ISSN: 2407-9863
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ; Janusz Bielecki Απόδοση - Επιμέλεια: Ιωάννης Βιδάκης
28
ΤΟΜΕΑΣ Α’
1
Οκτώβριος 2015
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
Η Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ), είναι ανεξάρτητος επιστημονικός - ερευνητικός φορέας, μια «δεξαμενή σκέψης», με νομική μορφή αστικού σωματείου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που ιδρύθηκε το 2014 με έδρα την Αθήνα. Τα ιδρυτικά μέλη και τη βάση των μελών της ΑΣΑ αποτελούν επιστήμονες που προέρχονται από τις Ένοπλες Δυνάμεις και τα Σώματα Ασφαλείας, που είναι διδάκτορες ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων ή κάτοχοι άλλων υψηλού επιπέδου τίτλων σπουδών, με πλούσιο επιστημονικό, ερευνητικό και συγγραφικό έργο και συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια, κέντρα μελετών και ινστιτούτα, σε διάφορα επιστημονικά πεδία. Επίσης, μέλη της ΑΣΑ είναι προσωπικότητες του διπλωματικού και ακαδημαϊκού χώρου και άλλοι επιστήμονες υψηλού κύρους με επιστημονική δραστηριότητα σε γνωστικά αντικείμενα τα οποία συνάδουν προς τους σκοπούς της. Σκοπός της ΑΣΑ είναι η ανάπτυξη επιστημονικού έργου και δράσεων στα πεδία των Στρατηγικών Σπουδών, της Άμυνας, της Ασφάλειας και της Εξωτερικής Πολιτικής, η εκπόνηση επιστημονικών αναλύσεων, ερευνών και μελετών καθώς και η παροχή εξειδικευμένων συμβουλευτικών και εκπαιδευτικών υπηρεσιών στα παραπάνω πεδία, σε φορείς του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα και σε φυσικά πρόσωπα, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Για την υλοποίηση των στόχων της η ΑΣΑ έχει οργανώσει τέσσερεις Επιστημονικούς Τομείς: (1) (2) (3) (4)
Ανάλυσης Στρατηγικού Περιβάλλοντος, Ανάλυσης Αμυντικής Πολιτικής και Ασφάλειας Ανάλυσης Συστημάτων, Τεχνολογίας και Οικονομίας, Επιχειρησιακής Έρευνας, Διοικήσεως και Ελέγχου.
Μεταξύ των στόχων της ΑΣΑ περιλαμβάνεται η ανάπτυξη συνεργασιών με διεθνείς οργανισμούς, με ακαδημαϊκούς - επιστημονικούς φορείς και άλλα κέντρα επιστημονικής έρευνας με συναφές αντικείμενο, καθώς και με έγκυρους επιστήμονες, στρατιωτικούς, διπλωμάτες, κ.ά., στο εσωτερικό και το εξωτερικό, ιδίως στο ευρω-ατλαντικό και το ευρύτερο μεσογειακό περιβάλλον. Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ www.acastran.org asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses
Μελέτει το παν - Ακούων όρα - Γνους πράττε
2
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ; Janusz Bielecki Απόδοση - Επιμέλεια: Ιωάννης Βιδάκης
ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 28 Οκτώβριος 2015
3
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ – Νο28 / Οκτώβριος 2015 Τίτλος: ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ; Συγγραφέας: Janusz Bielecki
Εκδότης: Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ) Σχεδιασμός – ηλεκτρονική επεξεργασία: ΑΣΑ – Φίλιππος Παρίσης Copyright © Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ, asa@acastran.org http://www.acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses ISSN: 2407-9863 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.
4
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
Το παρόν Κείμενο Εργασίας προέρχεται από το άρθρο του John Bielecki, «Energy security: is the wolf at the door?», The Quarterly Review of Economics and Finance, 2002, vol. 42, issue 2, pages 235-250, Energy Charter Secretariat, Boulevard de la Woluwe 56, 1200 Brussels, Belgium, Board of Trustees, University of Illinois, http://econpapers.repec.org/article/eeequaeco/v_3a42_3ay_3a2002_3ai_3a2_3 ap_3a235-250.htm Η απόδοση στην ελληνική και η επιμέλεια του κειμένου, καθώς και οι παραπομπές-υποσημειώσεις, έγιναν από τον Ιωάννη Βιδάκη, του Τομέα Ανάλυσης Στρατηγικού Περιβάλλοντος της ΑΣΑ. Παρόλο που το άρθρο γράφηκε το 2002, η αξία των απόψεων που εκφράζει σχετικά με την ενεργειακή ασφάλεια και των επιχειρημάτων του, παραμένει και σήμερα το ίδιο σημαντική.
Η ΑΣΑ ευχαριστεί τον συγγραφέα για τη συνεργασία και την ευγενική θετική ανταπόκρισή του για την δημοσίευση αυτή.
5
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
Σχετικά με τους συγγραφείς
Ο Janusz Bielecki υπηρετεί στην Γραμματεία του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 2005. Σήμερα είναι υπεύθυνος για τους τομείς της ενέργειας και των τηλεπικοινωνιών. Προηγουμένως κατείχε διάφορες θέσεις σε διεθνείς οργανισμούς ενέργειας, περιλαμβανομένων της Γραμματείας του Χάρτη Ενέργειας, (μεταφορά και εμπόριο ενέργειας), του ΔΟΕ, (ασφάλεια του πετρελαϊκού εφοδιασμού) και του Καναδικού Εθνικού Συμβουλίου Ενέργειας, (οικονομικά της προσφοράς πετρελαίου). Κατέχει μεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών στα οικονομικά της ενέργειας από το Πανεπιστήμιο του Κάλγκαρι και στα νομικά από το Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας. (Janusz.Bielecki@consilium.europa.eu), .
O Ιωάννης Βιδάκης εκπονεί διδακτορική διατριβή, στην Θεματική Ενότητα της Ενεργειακής Ασφάλειας, στο Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών, της Σχολής Επιστημών της Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αιγαίου στη Χίο, με επιβλέποντα τον καθηγητή Γιάννη Καρκαζή. Είναι μέλος του Ινστιτούτου Ενέργειας Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΙΕΝΕ) και του (διαδικτυακού) Κέντρου Αμυντικών, Ενεργειακών και Γεωπολιτικών Ερευνών (ΚΑΕΓΕ -2010). Το Κέντρο υπάγεται στο Εργαστήριο Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων, Γεω-οικονομίας και Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου Αιγαίου, με διευθυντή τον Καθηγητή Γιάννη Καρκαζή, (GEOPOL http://www.stt.aegean.gr/geopolab/). Είναι ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ)
6
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
1.
Εισαγωγή
Στο άρθρο του με τίτλο «Energy security: is the wolf at the door?», ο J. Bielecki θεωρεί την «Ενεργειακή Ασφάλεια», ως έναν από τους κύριους στόχους της δημόσιας πολιτικής, που συνυπάρχει, συχνά ανταγωνιστικά, με τους θεμελιώδεις στόχους της οικονομικής ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος. Το αντικείμενο είναι υψίστης σημασίας για την παγκόσμια οικονομία, καθόσον η ενέργεια αποτελεί μία από τις βασικές εισροές σε όλες τις οικονομικές διαδικασίες1. Στο εν λόγω κείμενο ο συγγραφέας επανεξετάζει τα θέματα της ενεργειακής ασφάλειας και ορισμένα συναφή ζητήματα πετρελαίου. Θεωρεί την ενεργειακή ασφάλεια, όπως ακριβώς και ένα υγιές περιβάλλον, ότι αποτελεί ένα δημόσιο αγαθό, το οποίο δεν έχει αξιοποιηθεί δεόντως από την αγορά και τα οφέλη της οποίας είναι εξίσου διαθέσιμα σε εκείνους που πληρώνουν γι΄ αυτό και σ΄ εκείνους που δεν το πράττουν. Η αγορά μπορεί να έχει την τάση να παράγει ένα επίπεδο ενεργειακής ασφάλειας, χαμηλότερο από αυτό που προσδοκά η κοινωνία. Συνεπώς υφίσταται η ανάγκη για ισχυρές και αποτελεσματικές δημόσιες πολιτικές στον τομέα αυτόν. Οι ανησυχίες σχετικά με την ενεργειακή ασφάλεια είχαν φθάσει πιθανότατα στο αποκορύφωμά τους, κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1970, όταν η παγκόσμια οικονομία αγωνίστηκε να ξεπεράσει τις βλαβερές συνέπειες των κρίσεων των περιόδων 1973-74 και 1979-1980. Αυτές προκαλούνται από τον πληθωρισμό, ο οποίος τελικά οδήγησε στην οικονομική ύφεση με σημαντικές απώλειες του ΑΕΠ και υψηλή ανεργία2. Το θέμα έχει επανεμφανιστεί λόγω της δραματικής αύξησης των τιμών της ενέργειας (σ.μ.: αναφέρεται στις αρχές της δεκαετίας του 2000), των περιφερειακών προβλημάτων εφοδιασμού και των νέων προβλέψεων για επικείμενη εξάντληση των αποθεμάτων πετρελαίου3. Ένα από 1
Είναι πηγή ενέργειας, θερμότητας και κίνησης, που είναι απαραίτητη για την φυσιολογική λειτουργία κάθε σύγχρονης κοινωνίας.
2
Σημειώνει ο συντάκτης: «Η ενεργειακή ασφάλεια έχει αναδειχθεί και πάλι ως ένα σημαντικό δημόσιο θέμα, εν μέσω ανησυχιών για τις υψηλές τιμές της ενέργειας και την εμφάνιση περιφερειακών προβλημάτων στην τροφοδοσία. Η αξιολόγηση της τρέχουσας κατάστασης της ασφάλειας του πετρελαίου δείχνει ότι οι κίνδυνοι διακοπής του εφοδιασμού δεν έχουν μειωθεί. Οι προοπτικές της αγοράς αργού πετρελαίου για τις επόμενες δύο δεκαετίες υποδηλώνει μία ακόμη μεγαλύτερη ανάγκη για την προστασία της ασφάλειας του πετρελαίου. Με την αυξανόμενη σημασία της παγκόσμιας ζήτησης φυσικού αερίου και του εμπορίου, η ασφάλεια γίνεται επίσης ολοένα και πιο σημαντική. Αν και δεν υφίσταται παγκόσμια ενεργειακή κρίση, υπάρχουν ορισμένες σοβαρές ανησυχίες για την ασφάλεια και κατά πάσα πιθανότητα θα ενταθούν στο μέλλον. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει περιθώριο για εφησυχασμό για την ενεργειακή ασφάλεια. Τα υφιστάμενα μέτρα πετρελαίου έκτακτης ανάγκης πρέπει να επεκταθούν για να καλύψουν τις αναπτυσσόμενες χώρες και άλλες πηγές ενέργειας», Bielecki, 2002, σελ. 235. Αυτά σχετίζονται με διάφορους παράγοντες, όπως: επιτυχημένη προσπάθεια από τον ΟΠΕΚ να ελέγχει την παραγωγή πετρελαίου, τα σημεία συμφόρησης στην διακίνηση πετρελαίου και φυσικού αερίου, κακοσχεδιασμένες μεθόδους απορρύθμισης της αγοράς, (για παράδειγμα, η κρίση ηλεκτρικής ενέργειας του 2000 στην Καλιφόρνια) και μέχρι πρόσφατα η οικονομική μεγέθυνση, η οποία οδήγησε στη με-
3
7
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
τα ερευνητικά του ερωτήματα είναι εάν η σημερινή κατάσταση της ενεργειακής ασφάλειας είναι κατάλληλη και εάν όχι, πώς μπορεί να βελτιωθεί; Ο Bielecki, στο άρθρο του, αρχικά ορίζει την έννοια της ενεργειακής ασφάλειας και περιγράφει διάφορες διαστάσεις της. Στη συνέχεια εξετάζει την εξέλιξη του πετρελαίου και των αγορών ενέργειας και τις επιπτώσεις για την ασφάλεια. Κατόπιν προσπαθεί να εκτιμήσει την τρέχουσα κατάσταση της ασφάλειας του πετρελαίου, εξετάζοντας τις αλλαγές στην γεωπολιτική κατάσταση και τις δυνατότητες αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Επιπλέον, ερευνά τις προοπτικές της αγοράς πετρελαίου και τις επιπτώσεις της για τις υφιστάμενες και τις αναδυόμενες προκλήσεις για την ασφάλεια. Τα τελευταία δύο τμήματα περιέχουν τις βασικές στρατηγικές πρωτοβουλίες για την ανταπόκριση σ’ αυτές τις προκλήσεις και επισημαίνονται ορισμένες αναδυόμενες ανησυχίες, σχετικά με την ασφάλεια του φυσικού αερίου και της ηλεκτρικής ενέργειας.
