24 professionele zangers ◆ A cappella-producties vormen een belangrijke pijler in de programmering ◆ Sinds 2011 geleid door Hervé Niquet, die het repertoire uitbreidt met bijvoorbeeld onbekende werken uit de Franse Romantiek en hedendaagse muziek ◆ Groeiende internationale reputatie, gast op Franse festivals en in prestigieuze zalen zoals de Salle Pleyel en het Théâtre des Champs-Elysées in Parijs ◆ Werkte in september 2013 mee met het Groot Omroepkoor aan de uitvoeringen van Verdi’s Missa da requiem van het Concertgebouworkest onder leiding van Mariss Jansons.

Nederlands Kamerkoor In 1937 opgericht door Felix de Nobel ◆ Bouwde een internationale reputatie op dankzij hoge muzikale kwaliteit en vooruitstrevende programmering ◆ Nam rond de 75 platen en cd’s op, diverse bekroond met prijzen als de Diapason d’Or en de Edison ◆ Gaf concerten in o.m. Frankrijk, de VS, Canada, Spanje en Polen ◆ Zingt composities uit het gehele koorrepertoire, van middeleeuws tot hedendaags ◆ Voor het koor werden werken geschreven door o.a. Francis Poulenc, Rudolf Escher, Mauricio Kagel, Harrison Birtwistle, Giya Kancheli, James MacMillan en John Tavener ◆ Werkt samen met o.a. Asko|Schönberg, het Orkest van de Achttiende Eeuw en het Koninklijk Concertgebouworkest ◆ Chef-dirigent: de Est Risto Joost ◆ Vaste gastdirigent is Peter Dijkstra en koorleider is Klaas Stok.

Reinbert de Leeuw, dirigent Studeerde piano, muziektheorie en compositie in Amsterdam en Den Haag ◆ In 1974 mede-oprichter van het Schönberg Ensemble, tot op heden vaste dirigent van het samengevoegde Asko|Schönberg ◆ Groot pleitbezorger van hedendaagse muziek, werkte nauw samen met componisten als Messiaen, Goebaidoelina, Kagel, Andriessen en Ligeti ◆ In 1992 artistiek directeur van het Aldeburgh Festival en van 1994 tot 1998 van het Tanglewood Festival ◆ Regelmatig te gast in Het Concertgebouw; in seizoen 1995-96 was de Carte Blanche-serie aan hem gewijd ◆ Was tien jaar lang artistiek leider van de NJO Summer Academy, vijftig jaar docent aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, kreeg in 1994 een eredoctoraat van de Universiteit Utrecht en is sinds 2004 hoogleraar aan de Universiteit Leiden ◆ In 2008 geridderd in de Orde van de Nederlandse Leeuw ◆ Ontving in 2013 de Amsterdam Prijs in de categorie ‘bewezen kwaliteit’ ◆ Bracht dit voorjaar met het Radio Filharmonisch Orkest zijn nieuwste orkestwerk Der nächtliche Wanderer in première, ter gelegenheid van zijn 75ste verjaardag.

37 - AAA Het Sublieme

VOORUITBLIK

1914 Een eeuw later

Van Gavrilo Princip tot Janine Jansen

AAA Festival 4-9 november 2014

DIT SEIZOEN

Entrée Late Night Café do 6 nov ◆ 22.30-01.30 uur ◆ gratis toegankelijk Afterparty in het Concertgebouw Café en de Entréehal, met diverse verrassende acts in de Koorzaal.

AAA 2014-2015 Thema’s

1914 EEN EEUW LATER @ STEDELIJK MUSEUM

Confrontaties vr 7 nov ◆ 16.00 uur ◆ entreeprijs museum (gratis met 1914 EEN EEUW LATER @ SPUI25

museumkaart)

AAA-lezing met muziek

Een divers programma met gesproken woord

wo 5 nov ◆ 17.00 uur ◆ gratis (wel reserveren)

en uiteenlopende performances.

1

21-28 SEPTEMBER HET SUBLIEME Verpletterende ervaringen en

1914 EEN EEUW LATER @ MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

1914 EEN EEUW LATER @ HET CONCERTGEBOUW

New European Ensemble: Strange News

Koninklijk Concertgebouworkest

wo 5 nov ◆ 20.15 uur ◆ vanaf € 23,00

en Janine Jansen

Componist Rolf Wallin en regisseur Josse

vr 7 nov ◆ 20.15 uur ◆ vanaf € 22,50

De Pauw combineren muziek, film en theater

Vladimir Jurowski dirigent

om een indruk te geven van het surreële

Janine Jansen viool

2-9 NOVEMBER 1914 Een eeuw later Van Gavrilo Princip

Programma als donderdag 6 november, uitge-

Congo. Dat oorlog een thema is van alle tijden

breid met een werk van Ljadov uit 1913 en het

blijkt ook uit de muziek van Webern, Haas en

baanbrekende Symphonies d’instruments à vent van Stravinsky uit 1920.

