Κείμενο Εργασίας 10

ISSN: 2407-9863

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

10

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΕΠΙΔΙΩΞΕΩΝ ΣΤΟΝ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Δρ. Βασίλειος Γραμματίκας

ΤΟΜΕΑΣ Α’

1

Μάρτιος 2015

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

Η Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ), είναι ανεξάρτητος επιστημονικός - ερευνητικός φορέας, μια «δεξαμενή σκέψης», με νομική μορφή αστικού σωματείου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που ιδρύθηκε το 2014 με έδρα την Αθήνα. Τα ιδρυτικά μέλη και τη βάση των μελών της ΑΣΑ αποτελούν επιστήμονες που προέρχονται από τις Ένοπλες Δυνάμεις και τα Σώματα Ασφαλείας, που είναι διδάκτορες ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων ή κάτοχοι άλλων υψηλού επιπέδου τίτλων σπουδών, με πλούσιο επιστημονικό, ερευνητικό και συγγραφικό έργο και συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια, κέντρα μελετών και ινστιτούτα, σε διάφορα επιστημονικά πεδία. Επίσης, μέλη της ΑΣΑ είναι προσωπικότητες του διπλωματικού και ακαδημαϊκού χώρου και άλλοι επιστήμονες υψηλού κύρους με επιστημονική δραστηριότητα σε γνωστικά αντικείμενα τα οποία συνάδουν προς τους σκοπούς της. Σκοπός της ΑΣΑ είναι η ανάπτυξη επιστημονικού έργου και δράσεων στα πεδία των Στρατηγικών Σπουδών, της Άμυνας, της Ασφάλειας και της Εξωτερικής Πολιτικής, η εκπόνηση επιστημονικών αναλύσεων, ερευνών και μελετών καθώς και η παροχή εξειδικευμένων συμβουλευτικών και εκπαιδευτικών υπηρεσιών στα παραπάνω πεδία, σε φορείς του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα και σε φυσικά πρόσωπα, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Για την υλοποίηση των στόχων της η ΑΣΑ έχει οργανώσει τέσσερεις Επιστημονικούς Τομείς: (1) Ανάλυσης Στρατηγικού Περιβάλλοντος, (2) Ανάλυσης Αμυντικής Πολιτικής και Ασφάλειας (3) Ανάλυσης Συστημάτων, Τεχνολογίας και Οικονομίας, (4) Επιχειρησιακής Έρευνας, Διοικήσεως και Ελέγχου. Μεταξύ των στόχων της ΑΣΑ περιλαμβάνεται η ανάπτυξη συνεργασιών με διεθνείς οργανισμούς, με ακαδημαϊκούς - επιστημονικούς φορείς και άλλα κέντρα επιστημονικής έρευνας με συναφές αντικείμενο, καθώς και με έγκυρους επιστήμονες, στρατιωτικούς, διπλωμάτες, κ.ά., στο εσωτερικό και το εξωτερικό, ιδίως στο ευρω-ατλαντικό και το ευρύτερο μεσογειακό περιβάλλον.

www.acastran.org info@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses

Μελέτει το παν - Ακούων όρα - Γνους πράττε

2

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΕΠΙΔΙΩΞΕΩΝ ΣΤΟΝ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Δρ. Βασίλειος Γραμματίκας

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 10 Mάρτιος 2015

3

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ – Νο10 / Μάρτιος 2015 Τίτλος: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΕΠΙΔΙΩΞΕΩΝ ΣΤΟΝ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Συγγραφέας: Δρ. Βασίλειος Γραμματίκας

Εκδότης: Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ) Σχεδιασμός – ηλεκτρονική επεξεργασία: ΑΣΑ Copyright © Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων info@acastran.org http://www.acastran.org, https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses ISSN: 2407-9863 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

4

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Σχετικά με τον συγγραφέα Ο Βασίλειος Γραμματίκας είναι Επίκουρος Καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου στο Τμήμα Παρευξείνιων Σπουδών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Οι ακαδημαϊκές του δραστηριότητες περιλαμβάνουν εισηγήσεις σε πολλά διεθνή συνέδρια καθώς και διδασκαλία σε μεταπτυχιακά προγράμματα (Bahcesehir, Τουρκία 20072008), στην Ευρωπαϊκή Ακαδημία Δημοσίου Δικαίου (2008) και σε προπτυχιακά στην Ουκρανική Νομική Ακαδημία (2008), στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μολδαβίας (2011), στο Πανεπιστήμιο της Πρίστινα (2013), στο Πανεπιστήμιο του Torun (Πολωνία - 2013). Είναι συγγραφέας του βιβλίου «Η Διεθνής Προστασία των Μειονοτήτων & η Αντιμετώπισή τους στα Παρευξείνια Κράτη της πρώην ΕΣΣΔ» (2010). Συμμετέχει ως εκλογικός παρατηρητής του ΟΑΣΕ σε εκλογές στα Βαλκάνια (Βοσνία, Μαυροβούνιο, Αλβανία) και Ουκρανία, Αζερμπαϊτζάν, Ρωσία. Είναι μέλος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ).

5

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

6

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Απαντώντας σε σχετική ερώτηση κατά τη διάρκεια συνέντευξης τύπου το 2006 Ρώσος Πρόεδρος Vladimir Putin επισήμανε τα ακόλουθα: «Αν κάποιος θεωρεί ότι στο Κόσοβο θα πρέπει να δοθεί πλήρης ανεξαρτησία, τότε γιατί οι λαοί της Αμπχαζίας ή της Νότιας Οσσετίας να μην έχουν το ίδιο δικαίωμα στην ίδρυση κράτους;».1 Από την άλλη πλευρά, μετά την στρατιωτική επιχείρηση του ΝΑΤΟ εναντίον της Σερβίας και την de facto αφαίρεση του Κοσσυφοπεδίου από τη Σερβική επικράτεια το 1999, η τελική λύση που συζητείται κινείται μεταξύ της πλήρους ανεξαρτησίας και της δημιουργίας ενός διεθνούς προτεκτοράτου. Αν και θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει αρκετές διαφορές μεταξύ των δύο περιπτώσεων, ο κοινός παρονομαστής είναι ότι για περιοχές που αποσπάσθηκαν διά της βίας από τη Σερβία (Κοσσυφοπέδιο) και τη Γεωργία (Αμπχαζία, Νότια Οσσετία) η διεθνής κοινότητα δεν φαίνεται να καταδικάζει την παράνομη χρήση βίας και την παραβίαση της εδαφικής ακεραιότητας αλλά, αντίθετα, θέτει (κάθε παράγων ανάλογα με τις δικές του πολιτικές επιδιώξεις) τα ζητήματα αυτά στο πλαίσιο μιας πολιτικής διαπραγμάτευσης, ανάλογα με τις ευρύτερες στρατηγικές επιδιώξεις της κάθε δύναμης. Η παρούσα εργασία θα επιχειρήσει να αναλύσει το ρόλο που έχουν διαδραματίσει τα αποσχιστικά κινήματα στα Βαλκάνια και τον ευρύτερο παρευξείνιο χώρο κατά τη μεταψυχροπολεμική περίοδο στο πεδίο αυτό.

1

Συνέντευξη του Ρώσου Προέδρου της 31-1-2006. (Πηγή: http://www.kremlin.ru/eng/text/ speeches/ 2006/01/31/0953_type82915type82917_100901.shtml). Παρόμοιες δηλώσεις επαναλήφθηκαν από Ρώσους αξιωματούχους όποτε το θέμα του καθεστώτος του Κοσσυφοπεδίου επανήλθε στην επικαιρότητα. Στη διαδικασία αυτή, βασικό αίτημα της Ρωσίας είναι ότι οποιαδήποτε λύση θα πρέπει να είναι εφαρμοστέα σε κάθε εστία συγκρούσεων, όπως αυτές της πρώην ΕΣΣΔ. (Βλ. τα σχετικά άρθρα στην ιστοσελίδα της Ρωσικής διαδικτυακής εφημερίδας Kommersant: New Plan for Abkhazia and South Ossetia, http://www.kommersant.com/p729445/Abkhazia_South_Ossetia_Kosovo, Measuring South Ossetia by Kosovo, http://www.kommersant.com/p721626/r_527/ South_Ossetia_by_Kosovo)

7

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

2.

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

AΠΟΣΧΙΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Η έννοια της απόσχισης, δηλαδή της βίαιης απόσπασης τμήματος ενός υφιστάμενου κράτους και της ανεξαρτητοποίησης ή της προσάρτησής του σε άλλη κρατική οντότητα, είναι στενά συνδεδεμένη με δύο αρχές του διεθνούς δικαίου: την αυτοδιάθεση των λαών και την αρχή του uti possidetis, ενώ άμεση σχέση έχει και με την έννοια της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών, την οποία ευθέως προσβάλλει κατά την εφαρμογή της.

2.1. Αυτοδιάθεση των λαών Την έννοια της αυτοδιάθεσης ως πολιτικό αίτημα θα πρέπει να την αναζητήσουμε στην περίοδο της Γαλλικής επανάστασης.2 Ωστόσο, η αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών πρωτοεμφανίστηκε ως τέτοια στα άρθρα 1 § 2 και 55 του Χάρτη του ΟΗΕ ως σκοπός του Οργανισμού και ως μια από τις βάσεις για τη δημιουργία φιλικών σχέσεων μεταξύ των κρατών αντίστοιχα. Σύμφωνα με το Ψήφισμα 1514 της ΓΣ του ΟΗΕ, αυτοδιάθεση των λαών είναι το δικαίωμα όλων των λαών «… να αποφασίζουν ελεύθερα το πολιτικό τους καθεστώς και να επιδιώκουν ελεύθερα την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική τους ανάπτυξη».3 Η Διακήρυξη περί των Φιλικών Σχέσεων (1970) επιβεβαίωσε τον παραπάνω ορισμό, προσδίδοντας όμως μια γενικότερη διάσταση, καθώς το περιεχόμενό της δεν περιοριζόταν στην αποικιοκρατία.4

2

3

4

Βλ. Cassese A.: Self-Determination of Peoples: A Legal Reappraisal, (Cambridge University Press, Cambridge, 1995), σελ. 11-13.

UNGA Res. 1514 (XV), της 14-12-1960, Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples (Διακήρυξη για τη Χορήγηση Ανεξαρτησίας στις Αποικιακές Χώρες και Λαούς).

UNGA Res. 2625 (XXV), της 10-12-1970, UN Declaration of Principles of International Law Concerning Friendly Relations (Διακήρυξη των ΗΕ περί των Αρχών του Διεθνούς Δικαίου που Αφορούν τις Φιλικές Σχέσεις). Ωστόσο, ορισμένοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι δεν προκύπτει από πουθενά η βούληση των κρατών να επεκτείνουν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης πέρα από τη διαδικασία αποαποικιοποίησης (Βλ. χαρακτηριστικά Hannum H.: Rethinking Self-Determination, 34 Virginia JIL 1 (1993), σελ. 8, όπου ο συγγραφέας τονίζει ότι ούτε τα διάφορα κείμενα που προέκυψαν από τον ΟΗΕ, ούτε οι προπαρασκευαστικές εργασίες των δύο Συμφώνων συνηγορούν στην επέκταση της αυτοδιάθεσης πέρα από την διαδικασία αποαποικιοποίησης).

8

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Την πρώτη περιγραφή της αρχής της αυτοδιάθεσης σε νομικά κείμενα τη βρίσκουμε στο κοινό Άρθρο 1 § 1 των δύο Διεθνών Συμφώνων του ΟΗΕ για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ICCPR)5 και για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα (ΙCESCR)6 αντίστοιχα όπου αναφέρεται ότι «Όλοι οι λαοί έχουν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Σύμφωνα με το δικαίωμα αυτό αποφασίζουν ελεύθερα για το πολιτικό τους καθεστώς και εξασφαλίζουν ελεύθερα την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική τους ανάπτυξη», ενώ στο Αρθ. 1 § 3 τονίζεται ότι «Τα Κράτη - Μέρη του παρόντος Συμφώνου … θα προωθήσουν την επίτευξη του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης και θα σεβασθούν αυτό το δικαίωμα, σε συμφωνία με τις διατάξεις του Χάρτη των ΗΕ». Η ευρύτατη συμμετοχή κρατών στα Σύμφωνα αυτά7 δείχνει την κατ’αρχήν σχεδόν καθολική αποδοχή της αρχής της αυτοδιάθεσης, τουλάχιστον στα όρια της ανωτέρω διατύπωσης. Σε περιφερειακό επίπεδο, ο Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα των Ανθρώπων και των Λαών στο Αρθρο 20 § 1 προβλέπει ότι «Όλοι οι λαοί έχουν το δικαίωμα στην ύπαρξη. Θα έχουν το αδιαμφισβήτητο και απαραβίαστο δικαίωμα στην αυτοδιάθεση. Θα αποφασίζουν ελεύθερα για το πολιτικό τους καθεστώς και θα προωθούν την οικονομική και κοινωνική τους ανάπτυξη, σύμφωνα με την πολιτική που έχουν ελεύθερα επιλέξει».8 (i) Αποδέκτες του δικαιώματος Εφόσον ως αυτοδιάθεση ενός λαού ορίζεται ο ελεύθερος προσδιορισμός του πολιτικού του καθεστώτος, ειδικά στο πλαίσιο της αποαποικιοποίησης, αυτονόητη συνέπεια είναι η δυνατότητα πλήρους ανεξαρτησίας, ενοποίησης με κάποιο 5 6

7

8

International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), 999 UNTS 171 και 6 ILM 368 (1967).

International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ΙCESCR), 993 UNTS 3 και 6 ILM 368 (1967). Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΗΕ (30.6.2014), σήμερα στο ICESCR είναι συμβαλλόμενα μέρη 161 κράτη (http://www.ohchr.org/english/countries/ratification/3.htm), ενώ στο ICCPR 167 κράτη (http://www.ohchr.org/english/countries/ratification/4.htm).

African Charter on Human and Peoples’ Rights, 21 ILM 59 (1982). Το Διεθνές Δικαστήριο είχε την ευκαιρία να ασχοληθεί με το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και να επικυρώσει την ισχύ του σε αρκετές περιπτώσεις. Στη Γνωμοδότησή του στην Υπόθεση της Namibia, διακήρυξε ότι «… the subsequent development of international law in regard to non-self-governing territories as enshrined in Charter of the United Nations, made the principle of self-determination applicable to all of them» (Namibia Advisory Opinion, ICJ Reports (1971) 16, σελ. 31), επεκτείνοντας έτσι την έκταση εφαρμογής της αρχής της αυτοδιάθεσης σε κάθε περίπτωση μη αυτοκυβερνόμενου εδάφους, πέρα από τα στενά όρια της διαδικασίας αποαποικιοποίησης. Στην υπόθεση του Ανατολικού Τιμόρ το Δικαστήριο προχώρησε ακόμη περισσότερο διακηρύσσοντας τον erga omnes χαρακτήρα της αρχής της αυτοδιάθεσης (East Timor Case, ICJ Reports (1995) 90, σελ.

102 (§ 29)). Στην συγκεκριμένη απόφαση το Δικαστήριο τόνισε ότι «[self-determination is] … one of the essential principles of contemporary international law». Βλ επίσης τη Γνωμοδότηση του ΔΔ στην υπόθεση Κατασκευής του Τείχους από το Ισραήλ στα κατεχόμενα εδάφη (Legal Consequences of the Construction of a Wall. Advisory Opinion of July 9th, 2004, §§ 88, 156. http://www.icj-cij.org).

9

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

γειτονικό κράτος, ή οποιοδήποτε άλλο καθεστώς επιλέξει ο εν λόγω λαός.9 Το δικαίωμα αυτό ήταν περίπου απεριόριστο ως προς τον τρόπο άσκησης της αυτοδιάθεσης από τους αποικιακούς λαούς, όμως η διεθνής πρακτική επέβαλε σημαντικούς περιορισμούς αλλά και επιλεκτική εφαρμογή του σε άλλες περιπτώσεις. Κατ’αρχήν, αν εξετάσουμε την περίπτωση των αυτοχθόνων πληθυσμών, αυτοί αναβαθμίζονται από σύγχρονα διεθνή κείμενα σε λαούς και διακηρύσσεται το δικαίωμά τους στην αυτοδιάθεση,10 δεν έχουν ωστόσο την επιλογή του βασικού συστατικού της: του ελεύθερου προσδιορισμού του πολιτικού τους καθεστώτος. Στην πραγματικότητα δεν μιλάμε για αυτοδιάθεση αλλά για ένα κενό περιεχομένου δικαίωμα που παραχωρείται στους αυτόχθονες λαούς υπό τη μορφή «φιλανθρωπίας», ίσως ως ένας έμμεσος τρόπος αναγνώρισης από τα ανεπτυγμένα κράτη των εγκλημάτων που διέπραξαν εις βάρος αυτών των πληθυσμών. (ii) Αυτοδιάθεση και μειονότητες Το σύγχρονο διεθνές δίκαιο δεν δέχεται το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης για τις μειονότητες. Αρχικά πρέπει να σημειωθεί ότι το σύνολο των νομικών κειμένων που ασχολούνται με την προστασία των μειονοτήτων δεν αναγνωρίζει συλλογικά δικαιώματα υπέρ των μειονοτήτων ως φορέων αλλά μόνο ατομικά υπέρ των μελών τους.11 Ακόμη και αν δεχόμασταν ότι οι μειονότητες ως συλλογικές οντότητες έχουν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, δεδομένου ότι δεν τους αναγνωρίζονται συλλογικά δικαιώματα, θα έπρεπε αυτό να αναχθεί σε ατομικό δικαίωμα υπέρ των μελών τους. Κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στην αποδοχή ενός δικαιώματος «ατομικής αυτοδιάθεσης», διαστρέφοντας έτσι την έννοια και τη λογική της αυτοδιάθεσης, όπως εμφανίσθηκε και εξελίχθηκε κατά την περίοδο του ΟΗΕ.

9

10

11

Western Sahara Case, ICJ Reports (1975) 12, σελ. 33, UNGA Res. 2625 (XXV). Βλ. επίσης Shaw M.N.: Peoples, Territorialism and Boundaries, 8 EJIL 478 (1997), σελ. 480. Σύμβαση Νο. 169 του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ILO). Το Άρθρο 1 της Σύμβασης δηλώνει ξεκάθαρα ότι ο όρος «αυτόχθονες λαοί» δεν θα πρέπει να ερμηνεύεται έτσι ώστε να τους προσδίδει δικαιώματα που έχουν οι λαοί από το διεθνές δίκαιο. Βλ. γενικά Barsh R.: Indigenous Peoples in the 1990s: From Object to Subject of International Law?, 7 Harv. HRJ 33 (1994), Marquardt S.: International Law and Indigenous Peoples, 3 Int. J. Group R. 47 (1995). Βλ. Αρθ. 27 ICCPR, Σύμβαση Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων, ETS 157, 1-2-1995, (34 ILM 351 (1995), Διακήρυξη για τα Δικαιώματα των Προσώπων που Ανήκουν σε Εθνικές, Θρησκευτικές ή Γλωσσικές Μειονότητες (UNGA Res. 47/135 of 18-12-1992). Σε κάθε περίπτωση που διεθνή κείμενα κάνουν αναφορά σε συλλογικά μειονοτικά δικαιώματα, αυτά είναι πολιτικού χαρακτήρα ή συμπεράσματα επιστημονικών επιτροπών και δεν έχουν νομική δεσμευτικότητα για τα κράτη (Βλ. Report of the CSCE Geneva Meeting of Experts on National Minorities, 12 HRLJ 331 (1991), Document of the Copenhagen Meeting of the Conference on the Human Dimension of the CSCE, 11 HRLJ 232 (1990), Human Rights Committee, General Comment No. 23 (50) on Article 27, 15 HRLJ 233 (1994)).

10

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι οι περισσότερες μειονότητες είναι τμήματα ενός λαού που για ιστορικούς, γεωγραφικούς ή πολιτικούς λόγους βρέθηκαν εντός των ορίων ενός άλλου κράτους, το να αναγνωρίζεται το ίδιο δικαίωμα τόσο για το λαό, όσο και για κάθε τμήμα του που βρίσκεται εκτός της κύριας εδαφικής του επικράτειας, θα ήταν εξωπραγματικό. Άλλωστε δεν υπάρχει κανένα στοιχείο στην πρακτική των κρατών αλλά και στη διεθνή νομολογία που να συντείνει προς ένα τέτοιο συμπέρασμα υπέρ των μειονοτήτων. Σύμφωνα με τον Cassese, το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δεν παρέχεται από το υφιστάμενο διεθνές δίκαιο ούτε σε εθνικές ομάδες που δεν αποτελούν λαούς «… current international law on self-determination is blind to the demands of ethnic groups (not constituting a racial group)…».12 Λόγω της ανυπαρξίας ενός γενικά αποδεκτού ορισμού των μειονοτήτων,13 αλλά και της ταύτισης των χαρακτηριστικών των δύο εννοιών (λαών & μειονοτήτων), ορισμένοι συγγραφείς θεωρούν ότι είναι νομικά αδύνατος ο διαχωρισμός σε λαούς, έθνη, μειονότητες.14 Αρκετά διαφορετική εμφανίζεται η κατάσταση για εθνικές ομάδες που έχουν το χαρακτήρα μειονοτήτων στις χώρες μέσα στις οποίες ζουν και παράλληλα δεν αποτελούν τμήμα κάποιου άλλου λαού. Έτσι, οι Αμπχάζιοι που έχουν εντελώς ξεχωριστή εθνική ταυτότητα αλλά συνιστούν μειονότητα μέσα στο έδαφος της Γεωργίας αναγνωρίζονται ως ξεχωριστός λαός και κατά συνέπεια έχουν – θεωρητικά – το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Καθώς όμως δεν υπάρχουν γενικά αποδεκτοί ορισμοί των όρων «μειονότητα» και «λαός» στο διεθνές δίκαιο, οι ακριβείς αποδέκτες και τα όρια των δικαιωμάτων αυτών δεν είναι πάντοτε σαφή, με αποτέλεσμα οι λύσεις που δίνονται στις διάφορες περιπτώσεις να είναι καθαρά πολιτικές, βασισμένες στα συμφέροντα των κρατών της περιοχής και των μεγάλων δυνάμεων (κυρίως), χωρίς κανένα νομικό περιεχόμενο.

2.2. Η αρχή του uti possidetis Ο καθηγητής Ρούκουνας αποδίδει στα ελληνικά την λατινική αυτή έκφραση ως «…το δόγμα της διατηρήσεως των διοικητικών συνόρων που είχε χαράξει η … αποικιακή δύναμη ως σύνορα των νέων ανεξαρτήτων κρατών».15

12 13

14

15

Cassese A.: International Law, 2nd ed., (Oxford University Press, Oxford, 2005), σελ. 63. Σχετικά με το ζήτημα του ορισμού των μειονοτήτων βλ. Γραμματίκας Β.: Η Διεθνής Προστασία των Μειονοτήτων και η Αντιμετώπισή τους στα Παρευξείνια Κράτη της πρώην ΕΣΣΔ (εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2010), σελ. 45-67. Βλ., inter alia, Müllerson R.: International Law, Rights and Politics: Developments in Eastern Europe and the CIS (LSE & Routledge, London – New York, 1994), σελ. 74. Ρούκουνας Ε.: Διεθνές Δίκαιο, Τεύχος 2ο: Το κράτος και το έδαφος – το δίκαιο της θάλασσας, (Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2006), σελ. 33.

11

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

Η αρχή του uti possidetis έχει τις ρίζες της στο ρωμαϊκό δίκαιο ως μέσο διατήρησης του status quo σε μια κατάσταση, ασχέτως του τρόπου που αυτή δημιουργήθηκε. Χρησιμοποιήθηκε επίσης στην πρώιμη περίοδο της αποικιοκρατίας ως αρχή που αναγνώριζε την κατοχή ενός εδάφους από μια αποικιακή δύναμη έναντι των άλλων, προκειμένου να επιλύονται οι εδαφικές διαφορές μεταξύ τους.16 Ως νομική αρχή το uti possidetis εμφανίσθηκε αρχικά στη Λατινική Αμερική και είχε ως στόχο να διασφαλίσει τα σύνορα των λατινοαμερικανικών κρατών από την πιθανότητα εκ νέου αποικισμού από τις Ευρωπαϊκές δυνάμεις δεδομένου του ότι σε μεγάλα τμήματα της Νότιας Αμερικής δεν υπήρχε αποτελεσματική κατοχή από καμιά χώρα και οποιαδήποτε ξένη δύναμη θα μπορούσε πρακτικά να καταλάβει το συγκεκριμένο έδαφος ως terra nullius. Επειδή η μοναδική προηγούμενη κατάσταση ήταν τα όρια των διοικητικών περιφερειών όπως τις είχε καθορίσει οι αποικιακή δύναμη (Ισπανία), η αρχή του uti possidetis χρησίμευσε στο να κατοχυρωθούν τα παλιά αποικιακά διοικητικά όρια ως νομικά αποδεκτά σύνορα των νεοσύστατων κρατών. Παράλληλα, η εφαρμογή του uti possidetis λειτούργησε αποτρεπτικά σε σχέση με τη δημιουργία συγκρούσεων λόγω συνοριακών διαφορών μεταξύ των λατινοαμερικανικών κρατών.17 Από τη Λατινική Αμερική ο κανόνας μεταφέρθηκε στην Αφρική,18 προκειμένου να ρυθμιστούν τα εδαφικά όρια των νεοσύστατων κρατών. Αν και οι συνθήκες ήταν αρκετά διαφορετικές (πολλές αποικιακές δυνάμεις, γεωμετρική χάραξη συνόρων, πολλές και μικρές αποικίες) τελικά η αρχή έγινε αποδεκτή με το Ψήφισμα 16 (1) του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας στο Κάιρο το 1964. Σύμφωνα με το ψήφισμα αυτό, τα αποικιακά σύνορα που υπήρχαν κατά τη στιγμή της αποαποικιοποίησης συνιστούσαν μια πραγματικότητα που όλα τα κράτη μέλη του ΟΑΕ ανέλαβαν να σεβαστούν. Αρκετά χρόνια αργότερα το Διεθνές Δικαστήριο, στην υπόθεση Burkina Faso/Mali, ασχολήθηκε με το ανωτέρω ψήφισμα και του προσέδωσε ιδιαίτερη σημασία επισημαίνοντας ότι η συμφωνία αυτή των νεοσύστατων Αφρικανικών κρατών «… δε θα πρέπει να εκληφθεί απλά ως μια πρακτική που συνεισφέρει στη

16 17

18

Βλ. Shaw, ο.π. υπ. 19, σελ. 492. Βλ. τις υποθέσεις Κολομβίας v. Βενεζουέλας (1 Reports of International Arbitral Awards, p. 223) και Ελ. Σαλβαδόρ v. Ονδούρας, ICJ Reports (1992) 251, σελ. 387. Επίσης Nelson: The Arbitration of Boundary Disputes in Latin America, 20 NILR 267 (1973), σελ. 268-271. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί και η εφαρμογή της αρχής και στην Ασία (Υπόθεση Ναού Preah Vihear, ICJ Reports (1962) 6, σελ. 16).

12

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

σταδιακή δημιουργία ενός κανόνα του διεθνούς εθιμικού δικαίου … αλλά ως εφαρμογή στην Αφρικανική ήπειρο ενός κανόνα γενικότερης σημασίας».19 Στην υπόθεση Ελ Σαλβαδόρ/Ονδούρας το ΔΔ επανέλαβε και επικύρωσε την παραπάνω άποψη περί γενικής ισχύος του κανόνα.20 Ωστόσο, το ερώτημα που τέθηκε επιτακτικά, ιδιαίτερα κατά τη διάλυση των ΕΣΣΔ και Γιουγκοσλαβίας είναι αν, εκτός της λατινικής Αμερικής και των αποικιακών καθεστώτων, ο κανόνας του uti possidetis βρίσκει γενικότερη εφαρμογή σε κάθε περίπτωση ανεξαρτητοποίησης ενός κράτους. Το ζήτημα αυτό ανέλαβε να το διευκρινίσει η Επιτροπή Διαιτησίας για την Γιουγκοσλαβία (Επιτροπή Badinter) που συστάθηκε από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα για να γνωμοδοτήσει σχετικά με τις προϋποθέσεις αναγνώρισης των οντοτήτων που προέκυψαν από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. H Επιτροπή επισήμανε ότι «η αρχή της αυτοδιάθεσης δε θα πρέπει να εμπεριέχει αλλαγές στα υφιστάμενα σύνορα, εκτός και αν συμφωνήσουν διαφορετικά τα ενδιαφερόμενα κράτη». 21 H οριστική διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, που έλαβε νομική μορφή με τις Συμφωνίες του Dayton (1995), επιβεβαίωσε την αρχή του uti possidetis. Ειδικότερα, στο Αρθ. Χ της Συμφωνίας Πλαίσιο για την Ειρήνη στη Βοσνία – Ερζεγοβίνη, η Γιουγκοσλαβία και η Βοσνία αναγνωρίστηκαν αμοιβαία «εντός των διεθνών τους συνόρων». Αντίστοιχη ήταν η ρύθμιση που έγινε μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Τα κράτη που συμμετείχαν στην Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών (CIS) συμφώνησαν να σεβαστούν την εδαφική ακεραιότητα καθενός «και το απαραβίαστο των υφισταμένων συνόρων».22 Λίγο αργότερα, η Διακήρυξη της Alma Ata που υπογράφηκε από 11 εκ των 15 ΣΣΔ προέβλεπε ότι τα συμμετέχοντα κράτη «αναγνωρίζουν και 19

20

21

22

Burkina Faso/Mali case, ICJ Reports (1986) 554, σελ. 565-566. Όσον αφορά τη σημασία του κανόνα, το ΔΔ επισήμανε τα εξής: «[the essence of the principle] lies in its primary aim of securing respect for territorial boundaries at the moment when independence is achieved. Such territorial boundaries might be no more than delimitations between different administrative divisions or colonies all subject to the same sovereign. In that case the application of the principle of uti possidetis resulted in administrative boundaries being transformed into international frontiers…» (ibid., σελ. 566). Στη συνέχεια, εξηγώντας την πρακτική εφαρμογή του κανόνα τόνισε ότι «the principle of uti possidetis freezes the territorial title; it stops the clock but does not put back the hands» (ibid., σελ. 568).

El Salvador/Honduras case, ICJ Reports (1992) 351, σελ. 386. Περιγράφοντας τη λειτουργία του κανόνα το ΔΔ τόνισε ότι «[uti possidetis] is a retrospective principle, investing as international boundaries administrative limits intended originally for quite other purposes» (ibid., σελ.

388).

EC Arbitration Commission on Yugoslavia, Opinion No 2, 92 ILR 168, σελ. 168. Για το κείμενο των Γνωμοδοτήσεων 1, 2, 3 βλ επίσης 3 EJIL (1992), σελ. 182-185.

Agreement Establishing the Commonwealth of Independent States, Minsk 8-12-1991, 31 ILM 138 (1992). H αρχική Συμφωνία υπογράφηκε μεταξύ Ρωσίας, Ουκρανίας και Λευκορωσίας και σταδιακά προσχώρησαν σ’αυτήν 12 από τις 15 Δημοκρατίες της ΕΣΣΔ, με τελευταία τη Γεωργία το 1993 (εξαιρουμένων των Βαλτικών κρατών).

13

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

σέβονται την εδαφική ακεραιότητα του καθενός απ’αυτά και το απαραβίαστο των υφισταμένων συνόρων».23 Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα, ευρισκόμενη ενώπιον μιας νέας πραγματικότητας που επήλθε με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και της ΕΣΣΔ, υιοθέτησε στις 16 Δεκεμβρίου 1991 μια Διακήρυξη που κατέγραφε τις προϋποθέσεις για την αναγνώριση από την Κοινότητα των νέων κρατών. Μεταξύ των όρων που έθετε ήταν και «ο σεβασμός του απαραβίαστου όλων των συνόρων που μπορούν να μεταβληθούν μόνο με ειρηνικά μέσα και με αμοιβαίες συμφωνίες».24 Προκειμένου να αναγνωρισθούν από την Κοινότητα όλα τα νεοσύστατα κράτη έπρεπε ρητά να αποδεχθούν τις προϋποθέσεις της διακήρυξης, μεταξύ αυτών και την ανωτέρω.25 Ένα ακόμη παράδειγμα για την εφαρμογή του uti possidetis προέρχεται από τη διάλυση της Τσεχοσλοβακίας το 1993. Όταν αποφασίστηκε το ενιαίο κράτος να διαλυθεί και να δημιουργηθούν δύο νέα κράτη, η Τσεχία και η Σλοβακία, τα σύνορα μεταξύ τους –που επιβεβαιώθηκαν και με σχετική διμερή συνθήκη- διατήρησαν το διοικητικό όριο που προϋπήρχε μεταξύ των δύο συστατικών οντοτήτων της Τσεχοσλοβακίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το σύνολο αυτής της πρακτικής δείχνει μια γενικευμένη αποδοχή και εφαρμογή της αρχής του uti possidetis στις διεργασίες που ακολούθησαν τη διάλυση της ΕΣΣΔ και της Γιουγκοσλαβίας και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90.

2.3. Αυτοδιάθεση των λαών και uti possidetis Αυτό το οποίο δεν αντιμετώπισε το Διεθνές Δικαστήριο στις σχετικές του αποφάσεις (δεν ήταν στα υπό κρίση ζητήματα) αλλά ούτε και προκύπτει από την πρακτική των κρατών είναι η σχέση μεταξύ της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών και της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών. Στην πράξη, το ερώτημα που τίθεται είναι ποιος κανόνας θα υπερισχύσει στην περίπτωση που ένας λαός επιθυμεί να ασκήσει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης σε έδαφος το οποίο ανήκει σε άλλο κράτος, χωρίς τη συναίνεση του τελευταίου. Σημαντικός αριθμός νομικών και πολιτικών κειμένων αναφέρεται – εμμέσως- στην πιθανότητα αυτή. Χαρακτηριστικά, η Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1975)

23 24

25

Πηγή: 31 ILM 148 (1992). Απείχαν από την υπογραφή τα Βαλτικά κράτη και η Γεωργία.

EC Declaration on the Guidelines on the Recognition of New States in Eastern Europe and in the Soviet Union, 4 EJIL (1993), σελ. 72. Βλ. inter alia τις Γνωμοδοτήσεις Νο. 4 και 5 της Επιτροπής Διαιτησίας για την Γιουγκοσλαβία για τη Βοσνία και την Κροατία αντίστοιχα όπου διαπιστώνεται η ρητή αποδοχή εκ μέρους των δύο Δημοκρατιών της Διακήρυξης της ΕΚ. 4 EJIL (1993), σελ. 74, 76.

14

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

διακηρύσσει το απαραβίαστο των συνόρων (Αρχή ΙΙΙ) και την εδαφική ακεραιότητα των συμμετεχόντων κρατών (Αρχή IV), αναγνωρίζοντας παράλληλα το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών (Αρχή VIII).26 Την ίδια ορολογία μπορούμε να βρούμε σε αρκετά άλλα διεθνή κείμενα. Η – σχεδόν μονότονη– ομοιόμορφη διατύπωση των σχετικών διατάξεων, περί σεβασμού της εδαφικής ακεραιότητας έναντι κάθε άλλου κανόνα, καταδεικνύει τη βούληση των κρατών να ιεραρχήσουν την προστασία της εδαφικής τους ακεραιότητας πάνω απ’ οποιοδήποτε άλλο δικαίωμα, εν προκειμένω την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών.27 Η θεωρία εμφανίζεται διχασμένη όσον αφορά την υπεροχή κάποιου από τους δύο κανόνες (αυτοδιάθεση & uti possidetis). O Ratner υποστηρίζει ότι, μετά τις γεωπολιτικές εξελίξεις που επήλθαν με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και της ΕΣΣΔ, η αρχή της αυτοδιάθεσης ενισχύθηκε και αναδείχθηκε σε κορυφαίο δικαίωμα, με αποτέλεσμα της υποχώρηση και τροποποίηση των παραδοσιακών κανόνων του διεθνούς δικαίου σχετικά με την εδαφική ακεραιότητα των κρατών. 28 Αντίθετα, οι περισσότεροι συγγραφείς εξακολουθούν να συσχετίζουν άμεσα την εφαρμογή της αυτοδιάθεσης με την αρχή του uti possidetis.29 Αυτή φαίνεται να είναι και η ορθότερη άποψη καθώς ο κανόνας της εδαφικής ακεραιότητας επιβεβαιώνεται σχεδόν σε κάθε περίπτωση επίσημης διακήρυξης, δήλωσης ή Συνθή-

26

27

28

29

Final Act of the Conference on Security and Cooperation in Europe 1975 (the Helsinki Declaration), 14 ILM 1292 (1975). Ενδεικτικά, η Διακήρυξη περί των Φιλικών Σχέσεων μεταξύ των Κρατών, ένα από τα σημαντικότερα ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης στην ιστορία του ΟΗΕ προβλέπει ότι: «Τίποτα στις ανωτέρω παραγράφους [συμπεριλαμβανομένης και της αναφοράς στην αρχή της αυτοδιάθεσης] δεν θα ερμηνευθεί έτσι, ώστε να εξουσιοδοτεί ή να ενθαρρύνει οποιαδήποτε δραστηριότητα η οποία να διαμελίσει ή να θέσει σε κίνδυνο, ολικά ή μερικά, την εδαφική ακεραιότητα ή πολιτική ενότητα κυρίαρχων, ανεξάρτητων κρατών που συμπεριφέρονται σύμφωνα με την αρχή των ίσων δικαιωμάτων και της αυτοδιάθεσης των λαών» (UNGA Res. 2625 (XXV) της 2410-1970). Το Αρθ. 21 της Σύμβασης – Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων αναφέρει τα εξής: «Καμιά από τις διατάξεις της παρούσας Σύμβασης – πλαισίου δεν θα ερμηνευτεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποδίδει στο άτομο οποιοδήποτε δικαίωμα να επιδοθεί σε δραστηριότητες ή να διαπράξει ενέργειες αντίθετες στις θεμελιώδεις αρχές του Διεθνούς Δικαίου, κυρίως στην κυριαρχική ισότητα, στην εδαφική ακεραιότητα και στην πολιτική ανεξαρτησία των Κρατών»( ETS 157, 1-2-1995, 34 ILM 351 (1995). Για το Ελληνικό κείμενο βλ. Περράκης Σ.: Κείμενα Διεθνούς Πρακτικής: Διεθνής Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Β΄ εκδ., (Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2000), σελ. 459 επ.).

Ratner D.: Drawing a Better Line: Uti Possidetis and the Borders of New States, 90 AJIL 590 (1996), σελ. 614-615. Βλ. Shaw, ο.π. υπ. 9, σελ. 501, όπου ο συγγραφέας ασκεί κριτική στην τοποθέτηση του Ratner, Franck T.: Fairness in International Law and Institutions, (Clarendon Press, Oxford, 1995), σελ.

147-149, 159, Brownlie I.: General Course on Public International Law, 255 RCADI 9 (1995), σελ.

59, Brownlie I.: Prιnciples of Public International Law, 6th ed., (Oxford University Press, Oxford, 2003), σελ.130, Jimenez de Arechaga, International Law in the Last Third of a Century, 159 RCADI 9 (1978-I), σελ. 100-107.

15

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

κης μεταξύ κρατών. Ακόμη και το ψήφισμα 1244 (1999) του ΣΑ με το οποίο ουσιαστικά αφαιρείται η κυριαρχία του Κοσσυφοπεδίου από την Σερβία, διακηρύσσει το σεβασμό στην … εδαφική ακεραιότητα της Σερβίας.30 Στις περιπτώσεις τύπου ΕΣΣΔ ή Γιουγκοσλαβίας όπου υπήρχαν εσωτερικά διοικητικά σύνορα και οι λαοί ήταν αναγνωρισμένοι από τα Συντάγματα των αντιστοίχων κρατών, το βασικό ερώτημα ήταν αν αυτές οι μονάδες είχαν το δικαίωμα απόσχισης και υπό ποιες προϋποθέσεις. Πολύ πιο σύνθετα είναι τα προβλήματα που παρουσιάζονται σε περιπτώσεις που είτε το κυρίαρχο κράτος αρνείται να αναγνωρίσει την ταυτότητα ενός πληθυσμού ως λαού ή ο λαός δεν έχει καμιάς μορφής διοικητική αυτοτέλεια στα όρια του κράτους όπου ζει. Οι χαρακτηριστικότερες τέτοιες περιπτώσεις είναι οι Κούρδοι (κυρίως στην Τουρκία αλλά και στο Ιράκ μέχρι πρόσφατα) και οι Παλαιστίνιοι (στο Ισραήλ). Αν και η νομιμότητα των συνόρων των ανωτέρω κρατών είναι δεδομένη, ωστόσο, εφόσον η αρχή της αυτοδιάθεσης έχει γενικό χαρακτήρα και, κατά συνέπεια οι λαοί αυτοί έχουν τη δυνατότητα να την εφαρμόσουν στα εδάφη όπου ζουν, τότε δε θα πρέπει να αποκλειστεί η πιθανότητα της απόσχισης, η οποία όμως με τη σειρά της προσβάλλει άμεσα την εδαφική ακεραιότητα των κρατών αυτών.31 Μια πολύ ενδιαφέρουσα άποψη εκφράζει ο Brownlie που επισημαίνει ότι αν ένα έδαφος καταληφθεί με τη χρήση βίας και η αιτιολογία είναι η εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης, τότε το τετελεσμένο αποτέλεσμα μπορεί να αναγνωριστεί πολύ ευκολότερα από άλλες περιπτώσεις παράνομης κατοχής εδάφους.32

30 31

32

SC Res. 1244 (1999) της 10.6.1999. Όσον αφορά τους παλαιστινίους, πρέπει να σημειωθεί ότι η πιθανότητα δημιουργίας παλαιστινιακού κράτους αφορά μόνο εδάφη των γειτονικών αραβικών κρατών που κατέλαβε το Ισραήλ κατά τη διάρκεια των αραβοισραηλινών πολέμων (1967 –κυρίως- και 1973) και νομικά δεν θίγεται η εδαφική του ακεραιότητα, παρά μόνο στην περίπτωση αφαίρεσης δικού του εδάφους.

Brownlie I.: Principles of Public International Law, 6th ed., (Oxford University Press, Oxford, 2003), σελ. 555. Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται από την υπόθεσης της εισβολής Ινδικών στρατευμάτων στο Ανατολικό Πακιστάν που είχαν ως αποτέλεσμα την σχεδόν άμεση αναγνώριση του εδάφους ως ανεξαρτήτου κράτους (Μπάγκλαντες) από το σύνολο της διεθνούς κοινότητας. Ανάλογο συμπέρασμα φαίνεται να προκύπτει και από τις απόψεις της επιτροπής Badinter σχετικά με την αναγνώριση της Κροατίας (4 EJIL (1993), σελ. 74).

16

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

2.4. Έννοια και λειτουργία της απόσχισης (i) Από την σκοπιά του διεθνούς δικαίου Κατά τη διάρκεια μιας σειράς συνεδρίων σχετικά με την αυτοδιάθεση και την απόσχιση που διοργανώθηκαν υπό την αιγίδα αρκετών ερευνητικών ινστιτούτων της Ευρώπης και των ΗΠΑ, δόθηκε ο ακόλουθος ορισμός της απόσχισης: «Το ζήτημα της απόσχισης ανακύπτει όποτε ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού ενός καθορισμένου εδάφους, που αποτελεί μέρος ενός κράτους, εκφράζει με λόγια ή πράξεις την επιθυμία να αποχωρήσει από το κράτος και να γίνει ξεχωριστό κράτος ή τμήμα ενός άλλου κράτους».33 Η θέση αυτή απηχεί πιθανότατα την κυρίαρχη πρακτική των δυτικών κρατών σε σχέση με τα αποσχιστικά ζητήματα στην ΕΣΣΔ και τη Γιουγκοσλαβία. Η συγκεκριμένη διατύπωση υπήρξε αντικείμενο σφοδρής κριτικής από επιστήμονες της τέως ΕΣΣΔ σύμφωνα με την οποία (α) η έννοια της απόσχισης εξετάζεται χωρίς καμιά σύνδεση με το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, (β) η πιθανότητα (δυνατότητα) απόσχισης, συνδεδεμένη με το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, αναγνωρίζεται μόνο στους λαούς και όχι «σε ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού ενός καθορισμένου εδάφους», σημειώνοντας ότι σε αντίθετη περίπτωση ακόμη και θρησκευτικές ομάδες θα είχαν αυτό το δικαίωμα.34 Παρά το γεγονός ότι έχουν γίνει αρκετές συζητήσεις τόσο σε πολιτικό, όσο και σε επιστημονικό επίπεδο σχετικά με τις ομάδες και τις προϋποθέσεις σύμφωνα με τις οποίες δικαιούνται να επιδιώξουν την απόσχισή τους από ένα κράτος, δεν υπάρχει μια ενιαία θεωρητική τοποθέτηση για τη διαμόρφωση ενός «δικαιώματος στην απόσχιση». Κάτι στο οποίο όλοι συμφωνούν είναι ότι οι αποικιακοί λαοί έχουν ένα γενικό δικαίωμα αυτοδιάθεσης το οποίο περιλαμβάνει και τη δυνατότητα ίδρυσης δικού τους κράτους. Ωστόσο, όπως –ορθά– σημειώνει η Δικαστής Higgins, αυτό το δικαίωμα δεν επέτρεπε στους αποικιακούς λαούς να αποσχισθούν από κάποιο κράτος, αλλά επέβαλε στις αποικιακές δυνάμεις να φύγουν από τις αποικίες τους αφήνοντας τους λαούς να διαχειρισθούν το πολιτικό τους μέλλον και, κατά συνέπεια, η διαδικασία της αποαποικιοποίησης δεν είχε σχέση με την έννοια της απόσχισης.35

33

34 35

Chernichenko S. & Kotliar V.: “Ongoing Global Legal Debate on Self-determination and Secession: Main Trends”, in Dahlitz J.(ed.): Secession and International Law: Conflict Avoidance – Regional Appraisals, (T.M.C. Asser Press, 2003), σελ. 84.

Ibid.

Higgins R.: “Self-Determination and Secession” in Dahlitz J.(ed.): Secession and International Law: Conflict Avoidance – Regional Appraisals, (T.M.C. Asser Press, 2003), σελ. 35.

17

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

Αυτό που θα μπορούσε να καταγραφεί ως ένα γενικό συμπέρασμα από τις απόψεις της θεωρίας σχετικά με την ύπαρξη ενός «δικαιώματος στην απόσχιση» είναι ότι, μέσα από πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις, εμφανίζεται μια αποδοχή της πιθανότητας συγκεκριμένων ομάδων να αποσχισθούν από υφιστάμενα κράτη. Τα συμπεράσματα των Περιφερειακών Συνεδρίων σχετικά με την Απόσχιση και το Διεθνές Δίκαιο κατέληξαν στα ακόλουθα σημεία: (α) Περιφερειακό Συνέδριο CIS: Η απόσχιση είναι δυνατή στις περιπτώσεις 1) αποαποικιοποίησης, 2) αν προβλέπεται από το Σύνταγμα ή άλλο νόμο ενός κράτους, 3) αν ένα έδαφος, κατοικούμενο από συγκεκριμένο λαό προσαρτήθηκε μετά το 1945 (εδώ υπάγεται η περίπτωση των παλαιστινίων), 4) αν ένα κράτος δεν ενεργεί στο έδαφός του σύμφωνα με την αρχή των ίσων δικαιωμάτων και της αυτοδιάθεσης και δε διασφαλίζει την συμμετοχή όλων των λαών του στην διακυβέρνηση.36 (β) Περιφερειακό Συνέδριο Αμερικής: 1) Το Διεθνές δίκαιο δεν χορηγεί δικαίωμα μονομερούς απόσχισης, ούτε όμως το απαγορεύει, 2) Η απόσχιση είναι νομικά δυνατή στις ακόλουθες περιπτώσεις: (ι) με συναίνεση όλων των εμπλεκομένων, (ιι) σύμφωνα με το Σύνταγμα ή τους νόμους του κράτους, (ιιι) όπου οι λαοί βρίσκονται υπό αποικιακό ζυγό ή παράνομη στρατιωτική κατοχή.37 (γ) Περιφερειακό Συνέδριο Ευρώπης: Σε ένα κατά τα άλλα ασαφές και περίπλοκο κείμενο, τονίζεται ότι «… η πρόσφατη διεθνής πρακτική καταδεικνύει ένα συμπέρασμα εναντίον της άσκησης ενός δικαιώματος σε απόσχιση».38 Αυτό που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι αν η απόσχιση γίνει είτε με συναίνεση των μερών, είτε κατ’ εφαρμογήν συνταγματικής ή νομοθετικής πρόβλεψης, αυτό δεν υπάρχει λόγος να γίνει αντικείμενο έρευνας του διεθνούς δικαίου και να καταγράφεται ως επιτρεπτή περίπτωση απόσχισης, καθώς αυτό είναι περίπου αυτονόητο. Επιπλέον, η απελευθέρωση εδάφους υπό στρατιωτική κατοχή δεν μπορεί να θεωρηθεί ως απόσχιση, ούτε νομικά, ούτε πρακτικά, καθώς η κατοχή του εδάφους είναι εξ’ αρχής παράνομη και δεν αναγνωρίζεται από το διεθνές δίκαιο.39 Έτσι, το μόνο που εμφανίζεται ως μια νόμιμη δυνατότητα απόσχισης είναι

36

37 38 39

Dahlitz J.(ed.): Secession and International Law: Conflict Avoidance – Regional Appraisals, (T.M.C. Asser Press, 2003), σελ. 261.

Ibid., σελ. 265.

Ibid., σελ. 271. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορούν να αναφερθούν τα υψώματα του Golan (Συριακό έδαφος που κατέχεται από το Ισραήλ από το 1967). Η εκδίωξη των δυνάμεων κατοχής δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως απόσχιση, λόγω της παράνομης στρατιωτικής κατοχής.

18

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

η περίπτωση κατά την οποία υφίσταται σοβαρή παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μιας ομάδας και αυτή είναι αποκλεισμένη από τους μηχανισμούς διακυβέρνησης. Ιδιαίτερα μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και της ΕΣΣΔ, ορισμένοι συγγραφείς εμφανίζουν μια θετική προσέγγιση ως προς τη δυνατότητα αυτή, ενώ αρκετοί φαίνεται να υιοθετούν μια ουδέτερη αλλά συγκαταβατική στάση. Χαρακτηριστικά, ο Franck επισημαίνει ότι από πουθενά στο Χάρτη, τα Σύμφωνα (ICCPR & ICESCR) την Τελική Πράξη του Ελσίνκι ή την πρακτική των κρατών δεν προκύπτει ότι απαγορεύεται στα μέλη της διεθνούς κοινότητας να αναγνωρίσουν μια επιτυχή απόσχιση,40 ενώ ο Cassese υποστηρίζει ότι υπάρχει δικαίωμα απόσχισης όταν μια φυλετική ομάδα αποκλείεται δια της βίας από την πρόσβαση στη διακυβέρνηση. Προχωρώντας περισσότερο σημειώνει ότι η ομάδα αυτή έχει νόμιμο δικαίωμα στη χρήση βίας και μπορεί –αποσχιζόμενη- να ενωθεί με άλλο κράτος ή να δημιουργήσει ένα ανεξάρτητο κράτος.41 Η διστακτικότητα της μεγάλης πλειοψηφίας των συγγραφέων να αναγνωρίσουν ένα δικαίωμα στην απόσχιση –έστω και με σαφώς προσδιορισμένους αποδέκτες και συγκεκριμένες προϋποθέσεις – αλλά και η διατύπωση απόψεων που, πολλές φορές, εμφανίζονται αντιφατικές μεταξύ τους θα πρέπει μάλλον να αποδοθούν στο ότι (α) είναι σαφώς υποχρεωμένοι να λάβουν υπόψη και να αξιολογήσουν στοιχεία της πρόσφατης πρακτικής κρατών που σαφώς συντείνουν στην αποδοχή ενός τέτοιου δικαιώματος αλλά (β) να εκτιμήσουν παράλληλα τη σχεδόν

40

41

Franck T.: Fairness in International Law and Institutions, (Clarendon Press, Oxford, 1995), σελ.

158. Ο συγγραφέας θέτει ως μοναδική εξαίρεση τη χρήση παράνομης στρατιωτικής βίας, τα αποτελέσματα της οποίας κατά κανόνα δεν αναγνωρίζονται, αναφέροντας την περίπτωση της Τουρκικής εισβολής στην Κύπρo. Ο ίδιος, σε άλλη εργασία του, υποστηρίζει ότι σε ακραίες περιπτώσεις θα μπορούσε να υφίσταται ένα δικαίωμα απόσχισης υπέρ μειονοτήτων των οποίων τα δικαιώματα καταπατώνται βάναυσα (Franck T.: “Post Modern tribalism and the Right to Secession”, in Brölman, Lefeber, Zieck (eds.): Peoples and Minorities in International Law (Martinus Nijhoff, 1993), σελ. 3. Στο ίδιο μήκος κύματος η Higgins υποστηρίζει ότι ««the principle of uti possidetis … places no obligation upon minority groups to stay part of a unit that maltreats them or in which they feel unrepresented» (Higgins R.: Problems and Process: International Law and how we Use it, (Clarendon Press, Oxford, 1994), σελ. 125). Ωστόσο, σε έκθεση που συνέταξαν μαζί με άλλους επιφανείς διεθνολόγους σχετικά με την υπόθεση του Quebec, οι Franck και Higgins τόνισαν ότι δεν υφίσταται νομικό δικαίωμα υπέρ της απόσχισης βασισμένο στο ότι μια καθορισμένη εδαφική περιοχή αποτελείται από μια γλωσσική μειονότητα που όμως -εντός των ορίων αυτής της περιοχής- συνιστά την πλειοψηφία του πληθυσμού (Joint Opinion on the Secession of Quebec prepared in 1992 by Professors Pellet, Shaw, Higgins, Franck and Tomuschat, (Higgins, ibid., σελ. 36).

Cassese A.: International Law, 2nd ed., (Oxford University Press, Oxford, 2005), σελ. 68. Ο συγγραφέας αποδίδει την ύπαρξη αυτής της εξαίρεσης –σε νομικό επίπεδο- στις καταστάσεις τύπου απαρτχάιντ, τονίζοντας παράλληλα ότι τα κράτη εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να αντιμετωπίζουν αρνητικά την απόσχιση. Ωστόσο, δεν παρέχει σχετικά παραδείγματα που να στηρίζουν την άποψη αυτή.

19

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

ολοκληρωτική απουσία νομικών κανόνων (κειμένων, αποφάσεων διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων κλπ.) που να στηρίζουν τη θέση ότι η απόσχιση είναι δικαίωμα που καλύπτεται από το σύγχρονο διεθνές δίκαιο. Αντίθετα η βούληση των κρατών, όπως εκφράζεται σε κείμενα νομικού ή πολιτικού χαρακτήρα αλλά και δικαστικές αποφάσεις που ασχολήθηκαν με το ζήτημα, είναι ξεκάθαρα εναντίον της οποιασδήποτε παραβίασης της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών. Στην υπόθεση Απόσχισης του Quebec το Ανώτατο Δικαστήριο του Καναδά γνωμοδοτώντας επί των ερωτημάτων που του έθεσε η Καναδική Κυβέρνηση επισήμανε τα εξής: «ένα κράτος του οποίου η κυβέρνηση αντιπροσωπεύει το σύνολο του λαού ή των λαών που κατοικούν στο έδαφός του, στη βάση της ισότητας και χωρίς διακρίσεις, και σέβεται την αρχή της αυτοδιάθεσης στην εσωτερική του έννομη τάξη, δικαιούται, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, την προστασία της εδαφικής του ακεραιότητας».42 Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα νομικά απόφαση, το Ρωσικό Συνταγματικό Δικαστήριο στην υπόθεση της Ένοπλης Σύρραξης στην Τσετσενία, σημείωσε ότι: «Ο συνταγματικός στόχος της προστασίας της ακεραιότητας του Ρωσικού κράτουςείναι σύμφωνος με τους οικουμενικά αποδεκτούς σχετικά με το δικαίωμα των εθνών στην αυτοδιάθεση».43 Η ήδη ασαφής κατάσταση που παρουσιάστηκε σχετικά με την απόσχιση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο αν επιχειρήσουμε να συνδυάσουμε την αυτοδιάθεση των λαών, τα δικαιώματα των μειονοτήτων, την αρχή του uti possidetis και την έννοια της απόσχισης.44

42

43

44

Reference re Secession of Quebec, Supreme Court of Canada, Ruling of 20th August 1998, (πηγή: Turp D.: “Quebec’s Right to Secessionist Self-Determination”, σε Dahlitz J.(ed.): Secession and International Law: Conflict Avoidance – Regional Appraisals, (T.M.C. Asser Press, 2003), Appendix I, σελ. 187.

Armed Conflict in Chechnya Case, Russian Constitutional Court, Decision of 31st July 1995 (πηγή: CoE Doc. CDL-INF(1996)001). Το Ρωσικό Συνταγματικό Δικαστήριο κλήθηκε να κρίνει τη συνταγματικότητα τεσσάρων διαταγμάτων της Ρωσικής κυβέρνησης για την Τσετσενία μετά από προσφυγή μελών της Ρωσικής Δούμας. Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο ήταν ότι το Δικαστήριο δεν περιορίστηκε στην ανάλυση της υπόθεσης βάσει του Ρωσικού συνταγματικού δικαίου αλλά επεκτάθηκε και στην εφαρμογή του διεθνούς δικαίου, ειδικότερα στο κατά πόσο η Τσετσενία έχει το δικαίωμα στην απόσχιση σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο (Για το σχολιασμό της απόφασης βλ. Gaeta P.: The Armed Conflict in Chechnya before the Russian Constitutional Court, 7 EJIL 563 (1996)). Τα προβλήματα αυτά είχαν ήδη επισημανθεί από τις απαρχές του 20 ου αιώνα όταν ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Wilson προώθησε την αναδιανομή της εξουσίας με βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης. Τότε ο Υπουργός Εξωτερικών Lansing είχε σχολιάσει: «… the phrase so deeply cherished and so warmly advocated by President Wilson was simply loaded with dynamite … the fixity of national boundaries would disappear if this principle was uniformly applied … What effect will it have on the Irish, the Indians, the Egyptians, and the nationalists among the Boers – Will it not breed

20

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Αν επιχειρήσουμε την εξαγωγή ενός γενικού συμπεράσματος, από τη στιγμή που γίνεται γενικά δεκτό ότι υφίσταται γενικό δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, πρέπει να γίνει επίσης δεκτό, ως αναγκαία συνέπεια, ότι κάποιες φορές αυτό θα οδηγεί και σε απόσχιση. Ωστόσο, στην παρούσα φάση, είναι εξαιρετικά δύσκολο να προκύψει κάποιος συγκεκριμένος διεθνής κανόνας προς την κατεύθυνση δημιουργίας ενός νομικού δικαιώματος στην απόσχιση, καθώς η υφιστάμενη πρακτική των κρατών δεν παρουσιάζει καμιά συνέπεια και υπαγορεύεται σχεδόν αποκλειστικά από βραχυπρόθεσμες ή μακροπρόθεσμες πολιτικές σκοπιμότητες. Έτσι, είναι πολύ δύσκολο να κατανοήσει κανείς γιατί οι Κούρδοι ή οι Παλαιστίνιοι (που δεν αμφισβητείται ότι είναι λαοί) δεν μπορούν να ασκήσουν το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, ενώ με πολύ μεγάλη ευκολία η «διεθνής κοινότητα» διακήρυξε το δικαίωμα Κροατών και Βοσνίων (Bosniacs) στην αυτοδιάθεση, βοηθώντας τους πολιτικά και στρατιωτικά να το επιτύχουν. Ακόμη, είναι μάλλον ακατανόητο γιατί προωθείται η απόσχιση μιας Σερβικής επαρχίας (του Κοσσυφοπεδίου) που κατοικείται από μια μειονότητα του Σερβικού κράτους (τους Αλβανούς) ενώ οι ίδιοι φορείς αρνούνται το ίδιο δικαίωμα στους Σέρβους της Βοσνίας και της Κροατίας.45 (ii) Η θέση της πολιτικής επιστήμης Σε αντίθεση με τους νομικούς που ματαίως αναζητούν στηρίγματα προκειμένου να θεμελιώσουν το δικαίωμα της απόσχισης ως τμήμα του σύγχρονου διεθνούς δικαίου, οι πολιτικοί επιστήμονες, εξετάζοντας το ίδιο το φαινόμενο δεν αντιμετωπίζουν τόσες δυσκολίες. Οι θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί σχετικά με την απόσχιση συνοψίζονται στις παρακάτω κατευθύνσεις: (α) Θεωρίες «Εθνικής Αυτοδιάθεσης» (national self-determination theories). Σύμφωνα με τις θεωρίες αυτές, τα έθνη έχουν ένα εγγενές δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, συμπεριλαμβανομένης και της δημιουργίας κράτους.46 Η κύρια κριτική που ασκείται στις θεωρίες αυτές είναι το ότι το ποια ομάδα θα θεωρείται λαός

45

46

discontent, disorder and rebellion – Will not the Mohammedans of Syria and Palestine and possibly of Morocco and Tripoli rely on it – How can it be harmonized with Zionism to which the President is practically committed?» (Πηγή: Cassese, International Law, ο.π., υπ. 47, σελ. 61). Κριτική ασκήθηκε από τη θεωρία τόσο στα σχετικά πορίσματα της Επιτροπής Badinter, όσο και στην επιλεκτική εφαρμογή των κανόνων της αυτοδιάθεσης στο έδαφος της Γιουγκοσλαβίας (Βλ., inter alia, Warbrick C.: ‘States and Recognition in International Law’, σε Evans M.D. (ed.): International Law, (Oxford University Press, Oxford, 2003), σελ. 217, Radan P.: Post Secession International Borders, 24 Melbourne ULR 50 (2000), Harris D.J.: Cases and Materials on International Law, 6th ed., (Sweet & Maxwell, London, 2004), σελ. 120-121). Βλ. Gilbert P.: The Philosophy of Nationalism, (Westview Press, Boulder, 1998), σελ. 16, Miller D.: On Nationality, (Oxford University Press, Oxford, 1995).

21

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

έτσι ώστε να έχει τα παραπάνω δικαιώματα είναι άνευ σημασίας, καθώς το ποιος είναι λαός το καθορίζει κάποιος άλλος.47 (β) Θεωρίες της επιλογής (choice theories). Οι θεωρίες αυτές έχουν τα εξής κοινά χαρακτηριστικά: 1) η πλειοψηφία του πληθυσμού σε μια συγκεκριμένη περιοχή να εκφράσει τη βούλησή της να αποσχισθεί, 2) δε χρειάζεται η εν λόγω ομάδα να έχει ξεχωριστά εθνικά χαρακτηριστικά, ούτε να είναι θύμα καταπίεσης, 3) μόνη η επιλογή της ομάδας να αποσχισθεί αρκεί για να δικαιολογήσει την απόσχιση.48 (γ) Θεωρίες του «δίκαιου σκοπού» (just-cause theories). Αυτή η κατηγορία θεωριών ξεκινά από μια διαφορετική αφετηρία, κατ’ αρχήν αρνούμενη την ύπαρξη ενός γενικού δικαιώματος απόσχισης. Δέχεται όμως την δυνατότητα απόσχισης σε δύο περιπτώσεις: 1) όταν η ομάδα υφίσταται συστηματικές διακρίσεις, εκμετάλλευση ή μαζική παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και 2) όταν η εδαφική περιοχή όπου είναι συγκεντρωμένη η ομάδα ενσωματώθηκε στο κράτος παράνομα.49 Αυτές οι θεωρίες χρησιμοποιούν ηθικού τύπου επιχειρήματα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι άλλες θεωρίες, εμφανίζοντας τη δυνατότητα απόσχισης ως ένα ηθικό δικαίωμα των ομάδων που πληρούν τις παραπάνω προϋποθέσεις,50 αγνοώντας όμως το ότι η διεθνής πολιτική ελάχιστη σχέση έχει με ηθικές αξίες αλλά και το ότι ακόμη και αν υφίσταται τέτοιο ηθικό δικαίωμα, αποκτά αξία μόνο όταν έχει γενικευμένη και όχι επιλεκτική εφαρμογή. Μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση, παρακάμπτοντας τις διάφορες θεωρίες, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, στην περίπτωση της ΕΣΣΔ, η αποσχιστικές τάσεις εμφανίστηκαν ενισχυμένες σε περιοχές με σημαντικό πλούτο, μικρό βαθμό αφομοίωσης και διευρυμένο επίπεδο αυτονομίας.51 Ωστόσο, το κύριο πρόβλημα που έχουν οι θεωρίες αυτού του τύπου είναι ότι, επιχειρώντας την κατασκευή ενός θεωρητικού μοντέλου που θα υποστηρίζει 47

48

49

50

51

Costa J.: On Theories of Secession: Minorities, Majorities and the Multilateral State, 6 CRISPP 63 (2003), σελ. 65.

Norman W.: ‘The ethics of secession as the regulation of secessionist policies’ σε Moore M.: National Self-Determination and Secession, (Oxford University Press, Oxford, 1998), σελ. 37, Philpott D.: ‘Self-Determination in Practice’. Σε Moore, ibid., σελ. 83, Nielsen K.: Secession: The Case of Quebec, 10 Journal of Applied Philosophy 29 (1993), Buchanan A.: Secession, (Westview Press, Boulder, 1991), σελ. 49, Moore M.: The Ethics of Nationalism, (Oxford University Press, Oxford, 2001). Για την εφαρμογή αυτών των θεωριών στην πράξη και συγκεκριμένα στην υπόθεση της Τσετσενίας βλ. Khalilov R.: Moral justifications of secession: the case of Chechnya, 22 Central Asian Survey 405 (2003), ιδ. 409-416.

Hale Η.: The Parade of Sovereignties: Testing Theories of Secession in the Soviet Setting, 30 British Journal of Political Science 31 (2000), σελ. 55, Treisman D.: Russia’s ‘Ethnic Revival’: The Separatist Activism of Regional Leaders in a Postcommunist Order, 41 World Politics, 219 (1997).

22

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

τη δυνατότητα απόσχισης δεν εξηγούν γιατί πχ. Το Κόσοβο διαθέτει αυτό το δικαίωμα ενώ δε το διαθέτουν οι Σέρβοι της Βοσνίας, Η Αμπχαζία και η Νότια Οσσετία στη Γεωργία. Συνεπώς, οι πολιτικές θεωρίες δεν βοηθούν προς την κατεύθυνση της διαμόρφωσης ή τη μορφοποίηση ενός δικαιώματος στην απόσχιση στις σύγχρονες διεθνείς σχέσεις.

23

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

3. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ Η διερεύνηση ενός φαινομένου που είναι διαρκώς εξελισσόμενο δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη, παρά μόνο με την καταγραφή επιλεγμένων περιπτώσεων της σύγχρονης πρακτικής των κρατών που, μετά τη διάλυση των ΕΣΣΔ και Γιουγκοσλαβίας, είναι αρκετά πλούσια. (α) Νότια Οσσετία και Αμπχαζία Κατά τη διάρκεια διάσπασης της Σοβιετικής Ένωσης, η δημιουργία 14 νέων κρατών (πλην της Ρωσικής Ομοσπονδίας) προκάλεσε αντιδράσεις από ρωσικούς ή φιλορωσικούς πληθυσμούς που με τη σειρά τους διεκδίκησαν την απόσχισή τους από τα νέα κράτη. Οι δύο από αυτές τις περιπτώσεις εμφανίστηκαν στο έδαφος της Γεωργίας. Σύμφωνα με το Σοβιετικό Σύνταγμα του 1978, η μεν Αμπχαζία είχε το καθεστώς Αυτόνομης ΣΣΔ (Αρθ. 85), ενώ η Νότια Οσσετία ήταν Αυτόνομη Περιοχή (Αρθ. 87), και οι δύο εντός της Γεωργιανής ΣΣΔ.52 Όταν η Γεωργία

52

Κείμενο του Σοβιετικού sian/const/77cons03/html.

Συντάγματος:

24

http://www.departments.bucknell.edu/rus-

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

ανακήρυξε την ανεξαρτησία της, οι δύο περιοχές αντέδρασαν και μετά από ένοπλο αγώνα –με την ενθάρρυνση και υποστήριξη της Μόσχας, αλλά χωρίς την άμεση εμπλοκή Ρωσικών στρατευμάτων στις εχθροπραξίες- κατάφεραν να πετύχουν την de facto απόσχισή τους από το έδαφος της Γεωργίας.53 Τόσο τα πολυάριθμα ψηφίσματα του ΣΑ του ΟΗΕ,54 όσο και οι δηλώσεις διαφόρων κρατών, εξακολουθούν να υποστηρίζουν την εδαφική ακεραιότητα της Γεωργίας και να μην αναγνωρίζουν νομικά την απόσχιση των δύο περιοχών. Ωστόσο, με αφορμή «δημοψήφισμα» που διενεργήθηκε στη Νότια Οσσετία το 2006 όπου το 99% του πληθυσμού ψήφισε υπέρ της ανεξαρτησίας από τη Γεωργία,55 Ρώσοι αξιωματούχοι άρχισαν συστηματικά να συσχετίζουν την περίπτωση της Νότιας Οσσετίας (αλλά και της Αμπχαζίας) με το Κοσσυφοπέδιο ενώ, προκειμένου να υπάρξει ευθεία αναλογία με το Κοσσυφοπέδιο, γίνεται προσπάθεια να αναγνωριστεί η «γενοκτονία» της Γεωργίας εναντίον των Οσσετίων, έτσι ώστε να εξομοιωθούν πλήρως τα χαρακτηριστικά των δύο περιπτώσεων.56 Την αναλογία μεταξύ Κοσσυφοπεδίου και Νότιας Οσσετίας – Αμπχαζίας αναγνώρισε 53

54

55

56

Βάσει της Συμφωνίας του Sochi που υπογράφηκε από τους προέδρους της Ρωσίας (Yeltsin) και της Γεωργίας (Sevardnatze), υπό την αιγίδα της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών (CIS), υπήρχε μια κοινή ειρηνευτική επιχείρηση για την επίβλεψη της εκεχειρίας στη Νότιο Οσσετία αποτελούμενη από 3 τάγματα, 1 Ρωσικό, 1 Γεωργιανό και 1 Οσσετίων (αυτονομιστών). Έτσι, η Γεωργία εξακολουθούσε να διατηρεί υπό τον έλεγχό της ορισμένα τμήματα εδάφους στη Ν. Οσσετία, ιδίως εκεί όπου ζούσαν Γεωργιανοί. Μια παρεμφερής συμφωνία υιοθετήθηκε αργότερα και για την Αμπχαζία θέτοντας ως φυσικό όριο της γραμμής εκεχειρίας τον ποταμό Kodori, προβλέποντας επιπρόσθετα μια αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη εκατέρωθεν των «συνόρων» Αμπχαζίας – Γεωργίας, υπό την επίβλεψη παρατηρητών του ΟΗΕ. Οι διευθετήσεις αυτές διατηρήθηκαν, σε γενικές γραμμές από το 1993 / 1994 μέχρι και το καλοκαίρι του 2008. Η Ρωσική αντεπίθεση στη Νότια Οσσετία έδωσε την ευκαιρία και στους Αμπχάζιους αυτονομιστές να επιτεθούν και έτσι είχαμε την ολοκληρωτική εκδίωξη των γεωργιανών από τις 2 περιοχές (Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη συμφωνία και τον τρόπο επίβλεψης βλ. τις πληροφορίες στην ιστοσελίδα του State Department http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5253.htm). Ενδεικτικά αναφέρονται SC Res. 876 (1993), 896 (1994), 906 (1994), 937 (1994), 977 (1995), 993 (1995), 1036 (1996) που επιβεβαιώνουν την κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα της Γεωργίας. Παρά το ότι στη Νότια Οσσετία κατοικούν 12.000 Γεωργιανοί (περίπου το 1/7 του πληθυσμού) δεν μπόρεσαν να ψηφίσουν καθώς για την εγγραφή στους καταλόγους απαιτούνταν η κατοχή ρωσικού διαβατηρίου, κάτι που όλοι οι Οσσέτιοι είχαν στην κατοχή τους, σε αντίθεση με τους Γεωργιανούς. Πάντως, όπως σημειώνεται από αναλυτές της περιοχής, το αποτέλεσμα δε θα άλλαζε σημαντικά (πηγή: http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16920, Σχόλιο της 15/11/2006). Ήταν το τρίτο τέτοιου τύπου δημοψήφισμα που διενεργήθηκε (τα προηγούμενα 1992.2001). Σε ανακοίνωσή της 13/11/2006 η Φινλανδική Προεδρία της ΕΕ επισήμανε ότι «the ‘referendum’ contradicts Georgia’s sovereignty and territorial integrity within its internationally recognized borders. The EU considers the situation in South Ossetia did not allow the expression of the popular will». Στις 12 Οκτωβρίου 2006, 12 μέλη του Κοινοβουλίου της Νότιας Οσσετίας ζήτησαν από τις κυβερνήσεις των γειτονικών αυτόνομων Δημοκρατιών της Ρωσικής Ομοσπονδίας να αναγνωρίσουν τη γενοκτονία των Οσσετίων από τη Γεωργία το 1920 και το 1989 – 1992 (πηγή: http://www.kommersant.com/p721626/r_527/South_Ossetia_by_Kosovo).

25

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

και ο J. Solana το 2006 σε συνέντευξή του επισημαίνοντας ότι η πιθανή ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου θα μπορούσε να έχει αρνητική επίδραση στην εδαφική ακεραιότητα της Γεωργίας. Χαρακτηριστικά σημείωσε ότι «We are trapped here … in a double mechanism that may have good consequences for one, but not for the other. It may not be a win-win situation …».57 Το status quo που είχε παγιωθεί από το 1993 μεταβλήθηκε βίαια από την επίθεση των Γεωργιανών δυνάμεων στη Νότιο Οσσετία, αρχικά με τον αδιάκριτο βομβαρδισμό της πρωτεύουσας Tskhinvali τη νύχτα της 7-8 Αυγούστου 2008 με τη χρήση πυροβολικού και όλμων, που προκάλεσαν σημαντικές απώλειες μεταξύ του άμαχου πληθυσμού, και στη συνέχεια με χερσαία εισβολή.58 Η «αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης της Γεωργίας», σύμφωνα με τον τότε Πρόεδρό της Saakashvili, προκάλεσε την σφοδρή αντίδραση των Ρώσων που όχι μόνο εκδίωξαν τους Γεωργιανούς από το έδαφος της Οσσετίας, αλλά κατέλαβαν και στρατηγικές θέσεις εντός του εδάφους της Γεωργίας, όπως η πόλη Gori (60 χλμ. από την πρωτεύουσα Τυφλίδα) και το λιμάνι Poti στη Μαύρη Θάλασσα, ενώ οι Αμπχάζιοι αυτονομιστές βρήκαν την ευκαιρία να επιτεθούν στους γεωργιανούς και να τους εκδιώξουν από το σύνολο του εδάφους της Αμπχαζίας, συμπεριλαμβάνομένης και της εθνικής εκκαθάρισης όσων γεωργιανών είχαν απομείνει στα δύο εδάφη. Το εμφανές πολιτικό αποτέλεσμα του πολέμου ήταν η άμεση αναγνώριση των δύο αποσχισθεισών περιοχών από τη Μόσχα ως ανεξαρτήτων κρατών και η υπογραφή συμφωνιών αμυντικής συνεργασίας που, κατ’ουσίαν, επικύρωσε τη Ρωσική επικυριαρχία στην περιοχή. Σε αντίθεση με την περίπτωση του Κοσόβου, μέχρι σήμερα η διεθνής αναγνώριση των 2 περιοχών είναι εξαιρετικά περιορισμένη, αφού εκτός της Ρωσίας, μόλις 2 κράτη τις έχουν αναγνωρίσει, παρά τις πιέσεις που έχει ασκήσει η Ρωσία σε άλλες πρώην Σοβιετικές δημοκρατίες. Ωστόσο, η μελλοντική συμπεριφορά των βασικών παραγόντων της «διεθνούς κοινότητας» έναντι της Αμπχαζίας & Νότιας Οσσετίας φαίνεται να σχετίζεται ελάχιστα με τη διεθνή νομιμότητα και το σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας της Γεωργίας, αλλά πολύ περισσότερο με τις γεωπολιτικές εξελίξεις στην περιοχή και με τον προφανή παραλληλισμό των δύο περιοχών με το Κόσοβο, δεδομένου ότι δε διαφαίνεται καμιά πιθανότητα οι δύο περιοχές να συνυπάρξουν εντός των ορίων του Γεωργιανού κράτους. Το τελευταίο χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον ως επιχείρημα από τα δυτικά κράτη κατά της πιθανότητας επιστροφής του Κοσόβου στη Σερβία.

57

58

Συνέντευξη του J. Solana της 4/10/2006 (http://www.rferl.org/featuresarticleprint/2006/10 ...). Για μια αναλυτική επισκόπηση των γεγονότων βλ. inter alia Felgenhuer P.: “After August 7: The Escalation of the Russia-Georgia War” in Cornell S. E. & Starr S. F. (eds.): The Guns of August 2008: Russia’s War in Georgia (M.E. Sharpe, New York/London, 2009) σελ. 162-180.

26

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Ως προς τη λειτουργία των δύο αποσχιστικών κινημάτων, αυτά αξιοποιήθηκαν στο έπακρο από τη Ρωσική Ομοσπονδία σε δύο φάσεις: Κατά την αρχική τους μορφή, όταν δηλαδή επεδίωκαν την απόσχιση των περιοχών τους από τη Γεωργία, η Μόσχα στήριξε τα κινήματα αυτά προκειμένου να κατορθώσει να διατηρήσει ένα μέρος της επιρροής της στο μετασοβιετικό χώρο, ειδικά σε κράτη που επέλεξαν σαφή αντιρωσικό προσανατολισμό, όπως η Γεωργία. Αντίθετα, το 2008, η Ρωσία, ευρισκόμενη σε θέση ισχύος αξιοποίησε την ευκαιρία που της δόθηκε προκειμένου να δείξει σε όλους, τόσο στη δύση, όσο στα υπόλοιπα κράτη της περιφέρειάς της, το πώς ήταν διατεθειμένη να προσδιορίσει και να κατοχυρώσει το ζωτικό της χώρο. (β) Κοσσυφοπέδιο Το ζήτημα περί απόσχισης του Κοσσυφοπεδίου δεν εμφανίστηκε με τους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ το 1999 αλλά πολύ νωρίτερα, κατά τη διαδικασία διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας. Το 1991 η ηγεσία των αλβανών προκάλεσε ένα «δη-

27

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

μοψήφισμα» όπου συμμετείχε το 87% του πληθυσμού της επαρχίας που με ποσοστό 99,87% ψήφισε υπέρ της ανεξαρτησίας και οι εκλεγμένοι ηγέτες του Κοσσυφοπεδίου ανέλαβαν να εκπληρώσουν όλες τις προϋποθέσεις που είχαν τεθεί από την ΕΚ για την αναγνώριση κρατών από την πρώην Γιουγκοσλαβία.59 Τότε η ΕΚ εξέδωσε μια ανακοίνωση που επισήμαινε ότι «… frontiers can only be changed by peaceful means and (the EC countries) remind the inhabitants of Kosovo that their legitimate quest for autonomy should be dealt with in the framework of the EC Peace Conference».60 Μερικά χρόνια αργότερα, το πρακτικό αποτέλεσμα των βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ εναντίον της Σερβίας το 1999,61 το οποίο επικυρώθηκε με την Απόφαση 1244 (1999) του ΣΑ, ήταν η απόσπαση ενός τμήματος του Σερβικού εδάφους και η υπαγωγή του σε ένα καθεστώς διεθνούς προτεκτοράτου, ενώ η οριστική λύση φαίνεται ότι θα κινείται μεταξύ πλήρους ανεξαρτησίας, και ενός μόνιμου διεθνούς καθεστώτος, αυτού που το σχέδιο του ειδικού απεσταλμένου της ΕΕ Marti Ahtisaari ονόμασε «επιτηρούμενη ανεξαρτησία» (supervised independence).62 Σε αντίθεση με άλλες αποσχιστικές κινήσεις, η αποχώρηση του Σερβικού στρατού και η de facto μεταβολή της κυριαρχίας δεν έγινε μέσω του αγώνα των Κοσοβάρων (άλλωστε η στρατιωτική δράση του UCK ήταν μάλλον ασήμαντη) αλλά από το ΝΑΤΟ που ανάγκασε με τη χρήση βίας τη Σερβία να συμφωνήσει στην αποχώρησή της από το Κοσσσυφοπέδιο.63

59

60 61

62

63

Rich R.: Recognition of States: The Collapse of Yugoslavia and the Soviet Union, 4 EJIL 36 (1993), σελ. 61.

EC Press Statement, Luxemburg, 15 June 1992. Κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών αλλά και στη συνέχεια, οι χώρες του ΝΑΤΟ (οι περισσότερες εκ των οποίων είναι και μέλη της ΕΕ) επικαλέστηκαν ένα νόμιμο δικαίωμα ανθρωπιστικής επέμβασης προκειμένου να διασώσουν τον πληθυσμό του Κοσσυφοπεδίου από μια ανθρωπιστική καταστροφή που προκαλούνταν αφ’ενός από τις μαζικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από το Σερβικό καθεστώς και αφ’ετέρου από το μεγάλο κύμα προσφύγων. Ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου, τα 10 κράτη μέλη του ΝΑΤΟ που συμμετείχαν στους βομβαρδισμούς και κατά των οποίων προσέφυγε η Σερβία επικαλέστηκαν τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα της επέμβασης, μόνο όμως το Βέλγιο επιχείρησε να υπαγάγει τη δράση αυτή σε υφιστάμενο κανόνα του διεθνούς δικαίου (κείμενο: Harris D.J.: Cases and Materials on International Law, 6th ed., (Sweet & Maxwell, London, 2004), σελ. 956). Ακόμη και αν δεχθούμε την ύπαρξη ενός τέτοιου δικαιώματος στο σύγχρονο διεθνές δίκαιο (κάτι που είναι εξαιρετικά αμφίβολο), όλες οι σχετικές θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί θέτουν ως κύριο στόχο της επέμβασης την άρση των παραβιάσεων και την επιστροφή στη νομιμότητα και σε καμιά περίπτωση εδαφικές μεταβολές.

Report of the Special Envoy of the Secretary-General on Kosovo’s Future Status, http://www.unosek.org/ docref/report-english.pdf. Όπως -ορθά- υποστηρίζει ένας συγγραφέας, η συμφωνία μεταξύ ΝΑΤΟ και Σερβίας για την αποχώρηση των Σερβικών στρατευμάτων και την παράδοση του Κοσσυφοπεδίου στις δυνάμεις του ΝΑΤΟ ήταν άκυρη (σύμφωνα με το Αρθ. 52 της Συνθήκης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών), καθώς επιτεύχθηκε μέσω της απειλής και χρήσης βίας, ενώ και το Τμήμα του

28

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Μετά τη μονομερή ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσόβου το 2008, πάνω από 100 κράτη το έχουν αναγνωρίσει,64 μεταξύ αυτών 23 στα 28 της ΕΕ, οι ΗΠΑ, Καναδάς, Ιαπωνία, Αυστραλία. Κανένα από τα παραπάνω κράτη δεν έχει αναγνωρίσει την Αμπχαζία ή τη Ν. Οσσετία. Αντίθετα, η Ρωσία έχει αναγνωρίσει τις 2 αποσχισθείσες περιοχές της Γεωργίας, αλλά όχι το Κόσοβο, ενώ και οι Κίνα, Ινδία αρνούνται –μέχρι σήμερα – να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία του Κοσόβου. Είναι προφανές ότι καμιά – ή ελάχιστες - από τις παραπάνω χώρες δεν ενδιαφέρεται για τη νομική διάσταση της απόσχισης αλλά μέσω της αναγνώρισης ή μη προωθούν τις ατομικές στρατηγικές τους επιδιώξεις, είτε σε τοπικό, είτε σε ευρύτερο επίπεδο. Οι ΗΠΑ έχουν κατορθώσει, μέσω της διευθέτησης του ζητήματος της Βοσνίας, και κυρίως μέσω της επικυριαρχίας στο Κόσοβο να αποκτήσουν έναν ιδιαίτερα στρατηγικό ρόλο σε μια περιοχή στην καρδιά της Ευρώπης που, μέχρι το τέλος του ψυχρού πολέμου, δεν είχαν σχεδόν καμιά παρουσία, συμβαδίζει ωστόσο με τις διαμορφωθείσες στρατηγικές τους επιδιώξεις στην νοτιοανατολική Ευρώπη. Είναι χαρακτηριστικό ότι το στρατόπεδο Bondsteel στο Κόσοβο αποτελεί τη μεγαλύτερη αμερικανική στρατιωτική βάση των ΗΠΑ στη ΝΑ Ευρώπη και ακριβότερη οπουδήποτε μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ,65 έχοντας παράλληλα ενσωματώσει το σύνολο σχεδόν των αρμοδιοτήτων που κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου είχε η βάση Ramstein στη Δυτική Γερμανία. (γ) Ναγκόρνο Καραμπάχ Η περίπτωση του Ναγκόρνο Καραμπάχ (Αυτόνομη Περιοχή του Αζερμπαϊτζάν σύμφωνα με το Αρθ. 87 του Σοβιετικού Συντάγματος) παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από νομικής απόψεως. Το Σοβιετικό Σύνταγμα του 1978 προέβλεπε ότι κάθε ΣΣΔ μπορούσε ελεύθερα να αποσχισθεί από την ΕΣΣΔ (Αρθ. 72) αλλά πουθενά δεν αναφερόταν τέτοιο δικαίωμα για τις μικρότερες διοικητικές υποδιαιρέσεις (Αυτόνομες ΣΣΔ και Αυτόνομες Περιοχές), χωρίς όμως και να απαγορεύεται. Την ασάφεια αυτή ήρθε να καλύψει ο Νόμος σχετικά με τις Διαδικασίες για την Απόσχιση Δημοκρατιών

64

65

Ψηφίσματος 1244 του ΣΑ που επικυρώνει τη Συμφωνία είναι επίσης άκυρο νομικά (Milano E.: Security Council Action in the Balkans: Reviewing the Legality of Kosovo’s Territorial Status, 14 EJIL 999 (2003), σελ. 1007-1009, 1015-1020). Πηγή: www.kosovolovesyou.org (ιστοσελίδα που ενημερώνει για την πορεία αναγνωρίσεων του Κοσόβου και περιέχει τα σχετικά έγγραφα). Βλ. http://www.army-technology.com/projects/campbondsteel, http://www.globalsecurity.org/military/ facility/camp-bondsteel.htm, αλλά και τις αναφορές ότι το στρατόπεδο φτιάχτηκε για να προστατεύσει τον αγωγό πετρελαίου AMBO και ότι το στρατόπεδο είναι ένα μικρό Guantanamo (http://dryzterbaard.com/downloads/V.7.pdf).

29

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

από την ΕΣΣΔ του 1990.66 Σύμφωνα με το νόμο αυτό, αν μια ΣΣΔ κάνει δημοψήφισμα με το ερώτημα της απόσχισης από την ΕΣΣΔ, το ίδιο δικαίωμα έχουν και όλες οι Αυτόνομες ΣΣΔ, αυτόνομες περιοχές, αλλά ακόμη και περιοχές όπου πλειοψηφούν διαφορετικές εθνικές ομάδες από τον υπόλοιπο πληθυσμό, με το ερώτημα αν θα ακολουθήσουν την αποσχισθείσα ΣΣΔ, αν θα παραμείνουν στην ΕΣΣΔ ή και να καθορίσουν το δικό τους πολιτικό καθεστώς (Αρθ. 3). Όταν το Αζερμπαϊτζάν κήρυξε την ανεξαρτησία του από την ΕΣΣΔ, σχεδόν ταυτόχρονα το Ναγκόρνο Καραμπάχ, του οποίου ο πληθυσμός αποτελούνταν κατά 80% από Αρμένιους, κήρυξε τη δική του από το Αζερμπαϊτζάν, επικαλούμενο τον ανωτέρω νόμο.67 Στη συνέχεια ξεκίνησαν εχθροπραξίες και οι αυτονομιστές, με τη βοήθεια του Αρμενικού στρατού, κατέλαβαν το σύνολο του ΝΚ, καθώς και γειτονικές περιοχές του Αζερμπαϊτζάν, έτσι ώστε να υπάρχει ένας διάδρομος επικοινωνίας μεταξύ Αρμενίας και ΝΚ.68 Η κατάπαυση του πυρός που υπογράφηκε το 1994 έχει αφήσει άλλη μια «παγωμένη» σύγκρουση χωρίς ορατή λύση μέχρι σήμερα.

66

67

68

Κείμενο: Hannum H.: Documents on Autonomy and Human Rights, (Martinus Nijhoff, 1993), σελ. 753-760. Βλ. τη Λευκή Βίβλο του Αρμενικού Υπουργείου Εξωτερικών για το ΝΚ (http://www.armeniaforeignministry.com/fr/nk/ white_paper.html). Αν και δεν τηρήθηκε το γράμμα του νόμου όσον αφορά τις πολύπλοκες διοικητικές διαδικασίες, ωστόσο πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν η μοναδική φορά που έγινε επίκληση του νόμου αυτού κατά τη διαδικασία διάλυσης της ΕΣΣΔ. Βλ. όμως contra τα επιχειρήματα του Αζερμπαϊτζάν (http://www.mfa.gov.az/eng/armenian_aggression/legal index.shtml). Για μια εξαιρετική αποτύπωση των πραγματικών περιστατικών αλλά και των πολιτικών διεργασιών πριν και κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης βλ. de Waal T.: Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War (New York University Press, New York / London, 2003), σελ.

108-225, Zürcher C.: The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict and Nationhood in the Caucasus (New York University Press, New York / London, 2007), σελ. 152-185.

30

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Όσον αφορά τη συμπεριφορά της διεθνούς κοινότητος, αρκετά Ψηφίσματα του ΣΑ επιβεβαιώνουν την εδαφική ακεραιότητα του Αζερμπαϊτζάν.69 Πρόσφατα, η συζήτηση για το θέμα αναζωπυρώθηκε με αφορμή τη διεξαγωγή ενός «συνταγματικού δημοψηφίσματος» από το NK.70 Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντίδραση της ΕΕ, μέσω της Φινλανδικής Προεδρίας, που δήλωσε ότι δεν αναγνωρίζει το δημοψήφισμα και τα αποτελέσματά του, δεν αναγνωρίζει την ανεξαρτησία του ΝΚ, χωρίς όμως να αναφέρει τη μέχρι πρότινος τυποποιημένη φράση περί σεβασμού της εδαφικής ακεραιότητας του Αζερμπαϊτζάν.71 Η ιδιαιτερότητα του ΝΚ έγκειται στο ότι είναι η μοναδική σύγκρουση στην τέως ΕΣΣΔ όπου έχει καθαρά τοπικό χαρακτήρα, χωρίς την εμπλοκή της Ρωσίας, η οποία μάλιστα παίζει και το ρόλο του μεσολαβητή στην προσπάθεια επίλυσης της κρίσης. Όσον αφορά την Αρμενία, η απόσπαση του ΝΚ από το Αζερμπαϊτζάν θεωρείται ως πράξη αποκατάστασης του εθνικού της χώρου, με πολύ υψηλό όμως τίμημα, καθώς ο οικονομικός αποκλεισμός από το Αζερμπαϊτζάν και, κυρίως, την Τουρκία έχει καταστρέψει την Αρμενική οικονομία που εξαρτάται εξ’ ολοκλήρου από τη Ρωσική βοήθεια (οικονομική & ενεργειακή) και από την Αρμενική διασπορά. Ωστόσο, η υπόθεση του ΝΚ βλάπτει σημαντικά και το Αζερμπαϊτζάν που, παρά την τεράστια οικονομική του ανάπτυξη λόγω της αξιοποίησης του πετρελαίου και του φυσικού αερίου που διαθέτει σε τεράστιες ποσότητες, εξαρτά το σύνολο της εξωτερικής του πολιτικής από το ζήτημα του ΝΚ, με αποτέλεσμα η διεθνής πολιτική του θέση να μην είναι αντίστοιχη της ενεργειακής. Το έλλειμμα αυτό στις διεθνείς σχέσεις του Αζερμπαϊτζάν επιχειρείται τελευταία να καλυφθεί με μια τεράστια εκστρατεία διεθνούς προβολής της χώρας, που όμως δεν έχει φέρει τα ανάλογα αποτελέσματα στη δύση. Ενδεικτική αυτής της τάσης είναι η διαφήμιση της χώρας στη φανέλα της Atletico Μαδρίτης (Azerbaijan, Land of Fire), αλλά και η αξιοποίηση της διοργάνωσης της Eurovision το 2012 για την διεθνή προβολή της χώρας. Βέβαια, αυτή η αδυναμία στη διεθνή θέση και των δύο κρατών προφανώς συμφέρει τις μεγάλες δυνάμεις. Η μεν Αρμενία εξαρτάται πλήρως από τη Ρωσία, η οποία στο έδαφός της διατηρεί τη μοναδική στρατιωτική βάση στα κράτη του Καυκάσου, ενώ το Αζερμπαϊτζάν φροντίζει να διατηρεί μια ισορροπία στις σχέσεις του με τις δύο υπερδυνάμεις, φοβούμενο ότι η Ρωσία μπορεί να μεταβάλει το καθεστώς ουδετερότητας σε σχέση με το ΝΚ υπέρ των Αρμενίων αν το Αζερμπαϊτζάν προσχωρήσει στη σφαίρα επιρροής των ΗΠΑ. Παρά το γεγονός ότι η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν διατηρούν σχεδόν αδελφικές σχέσεις, η Τουρκία, η οποία

69 70

71

SC Res 822 (1993), 853 (1993), 874 (1993) και 884 (1993). Βλ. τη δήλωση του Αζερμπαϊτζάν της 14ης Δεκεμβρίου 2006 στο Μόνιμο Συμβούλιο του ΟΑΣΕ (http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/22803_en.pdf_s.html).

Doc. PC.DEL/1164/06 της 14ης Δεκεμβρίου 2006 (http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/ 228124_en.pdf_s.html).

31

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

διεκδικεί το ρόλο «περιφερειακής υπερδύναμης» στην ευρύτερη περιοχή και θα έβλεπε τα σχέδιά της να δυσχεραίνονται από την παρουσία ενός ισχυρού Αζερμπαϊτζάν. (δ) Υπερδνειστερία (Transdniestria) Η Υπερδνειστερία,72 μια στενή λωρίδα γης ανατολικά του Δνείστερου ποταμού, μετά από αρκετές γεωπολιτικές μεταβολές αποτέλεσε τμήμα της Μολδαβικής ΣΣΔ από το 1945 (κατάληψη της Μολδαβίας από τους Σοβιετικούς) μέχρι τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1990. Όταν η Μολδαβία απέκτησε την ανεξαρτησία της και

με αφορμή την επιβολή της ρουμανικής γλώσσας ως υποχρεωτικής στην εκπαίδευση και τη δημόσια διοίκηση, οι κάτοικοι της Υπερδνειστερίας (το 65% των οποίων είναι Ρώσοι και Ουκρανοί) δημιούργησαν ένα αυτονομιστικό κίνημα και, αφού εκδίωξαν (και με την έμμεση βοήθεια της 14ης Ρωσικής στρατιάς) τα Μολδαβικά στρατεύματα πέτυχαν τη de facto απόσχιση από τη Μολδαβία το 1993. Όπως και στις άλλες περιπτώσεις, μέχρι σήμερα δεν έχει υπάρξει επίλυση της κρίσης.

72

Για τα ιστορικά και πολιτικά ζητήματα βλ. γενικά Γραμματίκας Β.: Μειονοτικά Προβλήματα στη Μολδαβία, Γεωστρατηγική, τ. 8 (Μάιος-Αύγουστος 2005), σελ. 283-304.

32

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

Το στοιχείο που διαφοροποιεί την υπόθεση της Υπερδνειστερίας είναι ότι δύο εθνικές ομάδες σλαβικής καταγωγής (Ρώσοι και Ουκρανοί) προωθούν από κοινού την απόσχισή τους. Ωστόσο, οι δύο αμεσότερα ενδιαφερόμενες χώρες (Ρωσία και Ουκρανία) δεν τάσσονται υπέρ της ανεξαρτησίας –πιθανότατα επειδή είναι αμφίβολη η βιωσιμότητα της Υπερδνειστερίας ως κράτους – αλλά προωθούν μια λύση ομοσπονδιακού κράτους της Μολδαβίας, του οποίου ομόσπονδο κρατίδιο με διευρυμένη αυτοτέλεια θα είναι η Υπερδνειστερία.73 Οι ΗΠΑ έχουν, μέχρι σήμερα, διατηρήσει μια διακριτική στάση συμμετέχοντας στις διαπραγματεύσεις της ομάδας του Minsk που λειτουργεί υπό την αιγίδα του ΟΑΣΕ, χωρίς όμως περαιτέρω εμπλοκή τους, προφανώς διότι εκτιμούν ότι η Μολδαβία δεν προωθεί τις στρατηγικές τους επιδιώξεις, καθώς ούτε ιδιαίτερη στρατηγική αξία έχει, ούτε ενεργειακούς πόρους. Αντίθετα, ενεργό ρόλο στην επίλυση του προβλήματος επιχειρεί να διαδραματίσει η ΕΕ, η οποία πλέον έχει το πρόβλημα της Υπερδνειστερίας στα σύνορά της, αλλά και μια πηγή συνεχούς αστάθειας που αποτελεί πρόκληση για το καθεστώς ασφάλειας που επιδιώκει για την ευρύτερη περιφέρειά της. Η Ρωσία απ’ την πλευρά της, έχοντας υποθάλψει και ενισχύσει το αποσχιστικό κίνημα, αλλά και συντηρώντας οικονομικά και ενεργειακά την Υπερδνειστερία, έχει κατοχυρώσει τη συνεχή της παρουσία και τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής, καθώς σε κάθε περίπτωση (διαιώνιση του παρόντος καθεστώτος ή ευρεία αυτονομία εντός της Μολδαβίας) θα μπορεί να ασκεί πιέσεις στη Μολδαβική κυβέρνηση και να προωθεί τις στρατηγικές της επιδιώξεις. (ε) Η Ουκρανία Η μελέτη της Ουκρανίας σε σχέση με τα αποσχιστικά κινήματα είναι εξαιρετικά δύσκολη για δύο κυρίως λόγους: (α) οι καταστάσεις που έχουν δημιουργηθεί εκεί δε συνιστούν ακριβώς αποσχιστικό κίνημα, τουλάχιστον με την έννοια αυτών που αναλύθηκαν προηγουμένως και (β) είναι μια διαρκώς –ακόμη και σήμερα – εξελισσόμενη κατάσταση με πολλές γεωπολιτικές παραμέτρους που καθιστά ιδιαίτερα δυσχερή την αποτύπωση και ανάλυση των σχετικών ζητημάτων. Ιστορικά η Ουκρανία πάντοτε βρισκόταν στο όριο μεταξύ ανατολής και δύσης. Δε θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι το 1ο Ρωσικό Βασίλειο, το Βασίλειο των Ρως το 10 αιώνα μ.Χ. είχε ως πρωτεύουσα το Κίεβο, ενώ το Lemberg (σημερινό Lviv) στη δυτική Ουκρανία ήταν σημαντικό πολιτιστικό κέντρο της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας μέχρι το 1917.

73

Τα δύο πιο πρόσφατα σχέδια για την επίλυση του ζητήματος, όπως άλλωστε και όλα τα προηγούμενα, υποστηρίζουν με μικρές παραλλαγές την ομοσπονδιακή λύση (Για το Ουκρανικό σχέδιο βλ. http://eurojournal.org/files/nantoi1.pdf. Για το τελευταίο ρωσικό σχέδιο βλ. http://eurojournal.org/files/ ruproposal.pdf).

33

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

Λόγω ακριβώς αυτής της ιστορικής κληρονομιάς, το κύριο πρόβλημα της Ουκρανίας, όπως εμφανίστηκε με την λεγόμενη «πορτοκαλί επανάσταση» και το διαχωρισμό του πληθυσμού που επήλθε στη συνέχεια δεν είναι μειονοτικό, αλλά πρόβλημα ταυτότητας74 και διεθνούς προσανατολισμού, με την βόρεια και δυτική Ουκρανία να εμφανίζεται φιλοδυτική, με αυξημένη την Ουκρανική εθνική συνείδηση και τη ρωσόφωνη ανατολική και νότια Ουκρανία να προσανατολίζεται προς τη Ρωσία, πολιτικά και συνειδησιακά. Αυτός ο διαχωρισμός έχει επιπτώσεις σε πολλούς τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της χώρας, με σημεία αιχμής – περισσότερο συμβολικά και λιγότερο ουσιαστικά – τον τρόπο αναγραφής των ονοματεπωνύμων και τη θέση της Ρωσικής γλώσσας στο εκπαιδευτικό και διοικητικό σύστημα του κράτους. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 ο πληθυσμός της ήταν 48.000.000, εκ των οποίων το 77,8% Ουκρανοί, το 17,3% Ρώσοι, ενώ 16 άλλες εθνότητες αριθμούν μεταξύ 30 – 300.000 ατόμων, κυρίως εθνότητες γειτονικών κρατών ή από χώρες της πρώην ΕΣΣΔ.75 Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι, παρά τον σχετικά μικρό αριθμό αυτών που αυτοπροσδιορίστηκαν ως Ρώσοι, υπάρχει και μια άλλη πολύ σημαντική ομάδα πληθυσμού (περίπου 22%) που αυτοπροσδιορίζονται ως Ουκρανοί, αλλά ρωσόφωνοι. Η Ουκρανία θεωρούνταν μέχρι πολύ πρόσφατα το ευρωπαϊκό κράτος με την πιο εξελιγμένη νομοθεσία για την προστασία των μειονοτήτων, παρέχοντας ένα ιδιαίτερα φιλικό προς τις μειονότητες πλέγμα δικαιωμάτων και εγγυήσεων.76 Μετά την επικράτηση του φιλορώσου Yanukovych στις προεδρικές εκλογές του 2010, η Ουκρανική βουλή (Verkhovna Rada) το 2012 υιοθέτησε νόμο που επέτρεπε την αναβάθμιση της μειονοτικής γλώσσας σε δεύτερη επίσημη σε περιοχές με μειονοτικό πληθυσμό άνω του 10%, αίροντας έτσι μια σημαντική πηγή αντιδράσεων εκ μέρους των μειονοτικών πληθυσμών.77 Βάσει αυτού του νόμου 13

74

75

76

77

Βλ. επίσης Larrabee S.F.: ΝΑΤΟ’s Eastern Agenda in the New Strategic Era (Rand, Santa Monica, CA, 2003), σελ. 88. Πηγή: 2η Έκθεση της Ουκρανίας για την εφαρμογή της ΣΠ, CoE Doc. ACFC/SR/II (2006) 003, σελ.

8-9 και Παράρτημα 1. Βλ. Επίσης και Kuzio Τ.:, Census: Ukraine, More Ukrainian, 2 Russia and Eurasia Review 1 (2003), σελ. 7-10. Σημειώνεται ότι η προγραμματισμένη για το 2012 απογραφή αναβλήθηκε για το 2013, όπου για προφανείς λόγους δεν πραγματοποιήθηκε. Βλ. Shamshur O. & Izhevska T.: ‘Multiligual Education as a Factor of Inter-Ethnic Relations: The Case of Ukraine’ in Wright S.(ed.): Ethnicity in Eastern Europe: questions of migration, language rights, and education (Multilingual Matters, 1994), σελ. 36-37, Basiuk V.: ‘Toward a Viable National Ethos’ in Wolchyk S.L. & Sviglyanich V. (eds.): Ukraine: The Search for a National Identity (Rowman & Littlefield Publishers, Lanham, 2000), σελ. 33, Antonovych M.: ‘The Rights of National Minorities in Ukraine: An Introduction’ in Wheatley S. & Cumper P.: Minority Rights in the ‘New’ Europe (Martinus Nijhoff Publishers, The Hague, 1999), σελ. 251. Νόμος 5029-VI, της 3.8.2012. Πηγή: παρατηρήσεις της Ουκρανίας στην 3η έκθεση της Συμβουλευτικής Επιτροπής της ΣΠ, CoE Doc. GVT/COM/III(2013)001, 28.3.2013, σελ. 9-10.

34

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

περιφέρειες επέλεξαν δεύτερη γλώσσα, 10 τη ρωσική, αλλά και 3 στη νοτιοδυτική Ουκρανία την Ουγγρική και Ρουμανική. Ωστόσο, σφοδρές διαδηλώσεις στο τέλος του 2013 με αφορμή την άρνηση του Ρώσου Προέδρου να υπογράψει την συμφωνία εταιρικής σχέσης με την ΕΕ στο Vilnius της Λιθουανίας78 και η κλιμάκωσή τους σε ένα είδος εμφυλίου πολέμου, οδήγησαν τον Yanukovych εγκαταλείψει τη χώρα. Η νέα, προσωρινή ηγεσία βασίστηκε για την επικράτησή της στο ακροδεξιό, έως νεοναζιστικό κόμμα Svoboda, το οποίο με τη χρήση βίας εναντίον των δυνάμεων ασφαλείας και την απροθυμία του προέδρου να καταφύγει σε γενικευμένη βία κατά των διαδηλωτών στην ουσία πέτυχε την απομάκρυνσή του. Οι πρώτες κρατικές πράξεις της νέας βουλής ήταν η ακύρωση του Νόμου Yanukovych για τις γλώσσες (αλλά και η νομιμοποίηση του νεοναζιστικού κόμματος).79 Αμέσως μετά, η Κριμαία (με ειδικό διοικητικό καθεστώς και η μοναδική περιοχή της Ουκρανίας όπου επικρατούσαν πληθυσμιακά οι αυτοπροσδιοριζόμενοι ως Ρώσοι) αμφισβήτησε τη νομιμοποίηση της νέας κυβέρνησης και προχώρησε στη διενέργεια δημοψηφίσματος με αντικείμενο την ένωση με τη Ρωσία. Η Μόσχα, με συνοπτικές διαδικασίες αλλά και κάθε επισημότητα, ενσωμάτωσε τη χερσόνησο της Κριμαίας στο Ρωσικό κράτος. Παρά το γεγονός ότι το προκηρυχθέν δημοψήφισμα δεν προβλεπόταν ούτε στο τοπικό σύνταγμα αλλά ούτε και στο Ουκρανικό, άρα ήταν παράτυπο, στην πραγματικότητα δεν υπήρξε καμιάς μορφής στρατιωτική αντιπαράθεση με το Κίεβο, καθώς η κατάληψη των δημοσίων κτιρίων της Κριμαίας ήταν καθαρά συμβολική (αφού ούτως ή άλλως η τοπική εξουσία βρισκόταν στα χέρια τους) και, με τη βοήθεια μασκοφόρων ενόπλων χωρίς διακριτικά (πιθανότατα ρώσων στρατιωτών). Η συζήτηση σε σχέση με τα αποσχιστικά κινήματα αναφέρεται περισσότερο στο αποτέλεσμα και λιγότερο στη διαδικασία. Παράλληλα με την Κριμαία, αρκετές περιοχές της Νότιας και Ανατολικής Ουκρανίας αμφισβήτησαν, κατ’ αρχήν τη νομιμότητα της προσωρινής κυβέρνησης αλλά και των αποφάσεων της Verkhovna Rada (που ελήφθησαν από τη μειοψηφία των βουλευτών, χωρίς την παρουσία των βουλευτών του πλειοψηφούντος κόμματος του Yanukovych) αλλά και βλέποντας ότι η ανέλιξη του νεοναζιστικού κόμματος Svoboda σε κύριο παράγοντα της ουκρανικής πολιτικής συνιστούσε ευθεία απειλή για τις μειονοτικές ομάδες, ξεκίνησαν τη δική τους αυτονομιστική ατζέντα στη νοτιοανατολική Ουκρανία (στην περιοχή που αποκαλείται Donbass). Σταδιακά οι αυτονομιστές οργανώθηκαν και κατόρθωσαν να ελέγξουν μια σημαντική περιοχή στα ανατολικά της χώρας, μεταξύ του Donetsk και του Lugansk.

78

79

Joint Declaration of the Eastern Partnership Summit, Vilnius, 28-29 November 2013, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_Data/docs/pressdata/EN/foraff/139765.pdf. Νόμος Νο. 1190 της 23.2.2014.

35

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

Μετά τις εκλογές του Μαϊου 2014 στην Ουκρανία ο νέος πρόεδρος Petro Poroshenko εξαπέλυσε στρατιωτική επιχείρηση «αντιτρομοκρατική» όπως τη χαρακτήρισε για την ανακατάληψη των περιοχών αυτών. Παρά τη σαφή συρρίκνωση των εδαφών που ήλεγχαν οι αυτονομιστές, οι επιτυχίες του Ουκρανικού στρατού σταδιακά περιορίστηκαν και σήμερα (2/2015) οι αυτονομιστές ελέγχουν μια συμπαγή περιοχή, έχοντας διασφαλίσει τον έλεγχο σημαντικών και στρατηγικών εδαφών, μεταξύ των οποίων το Lugansk, το Donetsk και το αεροδρόμιό του, καθώς και τα περίχωρα της Μαριούπολης και το λιμάνι Novoazofsk, ενώ κατά τη διαδικασία υλοποίησης της νέας συμφωνίας κατάπαυσης του πυρός, κατάφεραν να ελέγξουν τον στρατηγικής σημασίας σιδηροδρομικό κόμβο Debaltseve.

Η πολιτική ατζέντα των αυτονομιστών της Αν. Ουκρανίας εκφράστηκε τον Απρίλιο του 2014 με ένα μικρό αλλά σαφές κείμενο του οποίου κύρια σημεία είναι η απαίτηση για ομοσπονδιοποίηση του Ουκρανικού κράτους με ευρύτατες εξουσίες στις ανατολικές (ρωσόφωνες) περιοχές αλλά και η αναβάθμιση και συνταγματική κατοχύρωση της ρωσικής γλώσσας.80 Όπως και στην περίπτωση της Κριμαίας, οι αυτονομιστές προχώρησαν στη διενέργεια δημοψηφίσματος με το ερώτημα της απόσχισης, η διαφορά όμως είναι ότι ενώ μετά το δημοψήφισμα της Κριμαίας η Ρωσία άμεσα προσάρτησε τη

80

http://www.reuters.com/article/2014/04/10/us-ukraine-crisis-amnestyidUSBREA3917920140410.

36

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

χερσόνησο, εδώ δεν αντέδρασε με τον ίδιο τρόπο αλλά προέτρεψε τους μεν αυτονομιστές να αναβάλουν το δημοψήφισμα, ενώ η ίδια προωθεί σταθερά την ιδέα μιας ομοσπονδιακής λύσης του προβλήματος. Η εξελισσόμενη κατάσταση στη Ουκρανία είναι πιθανότατα η πιο αποκαλυπτική σχετικά με τη χρήση των αποσχιστικών κινημάτων για την προώθηση των στρατηγικών επιδιώξεων των μεγάλων δυνάμεων. Εδώ βασικότερος τέτοιος παράγων είναι η Ρωσία, η οποία, βλέποντας την πιθανότητα στενότερης προσέγγισης μεταξύ Ουκρανίας και ΕΕ, με σοβαρές – αρνητικές – συνέπειες και στη δική της οικονομία,81 αλλά και την σταδιακή επικράτηση ακραίων αντιρωσικών δυνάμεων (κόμμα Svoboda, δεξιός τομέας) που, εν δυνάμει, θα έθεταν σε κίνδυνο όχι μόνο τη στρατιωτική της παρουσία στην Κριμαία αλλά και τις οικονομικές της σχέσεις και τους πολυπληθείς ρωσικούς ή ρωσόφωνους πληθυσμούς στη νοτιοανατολική Ουκρανία, έδρασε σε δύο επίπεδα. Αρχικά, υπέθαλψε την απόσχιση της Κριμαίας και την προσάρτησε στο Ρωσικό κράτος. Η Κριμαία διέθετε 3 χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούσαν σε σχέση με τις υπόλοιπες ρωσόφωνες περιοχές της Ουκρανίας: (1) ήταν η μοναδική διοικητική περιφέρεια της Ουκρανίας όπου επισήμως πλειοψηφούσε η ρωσικός πληθυσμός, (2) ήταν η έδρα του Ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας στο ναύσταθμο της Σεβαστούπολης, η παραμονή του οποίου είχε κατοχυρωθεί το 2010 με διμερή συμφωνία έως το 2042, αλλά οι πολιτικές εξελίξεις στην Ουκρανία καθιστούσαν μάλλον αβέβαιη την παρουσία του και (3) είχαμε το ψυχολογικό στοιχείο της απόσπασης της Κριμαίας από τη Ρωσική ΣΣΔ και την παραχώρησή της στην Ουκρανική ΣΣΔ το 1954 από τον τότε Σοβιετικό ηγέτη (και Ουκρανό στην καταγωγή) Nikita Khrushchev.82 Δεν είναι τυχαίο ότι ίδιος ο Πρόεδρος Putin μίλησε για τη «διόρθωση ενός ιστορικού λάθους».83 Η Ρωσία με τη συμπεριφορά της σε σχέση με την Κριμαία έδειξε ότι (α) δεν επιθυμούσε να ρισκάρει τη μελλοντική στρατιωτική της παρουσία εκεί και (β) δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να χρησιμοποιηθεί η Κριμαία ως στοιχείο μιας μελλοντικής διαπραγμάτευσης για το σύνολο των ρωσοουκρανικών ζητημάτων. Η ταχύτατη προσάρτησή της εξυπηρέτησε αυτόν ακριβώς το σκοπό. Αντίθετα, στις περιοχές της Ανατολικής Ουκρανίας όπου υπάρχουν μεγάλοι, συμπαγείς Ρωσικοί και ρωσόφωνοι πληθυσμοί, η Ρωσία δεν επέλεξε την ίδια 81

82 83

Ήδη, λίγο πριν τη διάσκεψη του Vilnius το Nοέμβριο του 2013 η Ρωσίασ απείλησε την Ουκρανία ότι αν υπέγραφε την εταιρική σχέση με την ΕΕ (και τους όρους που αυτή περιείχε) αυτό θα σήμαινε τον αποκλεισμό της από την τελωνειακή ένωση Ρωσίας – Λευκορωσίας – Καζακστάν με καταστροφικές συνέπειες για την Ουκρανική οικονομία (http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2013-10-01/russia-goes-offensiveahead-eastern-partnership-summit-vilnius, http://www.bbc.com/news/world-europe25133721). http://english.pravda.ru/history/19-02-2009/107129-ussr_crimea_ukraine-0 http://www.bbc.com/news/world-europe-26630062.

37

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

λύση, εκτιμώντας ότι και το πολιτικό / οικονομικό κόστος που θα κληθεί να πληρώσει αν επιδιώξει την ίδια κατάληξη με την Κριμαία θα είναι απαγορευτικό, αλλά και θα μπορεί σε μόνιμη βάση να επηρεάζει την Ουκρανία, έχοντας ως μοχλό πίεσης αυτές τις περιοχές, κάτι που ασφαλώς μπορεί να επιτευχθεί πολύ ευκολότερα με την ομοσπονδιακή δομή του Ουκρανικού κράτους. Άλλωστε, η συμπαγής εδαφική περιοχή που ελέγχουν πλέον οι αυτονομιστές (περίπου στο μέγεθος της Ελλάδας) που τείνει να παγιωθεί μέσω της συμφωνηθείσας κατάπαυσης του πυρός,84 συντείνει προς αυτή την εκδοχή ως μακροπρόθεσμη λύση του ζητήματος, κατά τα πρότυπα πολλών άλλων παρόμοιων περιπτώσεων. Οι ΗΠΑ και η ΕΕ δε διαφαίνεται να έχουν μια σαφή τοποθέτηση σε σχέση με την Ουκρανία. Η ανατροπή του – δημοκρατικά εκλεγμένου – Yanukovych αποτέλεσε αντικείμενο πανηγυρισμών και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού αλλά η μεταβατική κατάσταση με την κυριαρχία των νεοναζί στο πολιτικό σκηνικό της Ουκρανίας δε φάνηκε να αποτελεί πηγή ανησυχίας για οποιονδήποτε από τους δύο παράγοντες. Οι ΗΠΑ έχουν σημαντικά στρατηγικά συμφέροντα στην Ουκρανία. Προφανώς επιδιώκουν τη συρρίκνωση της Ρωσικής στρατιωτικής και πολιτικής παρουσίας στην περιοχή, ενώ η στρατηγική θέση της Ουκρανίας ως κόμβος διέλευσης των κύριων αγωγών φυσικού αερίου που κατευθύνονται προς τη δυτική Ευρώπη και η προσπάθεια των ΗΠΑ για τον έλεγχο αυτών των οδών μεταφοράς ενέργειας, προσδίδει στην Ουκρανία ακόμη μεγαλύτερη στρατηγική σημασία. Στην πραγματικότητα όμως, το τι συμβαίνει στην Ουκρανία αποτελεί Ευρωπαϊκό πρόβλημα. Παρά το γεγονός ότι η ΕΕ αναγνωρίζει το σημαντικό ρόλο της Ουκρανίας, ποτέ μέχρι σήμερα δε διατύπωσε μια σαφή θέση για το μέλλον των Ευρωουκρανικών σχέσεων, παρά την εκπεφρασμένη θέση όλων των Ουκρανικών ηγεσιών για μελλοντική ενσωμάτωση στην ΕΕ.85 Ακόμη και μετά την ανατροπή του Yanukovych, υπογράφηκε μόνο το πολιτικό σκέλος της Εταιρικής σχέσης και

84

85

Και αξιωματούχοι των αυτονομιστών αποδέχονται την σταθεροποίηση των εδαφικών τους κερδών, θεωρώντας τα μάλλον ως βάση για την μετέπειτα πολιτική διευθέτηση του ζητήματος (βλ. τη σχετική αναφορά του radio free Europe – Radio Liberty της 1/3/2015 http://www.rferl.org/content/ukraine-merkel-hollande-meeting-discussfighting/26859792.html). Ήδη από τα αρχικά στάδια της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης η Ουκρανία εξέφρασε την απογοήτευσή της για την προταθείσα συμφωνία ΕΕ-Ουκρανίας και έκτοτε διατυπώνει μια μόνιμη ανησυχία μήπως η εταιρική σχέση αποτελεί εναλλακτική πρόταση στην πλήρη ένταξη, η οποία αποτελεί τον αποκλειστικό στόχο της Ουκρανίας (Βλ. σχετικά Vojna B. & Gniazdowski M.(eds.): Eastern Partnership: The Opening Report (Polish Institute of International Affairs, Warsaw, 2009) σελ. 67-70, ιδίως σελ. 69), επίσης Giusti S. & Penkova T.: “EU Policy towards Ukraine and Belarus: Diverging Paths?” in Bindi F. (ed.): The foreign policy of the European Union: assessing Europe's role in the world, (The Brookings Institution, Washington DC, 2010), σελ. 136-137. Άλλωστε, η άρνηση αποδοχής της προταθείσας συμφωνίας από το Yanukovych το Νοέμβριο του 2013 δεν αφορούσε την ίδια τη συμφωνία ως αρχή, αλλά τα ανταλλάγματα.

38

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

όχι το οικονομικό, κάτι που καταδεικνύει την ανικανότητα της ΕΕ να διαμορφώσει μια σαφή εξωτερική πολιτική, ακόμη και για θέματα που άπτονται των ζωτικών της συμφερόντων. Επίσης, συμφώνησε στην επιβολή κυρώσεων, μαζί με τις ΗΠΑ, κατά της Ρωσίας, για την υποτιθέμενη εμπλοκή της τελευταίας στις αποσχιστικές κινήσεις στην Ουκρανία, κυρώσεις που έρχονται σε αντίθεση με τους κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO) αλλά και οδήγησαν στην επιβολή αντιμέτρων από την πλευρά της Ρωσίας που πλήττουν σημαντικούς τομείς της αγροτικής οικονομίας στην ΕΕ, πολιτική μάλλον αυτοκαταστροφική για την ΕΕ, ενώ αντίθετα οι ΗΠΑ δεν έχουν ιδιαίτερες επιπτώσεις από τις δικές τους κυρώσεις. Αν και είναι εξαιρετικά παρακινδυνευμένο να προχωρήσει κάποιος σε εκτιμήσεις για την εξέλιξη μιας τόσο ρευστής κατάστασης, φαίνεται ότι η Ρωσία έχει το στρατηγικό πλεονέκτημα και, μέσω της στήριξης στο αποσχιστικό κίνημα, θα επιτύχει το στόχο της ομοσπονδιοποίησης, καθώς η παρούσα κατάσταση έχει μόνο προοπτικές κλιμάκωσης, εφόσον η Ουκρανική πλευρά δεν δείξει τάσεις υποχώρησης, ειδικά αν η Ρωσία επιλέξει μια πιο ενεργό εμπλοκή στις συγκρούσεις μεταξύ αυτονομιστών και Ουκρανικού στρατού, μέσω της παροχής προηγμένου στρατιωτικού υλικού και συμβούλων. Η Δύση, αν θεωρηθεί ένα ενιαίο σύνολο, δεν έχει μια σαφή στρατηγική για την Ουκρανία, ούτε εναλλακτικές προτάσεις στα αιτήματα του αποσχιστικού κινήματος και της Ρωσίας. Επιπλέον, τα συμφέροντα των μεμονωμένων κρατώνμελών της ΕΕ και των ΗΠΑ σε σχέση με τη Ρωσία είναι πολύ διαφορετικά. Έτσι, η Γερμανία έχει τεράστια οικονομική διείσδυση στη Ρωσία, το κόστος από την ανάσχεση της οποίας θα ήταν κολοσσιαίο, ενώ η Ελλάδα και η Πολωνία έχουν σημαντικότατη εξαγωγική δραστηριότητα στον τομέα των αγροτικών προϊόντων, και υφίστανται ήδη τις συνέπειες των Ρωσικών κυρώσεων. Και ενώ η δύση έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες πιέσεων προς τη Ρωσία, η Ρωσία ακόμη δεν έχει χρησιμοποιήσει το ενεργειακό όπλο, δηλαδή την προμήθεια φυσικού αερίου, η διακοπή ή περιορισμός της οποίας θα επιφέρει συνέπειες που η ΕΕ σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αντέξει. Το Σεπτέμβριο του 2014 αποφασίστηκε η διεξαγωγή διάσκεψης στο Μinsk της Λευκορωσίας μεταξύ Ουκρανίας – ΕΕ – Ρωσίας, με επίσημο αντικείμενο την εξεύρεση μιας λύσης των ζητημάτων για την Ουκρανική οικονομία από την εταιρική σχέση με την ΕΕ και την συνακόλουθη κατάργηση της τελωνειακής ένωσης Ουκρανίας – Ρωσίας, η οποία ωστόσο επεκτάθηκε και κύριο αντικείμενο της οποίας έγινε η συζήτηση για την κατάσταση στην Ανατολική Ουκρανία μεταξύ Ρωσίας- Ουκρανίας, σε επίπεδο Προέδρων, με τη μεσολάβηση της ΕΕ και της Λευκορωσίας. Στη διάσκεψη αυτή υπήρξε κατ’αρχήν συμφωνία για κατάπαυση του πυρός (Minsk – I), η οποία όμως έμεινε κενό γράμμα και οι συγκρούσεις συνεχίστη-

39

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

καν με αμείωτη σφοδρότητα. Το Φεβρουάριο του 2015 υπογράφηκε νέα συμφωνία κατάπαυσης του πυρός (Minsk – II) που αναμένεται να διαπιστωθεί κατά πόσο τηρείται, πάντως με σαφώς καλύτερη θέση για τους αυτονομιστές. Εξάλλου, σταθερή θέση της Ρωσίας που εκφράστηκε με τον πλέον επίσημο τρόπο και από το Ρώσο Πρόεδρο Putin είναι ότι ο διάλογος δε θα πρέπει να είναι μεταξύ Ουκρανίας – Ρωσίας αλλά τα βασικά μέρη να είναι η Ουκρανία και οι αυτονομιστές, επιχειρώντας έτσι να μεταθέσει τις πολιτικές πιέσεις προς τη χώρα του σε σχέση με τη στήριξη των αυτονομιστών στην Ουκρανία, αλλά και να αναβαθμίσει το κίνημα σε κύριο συνομιλητή του Κιέβου.

40

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Οι παραπάνω περιπτώσεις, όπως και άλλες παρεμφερείς, δείχνουν ότι οι αποσχίσεις εδαφών είναι κομμάτι της σύγχρονης διεθνούς πραγματικότητας. Το ερώτημα το οποίο τίθεται είναι αν από τις συμπεριφορές αυτές και την εν γένει θέση της διεθνούς κοινότητας μπορεί να συναχθεί ένας νομικός κανόνας που, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, να αναγνωρίζει τη δυνατότητα απόσχισης ως τμήμα του διεθνούς δικαίου. Η επίσημη θέση των κρατών, όπως εκφράζεται μέσω ψηφισμάτων διεθνών οργανισμών και άλλων δηλώσεων συντείνει ξεκάθαρα υπέρ της διατήρησης της εδαφικής ακεραιότητας ως βασικής νομικής αρχής που διέπει τις σχέσεις μεταξύ τους. Τα ίδια όμως κράτη, ανάλογα με τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα, στηρίζουν ή αρνούνται την απόσχιση σε παρόμοιες περιπτώσεις. Κυρίως πολιτικοί επιστήμονες έχουν αναπτύξει θεωρίες για ένα ηθικό δικαίωμα ομάδων στην απόσχιση. Αν δεχθούμε ότι τέτοιο ηθικό δικαίωμα υπάρχει, προφανώς αυτό θα πρέπει να εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση. Στην πράξη, η Ρωσία έχει καταστήσει σαφές ότι η επίσημη λύση στο ζήτημα του Κοσσυφοπεδίου θα συμπαρασύρει και τις Νότια Οσσετία – Αμπχαζία. Παράλληλα, η Σερβία έχει δηλώσει ότι η λύση για το Κοσσυφοπέδιο θα πρέπει να εφαρμοστεί και για τη Σερβική Δημοκρατία στη Βοσνία. Έτσι, αν οι Δυτικές χώρες προχωρήσουν στα σχέδια που προβλέπουν ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου τότε θα κάνουν ταυτόχρονα δεκτή την ανεξαρτητοποίηση Νότιας Οσσετίας, Αμπχαζίας και Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας; Σε μια τέτοια περίπτωση με ποιο λογικό επιχείρημα θα αρνηθεί κάποιος την ανεξαρτησία και στην Τσετσενία; Τότε θα έχει το δικαίωμα και ο ρωσικός πληθυσμός της Λεττονίας (περίπου 50% του συνόλου) να αποσχισθεί; Και –τέλος- πως και με ποια κριτήρια θα μπορούσε να σταματήσει μια τέτοια διαδικασία; Ήδη, η αναλογία μεταξύ Κοσόβου και Αμπχαζίας – Νότιας Οσσετίας έγινε εμφανής μετά τον Ρωσο-Γεωργιανό πόλεμο του 2008. Το … ατράνταχτο επιχείρημα της δύσης περί μοναδικότητας του Κοσόβου προφανώς δεν έπεισε τη Ρωσία που χρησιμοποίησε πανομοιότυπη επιχειρηματολογία αλλά και φρασεολογία με αυτή που σχεδόν 10 χρόνια νωρίτερα το ΝΑΤΟ και η δύση χρησιμοποίησαν για το Κοσσυφοπέδιο. Αποκαλυπτικός ως προς τη δυτική σκέψη αλλά και το μέγεθος της έκπληξης των δυτικών κρατών είναι ο πρώην Υφυπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Ronald Asmus: «… H διεθνής κοινότητα και κυρίως οι ΗΠΑ και η ΕΕ δεν πήραν στα

41

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

σοβαρά τις απειλές της Μόσχας ότι θα προχωρούσε σε αντίποινα κατά της ανεξαρτησίας του Κοσόβου κινούμενη εναντίον της Γεωργίας. Συμπέραναν ότι η Μόσχα μπλοφάριζε … Το πώς η σύγκρουση στο Κόσοβο, αφ’ ενός, και στην Αμπχαζία και Νότιο Οσσετία αφ’ ετέρου συνδέθηκαν είναι ένα έπος που περιλαμβάνει το διεθνές δίκαιο, τις μεταβαλλόμενες δυτικές διπλωματικές προτεραιότητες και τη δυναμική μιας διογκούμενης Ρωσίας που επιδιώκει να αμφισβητήσει τις ΗΠA και την Ευρώπη».86 Τα αποσχιστικά κινήματα που αναπτύχθηκαν στις παραπάνω περιοχές χρησιμοποιήθηκαν από τους διεθνείς παράγοντες που εξαρτούν συμφέροντα από τις καταστάσεις αυτές. Όσον αφορά τις ίδιες τις ομάδες που επεδίωξαν την απόσχισή τους, η απελευθέρωση από το προηγούμενο καθεστώς και η ανεξαρτητοποίηση ή η ένωση με ένα γειτονικό κράτος είναι ίσως ο ευγενέστερος από τους στόχους των αποσχιστικών κινημάτων. Αντίθετα, για τους υπόλοιπους εμπλεκόμενους παράγοντες τα αποσχιστικά κινήματα εξυπηρετούν μια ποικιλία στόχων που, υπό άλλες προϋποθέσεις δε θα μπορούσαν να είχαν επιτευχθεί. Έτσι, η περίπτωση της αποτυχημένης απόπειρας απόσχισης της Τσετσενίας από τη Ρωσική Ομοσπονδία έδωσε την ευκαιρία τη δύση να αναδείξει το ζήτημα της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τους Ρώσους, ενώ η ύπαρξη ενός –έστω ονομαστικά – αποσχιστικού κινήματος στο Κόσοβο (του UCK) κατέστησε δυνατή την προώθηση του περαιτέρω διαμελισμού της Σερβίας και της δημιουργίας μιας σειράς μη βιώσιμων, εξαρτημένων από τους διεθνείς παράγοντες κρατιδίων στο χώρο της πρώην Γιουγκοσλαβίας (Βοσνία, ΠΓΔΜ, Κόσοβο). Ασφαλώς κάτι τέτοιο δεν θα ήταν εφικτό με μια ευθεία εισβολή στο σερβικό έδαφος, καθώς κανείς από τους διεθνείς παράγοντες που επεδίωκαν το αποτέλεσμα αυτό δε θα μπορούσε να προχωρήσει σε μια τόσο ωμή ενέργεια κατά της διεθνούς νομιμότητας. Αντίθετα, η προβολή μιας καταπιεζόμενης μειονότητας που έπρεπε να διασωθεί αξιοποιήθηκε στο έπακρο ως αφορμή για την υλοποίηση αυτών των σχεδιασμών, με κυριότερο τη δημιουργία ενός νέου ρόλου για το ΝΑΤΟ. Αν η διεθνής κοινότητα ή τα κράτη εκείνα που παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο επιθυμούν να προωθήσουν μια αρχή που θα επιτρέπει την απόσχιση κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις αυτό μπορεί να γίνει βασισμένο σε μια σαφή και συνεπή πρακτική. Αυτό όμως που προκύπτει από τις μέχρι σήμερα συμπεριφορές είναι ότι η υποστήριξη ή αποθάρρυνση τέτοιων κινήσεων είναι απλώς ένα παιχνίδι στη διεθνή «πολιτική σκακιέρα», ανάλογα με τα γεωπολιτικά συμφέροντα της κάθε δύναμης, τα οποία μεταβάλλονται συνεχώς. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την άποψη του γράφοντος, από την εξέταση της πρακτικής των κρατών, η οποία δεν εμπεριέχει κανένα στοιχείο ομοιομορφίας, αλλά και από την πλήρη απουσία opinio juris δεν μπορεί να συναχθεί η ύπαρξη εθιμικού κανόνα που να 86

Asmus R.: A Little War that Shook the World: Georgia Russia and the Future of the West (Palgrave Macmillan, New York, 2010), σελ. 90.

42

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

στηρίζει τη δυνατότητα απόσχισης στο σύγχρονο διεθνές δίκαιο και, ασφαλώς δεν υπάρχει πουθενά συμβατική κατοχύρωση ενός τέτοιου κανόνα. Όπως δείχνουν οι «παγωμένες» συγκρούσεις στην τέως ΕΣΣΔ, τα αδιέξοδα στις εθνοτικές διαφορές στην πρώην Γιουγκοσλαβία και η αδυναμία των διεθνών φορέων να επιτύχουν την επίλυσή τους οι αποσχιστικές κινήσεις, αν και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης διεθνούς πραγματικότητας, δε μπορούν να αποτελέσουν τον κανόνα στη διαδικασία επίλυσης εθνικών διενέξεων.

43

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ AJIL

American Journal of International Law

CIS

Commonwealth of Independent States

CoE

Council of Europe

CRISPP

Critical Review of International Social & Political Philosophy

CSCE

Conference on the Security and Cooperation in Europe

EJIL

European Journal of International Law

ETS

European Treaty Series

Harv. HRJ

Harvard Human Rights Journal

HRLJ

Human Rights Law Journal

ICJ

International Court of Justice

ILM

International Legal Materials

ILO

International Labour Organization

ILR

International Law Reports

Intl. J. Group R.

International Journal of Group Rights

LSE

London School of Economics

Melbourne ULR

Melbourne University Law Review

NILR

Netherlands International Law Review

RCADI

Recueil des Cours de l’ Académie de Droit International

Res.

Resolution

RHDI

Revue Hellénique de Droit International

SC

Security Council

UN

United Nations

UNGA

United Nations General Assembly

UNTS

United Nations Treaty Series

Virginia JIL

Virginia Journal of International Law

ΕΚ

Ευρωπαϊκή Κοινότητα

ΕΣΣΔ

Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών

ιδ.

ιδίως

ο.π.

όπως παραπάνω

ΟΑΣΕ

Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη

ΣΑ

Συμβούλιο Ασφαλείας (του ΟΗΕ)

ΣΠ

Σύμβαση Πλαίσιο (για την Προστασία Εθνικών Μειονοτήτων)

ΣΣΔ

Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία

υπ.

υποσημείωση

44

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΧΙΣΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, Βασ. Γραμματίκας

The Academy for Strategic Analyses (ASA) is an independent non-profit scientific and research institution, a think-tank, based in Athens. It was founded in 2014, by scientists from the Hellenic Armed Forces and Hellenic Security Corps, who hold a PhD or holders of other high level qualifications, with rich scientific, research and writing work and collaboration with Greek and foreign universities, research centres and institutes, in various scientific fields.

Moreover distinguished personalities from military, diplomatic and academic areas and other high-profile scientists, became members of the Academy.

The main task of the ASA is the development of scientific work and activities in the field of Strategic Studies, Defense, Security and Foreign Policy, the elaboration of scientific analyses, research and studies, as well as the provision of specialized advisory and educational services to public bodies, private sector and to individuals in those articles, at national, European and international levels.

In this framework, the Academy's activities are developed within scientific areas, such as: (a) Analysis of strategic environment, (b) Analysis of the Defense and Security Policy, (c) System analysis, technology and economy, (d) Operational research, command and control.

The Academy will cooperate with international organizations, academic-scientific institutions and other centers of scientific research with a related object, as well as with authoritative scientists, militaries, diplomats, etc., especially in the Euro-Atlantic and the wider Mediterranean environment.

www.acastran.org info@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses

45

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 10

www.acastran.org info@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses 46

ISSN: 2407-9863