Κείμενο Εργασίας 48

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΡΑΤΖΕΛ ΣΤΟΝ ΣΠΑΪΚΜΑΝ, Η ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΤΩΝ ΤΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Κλεάνθης Κυριακίδης

48

1

ΤΟΜΕΑΣ Β’

Μάιος 2016

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

Η Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ), είναι ανεξάρτητος επιστημονικός - ερευνητικός φορέας, μια «δεξαμενή σκέψης», με νομική μορφή αστικού σωματείου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που ιδρύθηκε το 2014 με έδρα την Αθήνα. Τα ιδρυτικά μέλη και τη βάση των μελών της ΑΣΑ αποτελούν επιστήμονες που προέρχονται από τις Ένοπλες Δυνάμεις και τα Σώματα Ασφαλείας, που είναι διδάκτορες ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων ή κάτοχοι άλλων υψηλού επιπέδου τίτλων σπουδών, με πλούσιο επιστημονικό, ερευνητικό και συγγραφικό έργο και συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια, κέντρα μελετών και ινστιτούτα, σε διάφορα επιστημονικά πεδία. Επίσης, μέλη της ΑΣΑ είναι προσωπικότητες του διπλωματικού και ακαδημαϊκού χώρου και άλλοι επιστήμονες υψηλού κύρους με επιστημονική δραστηριότητα σε γνωστικά αντικείμενα τα οποία συνάδουν προς τους σκοπούς της. Σκοπός της ΑΣΑ είναι η ανάπτυξη επιστημονικού έργου και δράσεων στα πεδία των Στρατηγικών Σπουδών, της Άμυνας, της Ασφάλειας και της Εξωτερικής Πολιτικής, η εκπόνηση επιστημονικών αναλύσεων, ερευνών και μελετών καθώς και η παροχή εξειδικευμένων συμβουλευτικών και εκπαιδευτικών υπηρεσιών στα παραπάνω πεδία, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Για την υλοποίηση των στόχων της η ΑΣΑ έχει οργανώσει τέσσερεις Επιστημονικούς Τομείς: (1) (2) (3) (4)

Ανάλυσης Στρατηγικού Περιβάλλοντος, Ανάλυσης Αμυντικής Πολιτικής και Ασφάλειας Ανάλυσης Συστημάτων, Τεχνολογίας και Οικονομίας, Επιχειρησιακής Έρευνας, Διοικήσεως και Ελέγχου.

Μεταξύ των στόχων της ΑΣΑ περιλαμβάνεται η ανάπτυξη συνεργασιών με διεθνείς οργανισμούς, με ακαδημαϊκούς - επιστημονικούς φορείς και άλλα κέντρα επιστημονικής έρευνας με συναφές αντικείμενο, καθώς και με έγκυρους επιστήμονες, στρατιωτικούς, διπλωμάτες, κ.ά., στο εσωτερικό και το εξωτερικό, ιδίως στο ευρω-ατλαντικό και το ευρύτερο μεσογειακό περιβάλλον. Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ www.acastran.org asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses

Μελέτει το παν - Ακούων όρα - Γνους πράττε

2

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΡΑΤΖΕΛ ΣΤΟΝ ΣΠΑΪΚΜΑΝ, Η ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΤΩΝ ΤΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Κλεάνθης Κυριακίδης

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 48 Μάιος 2016

3

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ – Νο48 / Μάιος 2016 Τίτλος: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ Συγγραφείς: Κλεάνθης Κυριακίδης Εκδότης: Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ) Σχεδιασμός – ηλεκτρονική επεξεργασία: ΑΣΑ – Φίλιππος Παρίσης Copyright © Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ

asa@acastran.org http://www.acastran.org, https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses ISSN: 2407-9863 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

4

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

Σχετικά με τον συγγραφέα

O Κλεάνθης Κυριακίδης είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και κατέχει «Masters στη Δημόσια Διοίκηση με βράβευση Lucius Littauer Award» από το Harvard Kennedy School (2011), «Masters of Science» στην Ωκεανογραφία και «Master of Arts με διάκριση» στις Μεσανατολικές Σπουδές από το Naval Postgraduate School (2005). Έχει συγγράψει δυο βιβλία και συμμετείχε στη συγγραφή άλλων τριών, ενώ έχει δημοσιεύσει περισσότερα από 80 άρθρα σε περιοδικά όπως το Foreign Affairs Hellenic Edition και το Harvard Kennedy School Review (στο τελευταίο έχει διατελέσει Senior Editor). Είναι εκδότης του «Journal on Southeastern European Security Strategy and Transatlantic Leadership» (think tank Strategy International) και Γενικός Γραμματέας της Ελληνικής Επιτροπής Στρατιωτικής Ιστορίας. Έχει συμμετοχή με παρουσιάσεις σε περίπου τριάντα διεθνή και ελληνικά Συνέδρια. Είναι ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ).

5

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

6

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κατά πολλούς «παρεξηγημένη» έννοια της γεωπολιτικής επιστήμης γεννήθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα1 και οι θεμελιωτές της ανήκουν σε δυο διακριτές σχολές σκέψης: την Γερμανική και τη Βρετανική. Η Γερμανική έχει τις βάσεις της στη θεωρία του κοινωνικού δαρβινισμού και οι βασικότεροι εκφραστές της ήταν ο Φρήντριχ Ράτζελ (Friedrich Ratzel), ο (Σουηδός) Τζόναθαν Ρούντολφ Κιέλεν (Jonathan Rudolph Kielen) και ο Καρλ Ερνστ Χαουσχόφερ (Karl Ernst Haushofer), Η Αγγλοσαξονική ξεκινά δειλά με τον θεωρητικό της ναυτικής ισχύος Αμερικανό Άλφρεντ Θέιερ Μάχαν (Alfred Thayer Mahan) για να συνεχίσει με τους δυο ουσιαστικούς γεωπολιτικούς επιστήμονες, τον Βρετανό Χάλφορντ Τζον Μακίντερ (Halford John Mackinder) και τον Ολλανδο-αμερικανό Νικόλας Τζον Σπάικμαν (Nicholas John Spykman)2. Το παρόν Κείμενο Εργασίας πραγματεύεται τη ζωή και το έργο τους.

1

Βλ. Toal, G. (1996), Critical Geopolitics: The Politics of Writing Global Space, (London: Routledge), 21.

2

Βλ. εκτενώς Σιούσιουρας Π. (2011). Γεωπολιτική και Ζωτικός Χώρος. Η Μικρασιατική Εκστρατεία και ο Ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων (Αθήνα: Σιδέρης). Επίσης Σιούσιουρας Π. (2011). Γεωπολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι την Κοινωνία των Εθνών. Άναρχη Διεθνής Κοινωνία και ο Θρίαμβος της Κρατικής Κυριαρχίας, (Αθήνα: Σιδέρης).

7

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

8

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

Φρήντριχ Ράτζελ Ο σπουδαίος γεωγράφος Φρήντριχ Ράτζελ (1844-1904) αποτελεί τον πρώτο εκφραστή της γερμανικής σχολής γεωστρατηγικής σκέψης και έχει μείνει στην ιστορία για την εισαγωγή του όρου αλλά και της θεωρίας του «ζωτικού χώρου» («lebensraum»). Γεννήθηκε στην Καρλσρούη στις 30 Αυγούστου 1844 και ο πατέρας του ήταν επιστάτης του Μεγάλου Δούκα, κάτι που έδινε τη δυνατότητα στο μικρό Φρήντριχ να έχει πρόσβαση στη βιβλιοθήκη του παλατιού. Μικρός δούλεψε σαν μαθητευόμενος φαρμακοποιός τόσο στη Γερμανία όσο και στην Ελβετία (1860-1866). Αργότερα σπούδασε ζωολογία στα πανεπιστήμια της Ιένας και του Βερολίνου και έκανε το διδακτορικό του στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, το 1868. Το πρώτο του επιστημονικό σύγγραμμα ήταν μια κριτική θεώρηση της Δαρβινικής θεωρίας. Το χειμώνα του 1868 δούλεψε μαζί με τον περίφημο Γάλλο φυσιοδίφη Σαρλ Μαρτέν στο Μονπελιέ. Έχοντας θεωρηθεί από νωρίς εξαίρετος ζωολόγος αλλά και βιολόγος, στράφηκε το 1869 προς τη γεωγραφία. Η νέα του αυτή κλίση τον «ανάγκαζε» να ταξιδεύει πολύ, κάτι που έκανε με ιδιαίτερη χαρά. Επειδή όμως τα ταξίδια απαιτούσαν και οικονομική υποστήριξη, για να κερδίζει τα προς το ζην, παράλληλα με την έρευνα ασκούσε και τη δημοσιογραφία, στέλνοντας στην εφημερίδα της Κολωνίας στήλες από τις ταξιδιωτικές του εμπειρίες. Ξεκίνησε από ταξίδια στη Μεσόγειο (κυρίως στην Ιταλία) και ακολούθησε η Ουγγαρία. Όμως τα σπουδαιότερα ταξίδια του έλαβαν χώρα το 1874-1875, όταν πήγε στη Βόρεια Αμερική, το Μεξικό και την Κούβα. Εκεί μελέτησε κυρίως τις συμπεριφορές των ανθρώπων της πόλης και την αλληλεπίδραση των Αμερικανών γερμανικής καταγωγής, με τη νέα τους πατρίδα. Το 1870 είχε διακόψει τα ταξίδια του για να πολεμήσει εθελοντικά στο Γαλλοπρωσικό πόλεμο. Εκεί διακρίθηκε, παρασημοφορήθηκε με το «σιδηρού σταυρό» και το «μετάλλιο υπηρεσιών Καρλ Φρήντριχ», αλλά τραυματίστηκε σοβαρά στην πολιορκία της Ωξόν. Οι μελέτες που πραγματοποίησε ταξιδεύοντας, του επέτρεψαν να κερδίσει τη θέση του βοηθού καθηγητού γεωγραφίας στην «Τεχνική Σχολή» του Μονάχου, το 1875.

9

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

Ένας από τους λόγους της αλλαγής καριέρας από δημοσιογραφική σε ακαδημαϊκή ήταν και η φιλία με τον καθηγητή Μόριτς Βάγκνερ, που έμενε και δίδασκε στο Μόναχο. Μέχρι το 1880 ο Ράτζελ είχε καθιερωθεί και κατέλαβε πλέον την έδρα της γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, θέση που κράτησε για επτά χρόνια. Εκεί άρχισε να συγγράφει και να συστηματοποιεί τις σκέψεις και τις θεωρίες του. Το 1882 έγραψε τον πρώτο τόμο της «Ανθρωπογεωγραφίας» (“Anthropogeographie”), ενός σημαντικού έργου που ολοκλήρωσε μετά από μια δεκαετία, δημιουργώντας ένα καινούριο κλάδο της πολιτικής γεωγραφίας. Η ανθρωπογεωγραφία συνδυάζει τη γεωγραφία, την ανθρωπολογία και την πολιτική. Σύμφωνα με το μνημειώδες αυτό έργο, τα κράτη, ως ανθρώπινοι οργανισμοί, ακμάζουν παρακμάζουν και σβήνουν. Επίσης η πληθυσμιακή κατανομή στην υδρόγειο είναι ανάλογη των θρησκευτικών, γλωσσικών, εθνολογικών και κυρίως των γεωγραφικών παραγόντων.3 Το 1883 ο Ράτζελ εξελέγη μέλος της Γερμανικής Ακαδημίας Φυσικών Επιστημών και το 1886 εγκατέλειψε τη θέση του στο Μόναχο, για να γίνει καθηγητής γεωγραφίας και ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο της Λειψίας. Η θέση αυτή ήταν ιδιαίτερα τιμητική, αφού το συγκεκριμένο πανεπιστήμιο συγκαταλεγόταν ανάμεσα στα καλύτερα του κόσμου και εκείνη την εποχή η Λειψία αποτελούσε παγκόσμιο εκδοτικό κέντρο, με περισσότερες εκδόσεις αλλά και πωλήσεις βιβλίων από οποιαδήποτε άλλη πόλη στον κόσμο.4 Η κυρίως επίδραση του στη στρατηγική σκέψη ήρθε με το εκπληκτικό του έργο «Πολιτική Γεωγραφία» (“Politische Geographie”), που δημοσιεύτηκε το 1897, με το οποίο εισήγαγε τις έννοιες του «κοινωνικού δαρβινισμού» 5 και του «ζωτικού χώρου». Ειδικότερα ο όρος «ζωτικός χώρος», δεν αποτελεί δημιουργία του Ράτζελ, αλλά του γλωσσοπλάστη ποιητή Γκαίτε. Ο Ράτζελ είναι υπεύθυνος για την εισαγωγή του από τη λογοτεχνία στην επιστήμη. Η επιβίωση του ισχυροτέρου κράτους αλλά και η συνεχής αναζήτηση «ζωτικού χώρου», χωρίς τον οποίο ένα κράτος (προφανώς το ασθενέστερο) είναι καταδικασμένο να πεθάνει, αποτελούν τις βασικές προσεγγίσεις και θεμελιώδεις αρχές της θεωρίας του. Συνεπώς, η εξέλιξη των ανώτερων πολιτισμών, καθορίζεται από τον έλεγχο του χώρου και οφείλεται στις ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες. Προφανώς, βάση της θεωρίας του, τα σύνορα των κρατών είναι δυναμικά και μεταβάλλονται σύμφωνα με τα αποτελέσματα των συγκρούσεων, που σταματούν μόνο προσωρινά, όσο τα κράτη δε νιώθουν την φυσική ανάγκη εύρεσης ζωτικού χώρου. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο «ζωτικός χώρος» δεν είναι μόνο φυσικός, πολιτικός ή 3

Βλ. Smith, W. (1991) Politics and the sciences of culture in Germany 1840 – 1920 (New York: Oxford University Press).

4

O Ράτζελ θεωρείτο κορυφαίος γεωγράφος. Βλ. Dickinson, R. E. (1969). The Makers of Modern Geography

(New York: Praeger), 64.

5

Weindling, P. (1989) Health, Race and German Politics between National Unification and Nazism, 18701945 (Cambridge: CUP), 26-27.

10

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

οικονομικός, αλλά έχει και διαστάσεις πνευματικές και φυλετικές. Είναι φανερό ότι ο Ράτζελ, που ζούσε σε μια εποχή φυλετικών διακρίσεων και επεκτατικών βλέψεων από όλες τις Μεγάλες Δυνάμεις, θεωρούσε ως φυσική ιστορική εξέλιξη την παγκόσμια αποικιοκρατία και ασπαζόταν τις ρατσιστικές θεωρίες. Ο Φρήντριχ Ράτζελ προχώρησε και στο επόμενο βήμα, των προϋποθέσεων για την ανάπτυξη μιας αυτοκρατορίας. Παρότι παραδοσιακά οι Γερμανοί δεν συνέδεαν τη δύναμη με τη θαλάσσια ισχύ, ο Ράτζελ επέμενε ότι είναι σημαντικότερη της χερσαίας. Φέρνοντας τα ιστορικά παραδείγματα της Αθήνας και της Ρώμης, στοιχειοθέτησε ότι, η θαλάσσια ισχύς είναι το πλέον απαραίτητο συστατικό για τη δημιουργία μιας παγκόσμιας δύναμης. Οι ναυτικοί είναι πιο επίμονοι, καρτερικοί, επινοητικοί και ανοιχτόμυαλοι και επιβιώνουν πιο εύκολα από τους «χερσαίους», τους σκεπτόμενους με στενούς γεωγραφικούς ορίζοντες! Αλλά σύμφωνα με το Ράτζελ, αν η ναυτική ισχύς δε συνοδεύεται από ισχυρές χερσαίες δυνάμεις και βάσεις, δε φτάνει για παγκόσμια κυριαρχία. Μια τέτοια ναυτική δύναμη, όπως η Μεγάλη Βρετανία, «ήταν καταδικασμένη να συρρικνωθεί» κατά τον Ράτζελ, σε αντίθεση με τη Ρωσία και τις Η.Π.Α., που είχαν τη χερσαία ισχύ και μπορούσαν εύκολα να αναπτύξουν και τη ναυτική! Τη θεωρία του «ζωτικού χώρου» διατύπωσε και σε μια ξεχωριστή, σημαντική διατριβή «Ζωτικός Χώρος: Μια βιογεωγραφική σπουδή» (“Der Lebensraum: Eine Biogeographische Studie”), που δημοσιεύτηκε το 1901. Δυστυχώς πέθανε από εγκεφαλικό στο εξοχικό του στο Άμερλαντ της Βαυαρίας, σε νεαρή ηλικία, στις 9 Αυγούστου 1904 και ενώ προετοίμαζε την αναθεώρηση της ήδη διάσημης θεωρίας του. Η επίδραση του Ράτζελ στη Γερμανική πολιτική και στρατηγική σκέψη είναι περισσότερο από εμφανής. Τη θεωρία του «ζωτικού χώρου», την οποία επεξεργάστηκε και ανέπτυξε ο γεωπολιτικός Καρλ Χαουσχόφερ, χρησιμοποίησε στην πολιτική του σκέψη ο Αδόλφος Χίτλερ, οπαδός του «κοινωνικού δαρβινισμού». Βέβαια, ο ίδιος ο Ράτζελ είχε δηλώσει ότι η Γερμανία δεν έχει να κερδίσει τίποτα από την συνένωση όλων των Γερμανών που ζούσαν στην Αυστρία, την Ελβετία ή τις χώρες της Βαλτικής! Όμως ο Φύρερ δικαιολόγησε την επίθεση στην Πολωνία και τις διεκδικήσεις του για το Νταντσίχ, στην «έλλειψη ζωτικού χώρου» και στην αναγκαιότητα της ένωσης όλων των Γερμανών υπό το Γ΄ Ράιχ.6 Νωρίτερα, ο Κάιζερ επηρεασμένος βαθιά από τον Ράτζελ (αλλά και από τον Μάχαν) προσπάθησε να μετατρέψει τη Γερμανία σε ισχυρή ναυτική δύναμη, ώστε να δημιουργήσει μια αληθινή αυτοκρατορία. Η προσπάθειά του απέτυχε με τις γνωστές επιπτώσεις για την απαρχή αλλά και έκβαση του Α΄ παγκοσμίου πολέμου. Τέλος, η ψυχροπολεμική κατάσταση όπου η Σοβιετική Ένωση και η Αμερική παρέμειναν υπερδυνάμεις, ενώ η Μεγάλη Βρετανία έπαψε να είναι σημαντικός γεωπολιτικός παίκτης και πραγματικά «συρρικνώθηκε», αποτελούν μια «δικαίωση» των θεωριών 6

Βλ. Weinberg, G. (2010). Hitler's Foreign Policy 1933-1939: The Road to World War II, (New York: Enigma).

11

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

του Ράτζελ. Οι θεωρίες του επιβεβαιώνονται και με το σημερινό status quo, όπου η Ρωσία έχει απολέσει τη ναυτική της δύναμη και σημαντικό μέρος της χερσαίας, αφήνοντας την Αμερική ως μοναδική υπερδύναμη.

Τζόναθαν Ρούντολφ Κιέλεν Ο Σουηδός γεωγράφος, πολιτικός και πολιτικός επιστήμονας Τζόναθαν Ρούντολφ Κιέλεν (1864-1922) αποτελεί το δημιουργό της έννοιας/όρου της «γεωπολιτικής»7, που σύμφωνα με τη θεωρία του αποτελεί «σύμβουλο του κράτους» και από την οποία πηγάζουν οι υπόλοιπες πολιτικές εκφάνσεις. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Κιέλεν για να περιγράψει τις βάσεις της εθνικής ισχύος και οδήγησε στη δημιουργία μιας ιδιαίτερης επιστήμης, που κάποιοι την κατατάσσουν στις πολιτικές επιστήμες και κάποιοι άλλοι στις «πρακτικές και εφηρμοσμένες», τονίζοντας ότι η μεθοδολογία της εκπορεύεται από τα μαθηματικά και τη γεωγραφία. Γεννήθηκε στις 13 Ιουνίου 1864 στο Τόρσο της Σουηδίας, όταν αυτή είχε ακόμα την πρωτοκαθεδρία στη Σκανδιναβία και έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο στα ευρωπαϊκά δρώμενα. Όμως έζησε και στοχάστηκε στην περίοδο που οι εθνικιστικές τάσεις στην Ευρώπη οδηγούσαν τη χώρα του με μαθηματική ακρίβεια σε κατακερματισμό και γεννιόντουσαν άλλες ενδιαφέρουσες θεωρίες, όπως αυτή του παγγερμανισμού. Η αποικιοκρατία, η επικράτηση των «μεγάλων δυνάμεων» με περαιτέρω διείσδυση στις μικρότερες και ο κατακερματισμός άλλων δυνάμεων μεσαίου βεληνεκούς (όπως η χώρα του), τον προβλημάτισε και ο Σουηδός γεωγράφος και πολιτικός προσπάθησε να εξηγήσει το φαινόμενο, όπως θα δούμε παρακάτω. Αφού ολοκλήρωσε το γυμνάσιο στην πόλη Σκάρα το 1880, αποφάσισε να ασχοληθεί με τις πολιτικές επιστήμες αλλά και την πολιτική. Έτσι συνέχισε τις σπουδές του στο σπουδαίο πανεπιστήμιο της Ουψάλα από όπου πήρε τόσο το βασικό του πτυχίο στη γεωγραφία όσο και τους μεταπτυχιακούς του τίτλους με διδακτορικό το 1891. Ήδη από το 1890 είχε αρχίσει να διδάσκει ως βοηθός καθηγητή, θέση που διατήρησε μέχρι το 1893. Παράλληλα από το 1891 άρχισε να διδάσκει και στο πανεπιστήμιο του Γκέτεμποργκ, στο οποίο δίδαξε πολιτικές επιστήμες και στατιστική επί εικοσιπέντε

7

Agnew, J. (1998). Geopolitics: Re-visioning World Politics (London: Routledge), 5.

12

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

έτη, αφού από το 1901 είχε γίνει και καθηγητής της αντίστοιχης έδρας. Το 1916 ανέλαβε την σημαντικότατη έδρα της δημόσιας διοίκησης στο πανεπιστήμιο της Ουψάλα. Παράλληλα με τις ακαδημαϊκές του επιτυχίες εξελέγη δυο φορές βουλευτής, με το συντηρητικό, φιλομοναρχικό κόμμα. Η πρώτη του θητεία διήρκεσε από το 1905 έως το 1908 και η δεύτερη από το 1911 έως το 1917. Στις 14 Νοεμβρίου 1922 ο ιδιαίτερα δημοφιλής καθηγητής πέθανε στην Ουψάλα. Το 1898 ως αποτέλεσμα της πρώτης μεγάλης οικονομικής ύφεσης, οργανώθηκαν στη Σουηδία συνδικάτα και ιδρύθηκε το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, ενώ οι Νορβηγοί άρχισαν να ζητούν ανεξαρτησία, κάτι το οποίο πέτυχαν το 1905. Σε αυτή την περιρρέουσα ατμόσφαιρα ο Κιέλεν, που ήταν από νωρίς σημαντικό στέλεχος του συντηρητικού κόμματος και πολέμιος της νορβηγικής ανεξαρτησίας, έγραψε ένα άρθρο που πραγματεύεται την πολιτικο-οικονομική κατάσταση και τα σύνορα της χώρας του, στο οποίο εισάγει για πρώτη φορά τον όρο «γεωπολιτική». Για τον Σουηδό γεωγράφο, που ήταν μαθητής του επίσης Γερμανού γεωγράφου και πολιτικού επιστήμονα, Φρήντριχ Ράτζελ, «τα κράτη, όπως ακριβώς πράττουν τα ζώα στη δαρβινική θεωρία, ανταγωνίζονται με έπαθλο την επιβίωση». Επίσης «τα κράτη έχουν σύνορα, πρωτεύουσα, επικοινωνιακές γραμμές, αλλά και συνείδηση και πολιτισμό». Για να εξηγήσουμε εν τάχυ τη θεωρία του Κιέλεν θα αναφερθούμε στην εξαιρετική ανάλυση του καθηγητού Κώστα Βέργου στο βιβλίο του «Γεωπολιτική των Εθνών και της Παγκοσμιοποίησης»: «Κατά τον Κιέλεν, γεωπολιτική είναι η μελέτη του κράτους ως γεωγραφικού οργανισμού ή ως φαινομένου στο χώρο. Ακριβέστερα, το κράτος είναι ο φορέας της εδραίωσης του και της ανάπτυξής του στο χώρο (geopolitik), ο φορέας της δημογραφικής ζωτικότητας του έθνους (demopolitik), ο φορέας του οικονομικού του δυναμισμού (ekopolitik), ο φορέας του κοινωνικού του δυναμισμού (sociopolitik) και τέλος, ο φορέας της πολιτικής του ισχύος, που είναι η ισχύς της κυβέρνησης του και του θεσμικού πλαισίου που η κυβέρνηση διαμορφώνει (kratopolitik)».8 Ο Κιέλεν υποδιαιρεί επιπλέον τη γεωπολιτική σε «τοποπολιτική» - “topopolitik”, φυσιοπολιτική – “physiopolitik” και «μορφοπολιτική» - “morphopolitik”. Οι πρώτοι δυο όροι αναφέρονται στη θέση και τις περιοχές του κράτους, ενώ ο τρίτος στη μορφή του. Τις ιδέες του, ο Σουηδός γεωγράφος κατέγραψε στο βιβλίο του «Εισαγωγή στη Σουηδική Γεωγραφία» (1900) και κυρίως στο κλασικό πλέον «Der Staat als Lebensform» («Το κράτος ως ζων οργανισμός», 1916). Στο τελευταίο, παρουσιάζει μια ολοκληρωμένη πολιτική θέση και αναπτύσσει αρκετές ιδέες που επηρέασαν τους μετέπειτα γεωπολιτικούς επιστήμονες. Συνδέοντας το «Ράιχ» (αυτοκρατορία) με το «Ράουμ» (χώρος, αργότερα «ζωτικός χώρος» - “lebensraum”) έδωσε το έναυσμα στο Χαουσχόφερ να θεμελιώσει τη θεωρία του «ζωτικού χώρου», που χρησιμοποίησε ο Χίτλερ για να δικαιολογήσει την ιμπεριαλιστική πολιτική του. Το «Ράιχ» εξυπηρετεί το «Φολκ», δηλαδή το λαό, ο οποίος έχει ίδια καταγωγή και συγγένεια αίματος. Το κράτος είναι ανθρωποκεντρικό και έχει κοινωνική και πολιτιστική ευαισθησία, αφού εν τέλει «η ζωή 8

Βέργος, Κ. (2004). Γεωπολιτική των Εθνών και της Παγκοσμιοποίησης (Αθήνα: Παπαζήσης), 37

13

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

ενός κράτους βρίσκεται στα χέρια των ατόμων». Σύμφωνα με τα κελεύσματα του Σουηδού πολιτικού επιστήμονα, το κράτος πρέπει να εισχωρήσει στην κοινωνία και να αφομοιώσει διάφορες πτυχές της ζωής, δίνοντας στον πολίτη βελτιωμένο βιοτικό επίπεδο και εν γένει οικονομική ευημερία. Βέβαια, το κράτος πρέπει να εξεταστεί τόσο στις εσωτερικές του δομές (λογική, νομιμότητα, κοινωνική οργάνωση), όσο και στις εξωτερικές του (διεθνής ισχύς, ιστορική/ διαχρονική αξία). Στα πλαίσια της δημιουργίας των διεθνών αγορών, αληθινά ισχυρός είναι, σύμφωνα με τον Κιέλεν, ο «αυτάρκης». Η αυτάρκεια (“haushalt”) επιτυγχάνεται με άμεσο ή έμμεσο έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών. Παρόλη την εξ’ όψεως ρατσιστική και επιθετική θεωρία, ο Κιέλεν ήταν υπέρμαχος μιας γραφειοκρατίας και ενόπλων δυνάμεων που «εξημερώνουν» το λαό και προσπαθούν για την παγκόσμια ειρήνη. Συνεπώς σε αντίθεση με άλλους αναλυτές που έβλεπαν το κράτος ως μια οντότητα που ερχόταν σε σύγκρουση με την κοινωνία, ο Κιέλεν πρέσβευε τη σύνθεση της κοινωνίας και του κράτους. Ο συνδυασμός της δαρβινικής θεωρίας τον Κιέλεν να υποστηρίξει τη δημιουργία μιας γερμανικής αυτοκρατορίας στην Ευρώπη που θα βοηθούσε τα λιγότερο ισχυρά κράτη να επιβιώσουν!9 Παρότι εθνικιστής, έβλεπε τη Σουηδία να επιβιώνει μέσα από ένα παγγερμανικό μόρφωμα και κατηγορείται από πολλούς ότι έγινε «βασιλικότερος του βασιλέως», ρίχνοντας νερό στο μύλο του γερμανικού εθνικισμού. Στο βιβλίο «Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Σήμερον» που έγραψε με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1914, ο Κιέλεν αναλύει την υπεροχή των γερμανικών ιδεών της πειθαρχίας, πίστης, εμμονής στο σκοπό, τάξης και ασφάλειας με κάθε τίμημα που πρέσβευε η Γερμανία σε σχέση με τις φιλελεύθερες γαλλικές ιδέες του διαφωτισμού για «ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα». Ως εκ τούτου ο Κιέλεν προέβλεψε λάθος ότι ο Μέγας Πόλεμος θα έληγε με γερμανική νίκη. Συνοψίζοντας, ο Κιέλεν προσπάθησε να αλλάξει τις πολιτικές/κοινωνικές επιστήμες δίνοντας έμφαση στην σύνθεση του κράτους και της κοινωνίας και επιπλέον προσπάθησε να χρησιμοποιήσει την επιστήμη για να επηρεάσει τόσο την κοινωνία, όσο και την πολιτική. «Συντηρητικός εκσυγχρονιστής», προσπάθησε να διατηρήσει τη συντηρητική σουηδική κοινωνία χρησιμοποιώντας σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες, αλλά άθελά του το μεγαλύτερο μέρος της θεωρίας του, είτε άμεσα, είτε έμμεσα – μέσω του Χαουσχόφερ – χρησιμοποιήθηκε για τη δικαιολόγηση των ναζιστικών πολιτικών εντός και εκτός των συνόρων. Η σημαντικότερη συμβολή του στη σύγχρονη στρατηγική σκέψη είναι η επινόηση αλλά και η θεμελίωση της γεωπολιτικής, μιας επιστήμης συνυφασμένης με τις στρατηγικές επιλογές των κρατών και των ηγετών τους.

9

Βλ. Klein, J. (1985). “Reflections on Geopolitics: From Pangermanism to the Doctrines of Living Space and Moving Frontiers” in Zoppo, C. & Zorgbibe,C. (ed) On Geopolitics, Classical and Nuclear (The Hague: Springer), 45.

14

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

Καρλ Ερνστ Χαουσχόφερ Ο Χαουσχόφερ (1869-1946) θεωρείται ο ιδρυτής της «γεωπολιτικής επιστήμης», η οποία λόγω της χρησιμοποίησής της από τον Αδόλφο Χίτλερ, απέκτησε κακή φήμη και επί δεκαετίες δεν αναγνωριζόταν ως αναπόσπαστο τμήμα των πολιτικών επιστημών.10 Γεννήθηκε στο Μόναχο στις 27 Αυγούστου 1869 και η οικογένειά του είχε ειδικό ακαδημαϊκό βάρος, αλλά και σχέσεις με τις Καλές Τέχνες. Ο πατέρας του ήταν καθηγητής οικονομικών στο πανεπιστήμιο του Μονάχου και ο μικρός Καρλ θα ακολουθούσε σίγουρα ακαδημαϊκή καριέρα αν δεν ένιωθε έλξη για τις ένοπλες δυνάμεις. Τελικά κατάφερε να συνδυάσει και τα δυο μέσω του στρατού της Βαυαρίας. Το 1887 έγινε δεκτός στο 1ο σύνταγμα πεδινού πυροβολικού «Πρίγκιπας Αντιβασιλέας Λεοπόλδος» και στη συνέχεια φοίτησε στη στρατιωτική σχολή της Βαυαρίας, στη Σχολή Πυροβολικού και στη Βαυαρική Σχολή Πολέμου. Το 1896 παντρεύτηκε τη Μάρθα Μάγιερ Ντος. Το 1899 ανήκε ήδη στην ελίτ των επιτελικών αξιωματικών του αυτοκρατορικού στρατού του Κάιζερ και το 1903 ξεκίνησε να διδάσκει στην Βαυαρική Σχολή Πολέμου. Το Νοέμβριο του 1908 πήγε ως απεσταλμένος του γερμανικού στρατού στο Τόκυο για να εκπαιδεύσει τους Ιάπωνες στο πυροβολικό. Παράλληλα βρήκε την ευκαιρία και μελέτησε τη χώρα αυτή, ενώ ταξίδεψε αρκετά με τη γυναίκα του σε ολόκληρη την Άπω Ανατολή. Επέστρεψε στη Γερμανία τον Ιούλιο του 1910, αλλά η κατάσταση της υγείας του ήταν κακή. Υποφέροντας από διάφορες ασθένειες παρέμεινε σε αναρρωτικές άδειες επί τρία χρόνια, διάστημα στο οποίο συνέγραψε τη διατριβή του για την Ιαπωνική Αυτοκρατορία, για την οποία πήρε το διδακτορικό του τίτλο από το πανεπιστήμιο του Μονάχου. Η έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου τον επανέφερε στο στρατό με το βαθμό του ταξιάρχου. Αμέσως του ανετέθη η διοίκηση μιας ταξιαρχίας στο δυτικό μέτωπο. Το διάστημα του πολέμου απέκτησε ιδιαίτερη φιλία με ένα νεαρό Γερμανό που αργότερα θα τον βοηθούσε στις επιστημονικές εργασίες, αλλά θα έμενε στην ιστορία λόγω της υψηλής του θέσης στο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα, τον Ρούντολφ Ες. Ως στρατιωτικός ηγέτης, ο Χαουσχόφερ δε διακρίθηκε ιδιαίτερα, αφού ο πόλεμος ήταν στατικός και το δυτικό μέτωπο βρισκόταν σε τέλμα σχεδόν καθ΄όλη τη διάρκειά του.

10

Dodds, K. (2000), Geopolitics in a Changing World, (Edinburg: Pearson), 31.

15

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

Η ήττα στον Α΄ΠΠ επεξηγήθηκε από τον απόστρατο πλέον υποστράτηγο και λέκτορα (από το 1933 καθηγητή) της Γεωγραφίας στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, ως το αποτέλεσμα της άγνοιας της Γερμανικής πολιτικο-στρατιωτικής ηγεσίας σε θέματα πολιτικής γεωγραφίας, καθαρών αντικειμενικών σκοπών και γεωγραφικών σφαιρών επιρροής. Ίδρυσε το 1922 το Ινστιτούτο Γεωπολιτικής του Μονάχου και το 1924 ξεκίνησε να εκδίδει το πρώτο ίσως περιοδικό γεωπολιτικής στον κόσμο, το «Zeitschrift fur Geopolitik». Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ο Χαουσχόφερ, που δεν έγινε ποτέ ναζί, αντιμετώπισε προβλήματα γιατί η γυναίκα του ήταν εβραϊκής καταγωγής. Επίσης ο ίδιος ήταν περισσότερο «σοσιαλιστής» παρά εθνικιστής και είχε στενές σχέσεις με το Γκρέγκορ Στράσερ, που δολοφονήθηκε κατά τη «Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών», όταν ο Χίτλερ διέταξε τη φυσική εξόντωση των «επικίνδυνων» συνεργατών του! Ενώ είναι βέβαιο ότι οι θεωρίες του επηρέασαν το Χίτλερ τόσο στην πολιτική του, όσο και στη συγγραφή του “Mein kampf” («Ο αγών μου»)11, ο ίδιος πέρασε οκτώ μήνες από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, ενώ ο γιος του, επίσης ακαδημαϊκός, θεωρήθηκε ότι συμμετείχε στην απόπειρα δολοφονίας του Χίτλερ την 20η Ιουλίου 1944 και λίγο αργότερα φυλακίστηκε και εκτελέστηκε. Λίγο μετά το τέλος του πολέμου, στις 13 Μαρτίου 1946 ο «ιδρυτής» της γεωπολιτικής επιστήμης αυτοκτόνησε μαζί με τη γυναίκα του πίνοντας δηλητήριο, αφού θα δικαζόταν (άδικα) ως εγκληματίας πολέμου. Μαζί με το Γερμανό επιστήμονα πέθανε και η γεωπολιτική, η οποία όμως «αναστήθηκε» τη δεκαετία του 1970. Το έργο του Χαουσχόφερ είναι εξαιρετικής σημασίας και δίκαια θεωρείται από τους δημιουργούς της σύγχρονης στρατηγικής σκέψης. Έχοντας διαβάσει Μάχαν, Μακίντερ, Ρίτερ, Κιέλεν και Ράτζελ, χρησιμοποίησε τις ιδέες και τα επιχειρήματά τους και έφτιαξε μια καινούρια θεωρία, πλήρη και σοβαρά τεκμηριωμένη, σε βιβλία όπως η «Γεωπολιτική του Ειρηνικού Ωκεανού» (“Geopolitik des Pazifischen Ozeans”, 1924). Υιοθέτησε τη σύλληψη του Ρίτερ που δέχεται το κράτος ως ζωντανό οργανισμό, όπως και τη θεωρία του «ζωτικού χώρου» του Ράτζελ. Η επιβίωση ενός κράτους κατά το Γερμανό γεωπολιτικό εξαρτάται από την έκτασή του. Η πυκνοκατοικημένη Γερμανία όφειλε στο λαό της μια επέκταση, βασισμένη στον πολιτισμό της και τα γερμανικά φύλα που βρισκόντουσαν σε διάφορες χώρες της Ευρώπης. Συνεπώς ο Χαουσχόφερ ήταν υπέρμαχος του γερμανικού ιμπεριαλισμού. Πίστευε ότι οι μικρές χώρες και οι πολιτικές οντότητες δε θα μπορούσαν να επιβιώσουν και στα πλαίσια της ισορροπίας δυνάμεων πρότεινε ένα μοντέλο παγκόσμιας διακυβέρνησης μέσω του διαχωρισμού του πλανήτη σε τέσσερις ζώνες, όχι χωρισμένες πολιτικά (π.χ. καπιταλισμός – κομμουνισμός – φασισμός) αλλά πολιτισμικά, μέσω των «πανισμών». Συγκεκριμένα, ο «παναμερικανισμός» υπό την ηγεσία των ισχυρών Η.Π.Α. θα ήλεγχε ολόκληρη την αμερικανική ήπειρο. Ο «πανασιατισμός» με κυρίαρχη την ισχυρή πολιτισμικά και στρατιωτικά Ιαπωνία θα ήλεγχε τον ασιατικό ειρηνικό. Ο «πανσλαβισμός» υπό την αχανή Ρωσία θα ήλεγχε τη 11

Ο Χαουσχόφερ είχε αρνηθεί να κοιτάξει το βιβλίο του Χίτλερ πριν την έκδοσή του γιατί το θεωρούσε αντιεπιστημονικό! Βλ. Herwig, H. (2016). The Demon of Geopolitics: How Karl Haushofer "Educated" Hitler and Hess (Lanham: Rowman & Littlefield), 98

16

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

δυτική Ασία (όχι όμως την ανατολική Ευρώπη) και θα έβρισκε θαλάσσια δίοδο στον Ινδικό Ωκεανό. Τέλος στην Ευρώπη και την Αφρική θα κυριαρχούσε το ισχυρότερο κράτος, η Γερμανία, με τον «παγγερμανισμό».12 Μικρότερα κράτη θα λειτουργούσαν είτε ως «μαξιλάρια» ανάμεσα στους τέσσερις ισχυρούς, είτε θα δενόντουσαν υποχρεωτικά στο «άρμα» των μεγάλων κρατών, ακόμα και αν δε συγχωνευόντουσαν εντελώς. Είναι προφανές ότι ο Χαουσχόφερ ήταν από τους πρώτους που μίλησαν για «Ευρασία» και θεωρούσε ως απαραίτητη τη συμμαχία με τη Ρωσία13, κάτι που φυσικά δεν είχε καμία σχέση με τα πιστεύω και την πολιτική του Χίτλερ. Θεωρούσε ότι στην ηπειρωτική Ευρώπη θα επικρατούσε εύκολα η Γερμανία, αλλά ότι ήταν ευκολότερο να συντριβεί η Βρετανική αυτοκρατορία, παρά η Ρωσία. Στη στρατηγική του θεώρηση φαίνεται η κατ’ αρχάς συμφωνία του με τον Μακίντερ για την ύπαρξη μιας ιδιαίτερα σημαντικής «κεντρικής γης», την οποία ήθελε να μοιραστεί η Γερμανία κερδίζοντας τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης με τη Ρωσία που θα επέκτεινε τον έλεγχό της προς Nότον. Γνωρίζοντας και τη θεωρία του Μάχαν, ο Χαουσχόφερ πρότεινε την απόκτηση αξιόλογου πολεμικού ναυτικού αλλά και τη συμμαχία με τις ναυτικά ισχυρές Ιαπωνία και Ιταλία, που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην προστασία της «χερσαίας» Γερμανίας και να εκμηδενίσουν τα πλεονεκτήματα της «θαλασσοκράτειρας» Μεγάλης Βρετανίας. Στο επίπεδο της γεωοικονομίας, απορρίπτοντας το μοντέλο της ελεύθερης αγοράς, ο Χαουσχόφερ προτείνει την «αυτάρκεια» των τεσσάρων ζωνών, δηλαδή ανεξάρτητες οικονομίες με προστατευτισμό σε αυτές τις περιοχές, ώστε ο οικονομικός ανταγωνισμός να μη διαταράξει την παγκόσμια ειρήνη. Ο Χίτλερ υιοθέτησε τη μισή θεωρία του Χαουσχόφερ και προσπάθησε επανειλημμένως να μη συγκρουστεί με τη Βρετανία, αλλά να φτάσει σε ένα μοντέλο παγκόσμιας κυριαρχίας, προσφέροντας μια σημαντική θέση στην Αγγλία και διαλύοντας τη Ρωσία, κάτι που δεν πέτυχε μια που τόσο η Ρωσία όσο και η Αγγλία βρέθηκαν στο αντίπαλο στρατόπεδο. Ο Χαουσχόφερ θεωρούσε ότι ο Χίτλερ ήταν ερασιτέχνης της γεωπολιτικής, χρησιμοποιούσε απλά εκφράσεις για να δώσει επιστημονικό χρώμα στις θεωρίες του και ότι από το ναζιστικό κόμμα μόνο ο Κονσταντίν φον Νώυραθ και ο Ρούντολφ Ες κατανοούσαν τη γεωπολιτική θεωρία και παγκόσμια κατάσταση.

12

Danielsson, S. (2011) “Pan-nationalism reframed: nationalism, ‘diaspora’, the role of the ‘nation-state’ and the global age” in Halikiopoulou, D. & Vasilopoulou, S. (eds). Nationalism and Globalisation (London: Routledge), 52.

13

Weinberg, G. (1954). Germany and the Soviet Union 1939-1941. (Leiden: E.J.Brill), 123.

17

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

Άλφρεντ Θέιερ Μάχαν Ο Αμερικανός ναυτικός ιστορικός Μάχαν (1840-1914) αποτελεί τον μεγαλύτερο θεωρητικό της ναυτικής ισχύος και η σημερινή παντοδυναμία των Η.Π.Α. οφείλεται εν μέρει στην υιοθέτηση και εφαρμογή των θεωριών του. Γεννήθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1840 στο Ουέστ Πόιντ όπου ο πατέρας του δίδασκε Ιστορία και Τακτική στην Αμερικανική Στρατιωτική Ακαδημία. Η εκπαίδευσή του ξεκίνησε στο σχολείο Σαιντ Τζαίημς στη Χάγκερσταουν και στο Κολέγιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Αργότερα ο νεαρός Άλφρεντ ακολούθησε στρατιωτική καριέρα αλλά προτίμησε το ναυτικό από το στρατό ξηράς. Αποφοίτησε από τη Ναυτική Ακαδημία της Αννάπολις το 1859 δεύτερος στην τάξη του, αλλά δεν ακολούθησε καμία ιδιαίτερα σημαντική ναυτική καριέρα. Στον αμερικανικό εμφύλιο πολέμησε με τη «μοίρα της Βραζιλίας» στο πλευρό των Βορείων στο στενό Πορτ Ρόγιαλ και με τις μοίρες του «Νοτίου Ατλαντικού» και «Δυτικού Κόλπου» που είχαν επιβάλει αποκλεισμό των Νοτίων. Μετά τον εμφύλιο ο Μάχαν είχε ήδη προαχθεί σε πλωτάρχη, αλλά η Αμερική προσπαθούσε να ανασυνταχθεί και να επεκταθεί εις βάρος των Ινδιάνων, με αποτέλεσμα κανείς να μη δίνει βάση στο ναυτικό που συρρικνώθηκε. Εν συνεχεία υπηρέτησε σε ναυπηγεία, στη Ναυτική Ακαδημία και πολύ λίγο σε πλοία όπως το “USS Wachusett”, το οποίο κυβέρνησε το 1884. Δυο χρόνια αργότερα, ο Μάχαν που φανερά προτιμούσε τις «υπηρεσίες ξηράς» από τα πλοία, ανέλαβε καθήκοντα εκπαιδευτού Ναυτικής Ιστορίας και Τακτικής στην άρτι ιδρυθείσα Ναυτική Σχολή Πολέμου του Νιούπορτ. Το 1890 εξέδωσε το «ευαγγέλιο της ναυτικής ισχύος», το περίφημο σύγγραμμα «Η Επιρροή της Ναυτικής Ισχύος στην Ιστορία 1600-1783» (“The Influence of Sea Power Upon History 1600 – 1783”) που αποτελεί μια συρραφή των διαλέξεών του στην Ακαδημία. Σχεδόν αμέσως έγινε το κλασσικό θεωρητικό βιβλίο για τη θαλάσσια στρατηγική και συμπληρώθηκε δυο χρόνια αργότερα με το βιβλίο «Η Επιρροή της Ναυτικής Ισχύος

18

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

στη Γαλλική Επανάσταση και Αυτοκρατορία» (“The Influence of Sea Power Upon the French Revolution and Empire”). Μετά από σύντομη μετάθεση σε πολεμικό πλοίο (1892-1893) ο Μάχαν επέστρεψε στην Ναυτική Σχολή Πολέμου ως Διοικητής. Πριν αποστρατευτεί κυβέρνησε για λίγο το “USS Chicago” με το οποίο μετέβη στο Σαουθάμπτον τον Ιούλιο του 1893 όπου οι Βρετανοί τον τίμησαν για το σημαντικό συγγραφικό του έργο. Τον Μάχαν τίμησαν σε αυτή την επίσκεψη η Βασίλισσα Βικτωρία, ο πρίγκιπας της Ουαλίας και ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β΄ ενώ του απονεμήθηκαν διπλώματα από τα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Καίμπριτζ. Το 1898 και αφού είχε αποστρατευτεί από τη Ναυτική Σχολή Πολέμου, ανακλήθηκε στην ενεργό δράση ως μέλος του Ναυτικού Συμβουλίου κατά τον ισπανοαμερικανικό πόλεμο. Το 1899 αντιπροσώπευσε τις Η.Π.Α. στη Διάσκεψη της Χάγης και το 1902 έγινε Πρόεδρος της Αμερικανικής Ένωσης Ιστορικών, ενώ του απενεμήθη τιμητικά ο βαθμός του υποναυάρχου. Πέθανε την 1η Δεκεμβρίου 1914 στο Ναυτικό Νοσοκομείο της Ουάσιγκτον, από καρδιακή ανεπάρκεια. Πριν αφήσει την τελευταία του πνοή είχε τιμηθεί από αμερικανικά πανεπιστήμια όπως το Χάρβαρντ και το Γέηλ και συγγράψει πληθώρα έργων, εκ των οποίων το πλέον αξιόλογο είναι η «Ναυτική Ισχύς στον Πόλεμο του 1812» (“Sea Power in its Relation to the War of 1812”). Η θεωρία του Μάχαν είναι απλή και μπορεί να συνοψιστεί στη λέξη «θαλασσοκρατία». Σύμφωνα με τον συγγραφέα καμία χώρα δε μπορεί να θεωρηθεί παγκόσμια δύναμη αν δεν έχει ναυτικό για προβολή ισχύος και παρουσία σε όλο τον κόσμο. Με την «διπλωματία των κανονιοφόρων» μπορεί να πετύχεις στόχους εξωτερικής πολιτικής και σημαντικές συμφωνίες, με κλασσικό παράδειγμα την εμφάνιση της μοίρας του ναυάρχου Πέρρυ στην Ιαπωνία.14 Επιπλέον, δεν πρέπει, σύμφωνα με τον Μάχαν, να αναλώνεται το ναυτικό σε άμυνα λιμένων και παράκτιων περιοχών. Αυτοί είναι τομείς που πρέπει να αναλάβουν άλλοι (την εποχή του, ο στρατός και αργότερα το λιμενικό σώμα). Στόχος του ναυτικού είναι ο έλεγχος των θαλασσίων οδών που επιτυγχάνεται με πολλά, μεγάλα και ισχυρά πλοία σε όλη την υδρόγειο. Ο έλεγχος της θάλασσας επιβάλλει αποκλεισμούς στους αντιπάλους αλλά και αφήνει το εμπόριο ανενόχλητο για τη χώρα που τον πετυχαίνει. Είναι ο τρόπος με τον οποίο ένα νησί (Αγγλία) κατόρθωσε να γίνει η μεγαλύτερη αυτοκρατορία του κόσμου. «Η βύθιση κάποιων πλοίων ή νηοπομπών δεν καταστρέφει την οικονομία του εχθρικού έθνους. Απαιτείται έλεγχος της θάλασσας σε τέτοιο βαθμό που ο εχθρός να φοβάται να πλεύσει…» Για τον πλήρη έλεγχο των θαλασσών απαιτείται κατά τον Μάχαν και η δημιουργία ναυτικών βάσεων σε απομακρυσμένα μέρη, σχεδόν σε όλο τον κόσμο. Για αυτό το λόγο πρότεινε τη δημιουργία βάσεων στην Κούβα, τη Χαβάη και τις Φιλιππίνες ενώ πρότεινε και τη διόρυξη του ισθμού του Παναμά για να συνδέονται εύκολα δια θαλάσσης οι δυο αμερικανικές ακτές. Τέλος σύμφωνα με τον Αμερικάνο θεωρητικό παρότι είναι απαραί14

Βλ. Mahan, A.T. (1890). “The Influence of Sea Power Upon History 1660 – 1783” in Jablonsky, D. (ed).

(1999). Roots of Strategy Book 4 (Mechanicsburg: Stackpole)

19

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

τητη η ναυτική παρουσία σε όλο τον κόσμο, σε περίπτωση ναυτικού πολέμου, ο στόλος πρέπει να είναι συγκεντρωμένος κατά τις ναυμαχίες και «να μην μοιράζεται ποτέ σε δυο σημεία»! Μια εσφαλμένη εκτίμηση του Μάχαν ήταν ότι «σε περίπτωση πολέμου τα κράτη που διαθέτουν κατώτερους στόλους του αντιπάλου πρέπει να αφήνουν το στόλο τους σε ένα ‘απόρθητο’ λιμένα και έτσι να αναγκάζουν τον εχθρό να τον φρουρεί συνεχώς για να μη διαφύγει». Παραβιάζοντας την δικιά του αρχή περί «θαλασσίων οδών» ο Μάχαν έδωσε μια καταστρεπτική συμβουλή/συνταγή που ακολούθησαν οι Γερμανοί στον Α΄ και οι Ιταλοί στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ειδικότερα οι Γερμανοί, αν είχαν μελετήσει τον Μάχαν σε βάθος, θα καταλάβαιναν ότι λόγω γεωγραφίας δεν υπήρχε περίπτωση να γίνουν ποτέ ναυτική δύναμη και δε θα προέβαιναν στο τεράστιο ναυτικό εξοπλιστικό τους πρόγραμμα προ του Α΄ΠΠ. Το έργο του Μάχαν παρουσιάζει δυο προβλήματα. Το πρώτο, που αφορά την «Επιρροή της Ναυτικής Ισχύος στην Ιστορία 1600-1783» είναι ότι δεν έχει συνέχεια, μια που αποτελεί συρραφή διαλέξεων. Το δεύτερο είναι ότι, γενικά γράφει ιδιαίτερα περίπλοκα και μερικές φορές ακόμα και απλές έννοιες καθίστανται δυσνόητες λόγω του τρόπου γραφής τους. Ο Μάχαν έχει κατηγορηθεί ότι έχει παραλείψει την αναφορά σε μεγάλες δυνάμεις που ανέπτυξαν αυτοκρατορίες χωρίς να διαθέτουν ναυτική ισχύ, όπως η Αυστρουγγαρία και η Ρωσία. Σύμφωνα επίσης με το Μάχαν, ο Μέγας Ναπολέων, ηττήθηκε λόγω ναυτικών αποκλεισμών και της αναγκαστικής στροφής του εναντίον της Ρωσίας, κάτι το οποίο αμφισβητείται έντονα, αφού ο Γάλλος αυτοκράτορας έφθασε στο ζενίθ όταν η Βρετανία είχε απόλυτη ναυτική κυριαρχία. Τα προαναφερθέντα «λάθη» και η ύπαρξη «μη ναυτικών» δυνάμεων δεν αναιρούν τα επιχειρήματα του Μάχαν.15 Στην ιστορία συγκρούσεων ναυτικών και «μη ναυτικών» δυνάμεων, σχεδόν πάντα επικράτησαν οι ναυτικές. Η «χερσαία» Σπάρτη στον Πελοποννησιακό πόλεμο και η «χερσαία» Ρώμη στους Καρχηδονιακούς πολέμους επικράτησαν όταν έφτιαξαν ισχυρό ναυτικό. Η σημερινή πραγματικότητα επιβεβαιώνει απόλυτα τον Μάχαν. Η προφητεία του «ευαγγελιστή της ναυτικής ισχύος» περί απολύτου ελέγχου των θαλασσίων οδών ήταν σωστή. Οι Η.Π.Α. έχοντας εφαρμόσει απόλυτα τις θεωρίες του έχουν βάσεις σε όλο τον κόσμο, μακράν το μεγαλύτερο και καλύτερα εξοπλισμένο ναυτικό και αποτελούν τη μοναδική υπερδύναμη στον πλανήτη. Ακόμα και στις μέρες μας φαίνεται ότι ο Πρόεδρος Μπους χρησιμοποίησε τα λόγια του Μάχαν: «Ο εχθρός πρέπει να καταπολεμηθεί όχι έξω από τα λιμάνια μας, αλλά όσο γίνεται πιο μακριά από τις ακτές μας»!

15

Κυριακίδης, Κ. (2012). «Από τον Μάχαν στον Κόρμπετ: Θεωρίες Ναυτικής Ισχύος και Διαχρονική Εφαρμογή Ναυτικής Στρατηγικής στις Ελληνικές Θάλασσες», Διακλαδική Επιθεώρηση, Τεύχος 22 – Νοέμβριος 2011/Φεβρουάριος 2012.

20

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

Χάλφορντ Τζον Μακίντερ Ο Βρετανός γεωγράφος Χάλφορντ Τζον Μακίντερ (1861-1947) με τη θεωρία του της «Κεντρικής Γης» (“Heartland”) έγινε ένας από τους πλέον διάσημους θεωρητικούς της στρατηγικής, δίνοντας νέα ώθηση και διάσταση στη γεωπολιτική και επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές αποφάσεις και τις ιστορικές εξελίξεις του αιώνα μας. Γεννήθηκε στο Γκαίνσμπορο του Λίνκολνσερ στις 15 Φεβρουαρίου 1861 και ήταν γιος γιατρού. Από ηλικία εννέα ετών μιλούσε γαλλικά και έχοντας οικονομική άνεση ξεκίνησε τις σπουδές του στην Οξφόρδη (Κολλέγιο Έπσομ το 1874 και Κράιστ Τσερτς το 1880). Σπούδασε φυσικές επιστήμες και κυρίως βιολογία, παίρνοντας το πτυχίο του το 1883. Τον επόμενο χρόνο πήρε ένα ακόμα πτυχίο, αυτή τη φορά στη σύγχρονη ιστορία, δείχνοντας το πολυποίκιλο ταλέντο του. Έγινε γρήγορα Πρόεδρος της Λέσχης της Οξφόρδης, μια θέση που του προσέδωσε ιδιαίτερη αίγλη, και το 1886 παρακολούθησε το κολέγιο Ίννερ Τεμπλ του Λονδίνου σπουδάζοντας νομικά, αποκτώντας το δικαίωμα να παρίσταται στα ανώτατα δικαστήρια της χώρας. Την επόμενη χρονιά έγινε έκτακτος καθηγητής στο «καινούριο» μάθημα της γεωγραφίας στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, με συμβόλαιο 300 λιρών το χρόνο για πέντε χρόνια. Το 1889 παντρεύτηκε την Έμιλυ Κάθρην Τζίνσμπουργκ.

To 1892 συνέδραμε στην ίδρυση του πανεπιστημίου του Ρήντινγκ και την επόμενη χρονιά στην ίδρυση της Γεωγραφικής Ένωσης. Το 1899 η συνεργασία του πανεπιστημίου με τη Βασιλική Εταιρία Γεωγραφίας οδήγησε στη δημιουργία της Σχολής Γεωγραφίας του πανεπιστημίου με πρώτο διευθυντή τον Μακίντερ. Το ίδιο έτος οργάνωσε και οδήγησε μια εξερευνητική αποστολή στην ανατολική Αφρική, όπου αναρριχήθηκε στο όρος της Κένυα – εκεί ανακάλυψε και ένα είδος κουκοβάγιας-αετού που πλέον φέρει το όνομά του! Το 1902 εκδόθηκε το περίφημο «Η Βρετανία και οι βρετανικές θάλασσες» (“Britain and the British Seas”) στο οποίο ο Μακίντερ εξηγούσε το ρόλο της γεωγραφίας στην πολιτική και την ιστορία. Δυο χρόνια αργότερα διορίστηκε διευθυντής της επίσης νεοϊδρυθείσας Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Λονδίνου (“London School of Economics”). Υπήρξε πολιτικά συντηρητικός και ιμπεριαλιστής, έχοντας υπο-

21

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

στηρίξει με μεγάλη θέρμη τη δημιουργία και διατήρηση των βρετανικών αποικιών. Εξελέγη δυο φορές βουλευτής της περιφέρειας Κάμλαχι της Γλασκόβης (1910, 1918). Το 1919-1920 διετέλεσε Ανώτατος Επίτροπος της Βρετανίας στη Ρωσία κατά τον εμφύλιο. Επιστρέφοντας στο Λονδίνο, δέχθηκε τον τίτλο του «ιππότη» από τη Βασίλισσα. Από το 1923 που σταμάτησε την ακαδημαϊκή του καριέρα και μέχρι το 1945, διατήρησε τη θέση του Πρόεδρου της Αυτοκρατορικής Ναυτιλιακής Επιτροπής. Παράλληλα από το 1926 έως το 1931 διετέλεσε Πρόεδρος της Αυτοκρατορικής Οικονομικής Επιτροπής. Μέσα στις διακρίσεις που γνώρισε, ξεχωρίζει η αναγόρευσή του σε σύμβουλο του Στέμματος (1926), η απονομή από τη Βασιλική Γεωγραφική Εταιρία του «Μεταλλίου του Ευεργέτη» και η απονομή από την Αμερικανική Γεωγραφική Εταιρία του «μεταλλίου Τσαρλς Ντέιλυ». Πλήρης ημερών και αναγνωρίσεως πέθανε στο Πάρκστον του Ντόρσετ σττις 6 Μαρτίου 1947.

Απεικόνιση σε χάρτη της γεωπολιτικής θεωρίας του Μακίντερ

Ο Μακίντερ και άλλοι μεγάλοι θεωρητικοί της στρατηγικής όπως ο Μάχαν διέκριναν τη στενότατη σχέση της γεωγραφίας με την τεχνολογία και την πολιτική. Θεώρησε ότι υπάρχουν δυο είδη ισχύος, η ναυτική και η χερσαία. Η ναυτική ισχύς, που φυσικά είχε ως κύριο εκφραστή τη Βρετανική Αυτοκρατορία και ως δευτερεύοντα την Αμερική, αντιστοιχεί σε χώρες που έχουν βιοτεχνία και εμπόριο και είναι εκ των πραγμάτων πιο δημοκρατικές. Η χερσαία ισχύς, που είχε ως κύριους εκφραστές τη Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση, αντιστοιχεί σε χώρες με γεωργία και πρωτογενείς πλουτοπαραγωγικές πηγές και που συνήθως έχουν πιο απολυταρχικούς προσανατολισμούς. Επιπλέον, ο Μακίντερ παρατήρησε ότι οι κεντρικές περιοχές της Ευρασίας ήταν χιλιάδες χρόνια αποκομμένες από τον υπόλοιπο κόσμο και έμεναν ανεκμετάλλευτες, αφού το σύστημα

22

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

των ποτάμιων μεταφορών τους δεν είχε ως απόληξη καμία μεγάλη ανοικτή θάλασσα (αντ’ αυτού καταλήγουν είτε στην κλειστή Κασπία Θάλασσα είτε στον παγωμένο Αρκτικό Ωκεανό). Σε κάθε περίπτωση αυτός που έλεγχε τις θαλάσσιες οδούς έλεγχε και την ευρύτερη περιοχή, μέχρι τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου που θα καθιστούσε ευκολότερη και γρηγορότερη τη χερσαία πρόσβαση και μεταφορά. Το 1904 στο άρθρο του «Ο γεωγραφικός άξονας της ιστορίας» (“The Geographical Pivot of History”) υποστήριξε για πρώτη φορά ότι οι πεδιάδες της ανατολική Ευρώπης και της Σιβηρίας αποτελούν μια ιδιαίτερα νευραλγική περιοχή, την οποία ονόμασε «Κεντρική Γη» (“Heartland”). Η περιοχή αυτή διαθέτει κατά τον Μακίντερ ανεξάντλητους φυσικούς πόρους και κεντρική θέση που με το μελλοντικό εκτεταμένο σιδηροδρομικό δίκτυο την καθιστούν τη σημαντικότερη περιοχή του πλανήτη. Σε αυτή την περιοχή «μια χερσαία δύναμη που κυριαρχεί τοπικά μπορεί να απαγορεύσει όλες τις πιθανές ενέργειες της θαλάσσιας δύναμης». Γύρω από την Κεντρική Γη βρίσκεται ένας ευρασιατικός «εσωτερικός δακτύλιος» (“interior ring”) που περιλαμβάνει την Κίνα, την Ινδία, την Τουρκία και τη Γερμανία. Το σύνολο της ξηράς που ξεκινά από το δυτικότερο άκρο της Ευρώπης και εκτείνεται ως την Αμερική, την Αφρική και την Άπω Ανατολή, είναι σχεδόν ενωμένο και μπορεί να θεωρηθεί ως μια «Παγκόσμια Νήσος» (“World Island”). Αντίστοιχα με την Παγκόσμια Νήσο, οι θάλασσες που την περιβάλλουν μπορούν ενοποιημένες να θεωρηθούν ως «Παγκόσμιος Ωκεανός» (“World Ocean”). Σύμφωνα λοιπόν με τη θεωρία του Μακίντερ «όποιος κυριαρχεί στην Ανατολική Ευρώπη ελέγχει την Κεντρική Γη, όποιος κυριαρχεί στην Κεντρική Γη ελέγχει την Παγκόσμια Νήσο και φυσικά όποιος κυριαρχεί στην Παγκόσμια Νήσο, ελέγχει τον κόσμο».16 To 1919, αμέσως μετά τον Α΄ΠΠ και προσπαθώντας να επηρεάσει τις αποφάσεις της συνθήκης των Βερσαλλιών, ο Μακίντερ επανέλαβε τη θεωρία του, στο βιβλίο «Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα» (“Democratic Ideals and Reality”). Ο Μακίντερ φοβόταν τη ραγδαία άνοδο της Γερμανίας πριν το Β΄ Παγκόσμιο και της Σοβιετικής Ένωσης αμέσως μετά. Οι χερσαίες δυνάμεις θα μπορούσαν ελέγχοντας την «Κεντρική Γη» να αποκτήσουν και ναυτική δύναμη όπως έκαναν κάποτε η Σπάρτη και η Ρώμη και νίκησαν τις ναυτικές δυνάμεις της Αθήνας και της Καρχηδόνας αντίστοιχα. Για την ανάσχεση της χερσαίας δύναμης θα έπρεπε να συμπράξουν οι μεγάλες χώρες του Ατλαντικού, η Βρετανία (με τον Καναδά), η Γαλλία και οι Η.Π.Α. Την ανάγκη αυτού που έγινε αργότερα το Βορειοατλαντικό Σύμφωνο (ΝΑΤΟ) είχε θέσει επακριβώς ο Μακίντερ από το 1924. 17 Η θεωρία της «Κεντρικής Γης» επηρέασε μεταξύ άλλων το Γερμανό γεωπολιτικό Καρλ Χαουσχόφερ που την χρησιμοποίησε για να θεμελιώσει τη δικιά του θεωρία του

16

Mackinder, H. J. (1962). “The Geographical Pivot of History” in Democratic Ideals and Reality. (New York: Norton & Co), 261.

17

Flint, C. (2006). Introduction to Geopolitics, (London: Routledge), 18.

23

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

«ζωτικού χώρου», την οποία προσπάθησε να πραγματοποιήσει και εκμεταλλευτεί ο Αδόλφος Χίτλερ. Η προσπάθεια των Η.Π.Α. να δημιουργήσουν προβλήματα στις σχέσεις Σοβιετικής Ένωσης και Κίνας ήταν ευθέως επηρεασμένη από τη θεωρία του Μακίντερ. Επ’ ουδενί έπρεπε οι δυο χώρες που κυριαρχούσαν στην Ευρασία και κατείχαν την Κεντρική Γη να συμπράξουν. Επίσης οι σημαντικότατες θεωρίες του Νικόλας Σπάικμαν για «περιφερειακό δακτύλιο» (“Rimland”) και του Τζορτζ Κένναν για πολιτική αναχαίτισης της Σοβιετικής Ένωσης (“Policy of containment”) ξεκινούν έχοντας ως βάση τη θεωρία του Μακίντερ. Τέλος, ο Μακίντερ είχε πει πως ο μοναδικός τρόπος για να ελεγχθεί η Ρωσία (Σοβιετική Ένωση) είναι να διασπαστεί σε πολλές μικρές χώρες ώστε η κυριαρχία επί της «Κεντρικής Γης» να καταστεί αδύνατη. Εν κατακλείδι οι θεωρίες του Μακίντερ είναι επίκαιρες μέχρι σήμερα και δίκαια τον κατατάσσουμε σαν έναν από τους πρωτοπόρους της «γεωπολιτικής», έναν όρο που ο ίδιος απέρριπτε!18

Νικόλας Τζον Σπάικμαν Ο Ολλανδο-αμερικάνος καθηγητής και πολιτικός επιστήμονας Νικόλας Τζον Σπάικμαν (1893-1943) με τη θεωρία του «εξωτερικού δακτυλίου», επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο τη χάραξη της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής κατά τον Ψυχρό Πόλεμο. Γεννήθηκε το 1893 στο Άμστερνταμ και από μικρός ένιωθε έλξη για τα ταξίδια και είχε την τάση να κάνει «πολιτικές αναλύσεις». Όπως είναι λογικό ακολούθησε σε μικρή ηλικία το επάγγελμα του δημοσιογράφου που του εξασφάλιζε και τα δυο και από το 1913 έως το 1920 ταξίδεψε κυρίως στην Άπω Ανατολή. Στο τέλος των ταξιδιών του παρέμεινε στις Η.Π.Α. όπου ενίσχυσε την κτηθείσα πείρα με σοβαρές σπουδές κοινωνιολογίας και πολιτικών επιστημών. Αρκετοί υποστηρίζουν ότι είναι από τους πρώτους πολιτικούς επιστήμονες που μεταλαμπάδευσαν τον

18

Είναι χαρακτηριστικό ότι κάποιοι ανταγωνισμοί Μεγάλων Δυνάμεων όπως ο Βρετανο-ρωσικός, το περίφημο “Great Game” μπορούν να εξηγηθούν μόνο με βάση τη θεωρία του Μακίντερ. Βλ. Kaplan, R. (1996).

The Ends of the Earth (New York: Random), 306.

24

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

«κλασικό ρεαλισμό» από την Ευρώπη στην Αμερική, στην οποία κυριαρχούσαν ιδεαλιστικές/ουτοπιστικές θεωρίες και τάσεις. Η επίδοση και η έφεσή του, τον οδήγησαν στο επόμενο στάδιο, του καθηγητού των πολιτικών επιστημών. Το 1935 έφτασε να γίνει διευθυντής στο τμήμα Διεθνών Σχέσεων του περίφημου πανεπιστημίου του Γέηλ. Ταυτόχρονα ίδρυσε και διεύθυνε το Ινστιτούτο Διεθνών Σπουδών του εν λόγω πανεπιστημίου και διατέλεσε σύμβουλος διαφόρων υψηλά ισταμένων πολιτικών προσώπων. Το 1942 συνέγραψε το βιβλίο Αμερικανική Στρατηγική στην Παγκόσμια Πολιτική (“America’s Strategy in World Politics”). Πέθανε πρόωρα από καρκίνο στις 26 Ιουνίου 1943. Ένα χρόνο μετά το θάνατό του εκδόθηκε το περίφημο «Η γεωγραφία της Ειρήνης» (“The Geography of the Peace”), στο οποίο αναλύει τη γεωπολιτική του θεωρία, που αποτέλεσε τη βάση της «στρατηγικής της ανάσχεσης» που ακολούθησαν οι Η.Π.Α. κατά τον Ψυχρό Πόλεμο. Το συγκεκριμένο βιβλίο, αποτελεί ουσιαστικά μια συρραφή των διαλέξεών του, που επιμελήθηκε η βοηθός του, Έλεν Νικόλ. Το πιο διαδεδομένο και κλασσικό για τις πολιτικές επιστήμες τμήμα της θεωρίας του, είναι ορισμός μιας περιοχής που ονομάζει «εξωτερικό δακτύλιο» (“Rimland”) και ο οποίος περικλείει την «Κενρική Γη» (“Heartland”) του Χάλφορντ Μακίντερ, δηλαδή την περιοχή που περιλαμβάνει τις πεδιάδες της ανατολική Ευρώπης και της Σιβηρίας. Υπενθυμίζουμε ότι για τον Μακίντερ το σύνολο της ξηράς που ξεκινά από το δυτικότερο άκρο της Ευρώπης και εκτείνεται ως την Αμερική, την Αφρική και την Άπω Ανατολή, είναι σχεδόν ενωμένο και μπορεί να θεωρηθεί ως μια «Παγκόσμια Νήσος» (“World Island”) και οι θάλασσες που την περιβάλλουν μπορούν ενοποιημένες να θεωρηθούν ως «Παγκόσμιος Ωκεανός» (“World Ocean”). Σύμφωνα με τη θεωρία του Μακίντερ «όποιος κυριαρχεί στην Ανατολική Ευρώπη ελέγχει την Κεντρική Γη, όποιος κυριαρχεί στην Κεντρική Γη ελέγχει την Παγκόσμια Νήσο και φυσικά όποιος κυριαρχεί στην Παγκόσμια Νήσο, ελέγχει τον κόσμο». Ο Σπάικμαν, έχοντας ως βάση την ανωτέρω θεωρία, επεσήμανε ότι αν κάποιος ελέγχει την «Κεντρική Γη», αλλά δεν έχει διέξοδο στις θερμές θάλασσες δε δύναται να ελέγχει την «Παγκόσμια Νήσο». Συνεπώς, είναι ζωτικής σημασίας, ο έλεγχος του δακτυλίου πέριξ της «Κεντρικής Γης», του «εξωτερικού δακτυλίου», που περιλαμβάνει τα «περιφερειακά εδάφη της Ευρασίας», ήτοι τη Δυτική Ευρώπη, την Τουρκία, την Αραβική χερσόνησο, το Αφγανιστάν, το Ιράν, το Πακιστάν, την Ινδία τη νοτιοανατολική Ασία και την Ιαπωνία. Οι χώρες του «εξωτερικού δακτυλίου» εκτός της θέσης τους διαθέτουν ειδικό δημογραφικό βάρος, πλουτοπαραγωγικές πηγές και βιομηχανική ανάπτυξη. Εν κατακλείδι, η βασική θέση του Σπάικμαν έχει ως ακολούθως:

25

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

«όποιος ελέγχει τον ‘εξωτερικό δακτύλιο’ ελέγχει την Ευρασία. Όποιος ελέγχει την ευρασία, ελέγχει τον κόσμο». Για το Σπάικμαν η κυριαρχία στη θάλασσα είναι σημαντικότερη από την κυριαρχία στην ξηρά, γιατί δίνει μεγαλύτερη ευελιξία, ταχύτητα και κινητικότητα. Η κυριαρχία αυτή βοηθά και στη στήριξη των κρατών του «εξωτερικού δακτυλίου». Οι δυο σημαντικότερες συγκρούσεις του Ψυχρού Πολέμου, δηλαδή ο πόλεμος της Κορέας και ο πόλεμος του Βιετνάμ εξηγούνται αμέσως με αυτή τη θεωρία και καταλαβαίνουμε γιατί οι Η.Π.Α. επένδυσαν τόσο πολύ σε προσπάθεια, χρήμα και αίμα για να διατηρήσουν τα νότια τμήματα αυτών των κρατών υπό τη δική τους επιρροή. Επίσης καταλαβαίνουμε τη σημασία που είχε για την Αμερική η σοβιετική περιπέτεια στο Αφγανιστάν, αλλά και την ειδική αξία και σχέση που είχαν κράτη όπως η Ιαπωνία, η Τουρκία, το Ιράν και η Σαουδική Αραβία για την αμερικανική εξωτερική πολιτική που υιοθέτησε απόλυτα την γεωπολιτική θεώρηση του Σπάικμαν.19

Η θεωρία του «εξωτερικού δακτυλίου» (rimland) του Σπάικμαν ως διόρθωση/ολοκλήρωση της γεωπολιτικής θεωρίας της «κεντρικής γης» (heartland) του Μακίντερ.

Ο Ολλανδο-αμερικανός καθηγητής, θιασώτης του επιθετικού ρεαλισμού, διατύπωσε την άποψη ότι «τα κράτη υπάρχουν είτε επειδή είναι ισχυρά, είτε επειδή προστατεύονται από κάποια άλλα ισχυρά κράτη» και σε τελική ανάλυση, όποιες και να είναι η παράμετροι που καθορίζουν την ισχύ, αυτή καταλήγει στο να είναι η «ικανότητα διεξα-

19

Black, J. (2011) Geopolitics (London: Social Affairs Unit), 134-135.

26

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

γωγής πολέμου». Επιπρόσθετα, η εξωτερική πολιτική των κρατών όπως και η υψηλή τους στρατηγική καθορίζεται παράλληλα με την ισχύ τους και από τη γεωγραφία, τον μοναδικό παγκόσμια αναλλοίωτο παράγοντα. Ο Σπάικμαν επισημαίνει τη διαφορά της «στατικής» γεωγραφίας και της «δυναμικής» γεωπολιτικής, ακριβώς συνδέοντας τον ευμετάβλητο παράγοντα της ισχύος στο διεθνές σύστημα, με τη σταθερά του γεωγραφικού χώρου. Η επέκταση των κρατών κατά τον Σπάικμαν δυσχεραίνει ή σταματά από την ύπαρξη φυσικών εμποδίων, όπως οι ωκεανοί, κάτι που δημιουργεί σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα σε χώρες όπως οι Η.Π.Α. και το Ηνωμένο Βασίλειο. Ο λόγος που αυτές οι χώρες κινδυνεύουν λιγότερο είναι ότι «η επέκταση [των αναθεωρητικών κρατών] ακολουθεί τη γραμμή της ελάσσονος αντίστασης». Παρόλα αυτά, ο Σπάικμαν υπήρξε μέγας πολέμιος του απομονωτισμού, υπέρμαχος της εισόδου της χώρας του στον πόλεμο και της δημιουργίας μιας συμμαχίας που θα εξασφάλιζε τη «συλλογική άμυνα». Παρότι πέθανε πριν το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Σπάικμαν πρόλαβε να θέσει τα θεμέλια της πολιτικής της Αμερικής έναντι των ηττημένων χωρών, της Γερμανίας και της Ιαπωνίας. Όταν όλοι οι Αμερικανοί κυριολεκτικά πνίγονταν από το αίσθημα της εκδίκησης κατά των χωρών του Άξονα, ο Σπάικμαν τόνισε ότι η επιδίωξη των Η.Π.Α. θα έπρεπε να είναι η αλλαγή των καθεστώτων των δυο κρατών και όχι η ολοσχερής καταστροφή τους, αφού θα μπορούσαν να περιορίσουν άλλες δυνάμεις – δυνητικούς ηγεμόνες και να εμποδίσουν τη Σοβιετική Ένωση και μια «σύγχρονη, αναζωογονημένη και στρατιωτικά εξοπλισμένη Κίνα», από την κυριαρχία στην Ευρασία.20 Συνεπώς, ο Σπάικμαν τόνισε την αξία της ισορροπίας δυνάμεων και της έδωσε γεωπολιτικό χαρακτήρα, δίνοντας το στίγμα της πολιτικής του αυτοπεριορισμού του εθνικού συμφέροντος και θεωρώντας ότι μια κατεχόμενη Γερμανία και μια κατεχόμενη Ιαπωνία δημιουργούν υπερεξάπλωση και προβλήματα στις Η.Π.Α. Παρεμπιπτόντως και επειδή αναφέραμε την άποψη του εξαιρετικού πολιτικού επιστήμονα για την Κίνα, ο Σπάικμαν είχε «προφητεύσει» από το 1938 ότι «μετά από μισό αιώνα, οι Μεγάλες Δυνάμεις θα είναι η Σοβιετική Ένωση, η Αμερική, η Κίνα και η Ινδία»! Ο Σπάικμαν ήταν αντίθετος με οποιαδήποτε ιδέα ευρωπαϊκής ενοποίησης ή ολοκλήρωσης. Εφόσον η Αμερική προσπάθησε με δυο πολέμους να εμποδίσει τη δημιουργία ενός πανίσχυρου ευρωπαϊκού κράτους, γιατί να υποστηρίξει τη δημιουργία μιας ενοποιημένης Ευρώπης; Επίσης πίστευε εσφαλμένα ότι ο πόλεμος στον 20ο αιώνα θα ήταν «απόλυτος» και δεν υπήρχε περιθώριο για «περιορισμένους πολέμους». Μια τελευταία παρατήρηση του Σπάικμαν, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χώρα μας, είναι ότι το μέγεθος μιας χώρας αποτελεί δυνητικό μόνο παράγοντα ισχύος και ενίοτε ιστορικά αποδείχθηκε αδυναμία για κράτη που το μέγεθός τους δε συμβάδιζε με ιδεολογική, ηθική, κοινωνική και πολιτική ομοιογένεια.

20

Parker, G. (2014). Western Geopolitical Thought in the Twentieth Century (London: Routledge).

27

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η γεωπολιτική επιστήμη, επιστήμη των γεωγράφων και των πολιτικών επιστημόνων, δεν εξαντλείται με τις βασικές προσωπικότητες που αναλύσαμε. Παρότι δαιμονοποιήθηκε για τρεις δεκαετίες (1940 – 1970) έχει επιστρέψει ισχυρότερη και σημαντικότερη.21 Γάλλοι όπως ο Υβ Λακόστ, Ρώσοι όπως ο υπερεθνικιστής Αλεξάντρ Ντούγκιν και μια σειρά σπουδαίων Αμερικανών όπως ο Σαούλ Κοέν και ο Κόλιν Γκρέυ ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Ο διατελέσας και πρωθυπουργός της Τουρκίας, Αχμέτ Νταβούτογλου, με το βιβλίο του για το «Στρατηγικό Βάθος» άνετα μπορεί να θεωρηθεί ως η σημαίνουσα μορφή της γεωπολιτικής της χώρας του. Όμως όλοι «κτίζουν» πάνω στις αρχές και τις θεωρίες των θεμελιωτών της γεωπολιτικής επιστήμης, των οποίων της ζωή και το έργο θίξαμε στο παρόν κείμενο εργασίας.

21

Jones, M, Jones, R. & Woods, M. (2004). An Introduction to Political Geography: Space, Place and Politics, (London: Routledge), 4

28

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

Βιβλιογραφία 1.

Βέργος, Κ. (2004). Γεωπολιτική των Εθνών και της Παγκοσμιοποίησης (Αθήνα: Παπαζήσης)

2.

Κυριακίδης, Κ. (2012). «Από τον Μάχαν στον Κόρμπετ: Θεωρίες Ναυτικής Ισχύος και Διαχρονική Εφαρμογή Ναυτικής Στρατηγικής στις Ελληνικές Θάλασσες», Διακλαδική Επιθεώρηση, Τεύχος 22 – Νοέμβριος 2011/Φεβρουάριος 2012.

3.

Σιούσιουρας, Π. (2011). Γεωπολιτική και Ζωτικός Χώρος. Η Μικρασιατική Εκστρατεία και ο Ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων (Αθήνα: Σιδέρης).

4.

Σιούσιουρας, Π. (2011). Γεωπολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι την Κοινωνία των Εθνών. Άναρχη Διεθνής Κοινωνία και ο Θρίαμβος της Κρατικής Κυριαρχίας (Αθήνα: Σιδέρης).

5.

Agnew, J. (1998). Geopolitics: Re-visioning World Politics (London: Routledge)

6.

Black, J. (2011). Geopolitics (London: Social Affairs Unit).

7.

Dickinson, R. E. (1969). The Makers of Modern Geography. (New York: Praeger)

8.

Dodds, K. (2000). Geopolitics in a Changing World, (Edinburg: Pearson).

9.

Flint, C. (2006). Introduction to Geopolitics (London: Routledge).

10. Halikiopoulou, D. & Vasilopoulou, S. (eds). (2011). Nationalism and Globalisation (London: Routledge) 11. Herwig, H. (2016). The Demon of Geopolitics: How Karl Haushofer "Educated" Hitler and Hess (Lanham: Rowman & Littlefield).

12. Jablonsky, D. (ed). (1999). Roots of Strategy Book 4 (Mechanicsburg: Stackpole) 13. Jones, M, Jones, R. & Woods, M. (2004). An Introduction to Political Geography: Space, Place and Politics, (London: Routledge).

14. Kaplan, R. (1996). The Ends of the Earth (New York: Random) 15. Parker, G. (2014). Western Geopolitical Thought in the Twentieth Century (London: Routledge).

16. Smith, W. (1991) Politics and the sciences of culture in Germany 1840 – 1920 (New York: Oxford University Press).

17. Toal, G. (1996). Critical Geopolitics: The Politics of Writing Global Space, (London: Routledge).

18. Weinberg, G. (2010). Hitler's Foreign Policy 1933-1939: The Road to World War II, (New York: Enigma).

19. __________ (1954). Germany and the Soviet Union 1939-1941. (Leiden: E.J.Brill).

29

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

20. Weindling, P. (1989). Health, Race and German Politics between National Unification and Nazism, 1870-1945 (Cambridge: CUP).

21. Zoppo, C. & Zorgbibe,C. (eds). (1985). On Geopolitics, Classical and Nuclear (The Hague: Springer)

30

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ , Κλεάνθης Κυριακίδης

The Academy for Strategic Analyses (ASA) is an independent non-profit scientific and research institution, a think-tank, based in Athens. It was founded in 2014, by scientists from the Hellenic Armed Forces and Hellenic Security Corps, who hold a PhD or holders of other high level qualifications, with rich scientific, research and writing work and collaboration with Greek and foreign universities, research centres and institutes, in various scientific fields.

Moreover distinguished personalities from military, diplomatic and academic areas and other high-profile scientists became members of the Academy.

The main task of the ASA is the development of scientific work and activities in the field of Strategic Studies, Defense, Security and Foreign Policy, the elaboration of scientific analyses, research and studies, as well as the provision of specialized advisory and educational services in those issues, at national, European and international levels.

In this framework, the Academy's activities are developed within scientific areas, such as: (a) Analysis of strategic environment, (b) Analysis of the Defense and Security Policy, (c) System analysis, technology and economy, (d) Operational research, command and control.

The Academy will cooperate with international organizations, academic-scientific institutions and other centers of scientific research with a related object, as well as with authoritative scientists, militaries, diplomats, etc., especially in the Euro-Atlantic and the wider Mediterranean environment.

10, Feidiou str.10678 ATHENS www.acastran.org asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses

31

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 48

Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ www.acastran.org, asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses 32

ISSN: 2407-9863