19.15 uur inleiding door Frederike Berntsen

Europa en hoe kijken wij daar een eeuw later

1914 EEN EEUW LATER @ HET CONCERTGEBOUW

– gratis voor concertbezoekers (wel reserveren)

op terug? Deze week valt te beluisteren dat

Voorprogramma: Femke Halsema over

na afloop Meet the Artists

de Eerste Wereldoorlog niet alleen voor de

de wereld honderd jaar na 1914

politieke verhoudingen immense gevolgen

do 6 nov ◆ 20.15 uur ◆ Grote Zaal ◆ gratis voor

1914 EEN EEUW LATER @ HET CONCERTGEBOUW

had. De link naar het heden wordt gelegd

concertbezoekers (wel reserveren)

Ictus Ensemble

met nieuwe composities en door middel van

Koninklijk Concertgebouworkest

z0 9 nov ◆ 21.00 uur ◆ Kleine Zaal ◆ vanaf € 23,00

reflectie op hedendaagse brandhaarden.

en Janine Jansen

Georges-Elie Octors dirigent

do 6 nov ◆ 21.15 uur ◆ Grote Zaal ◆ vanaf € 22,50

Lionel Peintre bariton

1914 EEN EEUW LATER @ EYE

Vladimir Jurowski dirigent

Een eeuw geleden woedde de Eerste Slag om

Film J’accuse! (Abel Gance, Frankrijk 1919)

Janine Jansen viool

Ieper. De European Broadcasting Union her-

tot Janine Jansen

3

25 JANUARI - 1 FEBRUARI CHINA here Tan Dun en de nieuwe wereldverhoudingen

4

15-22 MAART OORSPRONG | volkskunst als inspiratie

brengt daarbij de Nederlandse première van Le

liefdesdrama plaatst in de gruwelijke werkelijk-

mage bracht aan de Belgische soldaten, als

soldat inconnu van de Griek Georges Aperghis,

heid van de oorlog, werd ontvangen als een

aan het Oostfront, waar Janáček zijn Taras

gebaseerd op een verhaal van Kafka over het

aanklacht tegen de horror van moderne oor-

Bulba opdroeg aan ‘ons leger, gewapende

uiteenvallen van talen en volkeren. Het wordt

logsvoering. Het gebruik van nieuwe technieken

beschermer van de natie’. We horen hoe de

aangevuld met een theatrale uitvoering van

en het verweven van documentaire scènes

oorlog de muziek zelf veranderde, en in het

Stravinsky’s Suite ‘L’Histoire du Soldat’.

(gevechtsopnamen en tweeduizend frontsolda-

spiksplinternieuwe Vioolconcert van Michel

s er Vu lk n Be og /

heel Europa. Het Belgische Ictus Ensemble

Debussy in 1914 met een wiegenlied een hom-

ten voor de camera) met fictie gold destijds als

van der Aa wat een componist die leeft op de

1914 EEN EEUW LATER @ DIVERSE LOCATIES

sensationeel.

zenuw van onze eigen tijd te zeggen heeft.

Videokunst door LIMA Amsterdam

38 - AAA Het Sublieme

fo t

o

H

Oorlog – zowel aan het Westfront, waar

Deze baanbrekende anti-oorlogsfilm, die een

bewustzijn

O

210 minuten; met live muzikale begeleiding

van ons collectief

e

denkt dat vandaag met live-concerten vanuit ild

Een programma met reflecties op de Grote

W

zo 2 november ◆ 16.00 uur

De rijke schatten

et

Sjostakovitsj.

streven

2

bestaan van kindsoldaten in Oeganda en

Wat betekende 1914 voor de kunsten in

compromisloos

Bestel nu kaarten: www.AAAfestival.nl 39 - AAA Het Sublieme

rd am st e

A m

bu rg

ch o

uw

ijk ad

5 i2 sP

©

N

at

ha

n

W

ill

ia

m

s

u

/e

nt

ré e

e

er w

ou

eb

eY

iJ

st

‘t

ss

ed

n

tg

m

m

er nc

da er

Co

st

aa

el

rd am

A m eu

M us

ijk kl in

w

m A

et

H

k on

ne

ou eb

e ro

kg

g

st

e

D

ie uz

Co n

M

ce

rt

m st e

ge

bo

uw

or

ke

st

suBliMe 21-28 sept 2014

AAA --ACTUEEL, ACtueel,AVONTUURLIJK, AvOntuuRliJk,AANGRIJPEND AAngRiJPenD MEER AAAFESTIVAL.NL Meer INFO infoEN enKAARTEN: tickets: AAAFestivAl.nl

