Κείμενο Εργασίας 31

ISSN: 2407-9863

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

31

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΙΜΕΡΕΣ ΣΥΜΦΩΝΟ ΤΟΥ 1953 Δρ Δημήτριος Α. Κατσικώστας

ΤΟΜΕΑΣ Α’

1

Δεκέμβριος 2015

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

Η Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ), είναι ανεξάρτητος επιστημονικός - ερευνητικός φορέας, μια «δεξαμενή σκέψης», με νομική μορφή αστικού σωματείου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που ιδρύθηκε το 2014 με έδρα την Αθήνα. Τα ιδρυτικά μέλη και τη βάση των μελών της ΑΣΑ αποτελούν επιστήμονες που προέρχονται από τις Ένοπλες Δυνάμεις και τα Σώματα Ασφαλείας, που είναι διδάκτορες ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων ή κάτοχοι άλλων υψηλού επιπέδου τίτλων σπουδών, με πλούσιο επιστημονικό, ερευνητικό και συγγραφικό έργο και συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια, κέντρα μελετών και ινστιτούτα, σε διάφορα επιστημονικά πεδία. Επίσης, μέλη της ΑΣΑ είναι προσωπικότητες του διπλωματικού και ακαδημαϊκού χώρου και άλλοι επιστήμονες υψηλού κύρους με επιστημονική δραστηριότητα σε γνωστικά αντικείμενα τα οποία συνάδουν προς τους σκοπούς της. Σκοπός της ΑΣΑ είναι η ανάπτυξη επιστημονικού έργου και δράσεων στα πεδία των Στρατηγικών Σπουδών, της Άμυνας, της Ασφάλειας και της Εξωτερικής Πολιτικής, η εκπόνηση επιστημονικών αναλύσεων, ερευνών και μελετών καθώς και η παροχή εξειδικευμένων συμβουλευτικών και εκπαιδευτικών υπηρεσιών σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Για την υλοποίηση των στόχων της η ΑΣΑ έχει οργανώσει τέσσερεις Επιστημονικούς Τομείς: (1) (2) (3) (4)

Ανάλυσης Στρατηγικού Περιβάλλοντος, Ανάλυσης Αμυντικής Πολιτικής και Ασφάλειας Ανάλυσης Συστημάτων, Τεχνολογίας και Οικονομίας, Επιχειρησιακής Έρευνας, Διοικήσεως και Ελέγχου.

Μεταξύ των στόχων της ΑΣΑ περιλαμβάνεται η ανάπτυξη συνεργασιών με διεθνείς οργανισμούς, με ακαδημαϊκούς - επιστημονικούς φορείς και άλλα κέντρα επιστημονικής έρευνας με συναφές αντικείμενο, καθώς και με έγκυρους επιστήμονες, στρατιωτικούς, διπλωμάτες, κ.ά., στο εσωτερικό και το εξωτερικό, ιδίως στο ευρω-ατλαντικό και το ευρύτερο μεσογειακό περιβάλλον.

Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ www.acastran.org asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses

Μελέτει το παν - Ακούων όρα - Γνους πράττε

2

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΙΜΕΡΕΣ ΣΥΜΦΩΝΟ ΤΟΥ 1953 Δρ Δημήτριος Α. Κατσικώστας

ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 31 Δεκέμβριος 2015

3

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ – Νο31 / Δεκέμβριος 2015 Τίτλος: ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΙΜΕΡΕΣ ΣΥΜΦΩΝΟ ΤΟΥ 1953 Συγγραφέας: Δρ Δημήτριος Α. Κατσικώστας Εκδότης: Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ) Σχεδιασμός – ηλεκτρονική επεξεργασία: ΑΣΑ – Φίλιππος Παρίσης Copyright © Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ, asa@acastran.org http://www.acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses ISSN: 2407-9863 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

4

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

Σχετικά με τον συγγραφέα Ο Δημήτριος Α. Κατσικώστας είναι συνταγματάρχης ε.α. και διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (2011). Είναι κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου και πτυχίου από το ίδιο Πανεπιστήμιο. Αποφοίτησε από τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων το 1990. Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του σταδιοδρομίας υπηρέτησε ως αξιωματικός του Πυροβολικού σε μονάδες εκστρατείας και επιτελικές υπηρεσίες. Το επιστημονικό του έργο περιλαμβάνει συμμετοχή σε ερευνητικά προγράμματα, ανακοινώσεις σε επιστημονικά συνέδρια, δημοσιεύσεις σε συλλογικούς τόμους και αρθρογραφία στον περιοδικό Τύπο. Το πρώτο βιβλίο του με τίτλο «Ο Στρατός στη Εξορία. Μέση Ανατολή 1941-1944» είναι υπό έκδοση, ενώ ολοκληρώνει τη συγγραφή της μονογραφίας «Λυδία Λίθος. Η ανασυγκρότηση του Στρατού από την απελευθέρωση έως την έναρξη του Εμφυλίου Πολέμου», η οποία αποτελεί αντικείμενο μεταδιδακτορικής έρευνας. Είναι ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων. e-mail: jmskas@gmail.com

5

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

6

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

THE POST WAR ENVIRONMENT IN THE BALKANS AND THE TRILATERAL TREATY OF 1953 In the beginning of the 50ties, it was necessary for Greece, Turkey and Yugoslavia to take a step forward in order to confirm the declared spirit of cooperation and friendly neighborhood. Their decision to sign defensive agreement exceeded all expectations.

Since 1949, top-ranking Greek officials were in favor of a military alliance among the three countries. After Yugoslavia’s defection to the West, Bulgaria was a country of great strategic importance to Eastern Block, so Greece, Turkey and Yugoslavia were counting Bulgaria as a common enemy.

On the 28th February 1953 a Treaty for Friendship and Cooperation was signed in Ankara. This Treaty provided for the joint efforts of the three countries for a more effective defense against any external threat as well as their close cooperation in matters of common interest and questions dealing with defense in particular. The axis AthensBelgrade-Ankara was one of the most important events during the first period of the Cold War and the first important step towards restoring peace in the Balkans.

Although, the internationalization of the Cyprus issue, the ensuing outbreak of the national struggle in the island and the outburst of the expand Turkish nationalism, led Greece and Turkey into a vicious circle of rivalries and enmities for many years. Furthermore, after the settlement of Trieste question and the impressive reestablishment of relations between Belgrade and Moscow, Tito’s interest in military cooperation was vanished. In addition with London’s desperate efforts to forward its plans for the formation of an anti-soviet Middle East coalition with the Baghdad Treaty, downgraded even more the validity of the Balkan Treaty.

7

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

8

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η προσπάθεια καταγραφής και ερμηνείας των γεγονότων απαλλαγμένων από κάθε συναισθηματική φόρτιση, αποτέλεσε το κριτήριο που ακολούθησε αυτή η μελέτη. Μόνο αν υπερβούμε τις διαχωριστικές γραμμές του παρελθόντος, σήμερα που λίγο ως πολύ υπάρχει ένα σταθερό πλαίσιο αναφοράς για συζήτηση και σταματήσουμε να στοιχειώνουμε τον λόγο και τh σκέψη μας με προαιώνια ιστορικά και εθνικά φαντάσματα, θα ενισχυθεί η προϊούσα συνεργασία στα Βαλκάνια. Ο προσδιορισμός του ρόλου του ξένου παράγοντα στις διαβαλκανικές επαφές, προσεγγίσθηκε χωρίς να επιδιώκεται η a priori απόδειξη της άμεσης εμπλοκής του σε κάθε εξέλιξη, απλά και μόνο επειδή έτσι «συνηθίζεται». Η αδυναμία μας, πολλές φορές, να ερμηνεύσουμε επαρκώς τα γεγονότα ή ακόμη χειρότερα να διατυπώσουμε την αλήθεια όταν οι αποτιμήσεις των γεγονότων δεν ευνοούν το εθνικό μας συμφέρον, οδηγεί στη εξαγωγή αστήρικτων αφορισμών για τον ρόλο του ξένου παράγοντα, χρησιμοποιώντας τον ως από μηχανής θεό που μας βγάζει αβίαστα από τη δύσκολη θέση. Τα γεγονότα και οι εκτιμήσεις δεν αναλύονται σαν να αποτελούν ζώσα πολιτική επικαιρότητα, παρ’ όλο που στις σημερινές διαβαλκανικές σχέσεις υπάρχουν προβλήματα που ανδρώθηκαν τη συγκεκριμένη περίοδο. Η αντίστροφη προσέγγιση δεν θέτει απλώς την Ιστορία στα εθνικά παραμορφωτικά καλειδοσκόπια, αλλά οδηγεί σε αναξιόπιστες υποθέσεις, απολύοντας έτσι τη δυνατότητα εξαγωγής γόνιμων συμπερασμάτων που μας παρέχει η ασφαλής χρονική απόσταση. Εξοβελίζοντας, κατά το δυνατόν, τα άκαμπτα πλαίσια ερμηνείας αναδύεται μια ευρύτερη συναίνεση, παρέχοντας ευελιξία στην προσέγγιση των σύγχρονων κυρίαρχων αντιλήψεων της εποχής. Με αυτόν τον τρόπο καθίσταται ευεξήγητη και η ροή των ίδιων των γεγονότων, με μοναδικό όρο την έντιμη και συστηματική ανάλυση των πηγών. Η αποφυγή εστίασης στο στενό αντικείμενο του θέματος αποτέλεσε συνειδητή επιδίωξη, θεωρώντας σημαντικότερο από αυτό καθ’ αυτό το Σύμφωνο την ανάλυση του διεθνούς και του γεωπολιτικού περιβάλλοντος που το διαμόρφωσε.

9

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επικράτηση του Εθνικού Στρατού τον Αύγουστο του 1949 έδωσε τη δυνατότητα στην Ελλάδα να βάλει τέλος στην απότοκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου τριετή εμφύλια σύγκρουση. Οι σχέσεις της με τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη, τα οποία με εξαίρεση την Τουρκία αποτελούσαν ήδη δορυφόρους της Σοβιετικής Ένωσης, δεν αποκαταστάθηκαν. Η διεκδίκηση από τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία περιοχών που από τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν επιδικασθεί στην Ελλάδα και η υποστήριξη δημιουργίας μακεδονικού κράτους από την πλευρά τους, η συνεχιζόμενη προσπάθεια της Ελλάδας να ενσωματώσει στον εθνικό κορμό τη Βόρειο Ήπειρο1 και η άρνησή της να άρει την εμπόλεμη κατάσταση με την Αλβανία που ίσχυε από την ιταλική εισβολή το 1940, αποτελούσαν διαφορές που δεν θα μπορούσαν εύκολα να διευθετηθούν. Οι συνέπειες, τέλος, από την εμπλοκή των τριών βόρειων γειτόνων της στον ελληνικό εμφύλιο, με την παροχή ασύλου και ενίοτε οπλισμού σε τμήματα του Δημοκρατικού Στρατού, ήταν, λόγω του ψυχρο-πολεμικού κλίματος που καθόρισε έκτοτε τις σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων, ένα ακόμη ισχυρό εμπόδιο για την ανάπτυξη πνεύματος συνεργασίας. Το επιπρόσθετο τίμημα -σαν άμεσα απαιτητό ανεξόφλητο επιμίσθιο- από τον εμφύλιο σπαραγμό στις καταστροφές της κατοχικής περιόδου, ήταν δυσανάλογα αυξημένο για τη ρημαγμένη χώρα. Τρία ήταν τα μείζονα ζητήματα που οι κοινοβουλευτικά ασθενικές κυβερνήσεις έπρεπε να διαχειριστούν κατά προτεραιότητα: την άμυνα της χώρας, την οικονομική ανάπτυξη, τη σταθερότητα και διατήρηση του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος. Και οι τρεις στόχοι αλληλοεξαρτώνταν εφόσον η εμπέδωση κλίματος ασφάλειας αποτελούσε απαραίτητη προϋπόθεση τόσο για την οικονομική ανάπτυξη όσο και την επιβίωση του αστικού πολιτικού συστήματος. Αλλά και αντίστροφα, μόνο μέσα από την οικονομική ανάπτυξη θα αυξανόταν η ασφάλεια της χώρας και θα σταθεροποιούταν το κοινωνικό της μοντέλο. Με τις ΗΠΑ να εδραιώνουν τη θέση τους στην Ελλάδα και την Τουρκία, συμβάλλοντας καθοριστικά στην οικονομική τους επιβίωση, οι τεταμένες σχέσεις των βαλκανικών χωρών μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους ήταν αδύνατο να αποκατασταθούν αμέσως. Οι κυριότερες απειλές για την εδαφική ακεραιότητα προέρχονταν από τις αναθεωρητικές διαθέσεις της Γιουγκοσλαβίας και της Βουλγαρίας, με συνέπεια η ένταξη στην άρτι συσταθείσα βορειοατλαντική Συμμαχία να αποτελεί τη μόνη αξιόπιστη εγγύηση ασφάλειας. Ωστόσο, ακόμη και μετά την επίτευξη αυτού του στόχου, ο από «βορράν κίνδυνος» θα συνεχίσει να κυριαρχεί στην ελληνική σκέψη, μιας και σε ενδεχόμενη έμπρακτη εκδήλωσή του θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε γενικότερη σύγκρουση. Το πόσο πιθανή μπορεί να ήταν μια τέτοια εξέλιξη εκείνη την εποχή, όταν όλες οι βαλκανικές 1

Ακόμη και μετά τη διευθέτηση του Κυπριακού ζητήματος με τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου το 1959-60, το ελληνικό ενδιαφέρον για την προσάρτηση της περιοχής στον εθνικό κορμό παρουσιαζόταν αυξημένο. Έλληνες επίσημοι, μεταξύ των οποίων ο Βασιλιάς και ο Πρωθυπουργός, αναφέρονταν στο μείζον πρόβλημα της Βορείου Ηπείρου που δεν έπρεπε να αφήνει κανέναν ασυγκίνητο. Τον Σεπτέμβριο του 1959 ο Υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδος, Ευάγγελος Αβέρωφ, ενόψει της επίσκεψης του Σοβιετικού ηγέτη, Νικήτα Χρουτσώφ, στις ΗΠΑ, υπενθύμισε στον Αμερικανό ομόλογό του την ελληνική διεκδίκηση.

10

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

χώρες αποτελούσαν δορυφόρους των δύο υπερδυνάμεων, γεγονός που θα σήμανε την κήρυξη ενός νέου απρόβλεπτης έκτασης πολέμου, δεν μπορούσε με ενάργεια να καθοριστεί στη σκέψη των πολιτικών των βαλκανικών χωρών. Παρ’ όλο που η στρατηγική θέση της Ελλάδος με την είσοδό της στο ΝΑΤΟ είχε αναβαθμισθεί, το αίσθημα απομόνωσης από τους εταίρους της θα κατατρύχει την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία και για αυτόν τον λόγο θα επιδιώξει να ανοίξει διαύλους επικοινωνίας με χώρες του Ανατολικού Συνασπισμού, χωρίς όμως να μειώσει, έστω και στο ρητορικό επίπεδο, το φιλοδυτικό της προσανατολισμό. Έτσι, σε αντίθεση με τη στάση της έναντι της Γιουγκοσλαβίας και της Τουρκίας, συνέχισε να επιμένει στις διαφορές του παρελθόντος έναντι της Βουλγαρίας και την Αλβανίας.

11

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Η μετάβαση από τον προπολεμικό στον μεταπολεμικό κόσμο δεν προκάλεσε την αναθεώρηση των βασικών κατευθύνσεων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής.2 Οι εξόριστες ελληνικές κυβερνήσεις κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, πρόκριναν τη συνέχιση της στενής συνεργασίας με τη Δύση, επιλογή που ακολούθησαν και οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις μετά την απελευθέρωση. Αλλά και σε στενότερη περιφερειακή κλίμακα, η εμμονή στη διατήρηση της ασφάλειας και της εδαφικής ακεραιότητας προσδιόριζε τις τακτικές επιλογές της Αθήνας. Παρά τη διάψευση της ελπίδας για τη σύμπηξη ενιαίου βαλκανικού μετώπου εναντίον του Άξονα, η Ελλάδα συνέχισε να επιδιώκει τη συγκρότηση κύριου αμυντικού άξονα με την Τουρκία και την οικοδόμηση σχέσεων αμοιβαίας εμπιστοσύνης και στενής συνεργασίας με το Βελιγράδι. Η ρήξη Τίτο-Στάλιν το 1948 και η ταυτόχρονη με την Ελλάδα ένταξη της Τουρκίας στον Δυτικό Συνασπισμό, επιβεβαίωσαν την ορθότητα της παραπάνω τακτικής. Η απαίτηση επαναπατρισμού των βιαίως εκπατρισθέντων από τον Δημοκρατικό Στρατό ελληνικών πληθυσμών σε χώρες του Ανατολικού Συνασπισμού, οι διεκδικήσεις των επιδικασμένων πολεμικών επανορθώσεων από τη Βουλγαρία, αλλά, κατά κύριο λόγο, ο ανταγωνισμός των δύο Συνασπισμών που είχαν εγκολπώσει τις βαλκανικές χώρες, αποτελούσαν τα κύρια προσκόμματα στη διαδικασία προσέγγισης και κατ’ επέκταση στην επίτευξη συνεργασίας μεταξύ όλων των βαλκανικών κρατών. Αναλυτικότερα, η Γιουγκοσλαβία, υπό την καθοδήγηση πλέον του Τίτο, αμέσως μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, τον Φεβρουάριο του 1945, θα παρέξει κάθε είδους διευκόλυνση στον Δημοκρατικό Στρατό. Πέραν από την ελεύθερη διέλευση των συνόρων από τις ένοπλες ομάδες του, το καλοκαίρι του 1947 πρότεινε,3 με σκοπό την καλύτερη οργάνωση των επιχειρήσεων εναντίον του Εθνικού Στρατού, τη σύσταση ενιαίου βαλκανικού επιτελείου. Σε συνδυασμό μάλιστα με την από το 1946 συμφωνία του Τίτο με τον Γενικό Γραμματέα του ΚΚΕ, Νίκο Ζαχαριάδη4, για τη δημιουργία αυτόνομου μακεδονικού κράτους, ο Γιουγκοσλάβος ηγέτης κατέστησε σαφές ότι δεν παρείχε μόνο αρωγή στους εκτός συνόρων αγωνιζόμενους ομοϊδεάτες του, αλλά και ότι προωθούσε την άμεση πρόσβαση στο Αιγαίο. Όταν η Ελλάδα τεκμηρίωσε με ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία την επιβουλή των τριών γειτόνων της σε βάρος των βορείων επαρχιών και την πολεμική αρωγή στον Δη-

2

Η αντικατάσταση του προηγούμενου διπλωματικού προσανατολισμού της Ελλάδας, εκπεφρασμένου για περίοδο ενός αιώνα ως Μεγάλης Ιδέα, με την αναγωγή της εδαφικής ακεραιότητας και της εθνικής ανεξαρτησίας σε κύριες επιδιώξεις της εξωτερικής πολιτικής, συντελείται μετά την αποτυχία της μικρασιατικής εκστρατείας και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης.

3

Κατά τη διάσκεψη του Μπλεντ, το καλοκαίρι του 1947, επαναβεβαιώθηκε η ενεργός συμπαράσταση των τριών όμορων κρατών προς τον Δημοκρατικό Στρατό και αποφασίσθηκε η ίδρυση κοινού επιτελείου με προεξέχουσα τη γιουγκοσλαβική παρουσία.

4

Ο Ζαχαριάδης εκείνη την εποχή ευθυγραμμιζόταν ουσιαστικά με την άποψη του ΝΟΦ υπέρ της δημιουργίας ενός αυτόνομου ομοσπονδιακού κράτους που θα εκτεινόταν ως τα παράλια του Αιγαίου.

12

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

μοκρατικό Στρατό, κατέθεσε, στις 3 Δεκεμβρίου 1946, προσφυγή στον αρτισύστατο ΟΗΕ. Πρόκειται για ακήρυκτο πόλεμο, ισχυρίστηκε από το βήμα του διεθνούς Οργανισμού ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Τσαλδάρης. Η ειδική επιτροπή που συγκροτήθηκε διαπίστωσε την ορθότητα των ελληνικών αιτιάσεων,5 χωρίς όμως να καταστεί δυνατή, λόγω του δικαιώματος αρνησικυρίας που άσκησε η Σοβιετική Ένωση και η Πολωνία, η λήψη καταδικαστικής απόφασης. Το θέμα παραπέμφθηκε αναγκαστικά στη Γενική Συνέλευση του Οργανισμού, όπου παρά τις αντιρρήσεις της Σοβιετικής Ένωσης και των δορυφόρων της, λήφθηκε απόφαση συγκρότησης νέας ειδικής επιτροπής με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Εν τούτοις, το πανομοιότυπο πόρισμα στο οποίο κατέληξε η Επιτροπή δεν αρκούσε για τη λήψη καταδικαστικής απόφασης, καταδεικνύοντας, από τα πρώτα του βήματα -κατ’ αναλογία με την Κοινωνία των Εθνών- την αδυναμία του ΟΗΕ να επιλύει διακρατικές διαφορές όταν συμπλέκονταν τα συμφέροντα ισχυρών μελών του. Οι σχέσεις με την Αλβανία, πέραν από τις ελληνικές αιτιάσεις που αφορούσαν την υποστήριξη του Δημοκρατικού Στρατού, υπερκαθορίζονταν από το βορειοηπειρωτικό. Όμως, η εσωστρέφεια του αλβανικού καθεστώτος και ο σχεδόν πλήρης απομονωτισμός του από τα διεθνή δρώμενα, διέκοψαν για πολλά χρόνια κάθε δυνατότητα επικοινωνίας. Σε συνδυασμό με τις ελληνικές κατηγορίες σχετικά με τη συμπεριφορά των αλβανικών αρχών στους ελληνικούς πληθυσμούς οι διμερείς σχέσεις αποτελματώθηκαν. Η Βουλγαρία δεν θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί διαφορετικά από την Ελλάδα. Ανήκοντας εξ αρχής στον σκληρό πυρήνα του Ανατολικού Συνασπισμού, είχε σταθεί αρωγός στην προσπάθεια του Δημοκρατικού Στρατού, δεν συμφωνούσε στην πληρωμή των πολεμικών επανορθώσεων που είχαν επιδικάσει εις βάρος της το Συνέδριο της Ειρήνης6 για την περίοδο της βουλγαρικής κατοχής και συνέχιζε να διαχέει γενικότερες αναθεωρητικές απόψεις σχετικά με το καθεστώς των συνόρων. Η εκδήλωση συνάμα και αρκετών μεθοριακών επεισοδίων επέτεινε την ήδη σοβαρή ένταση στις σχέσεις των δύο χωρών.7 Χωρίς να μπορεί να αποκρύψει το διακαή της πόθο για την απόκτηση εξόδου στο Αιγαίο, η απειλή από την αυξανόμενη στρατιωτική της δύναμη -ατά παράβαση των Συνθηκών που επέβαλλαν το μερικό αφοπλισμό της- επέτεινε το αίσθημα ανασφάλειας της Ελλάδας. Με την Τουρκία, την τέταρτη βαλκανική χώρα που η Ελλάδα διατηρεί κοινά σύνορα, τα δεδομένα που προσδιόριζαν τις σχέσεις τους ήταν αρκετά διαφορετικά. Συνετή φίλη της Ελλάδος από την εποχή που ο Βενιζέλος με τον Κεμάλ είχαν μετουσιώσει σε πράξη την αντίληψη ότι μόνο αν υπερέβαιναν οριστικά τις διαφορές του παρελθόντος, λύνοντάς τις με δυναμικό τρόπο, θα μπορούσαν να οικοδομήσουν ένα περιβάλλον ασφάλειας. Το πνεύμα φιλίας και συνεργασίας, παρ’ όλο που είχε κλονισθεί πρόσκαιρα 5

Η ενδεκαμελής εξεταστική επιτροπή που συγκροτήθηκε με ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου, κατέθεσε το πόρισμά της στις 27 Ιουνίου 1947.

6

Επρόκειτο για ποσό 45 εκ. δολαρίων σε τιμές 1938. Ακόμη και τον Αύγουστο του 1957, όταν η Βουλγαρία πρότεινε στην Ελλάδα τη σύναψη συμφώνου μη επίθεσης, η Αθήνα απέρριψε την πρόταση εμμένοντας στην πληρωμή των επανορθώσεων. Το ζήτημα αυτό αποτελούσε για την Ελλάδα, ιδίως μετά τον ικανοποιητικό οικονομικό διακανονισμό για της περιουσίες των Ελλήνων με τη Ρουμανία, απόδειξη των βουλγαρικών προθέσεων.

7

Αποκορύφωμα των θερμών επεισοδίων αποτέλεσε η ματαίωση, ύστερα από καταιγισμό πυρών του ελληνικού Πυροβολικού, της κατάληψης νησίδας στον ποταμό Έβρο τον Ιούλιο 1952.

13

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

λόγω της διαφορετικής πορείας που ακολούθησαν οι δύο χώρες στον πόλεμο, δεν είχε καταστραφεί. Η θετική στάση της τουρκικής κυβέρνησης απέναντι στο ελληνικό αίτημα για την προσάρτηση της Δωδεκανήσου, άφηνε ανοιχτό τον δρόμο για τη διαμόρφωση κοινών διπλωματικών επιδιώξεων. Εκτεθειμένες στην εισχώρηση της κομμουνιστικής ιδεολογίας, με την Ελλάδα να χειμάζεται από ένα εμφύλιο και την Τουρκία να δέχεται αφόρητες πιέσεις από τη Μόσχα,8 η προσχώρηση των δύο χωρών στο ΝΑΤΟ αποτελούσε μονόδρομο. Η εξέλιξη αυτή δημιούργησε την πρόσκαιρη βεβαιότητα ότι, μιας και οι εθνικοί τους χώροι αποτελούσαν πεδίο υψηλού αμυντικού ενδιαφέροντος, οι επιφυλάξεις και η καχυποψία θα αντικαθίσταντο από την αγαστή συνεργασία. Η ταυτόχρονη ένταξή τους στη βορειοατλαντική Συμμαχία συμβόλιζε με σαφήνεια την αμοιβαιότητα των συμφερόντων και αποδείκνυε τον παραπάνω ισχυρισμό. Οι αλληλοσυμπληρούμενοι ρόλοι τους, ως τελευταίο ανάχωμα αποτροπής του σοβιετικού γίγαντα από την πρόσβαση στις θερμές θάλασσες και τη δημιουργία ζωνών επιρροής στη Μέση Ανατολή, διαβεβαίωνε για αυτή την προοπτική. Τη φιλοσοφία σχετικά με τον τρόπο που προσεγγίζονταν οι δύο χώρες από τις ΗΠΑ απηχεί το Δόγμα Τρούμαν, το οποίο συνετέλεσε στην περαιτέρω σύσφιξη των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Η συγκρότηση επιτροπής επιτελών του Στρατού με αντικείμενο την προώθηση της κοινής άμυνας υπό την καθοδήγηση και την ενθάρρυνση Αμερικανών αξιωματούχων και εμπειρογνωμόνων για θέματα οικονομικής κοινής πολιτικής -με αποτέλεσμα την υπογραφή οικονομικής συμφωνίας τον Οκτώβριο του 1948- οδήγησε στην αποκατάσταση απ’ ευθείας διαλόγου σε επίπεδο κορυφής. Πλαστήρας και Σοφοκλής Βενιζέλος από την ελληνικά πλευρά, Μεντερές και Φουάτ Κιοπρουλού από την τουρκική, εγκαινίασαν μια πρακτική που ακολούθησε από το 1952 και ο Παπάγος. Τον Ιούνιο του 1952 ο Βασιλιάς Παύλος επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη και ο Πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας, Τζελάλ Μπαγιάρ, ανταπέδωσε την επίσκεψη τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Επί του παρόντος τίποτα δεν προμήνυε τα θλιβερά γεγονότα του Σεπτεμβρίου 1955, αφετηρία των αυξομειούμενων έως σήμερα εντάσεων στις σχέσεις των δύο χωρών. Η μυστική Συμφωνία των Ποσοστών τον Οκτώβριο του 1944, αν και επικύρωσε τον δυτικό προσανατολισμό της Ελλάδας, δεν στάθηκε ικανή να αποτρέψει την εμφύλια σύρραξη.9 Επέβαλε όμως στον Στάλιν να τηρήσει συγκρατημένη στάση για τα γεγονότα που συντελούντο στο εσωτερικό της χώρας, λαμβάνοντας ως αντίδωρο την ανοχή της Δύσης στις δικές του δυναμικές παρεμβάσεις στην Ανατολική Ευρώπη. Μετά την προσχώρηση στο ΝΑΤΟ, Ελλάδα και Τουρκία αποτελούσαν για τους Αμερικανούς το φυσικό εμπόδιο μεταξύ της ελεγχόμενης από τον σοβιετικό συνασπισμό περιοχής και της ζωτικής σημασίας Μέσης Ανατολής. Χαρακτηριστική η άποψη που διατύπωσε ο Πρόεδρος Χάρυ Τρούμαν στα απομνημονεύματά του: «Αν η Ελλάς χανόταν, η Τουρκία θα μετα8

Η καταγγελία της τουρκο-σοβιετικής συνθήκης ουδετερότητας και μη επίθεσης του 1925, με την αιτιολογία ότι χρειάζεται αναθεώρηση, η επαναφορά παλαιότερων διεκδικήσεων για τις περιοχές του Καρς και του Αρνταχάν και η απαίτηση επανεξέτασης του καθεστώτος των Στενών, αποτελούσαν τους κύριους μοχλούς πίεσης της Σοβιετικής Ένωσης προς την Τουρκία.

9

Ο ελληνικός εμφύλιος αποτέλεσε την πρώτη αντιπαράθεση του υπό διαμόρφωση ψυχροπολεμικού σκηνικού μεταξύ των δύο συνασπισμών.

14

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

βαλλόταν σε προφυλακή μη υπερασπίσιμη μέσα σε μια θάλασσα κομμουνισμού και αντίστροφα, αν η Τουρκία υπέκυπτε στις σοβιετικές απαιτήσεις, η Ελλάδα θα έμενε σοβαρά εκτεθειμένη». Ο ελληνικός εμφύλιος και η κρίση στο Ιράν, η διαπίστωση ότι οι γραμμές ανεφοδιασμού των ΗΠΑ βρίσκονταν μακριά από αυτή την ευαίσθητη περιοχή της Μέσης Ανατολής και η γενικότερη αστάθεια που απέπνεαν τα ανίσχυρα στρατιωτικά καθεστώτα των αραβικών χωρών, αποτέλεσαν τις αιτίες που ώθησαν τις ΗΠΑ να αναλάβουν, στη θέση της Μεγάλης Βρετανίας ενεργό ρόλο στην ΝΑ Ευρώπη. Η διαμόρφωση, επιπρόσθετα, της πολιτικής άποψης ότι η υπαγωγή των δύο χωρών στη σοβιετική σφαίρα ελέγχου θα είχε ως αποτέλεσμα την ενίσχυση των κομμουνιστικών μειοψηφιών σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη, παρεμποδίζοντας έτσι τη συγκρότηση μετριοπαθών κυβερνήσεων κεντροδεξιού προσανατολισμού και το στρατηγικό συμπέρασμα ότι θα χανόταν η ευρύτερη περιοχή από τις παρυφές της Μέσης Ανατολής μέχρι τις ακτές της Βορείου Αφρικής,10 αποτέλεσαν την πρακτική ερμηνεία των στοχεύσεων της αμερικανικής διπλωματίας για την ανάληψη και αυτού του ρόλου. Τον καταλύτη για την αναβάθμιση του ρόλου της Ελλάδος στην άμυνα της ευρύτερης περιοχής απάρτιζαν παράμετροι που προέρχονταν από τον ανταγωνισμό των δύο Συνασπισμών. Η παράταση του πολέμου στην Κορέα, ο επανεξοπλισμός των δορυφόρων της Σοβιετικής Ένωσης, η ένταση της ανασφάλειας στη Μέση Ανατολή και η αυξανόμενη σοβιετική προπαγάνδα, ήραν τις αντιρρήσεις, κυρίως της Μεγάλης Βρετανίας,11 περί της αναγκαιότητας εισόδου των δύο χωρών στη Συμμαχία.12 Το ΝΑΤΟ αναγνώριζε πλέον την αξία της Κρήτης και των νησιών του Αιγαίου στην ασφάλεια των θαλάσσιων και των εναέριων γραμμών επικοινωνιών προς τη βόρεια Αφρική και την ανατολική Μεσόγειο, που σε συνδυασμό με τα Στενά συγκροτούσαν έναν στρατηγικής σημασίας χώρο. Καθώς η Ελλάδα τοποθετούταν στην προκεχωρημένη ζώνη άμυνας της Συμμαχίας, η κατακόρυφη αύξηση της δωρεάν στρατιωτικής βοήθειας ενίσχυε θεαματικά το αίσθημα ασφάλειας. Μετά τη σύμπραξη με την Ατλαντική Συμμαχία οι σχέσεις της Ελλάδας με τον Ανατολικό Συνασπισμό, λόγω της εγκατάστασης αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα, εντάθηκαν.13 Το Κρεμλίνο, σε απειλητική του διακοίνωση τόνισε ότι το ελληνικό έδαφος είχε μετατραπεί σε επιθετική πολεμική βάση και πως η κυβέρνηση φέρει πλέον ακέ10

Η εξαγγελία, στις 12 Μαρτίου 1947, του Δόγματος Τρούμαν που προσέφερε οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στις δύο χώρες αποσκοπούσε στην εξουδετέρωση της κομμουνιστικής απειλής, απαραίτητης προϋπόθεσης για τη διατήρηση της ισορροπίας δυνάμεων στον γεωπολιτικό κόμβο της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, και κατ’ επέκταση για την ασφάλεια των ΗΠΑ.

11

Η Μεγάλη Βρετανία θεωρούσε ότι οι δύο χώρες, λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, έπρεπε να συγκροτήσουν ένα περιφερειακό μέτωπο που θα εστίαζε την προσοχή του στον χώρο της Μέσης Ανατολής.

12

Η έγκριση εισόδου των δύο χωρών στο ΝΑΤΟ δόθηκε από τον Πρόεδρο Τρούμαν τον Μάιο του 1951. Οι αιτήσεις, που υπεβλήθησαν στο Συμβούλιο της Συμμαχίας τον Αύγουστο, εγκρίθηκαν εσπευσμένα τον επόμενο μήνα και το πρωτόκολλο προσχώρησης υπεγράφη στο Λονδίνο στις 17 Οκτωβρίου. Μετά την επικύρωσή του από τα συμμαχικά κοινοβούλια, οι δυο χώρες κλήθηκαν να προσχωρήσουν στη Συμμαχία στις 16 Φεβρουαρίου 1952.

13

Η συμφωνία «Περί στρατιωτικών ευκολιών των εν Ελλάδι στρατιωτικών δυνάμεων των ΗΠΑ», υπεγράφη μεταξύ του Υπουργού Εξωτερικών Στέφανου Στεφανόπουλου και του Αμερικανού πρεσβευτή στην Ελλάδα Κάννον, στις 12 Οκτωβρίου 1953.

15

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

ραια την ευθύνη για οποιαδήποτε εξέλιξη προκαλέσει αυτή η επιλογή. Η επιθετική ρητορική από τη Μόσχα συνεχίστηκε έως τις αρχές της δεκαετίας του ’60, επιτείνοντας το αίσθημα ανασφάλειας μιας χώρας που προσπαθούσε αγωνιωδώς να επιταχύνει τους ρυθμούς ανάπτυξης της οικονομίας της. Έως τα τέλη της δεκαετίας του 1950 και παρά την σημαντική στρατιωτική βοήθεια από τις ΗΠΑ και δευτερευόντως από το ΝΑΤΟ, η εκτίμηση των Αμερικανών σχετικά με τη στρατιωτική ικανότητα της Ελλάδας,14 ήταν ότι μπορούσε να προτάξει περιορισμένη άμυνα απέναντι σε επίθεση από δορυφόρους της Σοβιετικής Ένωσης.

14

«Έκθεση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας για την αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα», 5 Αυγούστου 1957.

16

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΜΠΗΞΗ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ Το γεγονός που η εμβέλειά του υπερέβαινε το περιφερειακό πλαίσιο και θα αλλάξει άρδην τις μεταπολεμικές διαβαλκανικές σχέσεις θα προέλθει από τη Γιουγκοσλαβία. Ο Τίτο, ένας ισχυρός και χαρισματικός ηγέτης, μη ενστερνιζόμενος πλήρως τις μεθόδους και την απαίτηση απόλυτης ιδεολογικής υπακοής στην εφαρμογή της κομμουνιστικής θεωρίας όπως εκπορευόταν τη σταλινική περίοδο από τη Μόσχα, μετά από «συντροφικές» καταγγελίες περί πλημμελούς εφαρμογής των κεκανονισμένων, στις 28 Ιουνίου 1948 αποπέμφθηκε από την COMINFORM, χαράσσοντας αυτόνομη πορεία. Επρόκειτο για την πρώτη και τελευταία αποχώρηση μέλους από τον Ανατολικό Συνασπισμό που σε συνδυασμό με τη χαλαρή αντιμετώπιση εκ μέρους του κραταιού Στάλιν, προκάλεσε τις ΗΠΑ να επιχειρήσουν τον προσεταιρισμό του Γιουγκοσλάβου ηγέτη. Ο Τίτο ενίσχυσε αυτήν την προοπτική με την απόφασή του στο τέλος του 1948 να διακόψει κάθε επαφή με τον Δημοκρατικό Στρατό και να κλείσει τα σύνορα του με την Ελλάδα. Η αύξηση της βοήθειας, με τη σύμφωνη γνώμη της Μόσχας, από τη Βουλγαρία και την Αλβανία, δεν στάθηκε ικανή να υποκαταστήσει τη γιουγκοσλαβική βοήθεια, συντελώντας στην τελική κατίσχυση του Εθνικού Στρατού. Έτσι η Ελλάδα θα γίνει η μόνη χώρα όπου, κατόπιν ένοπλης αναμέτρησης, δεν επικράτησαν οι κομμουνιστές. Ο αναπροσανατολισμός της Γιουγκοσλαβίας, αφήνοντας να εννοηθεί ότι τα νέα ερείσματά της βρίσκονταν στη Δύση, δεν θα επιφέρει την άμεση επαναφορά της σε τροχιά φιλίας και συνεργασίας με την Ελλάδα. Το ρήγμα στις σχέσεις είχε βαθύνει κατά την περίοδο του εμφυλίου και η αμοιβαία δυσπιστία εξ’ αιτίας του διαφορετικού ιδεολογικού προσανατολισμού ήταν έντονη. Παράλληλα, η συμπαράταξη της Γιουγκοσλαβίας, κατά τη συζήτηση των ελληνικών καταγγελιών στον ΟΗΕ, με τις χώρες του ανατολικού Συνασπισμού, έως και τις αρχές του 1949, αύξανε την επιφυλακτικότητα της ελληνικής πλευράς. Όταν, όμως, η απόσχιση από τη Μόσχα οριστικοποιήθηκε, η Γιουγκοσλαβία θα αναζητήσει ανοικτά πλέον ερείσματα στη Δύση, ανοίγοντας τον δρόμο για τη συγκρότηση ενός κάθετου άξονα στα Βαλκάνια, διακαή πόθο της Ελλάδας ώστε να αντισταθμίσει τη βουλγαρική αδιαλλαξία. Ο Τίτο, με μόνη εξαίρεση την περιοδική ανακίνηση του Μακεδονικού Ζητήματος, εγκατέλειψε τα ηγεμονικά του σχέδια στα Βαλκάνια. Τον Νοέμβριο του 1951 η Γιουγκοσλαβία συμπεριελήφθη στο πρόγραμμα αμοιβαίας βοήθειας που παρείχαν οι ΗΠΑ, κίνηση που αποτέλεσε το πρώτο επίσημο άνοιγμα φιλίας. Ακολούθησε η προσπάθεια σύναψης αμυντικών δεσμών με τους δύο γείτονές της, εν δυνάμει τότε μέλη του ΝΑΤΟ. Η αρχή έγινε με την επίσκεψη Αμερικανών αξιωματούχων σε Βελιγράδι, Άγκυρα και Αθήνα, το καλοκαίρι του 1952, ώστε να προετοιμασθεί το έδαφος και να δοθούν οι κατάλληλες οδηγίες. Με στόχο την ενίσχυση της ασφάλειας ο Πρωθυπουργός Νικόλαος Πλαστήρας επέδειξε ιδιαίτερο ζήλο στην κατεύθυνση της εξομάλυνσης των σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία. Οι όροι της Ελλάδος για τη συνέχιση του διαλόγου αφορούσαν την επάνοδο

17

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

των εκπατρισθέντων Ελλήνων και συλληφθέντων αξιωματικών,15 την άρση της αμφισβήτησης της ελληνικής κυριαρχίας στη Μακεδονία και την παύση των αξιώσεων αναγνώρισης ως μακεδονικής μειονότητας των σλαβόφωνων Ελλήνων υπηκόων. Η ξεκάθαρη δήλωση του Γιουγκοσλάβου Υπουργού Εξωτερικών, Έντβαρτ Καρντέλι, ότι για τη συνέχιση του διαλόγου ήταν απαραίτητη εκ μέρους της Ελλάδας η αναγνώριση μακεδονικής μειονότητας στο ελληνικό έδαφος, δεν διέκοψε τις επαφές. Η Ελλάδα, άλλες φορές πιεζόμενη από τις ΗΠΑ, που έβλεπαν έναν πρώην εχθρό να βρίσκεται στον προθάλαμο του ΝΑΤΟ και άλλες υπό το άγχος της διευθέτησης εκκρεμών ζητημάτων, επέλεγε να ερμηνεύει ως δηλώσεις μετάνοιας κατοπινές διφορούμενες απόψεις Γιουγκοσλάβων αξιωματούχων, προτιμώντας από τη διακοπή των συνομιλιών τη μετάθεση των προβλημάτων στο μέλλον. Η σύναψη αρκετών εμπορικών συμφωνιών με τους υπόλοιπους όρους ως επί το πλείστον να ικανοποιούνται, αποτέλεσαν σημαντικό βήμα προόδου. Η αίσθηση δε που κυριαρχούσε στους διεθνείς πολιτικούς κύκλους ήταν πως είχε τεθεί σε κίνηση μια διαδικασία που μπορούσε να αλλάξει τα δεδομένα της περιοχής.

NATO και Σύμφωνο της Βαρσοβίας στις αρχές της δεκαετίας του ’50.

15

Σύμφωνα και με το ψήφισμα 193 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ.

18

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

ΤΟ ΤΡΙΜΕΡΕΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΣΥΜΦΩΝΟ Ελλάδα, Τουρκία και Γιουγκοσλαβία, έπρεπε να επισημοποιήσουν το διακηρυχθέν πνεύμα συνεργασίας και καλής γειτονίας, κάνοντας την υπέρβαση με την υπογραφή αμυντικών συμφωνιών. Ήδη από το 1949 κορυφαίοι Έλληνες πολιτικοί16 είχαν ταχθεί υπέρ της σύναψης στρατιωτικής συμμαχίας. Θεωρώντας ως κοινό τους εχθρό την αναθεωρητική Βουλγαρία -η οποία μετά την αποσκίρτηση της Γιουγκοσλαβίας είχε αποκτήσει μεγαλύτερη στρατηγική σημασία για τον Ανατολικό Συνασπισμό- ήταν πρόθυμοι να λησμονήσουν την εχθρική συμπεριφορά του Τίτο και τον αντίθετο ιδεολογικό προσανατολισμό του καθεστώτος του.

Η σύναψη στρατιωτικού συμφώνου με πρωταρχικό στόχο την αντιμετώπιση ενδεχόμενης επιβουλής από τη Βουλγαρία, αποτέλεσε τη βάση των ελληνογιουγκοσλαβικών συνομιλιών που εγκαινιάσθηκαν, μετά από πρωτοβουλία του Σοφοκλή Βενιζέλου τον Δεκέμβριο του 1950. Παρά την αρχική πρόταση του Βελιγραδίου

16

Όπως ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης και ο Σοφοκλής Βενιζέλος.

19

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

για τη σύμπηξη διμερούς αμυντικού συμφώνου με την Ελλάδα, η διαπίστωση της ανάγκης συγκρότησης ενός ισχυρότερου αμυντικού μετώπου ήταν κοινή. Με τη ζωηρή ενθάρρυνση της Ουάσιγκτον, που στήριζε ανεπιφύλακτα πλέον το τιτοϊκό καθεστώς, οι πρώτες διαβουλεύσεις με σκοπό τη συνομολόγηση τριμερούς βαλκανικού συμφώνου αναλήφθηκαν το καλοκαίρι του 1952. Αν και ο Τίτο συμφώνησε να συζητήσει στρατιωτικά θέματα, εν τούτοις διαφώνησε στη υπογραφή αμυντικού συμφώνου. Η αλλαγή πλεύσης του Βελιγραδίου τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, εξαρτήθηκε από τις αλλεπάλληλες κρίσεις για το ζήτημα της Τεργέστης. Αποβλέποντας να ασκήσει πίεση στην Ιταλία μέσω της κυοφορούμενης συμμαχία, ζήτησε την άμεση ενεργοποίηση, σε περίπτωση εξωτερικής επίθεσης σε ένα από τα συμβαλλόμενα μέρη, του υπό συζήτηση αμυντικού συμφώνου. Ελλάδα και Τουρκία κατανοώντας την σκοπιμότητα του Τίτο και διαβλέποντας τη σοβαρή πιθανότητα πρόκλησης έντασης ή και πολέμου με την Ιταλία, αρνήθηκαν να επισπεύσουν τις διαδικασίες. Παρ’ όλο που οι ΗΠΑ, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία θεωρούσαν τη Γιουγκοσλαβία κλειδί για την ασφάλεια της ΝΑ πτέρυγας του ΝΑΤΟ, εγκατέλειψαν προσωρινά τη σύμπηξη τριμερούς συμμαχίας και προώθησαν την υπογραφή πολιτικού συμφώνου, αποφεύγοντας να διακυβεύσουν τις σχέσεις τους με την Ιταλία. Στις 28 Φεβρουαρίου 1953 συνυπογράφηκε στην Άγκυρα Συνθήκη Φιλίας και Συνεργασίας που προέβλεπε τη συνένωση των προσπαθειών των τριών κρατών ώστε να καταστήσουν πιο αποτελεσματική την οργάνωση της άμυνάς τους εναντίον κάθε εξωτερικής επίθεσης και τη συνεργασία τους για κάθε ζήτημα κοινού ενδιαφέροντος. Ακολούθησε, στις 20 Νοεμβρίου 1953, η υπογραφή των στρατιωτικών συμβάσεων, συνοδευτικών του κειμένου της Συμφωνίας του Φεβρουαρίου. Η οριστική Συνθήκη Συμμαχίας Πολιτικής Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας εικοσαετούς διάρκειας υπεγράφη στο Μπλεντ (Bled) της Σλοβενίας, στις 9 Αυγούστου 1954, στη διάρκεια της πρωθυπουργίας του Αλέξανδρου Παπάγου. Η συμφωνία θέσπιζε σύστημα συλλογικής ασφάλειας, κατά το πρότυπο του ΝΑΤΟ, με τη σύσταση διαρκούς Συμβουλίου Υπουργών Εξωτερικών. Το νέο σχήμα ολοκληρώθηκε με τη σύναψη πρόσθετων συμφωνιών οικονομικής, τεχνικής και μορφωτικής φύσης και την ίδρυση της Βαλκανικής Συμβουλευτικής Συνέλευσης, στις 2 Μαρτίου 1955. Ο Άξονας Αθήνας-Βελιγραδίου-Άγκυρας είχε πλέον πάρει σάρκα και οστά, αποτελώντας ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της πρώτης περιόδου του Ψυχρού Πολέμου. Η διαφαινόμενη δε τάση της Γιουγκοσλαβίας να προσχωρήσει στο ΝΑΤΟ, προκαλούσε, μετά την ήττα που είχε υποστεί από την ευθεία αμφισβήτηση του Τίτο και τη μείωση του κύρους της, ακόμη μεγαλύτερο εκνευρισμό στη σοβιετική ηγεσία. Ήταν ένα λάθος που δεν θα επαναλαμβανόταν. Υπό την καθοδήγηση των ΗΠΑ η υπογραφή αυτών των συμφωνιών, πεμπτουσία της όλης βαλκανικής προσέγγισης, δεν προσέθετε κάτι το σημαντικό στην ασφάλεια των συμβαλλομένων. Επρόκειτο στην ουσία για μια έμμεση δήλωση προσχώρησης της Γιουγκοσλαβίας στον Δυτικό Συνασπισμό, συμβολικού χαρακτήρα πλην όμως προθαλάμου της ένταξής της. Δεν θα πρέπει, όμως να υποβαθμίζεται η σημασία αυτών των συμφωνιών αφού οριοθέτησαν την έναρξη της διαδικασίας προσέγγισης των τριών βαλκανικών χωρών με τον πλέον επίσημο τρόπο. Η σύμπηξη του «Βαλκανικού Τριγώ20

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

Άποψη του νησιού Μπλεντ (Bled) στην ομώνυμη λίμνη της Σλοβενίας, όπου υπεγράφη η Συνθήκη Συμμαχίας Πολιτικής Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας, στις

9/8/54 νου» αποτέλεσε σημαντικό βήμα για την αποκατάσταση της ηρεμίας στα Βαλκάνια, καθόσον πέραν από τη δέσμευση για κοινή αντιμετώπιση των κοινών εχθρών, οι συμβαλλόμενοι δήλωσαν, έστω και εμμέσως, ότι αναγνώριζαν τον εθνικό χώρο ενός εκάστου. Η στάση αυτή έκτοτε και έως τις μέρες μας θα αποτελέσει πάγια πολιτική της Ελλάδος, αρνούμενη να διεκδικεί πλέον την ικανοποίηση των αλυτρωτικών της επιδιώξεων. Η διεθνοποίηση του Κυπριακού ζητήματος από την Ελλάδα το 1954, η επακόλουθη έναρξη του εθνικού αγώνα στην Κύπρο και η έκρηξη του διογκούμενου τουρκικού εθνικισμού με αφετηρία τις διώξεις του ελληνικού στοιχείου με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη τον Σεπτέμβριο του 1955, οδήγησαν τις δύο χώρες σε ένα φαύλο κύκλο ανταγωνισμού και εχθρότητας για πολλά χρόνια, αποδομώντας τις επίπονες προσπάθειες είκοσι πέντε ετών και οι οποίες κορυφώθηκαν στην πρόσφατη Συμφωνία. Αλλά και το ενδιαφέρον του Βελιγραδίου μετά τη διευθέτηση του θέματος της Τεργέστης και την αναθέρμανση των σχέσεών του με τη Μόσχα, εξανεμίστηκε. Η νέα ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης δεν θα διστάσει να επιχειρήσει ένα πολιτικό άνοιγμα, με την επίσκεψη των Χρουστσώφ και Μπουλγκάνιν τον Μάιο του 1955 στο Βελιγράδι. Εντυπωσιακή αναντίρρητα κίνηση που είχε σκοπό να καταδείξει ότι η μετασταλινική ηγεσία μπορούσε να αποδεχθεί την επιβίωση ενός κομμουνιστικού καθεστώτος που δεν ήλεγχε άμεσα. Η επαναφορά της Γιουγκοσλαβίας σε σοβιετική τροχιά, δύο

21

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

μόλις μήνες μετά την ολοκλήρωση της τριμερούς συνεννόησης, προκάλεσε ανησυχίες στη Δύση για την ορατή πιθανότητα επαναπροσέγγισης των δύο κρατών.17 Το νεόκοπο βαλκανικό τρίγωνο, μετά και τις δηλώσεις του Τίτο ότι η Συμφωνία του Μπλεντ δεν είχε λόγο ύπαρξης, ουσιαστικά αδρανοποιήθηκε. Τέλος, η αγωνιώδης προσπάθεια του Λονδίνου να παραμείνει στη χορεία των μεγάλων δυνάμεων, το οδήγησε από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 στην προώθηση ενός θνησιγενούς αντισοβιετικού μεσανατολικού συνασπισμού, επιδίωξη που ευοδώθηκε το 1955 με τη συγκρότηση του Συμφώνου της Βαγδάτης. Η συμμαχία αυτή, που συστάθηκε, κυρίως με τη βοήθεια της Τουρκίας, μείωσε ακόμη περισσότερο την αξία της βαλκανικής προσέγγισης.

17

Στις 14 Μαΐου 1955, οι Σοβιετικοί συγκρότησαν μαζί με τις άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, αμυντικό οργανισμό αντίστοιχο του ΝΑΤΟ, ως απάντηση στην ένταξη της Δυτικής Γερμανίας στη Βορειοατλαντική Συμμαχία.

22

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ Η διάλυση της τριμερούς συμμαχίας αποτέλεσε τη δεύτερη αποτυχημένη προσπάθεια των κρατών της βαλκανικής, μετά το τετραμερές Βαλκανικό Σύμφωνο του 1934, να αφήσουν πίσω τις διαφορές και να αποκτήσουν κοινούς στόχους και επιδιώξεις. Η απόπειρα, που εύστοχα ονομάστηκε «γάμος συμφέροντος», εμπεριείχε εξ αρχής τα σπέρματα που την καθιστούσαν γράμμα κενό. Συνεχώς και από αιώνες αλληλοϋποβλεπόμενοι, καθόσον το συμφέρον του ενός αποτελούσε νομοτελειακά εθνική καταστροφή του άλλου, όσα τους χώριζαν υπερτερούσαν όσων μπορούσαν να τους ενώσουν. Πολύ περισσότερο την ώρα που εξωθούνταν στη σύμπηξη μιας βεβιασμένης συνθήκης υπό την επίδραση εκατέρωθεν φοβιών, υλοποίησης πρόσκαιρων συμφερόντων αλλότριων με τον σκοπό και τις διακηρύξεις της συμφωνίας18. Η αγωνία τους να μην απολέσουν την ευκαιρία ώστε να αυξήσουν την ασφάλειά τους, τις έκανε είτε να παραμερίσουν τα προβλήματα είτε να τα υποβαθμίσουν. Με δεδομένο ότι άξονα περιστροφής του Συμφώνου αποτελούσε ο σοβιετικός κίνδυνος, καταρρίπτονταν κάθε ισχυρή θεμελιακή βάση για τη διατήρησή του. Απόδειξη όλων αυτών αποτελεί η συνέχιση αναζήτησης ισχυρότερων ερεισμάτων και των τριών χωρών και η διατήρηση των προβλημάτων για αρκετό ακόμη διάστημα. Η προσέγγιση, όμως, ειδικά σε χώρους όπου προαιώνιες έριδες είχαν εμφιλοχωρήσει και αποτελούσαν τον κανόνα δράσης των πολιτικών ηγεσιών, επιτυγχάνεται μόνο με την ειλικρινή προσέγγιση των προβλημάτων, τη συζήτηση και τις αμοιβαίες παραχωρήσεις. Η Ελλάδα μετά το οριστικό ναυάγιο του Βαλκανικού Συμφώνου και παρά την άσχημη τροπή των σχέσεών της με την Τουρκία, δεν θα πάψει να θεωρεί ότι ο από βορράν κίνδυνος αποτελούσε τη σημαντικότερη απειλή για τα ζωτικά της συμφέροντά. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ιδίως μετά τη δραματική επιδείνωση του Κυπριακού, διατήρησε το εγκάρδιο κλίμα με τη Γιουγκοσλαβία. Θεωρώντας ότι η «αδέσμευτη» στάση που είχε επιλέξει ο Τίτο άμβλυνε το αμυντικό πρόβλημα της χώρας, η προσπάθεια για τη σύσφιξη των δεσμών των δύο χωρών, ακόμη και μετά τη βελτίωση των ελληνοτουρκικών

Καραμανλής και Τίτο

18

Είναι χαρακτηριστικό ότι ανάμεσα στους στόχους της αμερικανικής πολιτικής στη Ελλάδα ήταν η συνέχιση των προσπαθειών για την περαιτέρω ανάπτυξη του ανενεργού από διετία βαλκανικού Συμφώνου.

23

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

σχέσεων, δεν διεκόπη,19. Εν τούτοις, και παρά την επιμονή των Αμερικανών για την ενίσχυση των διμερών δεσμών Αθήνας-Βελιγραδίου, ώστε να αποτραπεί η άνοδος της σοβιετικής επιρροής,20 η ανακίνηση του ζητήματος της μακεδονικής μειονότητας στην Ελλάδα από τη Γιουγκοσλαβία το 1962, διέρρηξε και τις τελευταίες ελπίδες διατήρησης, του πνεύματος έστω, του Βαλκανικού Συμφώνου.

19

Στα μέσα του 1959 η ελληνο-γιουγκοσλαβική συνεργασία κορυφώνεται με τη δημιουργία Ζώνης Ελεύθερης Κυκλοφορίας Ατόμων και Υπηρεσιών.

20

Οι ΗΠΑ, λόγω και της σινο-σοβιετικής προσέγγισης, δια στόματος του Υπουργού Εξωτερικών John Foster Dulles, κατέστησε σαφές ότι παρά τις επιφυλάξεις τους ως προς τη φύση του τιτοϊκού καθεστώτος, θα στήριζαν την προσπάθεια της Γιουγκοσλαβίας να αποδράσει από τον σοβιετικό εναγκαλισμό. Η κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου στις αρχές της δεκαετίας του ’60, δεν παρείχε την πολυτέλεια για αποκλεισμούς.

24

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Δημήτριος Α. Κατσικώστας

The Academy for Strategic Analyses (ASA) is an independent non-profit scientific and research institution, a think-tank, based in Athens. It was founded in 2014, by scientists from the Hellenic Armed Forces and Hellenic Security Corps, who hold a PhD or holders of other high level qualifications, with rich scientific, research and writing work and collaboration with Greek and foreign universities, research centres and institutes, in various scientific fields.

Moreover distinguished personalities from military, diplomatic and academic areas and other high-profile scientists, became members of the Academy.

The main task of the ASA is the development of scientific work and activities in the field of Strategic Studies, Defense, Security and Foreign Policy, the elaboration of scientific analyses, research and studies, as well as the provision of specialized advisory and educational services in those articles, at national, European and international levels.

In this framework, the Academy's activities are developed within scientific areas, such as: (a) Analysis of strategic environment, (b) Analysis of the Defense and Security Policy, (c) System analysis, technology and economy, (d) Operational research, command and control.

The Academy will cooperate with international organizations, academic-scientific institutions and other centers of scientific research with a related object, as well as with authoritative scientists, militaries, diplomats, etc., especially in the Euro-Atlantic and the wider Mediterranean environment.

10, Feidiou str., 10678 ATHENS www.acastran.org info@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses

25

Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 31

Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ www.acastran.org, asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses

26

ISSN: 2407-9863