γάλη άνοδο της ζήτησης ενέργειας. Όσον αφορά στον εφοδιασμό σε πετρέλαιο, οι χώρες που καταναλώνουν ανταποκρίθηκαν πρώτα καλώντας τα μέλη του ΟΠΕΚ να παράγουν περισσότερο πετρέλαιο. Στις ΗΠΑ επιλέχθηκε η απελευθέρωση ορισμένων αποθεμάτων από τα Στρατηγικά Αποθέματα Πετρελαίου (ΔΟΕ, 2000) και στην Ευρώπη φορολογία και άλλες παραχωρήσεις. Ορισμένες δυτικές κυβερνήσεις ζήτησαν μία αναθεωρημένη προσέγγιση για τη χρήση των αποθεμάτων έκτακτης ανάγκης. Οι ΗΠΑ αποφάσισαν να δημιουργήσουν αποθεματικά πετρελαίου θέρμανσης στα βορειοανατολικά, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε τη δημιουργία πρόσθετων αποθεματικών πετρελαίου για την τιμή παρέμβασης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2000). Στον τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας, των τοπικών αρχών και φορέων της βιομηχανίας, στην Καλιφόρνια άρχισε να εφαρμόζεται ένα πρόγραμμα έκτακτης ανάγκης που αφορά στην αύξηση των ανώτατων ορίων για τις τιμές καταναλωτή, στην επιτάχυνση της κατασκευής νέων σταθμών παραγωγής ενέργειας, λιγότερο αυστηρής χωροθέτησης και περιβαλλοντικών κανονισμών και μειωμένης εξάρτησης από βραχυπρόθεσμες αγορές. Ο Bielecki αναρωτιέται εάν είναι αυτή η ανανεωμένη ανησυχία του κοινού για την ενεργειακή ασφάλεια, μία προσωρινή «μανία» που είναι πιθανόν να εξαφανιστεί με ολοένα και μικρότερη πειθαρχία παραγωγής του ΟΠΕΚ και της επακόλουθης ύφεσης των τιμών του πετρελαίου και της ενέργειας, ή η αρχή μίας νέας εποχής, η οποία χαρακτηρίζεται από επίμονα υψηλότερες τιμές, αυξανόμενη ευπάθεια των καταναλωτριών χωρών για το μέλλον του πετρελαίου και των διαταραχών στον εφοδιασμό της ενέργειας.
8
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
2.
Η έννοια της ενεργειακής ασφάλειας
Σύμφωνα με τον συντάκτη, η ενεργειακή ασφάλεια «συνήθως ορίζεται ως αξιόπιστη και επαρκή τροφοδοσία σε ενέργεια σε λογικές τιμές»4. Ανησυχίες για την ασφάλεια μπορεί να αφορούν σε ανεπαρκή προσφορά ή ζήτηση. Ωστόσο η περισσότερη βιβλιογραφία εστιάζεται στην πλευρά της προσφοράς και ειδικότερα στις εξωτερικές πηγές εφοδιασμού, όπου οι χώρες που καταναλώνουν έχουν πολύ λιγότερο έλεγχο σε σύγκριση με τις πηγές εφοδιασμού τους. Στο πλαίσιο αυτό, η πετρελαϊκή κρίση «ισοδυναμεί με μια διακοπή στην προσφορά πετρελαίου σε μια κλίμακα που είναι αρκετά μεγάλη για να επηρεάσει σημαντικά τις διεθνείς αγορές πετρελαίου». Επιπλέον η ενεργειακή ασφάλεια μπορεί να έχει πολλές διαφορετικές διαστάσεις: πολιτική, στρατιωτική, τεχνική και οικονομική. Για τους οικονομολόγους οι ανησυχίες αφορούν κυρίως στις μακροοικονομικές επιπτώσεις από τις υψηλές τιμές της ενέργειας και τον κίνδυνο των οικονομικών απωλειών, που προκύπτουν από πιθανές ελλείψεις στον ενεργειακό εφοδιασμό5. Τα θέματα ενεργειακής ασφάλειας μπορεί να είναι βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα: τα πρώτα καλύπτουν τους κινδύνους διατάραξης του εφοδιασμού λόγω τεχνικών προβλημάτων, ακραίων καιρικών συνθηκών ή πολιτικών αναταραχών. Τα δεύτερα επικεντρώνονται στους κινδύνους όταν τα σχέδια δεν μπορούν να τεθούν σε λειτουργία στον κατάλληλο χρόνο, για να ανταποκριθούν στην αυξανόμενη ζήτηση. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε οικονομικούς, χρηματοοικονομικούς ή πολιτικούς παράγοντες που αναστέλλουν απαραίτητες επενδύσεις στην παραγωγή και στις μεταφορές6. Οι ανησυχίες για την ασφάλεια της ενέργειας συνεχίζουν να βασίζονται σ΄ αυτές για την ασφάλεια του πετρελαίου: παραμένει μακράν η μεγαλύτερη πηγή πρωτογενούς ενέργειας, αντιπροσωπεύοντας το 40% της κατανάλωσης ενέργειας. Αποτελεί τα δύο τρίτα του διεθνούς εμπορίου ενέργειας και την πιο μαζική διαπραγμάτευση «λογιστικών» ενεργειακών πόρων. Τα αποθέματα πετρελαίου είναι λιγότερο άφθονα και ομοιόμορφα από εκείνα του άνθρακα ή φυσικού αερίου, (όλα τα δεδομένα βασίζονται σε στατιστικές του ΔΟΕ). Επιπλέον η ζήτηση πετρελαίου είναι συγκεντρωμένη στις ανεπτυγμένες χώρες ενώ η παραγωγή σ΄ ένα μικρό αριθμό αναπτυσσόμενων κρατών. Αυτό καθιστά την α4
5 6
Η πρώτη έννοια σημαίνει την αδιάλειπτη παροχή, ανταποκρινόμενη πλήρως στις ανάγκες της παγκόσμιας οικονομίας. Η ερμηνεία των λογικών τιμών είναι λιγότερο σαφής καθώς αυτές μεταβάλλονται χρονικά και γίνονται αντιληπτές με διαφορετικό τρόπο από τους παραγωγούς και τους καταναλωτές ενέργειας. Γενικά ωστόσο αναφέρονται στο κόστος και καθορίζονται από την αγορά, με βάση τον μηχανισμό προσφοράς-ζήτησης. Κύριος στόχος του παρόντος άρθρου. Αυτό το κείμενο ασχολείται κυρίως με την πρόληψη και την αντιμετώπιση των βραχυπρόθεσμων προκλήσεων ασφαλείας.
9
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
γορά πετρελαίου πολύ πιο δεκτική σε σύμπραξη ελέγχων σε σχέση με τις περισσότερες άλλες αγορές εμπορευμάτων. Ο ΟΠΕΚ έχει μια σημαντική αγορά χάρη στο 40% στην παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου και του 80% των αποδεδειγμένων αποθεμάτων (BP Amoco, 1999).
3.
Εξέλιξη των αγορών πετρελαίου
Στο κείμενο του άρθρου του Bielecki εξετάζονται οι αγορές πετρελαίου τις τελευταίες δεκαετίες, διακρίνοντας τρεις περιόδους: 1960-1973, 1973-1986 και 1986-2000. 1) Η πρώτη χαρακτηρίστηκε από χαμηλές και σταθερές τιμές πετρελαίου, έκρηξη της ζήτησης πετρελαίου, (οικονομική μεγέθυνση), έλεγχο της τροφοδοσίας από τις διεθνικές εταιρείες και από περιορισμένη ανησυχία για την ασφάλεια του εφοδιασμού7. 2) Η επόμενη περίοδος διήρκεσε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ΄80 και χαρακτηρίστηκε από την εθνικοποίηση της βιομηχανίας πετρελαίου στη Μέση Ανατολή, την ραγδαία αύξηση των τιμών του πετρελαίου και τη συνακόλουθη οικονομική επιβράδυνση. Η πρώτη κρίση του 1973-74 είχε αρνητικές επιπτώσεις στην διεθνή οικονομία, τερματίζοντας την ταχεία μεγέθυνση και προκαλώντας μία περίοδο αναταραχής και διαρθρωτικών προσαρμογών. Οι εξελίξεις αυτές προξένησαν σημαντικές ανησυχίες, όχι μόνο για την ασφάλεια του πετρελαίου, αλλά και για την γενική εξάντληση των φυσικών πόρων, που διατυπώθηκαν έντονα στην δήλωση της Λέσχης της Ρώμης, (Τα Όρια της Μεγέθυνσης, 1972). Στο πλαίσιο αυτό οι ανεπτυγμένες χώρες του ΟΟΣΑ αποφάσισαν τον Νοέμβριο του 1974, την δημιουργία του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (ΔΟΕ IEA) - [Βλέπε IEA (1994), τόμος 1, Παράρτημα IV]8. 3) Η κατάρρευση των τιμών του 1986 σηματοδότησε ένα τέλος στην πτωτική τάση της ζήτησης και των εισαγωγών πετρελαίου9. Ωστόσο υπήρξε α7
Η παγκόσμια ζήτηση πετρελαίου τριπλασιάστηκε από 20 εκατ. βαρέλια την ημέρα σε 60 εκατ., εκ των οποίων τα δύο τρίτα αφορούσαν στις χώρες του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). Με τις περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ, χωρίς εγχώρια παραγωγή και την στασιμότητα της Βόρειας Αμερικής, τα κράτη του ΟΟΣΑ εξαρτήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από εισαγωγές από τη Μέση Ανατολή.
8
Χώρες μέλη του Οργανισμού δεσμεύτηκαν να μειώσουν τις εισαγωγές πετρελαίου μέσω της αύξησης της εγχώριας παραγωγής, την υποκατάσταση και την βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης. Ως αποτέλεσμα οι καθαρές εισαγωγές πετρελαίου του ΟΟΣΑ μειώθηκαν από 27 Mb/ημέρα στα μέσα του ΄70 στα 16 Mb/ημέρα στα μέσα του ΄80. Η ασφάλεια εφοδιασμού των χωρών του ΔΟΕ είχε επίσης βελτιωθεί με την συλλογή αποθεμάτων έκτακτης ανάγκης, τον περιορισμό της ζήτησης και άλλων έκτακτων μέτρων.
9
Η κατανάλωση πετρελαίου του ΟΟΣΑ αυξήθηκε σε 48 Mb/ημέρα και οι καθαρές εισαγωγές υπέρβηκαν το επίπεδο του 1973, (χαμηλές τιμές κατά το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου και σταθερή οικονομική μεγέθυνση - IEA). Οι ανησυχίες σχετικά με την ασφάλεια του εφοδιασμού με πετρέλαιο σε μεγάλο
10
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
νησυχία σχετικά με την ασφάλεια της ζήτησης πετρελαίου και τις χαμηλές τιμές του. Στα πρόσφατα χρόνια, ο τομέας της ενέργειας έχει εγείρει ζητήματα όπως η αλλαγή του κλίματος και άλλα περιβαλλοντικά θέματα. Τελευταία οι αγορές πετρελαίου έχουν υποστεί ριζικές διαρθρωτικές αλλαγές, οι οποίες επηρεάζουν την ασφάλεια του πετρελαίου. Έχουν ολοκληρωθεί σε όλες τις περιοχές και τους τομείς, με ορισμένες χώρες παραγωγής να κατέχουν και τα διυλιστήρια στα κράτη που καταναλώνουν και υπάρχει άνοιγμα στις διεθνείς επενδύσεις. Έχουν γίνει ανοικτές και ανταγωνιστικές, χάρη στη μείωση των κυβερνητικών επεμβάσεων και τη μετάβαση από την δημόσια ιδιοκτησία σε ιδιωτικές εταιρείες. Επίσης, είναι πολύ πιο διαφοροποιημένες και διαφανείς, αφού εξελίχθηκαν από μια σειρά από διμερείς συμφωνίες ανάμεσα σε ένα μικρό αριθμό μετόχων, σ΄ ένα σύνθετο πλέγμα των πράξεων που αφορούν μεγάλο αριθμό συμμετεχόντων10. Το γενικό οικονομικό πλαίσιο έχει επίσης αλλάξει: μετατόπιση από ενεργοβόρες μεταποιητικές δραστηριότητες στις υπηρεσίες στις αναπτυγμένες χώρες, τεχνολογική πρόοδος, μεγαλύτερη παραγωγικότητα, απορρύθμιση και απελευθέρωση της οικονομίας, που συνέβαλαν στη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και την βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης. Η φορολογική συνιστώσα των τιμών των προϊόντων του πετρελαίου έχει αυξηθεί δραματικά στις περισσότερες χώρες, (ιδιαίτερα στην Ευρώπη)11. Η τρέχουσα οικονομική σημασία του πετρελαίου Οι αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία οδήγησαν σε μείωση της οικονομικής σημασίας του πετρελαίου: το μερίδιο του πετρελαίου στην κατανάλωση ενέργειας στις αναπτυγμένες χώρες μειώθηκε από 55% το 1980 στο 40%, το φυσικό αέριο έγινε ένα σημαντικό υποκατάστατο στην οικιακή θέρμανση, στην πετροχημική βιομηχανία και στην παραγωγή ενέργειας. Οι εισαγωγές πετρελαίου αντιπροσώπευαν το 2001 μόλις το 4% της συνολικής αξίας των εισαγωγών του ΟΟΣΑ σε σύγκριση με 13% το 1981. Οι ανεπτυγμένες χώρες καταναλώνουν μόνο
βαθμό φιλτράρονταν υπό το πρίσμα των αυξανόμενων αποθεμάτων πετρελαίου, τις άφθονες προμήθειες και τις σοβαρές διαφωνίες στον ΟΠΕΚ. 10
11
Η εξέλιξη των αγορών πετρελαίου έχει ενισχυθεί ως προς την διαφάνεια, την αποτελεσματικότητα και την ικανότητα να αντιμετωπίσουν πιθανές διαταραχές εφοδιασμού. Ως αποτέλεσμα, οι προσαρμογές στην αύξηση των τιμών πετρελαίου κατά την διάρκεια των δύο τελευταίων ετών ήταν κάπως λιγότερο επώδυνη από ότι θα συνέβαινε 20 ή 25 χρόνια πριν. Παρόλα αυτά οι υψηλότερες τιμές της ενέργειας και το αποτέλεσμα των πληθωριστικών πιέσεων συνέβαλαν σημαντικά στην επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομικής μεγέθυνσης. Στις χώρες της ΕΕ οι φόροι ανήλθαν κατά μέσο όρο περίπου στα δύο τρίτα της τιμής των πετρελαϊκών προϊόντων το 1999. Στον ΟΟΣΑ ως σύνολο οι φόροι επί του παρόντος αντιπροσωπεύουν σχεδόν το ήμισυ των τιμών των προϊόντων πετρελαίου (με βάση μελέτη από την Γραμματεία του ΟΠΕΚ, Arab Oil & Gas, 2000).
11
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
το ήμισυ του πετρελαίου από τις αρχές του 1970, για κάθε αντίστοιχη μονάδα του ΑΕΠ, (όλα τα στοιχεία με βάση τις στατιστικές του ΔΟΕ). Η εξέλιξη των αγορών του πετρελαίου έχει σαφώς ενισχυθεί ως προς την διαφάνεια, την αποτελεσματικότητα και την ικανότητα να αντιμετωπίσουν τις πιθανές διαταραχές του εφοδιασμού. Ως αποτέλεσμα, οι προσαρμογές στην αύξηση των τιμών του αργού και της ενέργειας στις αρχές του 21ου αιώνα ήταν κάπως λιγότερο επώδυνη από ότι θα συνέβαινε 20 ή 25 χρόνια πριν. Παρόλα αυτά, οι υψηλότερες τιμές της ενέργειας και το αποτέλεσμα των πληθωριστικών πιέσεων συνέβαλε σημαντικά στην επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομικής μεγέθυνσης. Μια πρόσφατη μελέτη από το «Oak Ridge National Laboratory» (Green and Tishchishyna, 2000), πρόβλεπε ότι το ΑΕΠ των ΗΠΑ θα μπορούσε να μειωθεί κατά περίπου 1% το 2000, ως αποτέλεσμα των υψηλότερων τιμών του πετρελαίου. Στη συνέχεια εξετάζεται πώς έχουν μεταβληθεί οι κίνδυνοι εφοδιασμού, στο πλαίσιο των θεσμικών, γεωπολιτικών και άλλων συνθηκών.
4.
Θεσμικό πλαίσιο για την ασφάλεια
Η δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου ασφάλειας με σημαντικά στρατηγικά αποθέματα πετρελαίου υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα, (αποτρεπτικός παράγοντας για σκόπιμες, με πολιτικά κίνητρα μειώσεις στην κανονική προσφορά πετρελαίου και ένα ισχυρό μέσο για την αντιμετώπιση αυτών των ελαττώσεων). Από το 1974, ο ΔΟΕ ήταν ο κύριος πυλώνας αυτού του πλαισίου 12. Το σύστημα του ΔΟΕ συνέχισε να εξελίσσεται παράλληλα με τις μεταβαλλόμενες αγορές, αυξάνοντας την ευελιξία και την εξάρτησή του από τους μηχανισμούς της αγοράς. Ο συνδυασμός των μέτρων έκτακτης ανάγκης του ΔΟΕ εξαρτάται από την φύση και τη σοβαρότητα των διαταραχών του εφοδιασμού. Στο παρελθόν, η άντληση από τα αποθέματα έτειναν να κυριαρχήσουν στις πραγματικές ή στις προσομοιωμένες συνθήκες ανταπόκρισης του ΔΟΕ. Αυτό αναδείχθηκε από το σχέδιο του ΔΟΕ στον Πόλεμο του Κόλπου το 1991, στον οποίο η άντληση από τα αποθέματα αντιπροσώπευαν τα τρία τέταρτα των 2,5 Mb/ημέρα, συνολικής αντιμετώπισης της κατάστασης (IEA, 1994, τόμος 1, Παράρτημα VI).
12
Οι χώρες-μέλη του έχουν υποχρέωση να διατηρούν αποθέματα πετρελαίου, που ισοδυναμούν με τουλάχιστον 90 ημερών καθαρών εισαγωγών πετρελαίου τους. Επιπλέον έχουν στην διάθεσή τους άλλα μέσα αντιμετώπισης, όπως περιορισμός της ζήτησης, τα καύσιμα μεταγωγής και αύξηση της παραγωγικής ικανότητας.
12
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
Ένα άλλο σημαντικό επίτευγμα ήταν η επιτυχία των ανεπτυγμένων χωρών στην αντικατάσταση του πετρελαίου με άλλες πηγές ενέργειας, στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και σε άλλες χρήσεις. Το μερίδιο του πετρελαίου στη συνολική παραγωγή ενέργειας του ΟΟΣΑ μειώθηκε από 20% το 1974 σε 7% (IEA, Electricity Information, 2000). Η παραγωγή από πετρέλαιο ηλεκτρικής ενέργειας χρησιμοποιείται σήμερα, κυρίως για την κάλυψη αιχμής και ενδιάμεσης ζήτησης φορτίου. Η ΕΕ αποτελεί επίσης ένα σημαντικό στοιχείο του πλαισίου ενεργειακής ασφάλειας13. Ωστόσο σε αντίθεση με την ΙΕΑ, η ΕΕ δεν διαθέτει τις αναγκαίες εξουσίες για τη διαχείριση των αποθεμάτων σε μια κρίση14. Η ΕΕ έχει επίσης αναπτύξει μια σειρά προγραμμάτων για την ενεργειακή συνεργασία, τα οποία στοχεύουν στην ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας, την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των βιομηχανιών και την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης 15. Η διαδικασία του «Χάρτη Ενέργειας» είναι η τελευταία προσθήκη στο πλαίσιο της ενεργειακής ασφάλειας, υποστηριζόμενη από την γραμματεία, η οποία ιδρύθηκε το 1996, με έδρα τις Βρυξέλλες. Η ιδέα αφορά στην δημιουργία μιας ενιαίας ευρω- ασιατικής αγοράς ενέργειας που θα μπορούσε να κάνει την Ευ-
13
Έχει ένα ολοκληρωμένο σύνολο των σχετικών υποχρεώσεων και κανονισμών για τις χώρες μέλη της, συμπεριλαμβανομένης της υποχρέωσης να διατηρούν αποθέματα πετρελαιοειδών προϊόντων, που καλύπτουν τουλάχιστον 90 ημέρες μέσης ημερήσιας εσωτερικής κατανάλωσης κατά το προηγούμενο ημερολογιακό έτος. Οι τρεις κατηγορίες των προϊόντων που λαμβάνονται υπόψη είναι: κινητήρες και καύσιμα αεροπορίας, μεσαία αποστάγματα (gas-oil, diesel-oil , φωτιστικό πετρέλαιο και καύσιμο αεριωθουμένων τύπου κηροζίνης) και μαζούτ. Οι κύριες διαφορές μεταξύ των δύο συστημάτων είναι ότι η ΕΕ χρησιμοποιεί ως βάση υπολογισμού της προθεσμίας των 90 ημερών την κατανάλωση πετρελαίου για τρεις κατηγορίες προϊόντων αντί τις συνολικές καθαρές εισαγωγές πετρελαίου και δεν εφαρμόζει την 10% ελάττωση του ΔΟΕ για τα αποθέματα που θεωρούνται διαθέσιμα σε μια κρίση. Επιπλέον ο ΔΟΕ απαλλάσσει τις καθαρά εξαγωγικές χώρες εξ ολοκλήρου από την υποχρέωση τήρησης αποθεμάτων. Για τις χώρες που έχουν μικρή ή καθόλου εγχώρια παραγωγή, η μέθοδος του ΔΟΕ σημαίνει, γενικά, μια υποχρέωση διατήρησης αποθεμάτων, η οποία είναι μεγαλύτερη από την υποχρέωση της ΕΕ.
14
Δεν υπάρχει κεντρικός μηχανισμός λήψης αποφάσεων σε κοινοτικό επίπεδο, μέσω του οποίου το πετρέλαιο θα μπορούσε να κυκλοφορήσει στην αγορά. Αντ' αυτού, τα κράτη μέλη κατέχουν και ελέγχουν τα δικά τους αποθέματα και είναι μόνο υποχρεωμένα να συμβουλεύονται τα άλλα μέλη, εφόσον προτίθενται να αποδεσμεύσουν ποσότητες από τα αποθέματα των 90 ημερών. Για να καλυφθεί το κενό αυτό, η ΕΕ στοχεύει πλέον στην θέσπιση πρόσθετων στρατηγικών αποθεματικών πετρελαίου και την διαχείριση τους σε κοινοτική βάση. Στην Πράσινη Βίβλο της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2000) κάνει μια μάλλον αμφιλεγόμενη πρόταση, στην χρήση αυτών των αποθεμάτων για να «κάνουν τις τιμές πιο σταθερές ή να ανταποκριθούν σε εξαιρετική ζήτηση».
15
Το Synergy είναι ένα πρόγραμμα για την προώθηση της ενεργειακής συνεργασίας σε σχέση με τρίτες χώρες. Ειδικοί στόχοι του προγράμματος στον τομέα της ενεργειακής ασφάλειας περιλαμβάνουν: - διάλογο με χώρες που παράγουν και εξάγουν ενέργεια, - υποστήριξη στην δημιουργία ευνοϊκού περιβάλλοντος για επενδύσεις σε τρίτες χώρες στον τομέα παραγωγής και διαμετακόμισης ενέργειας, - βοήθεια προς τις χώρες διαμετακόμισης ενέργειας στην εφαρμογή του Χάρτη Ενέργειας.
13
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
ρώπη σε μεγάλο βαθμό αυτάρκη με την τόνωση των επενδύσεων στις πρώην χώρες της Σοβιετικής Ένωσης (FSU)16. Στην ασιατική ενεργειακή σκηνή, η «Ένωση Χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας», (ASEAN - Association of Southeast Asian Nations), είναι η σημαντικότερη οργάνωση, η οποία ασχολείται με το πετρέλαιο και την ενεργειακή ασφάλεια. Από το 1986 οι χώρες μέλη της έχουν τη λεγόμενη «Συμφωνία Ασφαλείας Πετρελαίου» - (ASEAN Emergency Petroleum Sharing Scheme)17, για το αργό και τα προϊόντα πετρελαίου σε περιόδους ελλείψεων και υπερπροσφοράς: όταν τα μέλη βιώνουν μια σοβαρή έλλειψη, οι εξαγωγείς πετρελαίου της ASEAN δεσμεύονται να παρέχουν τις απαραίτητες ποσότητες πετρελαίου. Σε περιόδους υπερπροσφοράς, οι καθαροί εισαγωγείς υποχρεούνται να αγοράζουν το πετρέλαιο από τις χώρες εξαγωγής. Ο ΟΠΕΚ έχει έναν σημαντικό ρόλο στον τομέα της ενέργειας και της ασφάλειας πετρελαίου. Οι πολιτικές για την προσφορά του ΟΠΕΚ και ιδιαίτερα η χρήση της πλεονάζουσας ικανότητας παραγωγής πετρελαίου θα συνεχίσουν να είναι οι βασικοί παράγοντες σε μεγάλες διεθνείς διαταραχές πετρελαίου. Για παράδειγμα, κατά την διάρκεια της κρίσης του Κόλπου το 1990 – 1991, 4,3 Mb/ημέρα των εξαγωγών αργού πετρελαίου «αφαιρέθηκαν» από την διεθνή προσφορά, ως αποτέλεσμα της εισβολής του Ιράκ στο Κουβέιτ. Μέσα σε λίγες εβδομάδες όμως το μεγαλύτερο μέρος αυτής της απώλειας καλύφθηκε από άλλους παραγωγούς του ΟΠΕΚ χρησιμοποιώντας την διαθέσιμη παραγωγική τους ικανότητα. Από το 1973, οι χώρες του ΟΠΕΚ έχουν αναπτύξει σημαντική πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα, αρχικά λόγω περιορισμού της παραγωγής και στη συνέχεια με την επέκταση της παραγωγικής ικανότητας. Αφού έφθασαν στο ανώτατο επίπεδο των 11 Mb/ημέρα το 1985, η πλεονάζουσα παραγωγική τους ικανότητα μειώθηκε σταδιακά σε μόλις 2 Mb/ημέρα στα τέλη του έτους 2000, το χαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων τριών δεκαετιών. Στη συνέχεια αυτή αυξήθηκε σε 4 Mb/ημέρα, ως αποτέλεσμα των περικοπών της εξόρυξης (εκτιμήσεις IEA).
16
Το πρώτο απτό αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών ήταν η Συνθήκη για τον Χάρτη Ενέργειας (ECT) υπεγράφη από 51 χώρες από Ευρώπη & FSU καθώς και την Τουρκία, την Αυστραλία, την Ιαπωνία και τη Μογγολία και τέθηκε σε ισχύ τον Απρίλιο του 1998. Η ECT ορίζει ένα νομικό πλαίσιο για την διεθνή ενεργειακή συνεργασία, περιλαμβανομένης της εξερεύνησης, της παραγωγής, της διαμετακόμισης και του εμπορίου, την προστασία των επενδύσεων και τη μεταφορά των κερδών. Οι βασικοί στόχοι της είναι να: διευκολύνει την ενεργειακή συνεργασία Ανατολής-Δύσης, βελτιώσει την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού, μεγιστοποιήσει την ενεργειακή απόδοση, ελαχιστοποιήσει τα περιβαλλοντικά προβλήματα.
17
Υπογράφηκε αρχικά από Μπρουνέι, Ινδονησία, Μαλαισία, Φιλιππίνες, Σιγκαπούρη και Ταϊλάνδη και στη συνέχεια επικυρώθηκε από Βιετνάμ , Λάος , Μιανμάρ (πρώην Βιρμανία) και Καμπότζη , όταν οι χώρες αυτές εντάχθηκαν στην ASEAN.
14
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
5.
Η σημερινή κατάσταση της ασφάλειας του πετρελαίου Παραδοσιακές ανησυχίες για την ασφάλεια
Ορισμένοι παραδοσιακοί λόγοι ασφαλείας εξακολουθούν να ισχύουν, παρά τις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Για παράδειγμα, οι πετρελαϊκοί πόροι παραμένουν σε μεγάλο βαθμό συγκεντρωμένοι στη Μέση Ανατολή18. Αυτό από μόνο του δεν συνιστά κατ' ανάγκη πρόβλημα ασφάλειας, αν οι χώρες αυτές ήταν πολιτικά και οικονομικά σταθερές και εάν ήταν προσανατολισμένες στις αγορές. Αντ' αυτού, συχνά προσπαθούν να επηρεάσουν τις αγορές πετρελαίου μέσω συντονισμένων δράσεων σύμπραξης, όπως οι συμφωνίες του 1998 - 1999 για τον περιορισμό της παραγωγής πετρελαίου. Δεύτερον, οι περιοχές της Μέσης Ανατολής παραμένουν πολιτικά και οικονομικά ασταθείς. Κατά τον τελευταίο μισό αιώνα έχουν υπάρξει τουλάχιστον 14 σημαντικές διαταραχές που περιλαμβάνει την απώλεια 0,5 Mb/ημέρα αργού πετρελαίου. Σχεδόν όλες αυτές σχετίζονται με πολιτικά ή στρατιωτικά προβλήματα στη Μέση Ανατολή. Μερικά μπορούν να ταξινομηθούν ως ακούσια σοκ, τα οποία προκλήθηκαν από την εσωτερική αναταραχή στις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες, (παράδειγμα η ιρανική επανάσταση) ή πολέμους με τη συμμετοχή βασικών κρατών, (παράδειγμα η εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ, το 1990). Μέχρι το 1973, οι απώλειες του εφοδιασμού ήταν συνήθως μικρές με εξαίρεση αυτές της διώρυγας του Σουέζ το 1956. Από το 1973 τέσσερις μεγάλες κρίσεις: αραβο - ισραηλινός πόλεμος του 1973, ιρανική επανάσταση του 1978 1979, πόλεμος Ιράν-Ιράκ το 1980 και πόλεμος του Κόλπου το 1990-1991, οδήγησαν σε αρχικά μηνιαία ελλείμματα μεταξύ 3,0 και 5,6 Mb/ημέρα. Η ιστορία δείχνει επίσης ότι οι προσωρινές διαταραχές είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στις αγορές πετρελαίου: οι περισσότερες δεν είχαν σημαντική επίδραση στις τιμές, λόγω της ύπαρξης και της χρήσης της πλεονάζουσας παραγωγικής ικανότητας, κατά την διάρκεια της κρίσης. Η πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα του ΟΠΕΚ εκτιμάται σε περίπου 4,0 Mb/ημέρα, (Ιούλιος 2001), συγκεντρωμένη σε μεγάλο βαθμό σε Σαουδική Αραβία, Κουβέιτ και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και ως εκ τούτου δεν μπορεί να είναι άμεσα διαθέσιμη σε περίπτωση τυχόν διαταραχών εκεί. Είναι οι υφιστάμενες ρυθμίσεις ασφαλείας επαρκείς; Το ερώτημα είναι δύσκολο να απαντηθεί για διάφορους λόγους: είναι αδύνατο να προβλέψουμε 18
Έξι χώρες της Μέσης Ανατολής ελέγχουν τα δύο τρίτα των αποδεδειγμένων αποθεμάτων πετρελαίου στον κόσμο (BP Amoco, 1999). Ο ΟΠΕΚ στη Μέση Ανατολή αντιπροσωπεύει μόνο το 27% της παγκόσμιας προσφοράς πετρελαίου, αλλά ο αριθμός αυτός θα μπορούσε σχεδόν να διπλασιαστεί τις επόμενες δύο δεκαετίες, καθώς η παραγωγή σε άλλες περιοχές αρχίζει να μειώνεται. Η περιοχή αντιπροσωπεύει, επίσης το 40% του παγκόσμιου εμπορίου αργού, (στοιχεία με βάση τις στατιστικές του ΔΟΕ).
15
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
τον χρόνο, την έκταση ή την διάρκεια των πετρελαϊκών κρίσεων, δεύτερον, δεν υπάρχουν αξιόπιστα υποδείγματα για την ακριβή εκτίμηση του αντίκτυπου κάθε απώλειας της προσφοράς στις τιμές του πετρελαίου και των επιπτώσεων των υψηλότερων τιμών του αργού στην ζήτηση πετρελαίου, στο ΑΕΠ και στον πληθωρισμό. Τέλος η επίδραση των αποθεμάτων και άλλων μέτρων αντιμετώπισης των κρίσεων στις τιμές του πετρελαίου είναι μάλλον αβέβαιη. Συνεπώς μπορεί να είναι πιο εύκολο να εκτιμηθεί, κατά πόσον η ασφάλεια έχει βελτιωθεί ή επιδεινωθεί, με την πάροδο του χρόνου.
Νέες ανησυχίες για την ασφάλεια Οι νέες ανησυχίες για την ασφάλεια σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με τις γεωπολιτικές εξελίξεις και την εναπομείνασα επάρκεια των διαθέσιμων μέτρων ασφαλείας: την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία οδήγησε σε μείωση της παραγωγής πετρελαίου και ανησυχίες για την πολιτική σταθερότητα της περιοχής. Από την θετική πλευρά, επέτρεψε στα νέα ανεξάρτητα κράτη της Κασπίας να ακολουθήσουν μια ανεξάρτητη πετρελαϊκή πολιτική. Επίσης επηρέασε την ισορροπία δυνάμεων στη Μέση Ανατολή, δίνοντας στις ΗΠΑ μια μεγαλύτερη ικανότητα να επιδρούν στην τοπική πολιτική. Μια άλλη γεωπολιτική αλλαγή με αντίκτυπο στην ενέργεια ήταν η ανάπτυξη των ασιατικών οικονομιών - άνοδος της Κίνας. Το Πεκίνο καθώς γίνεται σταδιακά ένας σημαντικός εισαγωγέας ενέργειας, έχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για την διαφοροποίηση από την εξάρτηση από το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής. Η Κίνα μπορεί επίσης να συμβάλει σε μεγαλύτερη πολιτική αστάθεια στην περιοχή, αν γίνει πιο επιθετική στη διεκδίκηση αξιώσεων στην Θάλασσα της Νότιας Κίνας. Ένα ισχυρό επιχείρημα εναντίον του εφησυχασμού σε θέματα ασφάλειας αποτελεί το ότι τα αποθέματα στις χώρες του ΔΟΕ, οι οποίες είναι καθαροί εισαγωγείς, έχουν μειωθεί σταθερά τα τελευταία 15 χρόνια: από τη μέγιστη τιμή, σχεδόν 160 ημέρες καθαρών εισαγωγών του 1986, σε περίπου 110 ημέρες το 2001 (IEA, 2001). Η μείωση των συνολικών αποθεμάτων, αντανακλά μία τάση για την βιομηχανία, να κρατήσει σταδιακά χαμηλότερα περιθώρια κέρδους των αποθεμάτων από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, σε συνδυασμό με τη στασιμότητα των δημοσίων αποθεμάτων από το 1986. Τα τελευταία έτη η μείωση των αποθεμάτων της βιομηχανίας έχει επιταχυνθεί, αντικατοπτρίζοντας τον εξορθολογισμό, τη μείωση του κόστους και την αυξημένη εξάρτηση. Η πτωτική τάση των αποθεμάτων πετρελαίου, σαφώς μειώνει την ευελιξία να ανταποκριθούν αποτελεσματικά σε διακοπές εφοδιασμού19. Επιπλέον υπάρχει αυξανόμενη 19
Με ένα τόσο χαμηλό «μαξιλάρι» αποθεμάτων, η αγορά πετρελαίου έχει γίνει αρκετά ευάλωτη σε πιθανές διαταραχές της προσφοράς, όπως για παράδειγμα, σε περιστασιακές διακοπές των εξαγωγών από
16
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
ανησυχία για μία διαρκή και ταχεία αύξηση της ζήτησης των μεταφορών, η οποία οδηγεί σε μία ακόμη πιο έντονη (ανελαστική) ζήτηση πετρελαίου στον τομέα των μεταφορών: πάνω από το ήμισυ του εφοδιασμού με πετρέλαιο χρησιμοποιείται πλέον από τον εν λόγω τομέα, χωρίς άμεσα διαθέσιμα υποκατάστατα. Το ποσοστό αυτό αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω στο μέλλον (IEA, 2000). Τι συμπεραίνεται σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση της ασφάλειας του πετρελαίου; Από τη μία πλευρά, οι οικονομίες του ΟΟΣΑ φέρεται να είναι λιγότερο ευάλωτες στις διακυμάνσεις των τιμών του πετρελαίου και οι αγορές πετρελαίου είναι καλύτερα εξοπλισμένες για την αντιμετώπιση ενδεχόμενων αιφνίδιων διακοπών του εφοδιασμού. Από την άλλη πλευρά, η υψηλή συγκέντρωση των αποθεμάτων πετρελαίου στη Μέση Ανατολή, η αυξανόμενη κατανάλωση πετρελαίου και η εξάρτηση εισαγωγών, η πτωτική τάση για τα στρατηγικά αποθέματα και οι περιορισμένες δυνατότητες υποκατάστασης καυσίμων σε ορισμένους τομείς, συμβάλλουν στη συνέχιση της ευπάθειας των αγορών πετρελαίου σε διακοπές εφοδιασμού. Αυτό υποδηλώνει ότι η ανάγκη λήψης μέτρων για την ασφάλεια του πετρελαίου δεν έχει μειωθεί, όπως πολλές παραδοσιακές ανησυχίες για την ασφάλεια παραμένουν και οξύνονται από ορισμένες νέες.
6.
Μελλοντικές ανάγκες για την ασφάλεια του πετρελαίου
Οι επόμενες δεκαετίες θα φέρουν πολλές αλλαγές στον τομέα της ενέργειας: οι περιβαλλοντικές ανησυχίες και η σταδιακή εξάντληση των αποθεμάτων υδρογονανθράκων έχουν αρχίσει να αλλάζουν το ενεργειακό τοπίο. Ποιες είναι οι προοπτικές για την αγορά ενέργειας και πετρελαίου και ποια είναι η ασφάλεια της επιπτώσεις; Οι πρόσφατες προβλέψεις ομολογούν ότι τα ορυκτά καύσιμα θα παρέχουν το μεγαλύτερο μέρος των πρόσθετων παγκόσμιας ζήτησης ενέργειας κατά τις επόμενες δύο δεκαετίες, παρά τον βαθμιαία αυξανόμενο ρόλο των ΑΠΕ. Το πετρέλαιο θα συνεχίσει να είναι η μεγαλύτερη πηγή ενέργειας με το μερίδιό του στη συνολική χρήση ενέργειας να παραμένει σχετικά σταθερό στο σημερινό επίπεδο του 40%. Το μερίδιο του φυσικού αερίου θα αυξηθεί σε βάρος του άνθρακα και της πυρηνικής ενέργειας. Το μεγαλύτερο μέρος της αναμενόμενης αύξησης της ζήτησης ενέργειας θα πραγματοποιηθεί στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι οποίες μπορεί να ευθύνονται για περίπου το ήμισυ της συνολικής χρήσης ενέργειας μέχρι το 2020.
το Ιράκ. Εσωτερικές αναλύσεις του ΔΟΕ συμπεραίνουν ότι τα παγκόσμια στρατηγικά αποθέματα φαίνονται επαρκή για μία διαταραχή πετρελαίου μεσαίας κλίμακας και διάρκειας. Ωστόσο σε περίπτωση μεγαλύτερης κλίμακας ή/και μεγαλύτερης διάρκειας θα πρέπει να συμπληρωθούν και με άλλα μέτρα, όπως περιορισμός της ζήτησης, υποκατάσταση καυσίμων, με περιορισμένο το πεδίο εφαρμογής τους.
17
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
Προβλέψεις, περιλαμβανομένων εκείνων της ΔΟΕ (2000) και της EIA (1999), θεωρούν ότι η παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου θα αυξηθεί από 77 Mb/ημέρα το 2000 σε περίπου 95-100 Mb/ημέρα το 2010 και 110 - 115 Mb/ημέρα το 2020. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της αύξησης της ζήτησης πετρελαίου θα προέλθει από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας και κατά κύριο λόγο από τις μεταφορές. Οι ανησυχίες για την ασφάλεια θα πρέπει να ενισχύονται από την (αναμενόμενη) αυξανόμενη εξάρτηση από τις κύριες καταναλώτριες χώρες, συμπεριλαμβανομένων των χωρών του ΟΟΣΑ και της Ασίας, από το εισαγόμενο πετρέλαιο. Η παγκόσμια προσφορά πετρελαίου θα είναι επαρκής για την κάλυψη της αυξανόμενης ζήτησης, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα. Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο κατά πόσον τα κοιτάσματα πετρελαίου, (κυρίως σε χώρες, μη - μέλη του ΟΠΕΚ), θα είναι επαρκή για την ικανοποίηση της ζήτησης μακροπρόθεσμα. Ορισμένοι εμπειρογνώμονες (για παράδειγμα ο Campbell), προβλέπουν ότι ο κόσμος μπορεί να αντιμετωπίσει μια σοβαρή έλλειψη πετρελαίου κατά την επόμενη δεκαετία. Στηρίζουν το επιχείρημά τους σχετικά με την πτωτική τάση για νέες ανακαλύψεις και το μοντέλο Hubbert, το οποίο προβλέπει μία απότομη μακροπρόθεσμη ελάττωση της παραγωγής, μετά την επίτευξη του μέσου σημείου της άντλησης. Υποστηρίζουν ότι το ποσό των αποθεμάτων πετρελαίου είναι βασικά σταθερό και ότι οποιαδήποτε πρόοδος στην τεχνολογία θα επενεργεί μόνο για να επιταχύνει την εξόρυξή του. Ωστόσο, οι απαισιόδοξοι, είναι πολύ περισσότεροι από εκείνους που πιστεύουν ότι τα εμπόδια για την ανάπτυξη δεν είναι γεωλογικά, αλλά πολιτικά και κανονιστικά και ως εκ τούτου, πιο εύκολα να υπερνικηθούν. Οι αισιόδοξοι (για παράδειγμα ο Adelman), πιστεύουν ότι η πρόοδος στην τεχνολογία και οι υψηλότερες τιμές του πετρελαίου θα αυξήσουν την ποσότητα του πετρελαίου, η οποία μπορεί να εξαχθεί οικονομικά από τα πεδία εξόρυξης και υποθέτουν ότι ο ρυθμός παραγωγής θα παραμείνει σταθερός μέχρι την εξάντληση του πόρου. Η μελέτη από την αμερικανική Γεωλογική Υπηρεσία (USGS), τον Ιούνιο του 2000, (US Geological Survey, 2000), αυξάνει τις εκτιμήσεις του ανεξερεύνητου πετρελαίου κατά 20% σε παγκόσμιο επίπεδο, σε σχέση με αυτήν του 1994 και μπορεί το αργό να προέλθει και από άγνωστα πεδία. Εάν αυτές οι εκτιμήσεις είναι ακριβείς, ο φόβος για τη μείωση της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου, μπορεί να αποτελεί μία πιο μακρινή προοπτική. Οι ενεργειακές προβλέψεις της ΙΕΑ θεωρούν τους πόρους του πετρελαίου ως επαρκείς, για την κάλυψη της παγκόσμιας ζήτησης κατά τις επόμενες δύο δεκαετίες. Ωστόσο είναι βέβαιο ότι τα αποθέματα των χωρών μη μελών του ΟΠΕΚ θα κορυφωθούν ταχύτερα από τα κράτη του ΟΠΕΚ, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη εξάρτηση από τον ΟΠΕΚ - κυρίως από τη Μέση Ανατολή. Η IEA προβλέπει ότι η παραγωγή των κρατών - μη μελών του ΟΠΕΚ, θα αυξηθεί κατά πε18
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
ρίπου 5 Mb/ημέρα το 2010, αλλά στη συνέχεια θα «ωριμάσει» και θα σταθεροποιηθεί. Αυτό σημαίνει ότι μετά το 2010, ο ΟΠΕΚ θα πρέπει να καλύπτει το σύνολο σχεδόν της πρόσθετης παγκόσμιας ζήτησης πετρελαίου. Για να ικανοποιηθεί αυτή η οριακή ζήτηση, ο ΟΠΕΚ θα πρέπει να αυξήσει σημαντικά την παραγωγική ικανότητα. Η άρση των κυρώσεων κατά του Ιράν και του Ιράκ, θα διευκολύνει τις απαιτούμενες μαζικές επενδύσεις στη Μέση Ανατολή. Η εξάρτηση των χωρών του ΟΟΣΑ από εισαγωγές πετρελαίου αναμένεται να αυξηθεί από 54% το 1997 σε 70% το 2020. Η εξάρτηση αυτή μπορεί να σταθεροποιηθεί το 2020, όταν υποκατάστατα και μη συμβατικά καύσιμα αρχίζουν να διαδραματίζουν ολοένα και σημαντικότερο ρόλο. Αν και οι ΑΠΕ γίνονται πιο ανταγωνιστικές οι σημαντικές επιπτώσεις τους φαίνεται πιθανό να επέλθουν μετά το 2020. Το μερίδιο των αναπτυσσόμενων χωρών στην παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου αναμένεται να αυξηθεί με ταχείς ρυθμούς. Μία άλλη τάση με σημαντικές επιπτώσεις για την ασφάλεια του πετρελαίου θα είναι ο αυξανόμενος ρόλος της χρήσης του αργού στον τομέα των μεταφορών, τουλάχιστον μέχρι το 2020, όπου εναλλακτικά καύσιμα θα αρχίσουν να περιορίζουν αυτό το ρόλο. Επιπλέον, το μερίδιο των αναπτυσσόμενων χωρών στην παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου αναμένεται να αυξηθεί με ταχείς ρυθμούς. Το μεγαλύτερο μέρος της νέας (πρόσθετης) ζήτησης για πετρέλαιο αναμένεται να προέλθει από τις αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας, οι περισσότερες από τις οποίες δεν κατέχουν σημαντικές ποσότητες στρατηγικών αποθεμάτων πετρελαίου. Αυτό σημαίνει ότι τα αποθέματα έκτακτης ανάγκης του ΔΟΕ, αναπόφευκτα θα γίνουν ένα μικρότερο ποσοστό της παγκόσμιας προσφοράς πετρελαίου. Ένα κύριο θέμα αφορά στον αντίκτυπο των σημερινών και των μελλοντικών περιβαλλοντικών πρωτοβουλιών, συμπεριλαμβανομένου του Πρωτοκόλλου του Κιότο, για την υπερθέρμανση του πλανήτη, το οποίο καλεί τις βιομηχανικές χώρες να μειώσουν τις εκπομπές, κάτω από τα επίπεδα του 1990, από το 2008 έως το 201220. Παρόλα αυτά, είναι λογικό να αναμένεται ότι οι πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη θα διατηρηθούν και θα ενταθούν, περιορίζοντας έτσι τη μελλοντική ανάπτυξη της ζήτησης πετρελαίου.
20
Το Πρωτόκολλο του Κιότο αποτελεί έναν «οδικό χάρτη», στον οποίο περιλαμβάνονται τα απαραίτητα βήματα για τη μακροπρόθεσμη αντιμετώπιση της αλλαγής του κλίματος που προκαλείται λόγω της αύξησης των ανθρωπογενών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Σύμφωνα με αυτό, τα κράτη που το έχουν συνυπογράψει δεσμεύονται να ελαττώσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.
19
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
7.
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
Στρατηγικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της ασφάλειας
Το μέλλον της ασφάλειας του πετρελαίου μπορεί να ενισχυθεί. Η συνετή διαχείριση του κινδύνου απαιτεί διαφοροποίηση, επενδύσεις στην ευελιξία και την διατήρηση επιλογών αντιμετώπισης. Η διεθνής κοινότητα πρέπει να είναι σε θέση να ανταποκριθεί αποτελεσματικά σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης εφοδιασμού με πετρέλαιο, μ΄ ένα ευρύ φάσμα μέτρων, συμπεριλαμβανομένης της αξιοποίησης αποθεμάτων, περιορισμού της ζήτησης και της υποκατάστασης των καυσίμων. Για το σκοπό αυτό, πρέπει να διατηρηθεί και να ενισχυθεί το υπάρχον σύστημα ασφαλείας πετρελαίου. Πιο συγκεκριμένα, αυτό σημαίνει την αύξηση των επιπέδων αποθήκευσης, την περιοδική δοκιμή της πτώσης των αποθεμάτων και τις διαδικασίες αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Δεδομένου ότι το μερίδιο των αναπτυσσόμενων χωρών στην παγκόσμια ζήτηση αργού αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά, καθίσταται απαραίτητο να αναπτυχθεί μία συνολική και μακροπρόθεσμη προσέγγιση για το πετρέλαιο και την ενεργειακή ασφάλεια. Μερικές ταχύτατα αναπτυσσόμενες χώρες εξετάζουν τη σκοπιμότητα δημιουργίας περιφερειακών στρατηγικών αποθεμάτων21. Η διατήρηση στρατηγικών αποθεμάτων μπορεί να είναι αποτελεσματική, μόνο έναντι βραχύβιων διαταραχών του εφοδιασμού. Πρέπει να συμπληρώνεται από προσπάθειες για την διαφοροποίηση των πηγών. Η βιομηχανία πετρελαίου πρέπει να συνεχίσει τις προσπάθειες για την ανάπτυξη νέων πεδίων. Η λεκάνη της Κασπίας και μόνο θα μπορούσε να προσθέσει 3-4 Mb/ημέρα για την παγκόσμια προσφορά πετρελαίου μετά το 2010 (IEA, 1998). Η ανακάλυψη του γιγαντιαίου πεδίου Kashagan22 μπορεί να ενισχύσει περαιτέρω το μακροπρόθεσμο δυναμικό της περιοχής εξαγωγής πετρελαίου. Εξαιρετικό δυναμικό ανάπτυξης υπάρχει στη Λατινική Αμερική και την Δυτική Αφρική, λόγω των νέων κοιτασμάτων της Αγκόλας. Αυτές οι δύο περιοχές αναμένεται να προσθέσουν περίπου 3,5 Mb/ημέρα μέχρι το 2010 (IEA, 2000). Ορισμένες από τις νέες πηγές θα απαιτήσουν νέες διαδρομές μεταφοράς. Μέχρι το τέλος αυτής της δεκαετίας, πολλές πρόσθετες διαδρομές των αγωγών για το πετρέλαιο της Κασπίας μπορεί να καταστούν επιχειρησιακές. Παράμετροι ασφάλειας του εφοδιασμού υπαγορεύουν διαφοροποιημένα δρομολόγια αλλά αυτό πρέπει να σταθμίζεται σε σχέση με την οικονομική σκοπιμότητα: πολλές 21
Μία μελέτη από το «Asia Pacific Energy Research Center» (APERC, 2000) προτείνει την καθιέρωση ενός αποθέματος 30 ημερών καθαρών εισαγωγών, ως ένα πρώτο βήμα και ότι τα αποθέματα του APEC θα πρέπει να φτάσουν το 1 δις βαρέλια έως το 2030. Η διαμόρφωση υποχρεωτικών αποθεμάτων έκτακτης ανάγκης σε αναπτυσσόμενες χώρες, θα συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην ισχυροποίηση απόκρισης του διεθνούς συστήματος.
22
Το πεδίο Kashagan ανακαλύφθηκε το 2000 στο βόρειο τμήμα της Κασπίας θάλασσας, και ανήκει στη ζώνη του Καζακστάν.
20
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
διαδρομές θα σήμαιναν μικρότερες οικονομίες κλίμακας και αύξηση του κόστους για κάθε έργο. Οι οικονομικοί κίνδυνοι διακοπής του ενεργειακού εφοδιασμού μπορεί επίσης να μειωθούν με κυβερνητικές πολιτικές, οι οποίες προωθούν τον ανταγωνισμό, το ελεύθερο εμπόριο και τις επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας. Το πλαίσιο της Συνθήκης για τον Χάρτη Ενέργειας διαδραματίζει ηγετικό ρόλο στον τομέα αυτόν. Για να μετριαστούν οι κίνδυνοι των διακοπών στις χώρες διέλευσης, ο Χάρτης Ενέργειας ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2000, μία πρωτοβουλία για την διαμόρφωση ενός διεθνούς νομικού πλαισίου, για την διευκόλυνση της διέλευσης των ενεργειακών προϊόντων μέσω των τρίτων χωρών. Οι συνομιλίες μεταξύ των 51 κυβερνήσεων για μια νομικά δεσμευτική διεθνή συμφωνία, σχετικά με τα ζητήματα διέλευσης της ενέργειας, αναμένεται να οδηγήσει μελλοντικά σε υιοθέτηση του Πρωτοκόλλου Διαμετακόμισης23. Μία νέα σημαντική στρατηγική πρωτοβουλία είναι η ειδική ενεργειακή εταιρική σχέση μεταξύ ΕΕ και Ρωσίας, η οποία ξεκίνησε στη Σύνοδο Κορυφής ΕΕ – Ρωσίας, στο Παρίσι τον Οκτώβριο του 2000. Η Ρωσία αντιπροσωπεύει το 21% των εισαγωγών πετρελαίου της ΕΕ και το 41% των εισαγωγών φυσικού αερίου. Δεδομένου ότι η εξάρτηση αυτή αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά τις επόμενες δεκαετίες, η ΕΕ έχει προφανές συμφέρον να διασφαλίσει ότι οι εισαγωγές ενέργειας από την Ρωσία θα διεξάγονται σε σταθερή και προβλέψιμη βάση. Από την πλευρά της, η Ρωσία εκτιμά ότι χρειάζεται 670 δις δολ. για επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας, ένα μεγάλο μέρος των οποίων μπορεί να προέλθει από ξένες πηγές (όλα τα αριθμητικά στοιχεία λαμβάνονται από το Δελτίο Τύπου της EC, 15 Μαΐου 2001)24. Το μέλλον της ασφάλειας του εφοδιασμού με πετρέλαιο θα εξαρτηθεί, σε μεγάλο βαθμό, από την ικανότητα να διατηρηθεί η εσωτερική πολιτική και οικονομική σταθερότητα των μεγάλων παραγωγών πετρελαίου της Μέσης Ανατολής. Μία διαρκής ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ και των γειτόνων του και η βελτίωση των σχέσεων των ΗΠΑ με το Ιράν και το Ιράκ, θα συμβάλει σημαντικά στη 23
Οι βασικές διατάξεις στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων περιλαμβάνουν την υποχρέωση των κρατών να εξασφαλίζουν ότι: α) ενεργειακοί πόροι υπό διαμετακόμιση δεν διακόπτονται σε περίπτωση διαφορών, β) η πρόσβαση σε διαθέσιμη δυναμικότητα για διακίνηση χορηγείται με διαφάνεια και χωρίς διακρίσεις, γ) τα τιμολόγια που χρεώνονται κατά τη μεταφορά είναι αντικειμενικά, λογικά και χωρίς διακρίσεις. Το σαφές και διαφανές πλαίσιο για την διαμετακόμιση ενέργειας θα συμβάλει στην δημιουργία ενός πιο ευνοϊκού νομικού κλίματος για τους επενδυτές σε ενεργειακά έργα στην περιοχή της Κασπίας και της Κεντρικής Ασίας. Θα ενισχύσει επίσης τη μακροπρόθεσμη ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού για τις εισαγωγές των χωρών της Δυτικής Ευρώπης.
24
Ο στόχος του διαλόγου ΕΕ-Ρωσίας είναι η βελτίωση των ενεργειακών σχέσεων και της ολοκλήρωσης της αγοράς, για την επιβολή της ενεργειακής ασφάλειας και των δύο πλευρών, ώστε να βελτιωθεί το επενδυτικό κλίμα στην Ρωσία και να ενισχύσει τις επενδύσεις της ΕΕ στον ρωσικό ενεργειακό τομέα. Τα κύρια θέματα του διαλόγου είναι: ενεργειακές στρατηγικές, μεταφορά τεχνολογίας, επενδύσεις, ενεργειακή απόδοση. Αυτός ο διάλογος θεωρείται ως συμπλήρωμα στο υπάρχον πολυμερές πλαίσιο της διαδικασίας του Χάρτη Ενέργειας.
21
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
μείωση των εντάσεων στην περιοχή. Επίσης σημαντικό σ’ αυτό το πλαίσιο είναι οι προσπάθειες για την βελτίωση της κατανόησης μεταξύ των παραγωγών και των καταναλωτών πετρελαίου, μέσω του διαλόγου και της συνεργασίας, και η ενθάρρυνση της εξάλειψης των εμποδίων στις επενδύσεις, που δυσκολεύουν τη μεγαλύτερη οικονομική ολοκλήρωση των δύο πλευρών του διαλόγου. Η απόλυτη λύση για την εξάρτηση από το πετρέλαιο έγκειται στην διαμόρφωση χαμηλού κόστους εναλλακτικών επιλογών. Στο πλαίσιο αυτό υπάρχει ανάγκη για μεγαλύτερη στήριξη στην έρευνα και την ανάπτυξη, (Ε&Α), καθώς είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη τεχνολογιών που θα προωθήσουν τη μακροπρόθεσμη ενεργειακή απόδοση και ασφάλεια, Στον τομέα του πετρελαίου τα προγράμματα Ε&Α θα πρέπει να επικεντρωθούν στην ανάπτυξη των εναλλακτικών καυσίμων για τις μεταφορές, με βάση το πετρέλαιο. Μέχρι το 2020, η τάση αυτή μπορεί να αναστραφεί, μέσω της ανάπτυξης εναλλακτικών τεχνολογιών μεταφορών και καυσίμων25.
8.
Αναδυόμενες ανησυχίες για το φυσικό αέριο και την ηλεκτρική ενέργεια
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, οι δημόσιες ανησυχίες για την ασφάλεια επικεντρώθηκαν σχεδόν αποκλειστικά στην προσφορά πετρελαίου. Πιο πρόσφατα, ωστόσο, η παραδοσιακή έννοια της ασφάλειας του εφοδιασμού επεκτάθηκε για να καλύψει την παγκοσμιοποίηση των ενεργειακών τάσεων και σε μεγαλύτερο βαθμό την δυνατότητα υποκατάστασης καυσίμων και το εμπόριο. Η συζήτηση σχετικά με τον ιό της χιλιετίας έδειξε έντονα ότι οι αγορές αργού, φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας γίνονται όλο και περισσότερο διασυνδεδεμένες. Η παγκόσμια διαθεσιμότητα του φυσικού αερίου δεν είναι σημαντικό πρόβλημα καθώς τα αποθέματα φυσικού αερίου στον κόσμο είναι άφθονα. Ωστόσο η συγκέντρωση των αποθεμάτων του προξενεί ανησυχίες - άνω του 70% των αποδεδειγμένων αποθεμάτων βρίσκονται στην FSU και στη Μέση 25
Τα υβριδικά αυτοκίνητα είναι μια επιλογή για τη μετάβαση από τον κινητήρα βενζίνης. Η τεχνολογία κυψελών καυσίμου μπορεί να παρέξει την απόλυτη λύση για να ξεπεραστεί το τωρινό πρόβλημα μονοπωλίου του πετρελαίου, στον τομέα των μεταφορών.
22
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
Ανατολή, με δύο χώρες, Ρωσία και Ιράν να κατέχουν το 50% (BP Amoco, 1999). Η δεύτερη πρόκληση είναι η διανομή των αποθεματικών σε σχέση με τα κέντρα ζήτησης. Η επέκταση των περιφερειακών αγορών φυσικού αερίου θα απαιτήσει την ανάπτυξη των πιο μακρινών κοιτασμάτων και μεταφορά τους σε μεγάλες αποστάσεις. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΔΟΕ, έως και το ένα τρίτο των αποθεμάτων είναι μη εκμεταλλεύσιμα, δηλαδή βρίσκονται σε απομακρυσμένες δυσπρόσιτες περιοχές ή σε υπερβολικά βαθιά νερά. Για τα κοιτάσματα αυτά, το υψηλό κόστος παραγωγής και οι αβέβαιες συνθήκες διέλευσης είναι οι βασικοί κίνδυνοι. Ορισμένες περιοχές εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από εξωτερικές εισαγωγές, συχνά από ασταθείς περιοχές. Για παράδειγμα η Δυτική Ευρώπη κατέχει μόνο το 2% των παγκόσμιων κοιτασμάτων αερίου και εισάγει το 40% των αναγκών της, κυρίως από την Ρωσία και την Αλγερία. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει ότι αυτή η εξάρτηση θα αυξηθεί σε δύο τρίτα, μέχρι το 2020 (ΕΚ, 2000). Μελέτες του ΔΟΕ για θέματα ασφάλειας αερίου, (για παράδειγμα IEA, 1995) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι περισσότερες χώρες - μέλη είναι γενικά σε θέση να αντέξουν πιθανές διαταραχές του εφοδιασμού φυσικού αερίου, αλλά σημείωσε ότι οι πηγές προμήθειας είναι πιο απομακρυσμένες, οι οδοί μεταφοράς πιο επικίνδυνες και οι υποδομές φυσικού αερίου λιγότερο ευέλικτες από αυτές του πετρελαίου. Αυτό συνεπάγεται την ανάγκη για μεγαλύτερη διαφοροποίηση τόσο για τις πηγές εφοδιασμού και των τρόπων μεταφοράς, (π.χ. περισσότεροι αγωγοί και τερματικοί σταθμοί υγροποιημένου φυσικού αερίου), καθώς και υψηλότερα επίπεδα υπόγειας αποθήκευσης. Τελικά θα είναι επίσης αναγκαίο να θεσπιστούν σε ορισμένες περιοχές, συντονισμένα συστήματα αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, παρόμοια με αυτά που ήδη υπάρχουν για το πετρέλαιο. Τα συστήματα αυτά θα μπορούσαν να βασίζονται σε υποχρεώσεις διατήρησης στρατηγικών αποθεμάτων και ανάπτυξη προγραμμάτων περιορισμού της ζήτησης για το φυσικό αέριο. Καθώς η παγκόσμια ζήτηση φυσικού αερίου και το εμπόριο αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά, η ασφάλειά του θα γίνεται ολοένα και πιο σημαντική, όχι μόνο για την βιομηχανία φυσικού αερίου αλλά και για την ενεργειακή βιομηχανία. Συγκεκριμένα θα υπάρξει ανάγκη να εκτιμηθεί ο αντίκτυπος στην αγορά πετρελαίου των διακοπών της τροφοδοσίας με φυσικό αέριο. Η αναμενόμενη αύξηση της ζήτησης φυσικού αερίου από μόνη της δεν πρέπει να αποτελεί πρόβλημα ασφαλείας, υπό την προϋπόθεση ότι τα κατάλληλα μέτρα ασφαλείας έχουν τεθεί σε εφαρμογή. Ωστόσο όσο μεγαλύτερο είναι το μερίδιο του φυσικού αερίου στο ισοζύγιο καυσίμων τόσο πιο σημαντική αναδεικνύεται η ασφάλεια του φυσικού αερίου.
23
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
Για την αντιμετώπιση των διαταραχών του εφοδιασμού, η βιομηχανία φυσικού αερίου έχει πολλά τεχνικά και οικονομικά μέτρα στην διάθεσή της. Τα τεχνικά μέτρα περιλαμβάνουν υπόγεια αποθήκευση φυσικού αερίου, διαφοροποίηση, ολοκλήρωση των δικτύων και των διασυνοριακών αγωγών. Τα οικονομικά συνεπάγονται συμβατική ευελιξία στις συμβάσεις προμηθειών, διασφαλισμένες συμβάσεις, και συνεργασία με τις χώρες διέλευσης και τους προμηθευτές. Οι κυβερνήσεις μπορούν επίσης να διαδραματίσουν βασικό ρόλο, ιδίως όσον αφορά στον καθορισμό του ρυθμιστικού πλαισίου για τις επενδύσεις, το εμπόριο και την διαμετακόμιση καθώς και για την αντιμετώπιση των καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Οι κυβερνήσεις έχουν επιρροή και στις τιμές, που αποτελούν βασικό παράγοντα για την εξασφάλιση νέες προμηθειών φυσικού αερίου. Η εξάλειψη των υπόλοιπων επιδοτήσεων του φυσικού αερίου, καθώς και η διασφάλιση ότι οι τιμές του φυσικού αερίου αντικατοπτρίζουν πλήρως όλες τις δαπάνες, θα ενθαρρύνει τις επενδύσεις στο πεδίο των εξορύξεων, (upstream), αλλά και την πιο αποτελεσματική χρήση του φυσικού αερίου. Σχετιζόμενα με την ανάπτυξη, που επηρεάζουν την ασφάλεια της ενέργειας είναι η διαδικασία της απελευθέρωσης του φυσικού αερίου και των αγορών ηλεκτρικής ενέργειας. Οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη και σε άλλα μέρη του κόσμου εισάγουν τον ανταγωνισμό στο φυσικό αέριο, με βάση την πρόσβαση τρίτων στην υποδομή παροχής φυσικού αερίου και σε ορισμένες περιπτώσεις, με την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων επιχειρήσεων διανομής φυσικού αερίου. Παρά το γεγονός ότι ο κύριος στόχος των μεταρρυθμίσεων είναι η βελτίωση της οικονομικής αποδοτικότητας του φυσικού αερίου και της παροχής του ηλεκτρικού ρεύματος, άλλοι στόχοι, όπως η ασφάλεια του εφοδιασμού , παραμένουν σημαντικοί. Αυτή η διαδικασία της απελευθέρωσης δημιουργεί νέες προκλήσεις ασφάλειας, καθώς ο ρόλος των νέων συμμετεχόντων στην διασφάλιση του φυσικού αερίου δεν είναι ακόμη με σαφήνεια προσδιορισμένος. Η μειωμένη ποικιλομορφία στα καύσιμα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας θα γίνει γρήγορα μία άλλη σημαντική πρόκληση. Η διαφοροποίηση απαιτεί ότι όλες οι επιλογές ενέργειας να παραμείνει εύχρηστες, περιλαμβανομένης της πυρηνικής ενέργειας, που βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα «μορατόριουμ» σε αρκετές χώρες. Πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για την διατήρηση επαρκούς περιθωρίου εκμετάλλευσης, την αύξηση της συμβατότητας των διασυνδέσεων και των τεχνικών μεταξύ των διαφόρων δικτύων και τη μείωση των εμποδίων στο διασυνοριακό εμπόριο φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας. Μια πτυχή η οποία πρέπει να παρακολουθείται με προσοχή είναι, εάν οι αγορές φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας εξακολουθούν να παρέχουν το απαιτούμενο επίπεδο της ποικιλομορφίας των καυσίμων σε κάθε περίπτωση. Η διαφοροποίηση απαιτεί επίσης, ότι όλες οι επιλογές παραγωγής ενέργειας παραμένουν ενεργές, συμπεριλαμβανομένης της πυρηνικής, η οποία βρίσκεται 24
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
προς το παρόν αντιμέτωπη με ένα «μορατόριουμ» σε αρκετές χώρες. Τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, θα πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για την διατήρηση επαρκούς περιθωρίου εκμετάλλευσης, την αύξηση των διασυνδέσεων και της τεχνικής συμβατότητας μεταξύ των διαφόρων δικτύων και τη μείωση των εμποδίων στο διασυνοριακό εμπόριο φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας.
9.
Συμπερασματικές Παρατηρήσεις
Η σημερινή κατάσταση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια σοβαρή παγκόσμια ενεργειακή κρίση και δεν υπάρχουν επιτακτικοί λόγοι να ανησυχούμε ότι μια τέτοια κρίση είναι επικείμενη. Η βάση των πόρων ενέργειας είναι μεγάλη και οι υφιστάμενες συμφωνίες ενεργειακής ασφάλειας φέρεται να είναι αρκετά επαρκείς, για να αντιμετωπιστούν περισσότερες από τις ευλόγως προβλέψιμες μικρές και μεσαίου μεγέθους διαταραχές. Οι κυβερνήσεις και η βιομηχανία έχουν στη διάθεσή τους ένα ευρύ φάσμα μέσων για την ελαχιστοποίηση των κινδύνων από τυχόν διαταραχές και τη μείωση των πιθανών αρνητικών επιπτώσεών τους στην παγκόσμια οικονομία. Παρόλα αυτά οι παρούσες ανησυχίες του κοινού σχετικά με την ενεργειακή ασφάλεια δικαιολογούνται σε μεγάλο βαθμό, από τη συγκέντρωση της ισχύος στην αγορά σε ορισμένους τομείς και από την ύπαρξη προβλημάτων εφοδιασμού σε ορισμένες περιοχές. Οι μακροπρόθεσμες ενεργειακές προοπτικές εγείρουν επίσης ανησυχίες για την ασφάλεια, οι οποίες σχετίζονται κυρίως με την αναμενόμενη μείωση των κοιτασμάτων των κρατών εκτός ΟΠΕΚ και το μεγαλύτερο μερίδιο των ταχέως αναπτυσσόμενων χωρών στην παγκόσμια χρήση του πετρελαίου. Οι χώρες αυτές δεν διαθέτουν σημαντικά αποθέματα έκτακτης ανάγκης και είναι οικονομικά πιο εξαρτημένες από το αργό από τις ανεπτυγμένες χώρες. Οι υπεύθυνοι χάραξης ενεργειακής πολιτικής πρέπει συνεπώς να μην εφησυχάζουν σχετικά με το θέμα. Αντ' αυτού, θα πρέπει να στοχεύουν στην πρόληψη των ελλείψεων εφοδιασμού και την ελάττωση της εξάρτησης από τις εισαγωγές από τις πιο ευάλωτες πηγές ενέργειας. Το υφιστάμενο πλαίσιο για την ασφάλεια του πετρελαίου θα πρέπει να επεκταθεί ώστε να καλύπτει πληρέστερα τις αναπτυσσόμενες χώρες και άλλες πηγές ενέργειας, (ιδίως φυσικού αερίου). Δεδομένου ότι ορισμένες περιοχές, συμπεριλαμβανομένης της Δυτικής Ευρώπης, αναμένεται να γίνουν όλο και πιο εξαρτημένες από τις εισαγωγές φυσικού αερίου, πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για την ενθάρρυνση της διαφοροποίησης του εφοδιασμού και για υψηλότερα επίπεδα αποθεμάτων φυσι-
25
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
κού αερίου26. Υπάρχει επίσης ανάγκη για μακροπρόθεσμα προγράμματα με στόχο την διαφοροποίηση σε πηγές ενέργειας και να καταστεί η χρήση της ενέργειας πιο αποδοτική. Ο «λύκος δεν είναι ακόμα στην πόρτα», αλλά είναι φρόνιμο να λάβουμε προφυλάξεις για να κρατηθεί σε ασφαλή απόσταση από το σπίτι.
26
Με δεδομένο ότι το άρθρο γράφηκε το 2002, μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε ότι η εκτίμηση αυτή έχει επιβεβαιωθεί απολύτως.
26
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ & ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ (από τον μεταφραστή-επιμελητή) 1. Η ενεργειακή ασφάλεια θεωρείται ως ένας από τους κύριους στόχους της δημόσιας πολιτικής, συνυπάρχοντας συχνά ανταγωνιστικά με τους θεμελιώδεις στόχους της οικονομικής μεγέθυνσης και της προστασίας του περιβάλλοντος. 2. Η ενεργειακή ασφάλεια είναι υψίστης σημασίας για την παγκόσμια οικονομία, καθόσον η ενέργεια αποτελεί μία από τις βασικές εισροές σε όλες τις οικονομικές διαδικασίες 3. Όπως ακριβώς και ένα υγιές περιβάλλον, η ενεργειακή ασφάλεια, αποτελεί ένα δημόσιο αγαθό, το οποίο δεν έχει αξιοποιηθεί δεόντως από την αγορά και τα οφέλη της οποίας είναι εξίσου διαθέσιμα σε εκείνους που πληρώνουν γι΄ αυτό και σ΄ εκείνους που δεν το κάνουν. Η αγορά μπορεί να έχει την τάση να παράγει ένα επίπεδο ενεργειακής ασφάλειας χαμηλότερο από αυτό που προσδοκά η κοινωνία. Συνεπώς υφίσταται η ανάγκη για ισχυρές και αποτελεσματικές δημόσιες πολιτικές στον τομέα αυτόν. 4. Η ενεργειακή ασφάλεια «συνήθως ορίζεται ως αξιόπιστη και επαρκή τροφοδοσία σε ενέργεια σε λογικές τιμές». 5. Η πετρελαϊκή κρίση «ισοδυναμεί με μια διακοπή στην προσφορά πετρελαίου σε μια κλίμακα που είναι αρκετά μεγάλη για να επηρεάσει σημαντικά τις διεθνείς αγορές πετρελαίου». 6. Η ενεργειακή ασφάλεια μπορεί να έχει πολλές διαφορετικές διαστάσεις: πολιτική, στρατιωτική, τεχνική και οικονομική. Τα θέματα ενεργειακής ασφάλειας μπορεί να είναι βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Οι ανησυχίες για την ασφάλεια της ενέργειας συνεχίζουν να βασίζονται σ΄ αυτές για την ασφάλεια του πετρελαίου. 7. Στα πρόσφατα χρόνια, ο τομέας της ενέργειας έχει εγείρει ζητήματα όπως η αλλαγή του κλίματος και άλλα περιβαλλοντικά θέματα. Τελευταία οι αγορές πετρελαίου έχουν υποστεί ριζικές διαρθρωτικές αλλαγές, οι οποίες επηρεάζουν την ασφάλεια του πετρελαίου. Το γενικό οικονομικό πλαίσιο έχει επίσης αλλάξει. 8. Οι μεταβολές στην παγκόσμια οικονομία οδήγησαν σε μείωση της οικονομικής σημασίας του πετρελαίου: το μερίδιο του πετρελαίου στην κατανάλωση ενέργειας στις αναπτυγμένες χώρες μειώθηκε από 55% το 1980 στο 40%, το φυσικό αέριο έγινε ένα σημαντικό υποκατάστατο στην οικιακή θέρμανση, στην πετροχημική βιομηχανία και στην παραγωγή ενέργειας. Οι εισαγωγές πετρελαίου αντιπροσωπεύουν σήμερα μόλις το 4% της συνολικής αξίας των εισα27
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
γωγών του ΟΟΣΑ σε σύγκριση με 13% το 1981. Οι ανεπτυγμένες χώρες καταναλώνουν μόνο το ήμισυ του πετρελαίου από τις αρχές του 1970, για κάθε αντίστοιχη μονάδα του ΑΕΠ. 9. Η δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου ασφάλειας με σημαντικά στρατηγικά αποθέματα πετρελαίου υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα. Ένα άλλο ήταν η επιτυχία των ανεπτυγμένων χωρών στην αντικατάσταση του πετρελαίου με άλλες πηγές ενέργειας, στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και σε άλλες χρήσεις. Ο ΟΠΕΚ έχει έναν σημαντικό ρόλο στον τομέα της ενέργειας και της ασφάλειας πετρελαίου. Η ΕΕ αποτελεί επίσης ένα σημαντικό στοιχείο του πλαισίου ενεργειακής ασφάλειας. 10. Οι πετρελαϊκοί πόροι παραμένουν σε μεγάλο βαθμό συγκεντρωμένοι στη Μέση Ανατολή. Οι περιοχές της Μέσης Ανατολής παραμένουν πολιτικά και οικονομικά ασταθείς. 11. Η ιστορία δείχνει επίσης ότι οι προσωρινές διαταραχές είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στις αγορές πετρελαίου. 12. Συνοπτικά, σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση της ασφάλειας του πετρελαίου: οι οικονομίες του ΟΟΣΑ φέρεται να είναι λιγότερο ευάλωτες στις διακυμάνσεις των τιμών του πετρελαίου και οι αγορές πετρελαίου είναι καλύτερα εξοπλισμένες για την αντιμετώπιση ενδεχόμενων αιφνίδιων διακοπών του εφοδιασμού. Ωστόσο η υψηλή συγκέντρωση των κοιτασμάτων πετρελαίου στη Μέση Ανατολή, η αυξανόμενη κατανάλωση πετρελαίου και η εξάρτηση εισαγωγών, η πτωτική τάση για τα στρατηγικά αποθέματα και οι περιορισμένες δυνατότητες υποκατάστασης καυσίμων σε ορισμένους τομείς, συμβάλλουν στη συνέχιση της ευπάθειας των αγορών πετρελαίου σε διακοπές εφοδιασμού. Αυτό υποδηλώνει ότι η ανάγκη λήψης μέτρων για την ασφάλεια του πετρελαίου δεν έχει μειωθεί, όπως πολλές παραδοσιακές ανησυχίες για την ασφάλεια παραμένουν και οξύνονται από ορισμένες νέες. 13. Οι επόμενες δεκαετίες θα φέρουν πολλές αλλαγές στον τομέα της ενέργειας: οι περιβαλλοντικές ανησυχίες και η σταδιακή εξάντληση των αποθεμάτων υδρογονανθράκων έχουν αρχίσει να αλλάζουν το ενεργειακό τοπίο. 14. Οι πρόσφατες προβλέψεις ομολογούν ότι τα ορυκτά καύσιμα θα παρέχουν το μεγαλύτερο μέρος των πρόσθετων παγκόσμιας ζήτησης ενέργειας κατά τις επόμενες δύο δεκαετίες, παρά τον βαθμιαία αυξανόμενο ρόλο των ΑΠΕ. Το πετρέλαιο θα συνεχίσει να είναι η μεγαλύτερη πηγή ενέργειας με το μερίδιό του στη συνολική χρήση ενέργειας να παραμένει σχετικά σταθερό στο σημερινό επίπεδο του 40%. Το μερίδιο του φυσικού αερίου θα αυξηθεί σε βάρος του άνθρακα και της πυρηνικής ενέργειας. Το μεγαλύτερο μέρος της αναμενόμενης αύξησης της ζήτησης ενέργειας θα πραγματοποιηθεί στις αναπτυσσόμε-
28
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
νες χώρες, οι οποίες μπορεί να ευθύνονται για περίπου το ήμισυ της συνολικής χρήσης ενέργειας μέχρι το 2020. 15. Πρόσφατες προβλέψεις, περιλαμβανομένων εκείνων της ΔΟΕ (2000) και της EIA (1999) θεωρούν ότι η παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου θα αυξηθεί από 77 Mb/ημέρα το 2000 σε περίπου 95-100 Mb/ημέρα το 2010 και 110 115 Mb/ημέρα το 2020.Η εξάρτηση των χωρών του ΟΟΣΑ από εισαγωγές πετρελαίου αναμένεται να αυξηθεί από 54% το 1997 σε 70% το 2020. Η εξάρτηση αυτή μπορεί να σταθεροποιηθεί το 2020, όταν υποκατάστατα και μη συμβατικά καύσιμα αρχίζουν να διαδραματίζουν ολοένα και σημαντικότερο ρόλο. Οι ενεργειακές προβλέψεις της ΙΕΑ θεωρούν τους πόρους του πετρελαίου ως επαρκείς, για την κάλυψη της παγκόσμιας ζήτησης κατά τις επόμενες δύο δεκαετίες. 16. Η διατήρηση στρατηγικών αποθεμάτων μπορεί να είναι αποτελεσματική, μόνο έναντι βραχύβιων διαταραχών του εφοδιασμού. 17. Το μέλλον της ασφάλειας του εφοδιασμού με πετρέλαιο θα εξαρτηθεί, σε μεγάλο βαθμό, από την ικανότητα να διατηρηθεί η εσωτερική πολιτική και οικονομική σταθερότητα των μεγάλων παραγωγών πετρελαίου της Μέσης Ανατολής. 18. φοράς.
Ορισμένες από τις νέες πηγές θα απαιτήσουν νέες διαδρομές μετα-
19. Οι οικονομικοί κίνδυνοι διακοπής του ενεργειακού εφοδιασμού μπορεί επίσης να μειωθούν με κυβερνητικές πολιτικές, οι οποίες προωθούν τον ανταγωνισμό, το ελεύθερο εμπόριο και τις επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας. 20. Καθώς η παγκόσμια ζήτηση φυσικού αερίου και το εμπόριο αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά, η ασφάλειά του θα γίνεται ολοένα και πιο σημαντική, όχι μόνο για την βιομηχανία φυσικού αερίου αλλά και για την ενεργειακή βιομηχανία.
29
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
30
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
ΠΗΓΕΣ APERC (Asia Pacific Energy Research Centre) 2000, «Emergency Oil Stocks and Energy Security in the APEC Region», APEC#00-RE-01.2, Tokyo. Arab Oil and Gas, 1 June 2000. Bielecki J., «Energy Security. Is It Still Relevant?», Paper for Annual IAEE Conference, Sydney, June 7–10, 2000. BP Amoco. (1999). «Statistical Review of World Energy», London. EIA (Energy Information Administration). (1999). «International Energy Outlook, 1999», U.S. Department of Energy, Washington D.C. EC (European Commission). (2000). «Green Paper, Towards a European strategy for the security of energy supply», Brussels, November 2000. EC (European Commission). Press Release, 15 May 2001. Green, D.L., & Tishchishyna, N. I. «Costs of Oil Dependence: a 2000 Update», Oakridge National Laboratory, May 2000. IEA (International Energy Agency). (1974). «Agreement on an International Energy Program», OECD, Paris. IEA (International Energy Agency). (1998). «Caspian Oil and Gas. The Supply Potential of Central Asia andTranscaucasia», OECD, Paris. IEA (International Energy Agency). (2000). «Electricity Information», OECD, Paris. IEA (International Energy Agency). (2000). «Governing Board Communique», October 4, 2000, OECD, Paris. IEA (International Energy Agency). (1994). «The History of the International Energy Agency: the First Twenty Years», OECD, Paris. IEA (International Energy Agency). (1995). «Natural Gas Security Study», OECD, Paris. IEA (International Energy Agency). (2001). «Oil Supply Security. The Emergency Response Potential of IEACountries in 2000», OECD, Paris. IEA (International Energy Agency). (2000). «World Energy Outlook 2000», OECD, Paris. «The Limits to Growth. A report for the Club of Rome’s project on the predicament of mankind». Earth Island Limited, London 1972. U.S. Geological Survey. (2000). «World Petroleum Assessment», Washington D.C
31
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
32
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΕΙΝΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ;, Janusz Bielecki
The Academy for Strategic Analyses (ASA) is an independent non-profit scientific and research institution, a think-tank, based in Athens. It was founded in 2014, by scientists from the Hellenic Armed Forces and Hellenic Security Corps, who hold a PhD or holders of other high level qualifications, with rich scientific, research and writing work and collaboration with Greek and foreign universities, research centres and institutes, in various scientific fields. Moreover distinguished personalities from military, diplomatic and academic areas and other high-profile scientists, became members of the Academy. The main task of the ASA is the development of scientific work and activities in the field of Strategic Studies, Defense, Security and Foreign Policy, the elaboration of scientific analyses, research and studies, as well as the provision of specialized advisory and educational services to public bodies, private sector and to individuals in those articles, at national, European and international levels. In this framework, the Academy's activities are developed within scientific areas, such as: (a) Analysis of strategic environment, (b) Analysis of the Defense and Security Policy, (c) System analysis, technology and economy, (d) Operational research, command and control. The Academy will cooperate with international organizations, academic-scientific institutions and other centers of scientific research with a related object, as well as with authoritative scientists, militaries, diplomats, etc., especially in the Euro-Atlantic and the wider Mediterranean environment.
10, Feidiou str., 10678 ATHENS www.acastran.org info@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses
33
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 28
Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ www.acastran.org, asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses 34
ISSN: 2407-9863