AAA FestivAl Muziek en kunst

ZO 21 ◆ 13.00 uur ◆ STADSSCHOUWBURG INLEIDING (12.15 uur) THEATER THE FOUNTAINHEAD Toneelgroep Amsterdam WO 24 ◆ 17.00 uur ◆ SPUI25 LEZING HET SUBLIEME ALS OVERDAAD EN LEEGTE Krisztina Lajosi

COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Jacob Obrechtstraat 51 – 1071 KJ Amsterdam Postbus 78098 – 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl

redactie

WO 24 ◆ 20.15 uur ◆ MUZIEKGEBOUW AAN ‘T IJ CONCERT NEW EUROPEAN ENSEMBLE – STABAT MATER

Rolf Hermsen, Mark van Dongen met dank aan Roos van der Lint (De Groene Amsterdammer),

DO 25 ◆ 20.15 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW VOORPROGRAMMA 20.15 uur TOM LANOYE CONCERT 21.15 uur KONINKLIJK CONCERTGEBOUW ORKEST – REQUIEM Jonathan Nott dirigent Jane Archibald sopraan | Allyson McHardy alt Groot Omroepkoor | Vlaams Radio Koor AFTERPARTY ENTRÉE LATE NIGHT CAFÉ

Martijn Voorvelt, Lonneke Tausch (Preludium)

VR 26 ◆ 20.15 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW INLEIDING (19.15 uur) Jacqueline Oskamp en Rob Zuidam CONCERT KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST – REQUIEM Jonathan Nott dirigent Jane Archibald sopraan | Allyson McHardy alt Groot Omroepkoor | Vlaams Radio Koor MEET THE ARTISTS na afloop

Bas van Putten, Leo Samama, Emlyn Stam

Mirjam van Hengel (De Nieuwe Liefde) beeldredactie en opmaak Rolf Hermsen

tekst Mark van Dongen, Mariëtte Haveman, Koen Kleijn, Guido van Oorschot, Krisztina Lajosi,

basisontwerp en omslag Grrr

drukwerk Drukkerij Sintjoris

VR 26 ◆ 16.00 uur ◆ STEDELIJK MUSEUM KUNST, MUZIEK & DEBAT CONFRONTATIES Jasper Krabbé, Jeremy Shaw, Nora Fischer e.a.

ZA 27 ◆ 21.00 uur ◆ HET CONCERTGEBOUW CONCERT TIJDGENOTEN Reinbert de Leeuw dirigent Nederlands Kamerkoor

copyright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij

ZO 28 ◆ 14.00 uur ◆ EYE RONDLEIDING ANTHONY McCALL – SOLID LIGHT FILMS AND OTHER WORKS (1971–2014) OP DIVERSE LOCATIES VIDEOKUNST LIMA AMSTERDAM

een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2011.

Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

PARTNERS AAA Academisch-cultureel centrum SPUI25 Entreé, vereniging jong publiek EYE De Groene Amsterdammer Het Koninklijk Concertgebouw Koninklijk Concertgebouworkest Muziekgebouw aan ’t IJ De Nieuwe Liefde Stedelijk Museum Amsterdam Extra partners in ‘Het Sublieme’: LIMA Amsterdam Stadsschouwburg Amsterdam Toneelgroep Amsterdam

Founding Partners:

PARTNERS AAA Academisch-cultureel centrum SPUI25 Entreé, vereniging jong publiek EYE De Groene Amsterdammer

HET SUBLIE 21-28 SEPT 20

Het Koninklijk Concertgebouw Koninklijk Concertgebouworkest Muziekgebouw aan ’t IJ De Nieuwe Liefde Stedelijk Museum Amsterdam Extra partners in ‘Het Sublieme’: LIMA Amsterdam

HEMELSE EN HELSE MOMENTEN

Stadsschouwburg Amsterdam Toneelgroep Amsterdam

AAA AAA --ACTUEEL, ACtueel,AVONTUURLIJK, AvOntuuRliJk,AANGRIJPEND AAngRiJPenD AAAFESTIVAL.NL MEER Meer INFO infoEN enKAARTEN: tickets: AAAFestivAl.nl

Founding Partners: