Energie+ 2019/3 by Aeneas Media

jrg 39 nr 3 oktober 2019

Gezocht: flexibele energienetten Groeipijn energietransitie 01_Energie+3_cover.indd 1

Pilot Ermelo West

Greenchoice opent enorme batterij 23-09-19 14:12

voorwoord

Slimme netwerken H

et piept en het kraakt. In de zomer werd duidelijk dat netbeheerders in Drenthe en Groningen niet alle duurzaam opgewekte energie kwijt kunnen op het huidige elek-

triciteitsnet. Er is zoâ&#x20AC;&#x2122;n grote toename van plannen voor zonneweides dat de producenten in de rij zullen moeten wachten. Die kwestie is acuut maar de noordelijke provincies zijn niet de enige gebieden in Nederland waar de energietransitie de oude infrastructuur op de proef stelt. CE Delft deed in opdracht van de provincie Noord-Holland onderzoek naar haar energienetten. Het verbaast niet dat het ook hier het elektriciteitsnet is dat in de komende jaren een forse investering vereist. Steeds meer woningen en bedrijven gaan immers van het aardgas af. Elektriciteit is dan het gemakkelijkste antwoord. Sabine Jansen stelt in haar bijdrage in dit nummer dat daarbij overigens te weinig aandacht is voor de vraag waar al die hernieuwbare energie vandaan moet komen. Het is geen nieuws, maar afhankelijkheid van wind en zon betekent meer fluctuatie in de productie. Het tijdelijk vasthouden van energie om die vervolgens later in te zetten, wordt daarmee steeds belangrijker. Greenchoice opende onlangs een enorme batterij bij haar acht windturbines bij Rotterdam. Een mooi project maar ook een prijzige aangelegenheid. En vanwege de schaal niet toepasbaar in woonwijken. Meer onderzoek met bijbehorende innovaties zijn nodig om energie betaalbaar en op grote schaal vast te houden. Slimme netwerken, die kunnen reageren op piekmomenten, veranderend aanbod en een wisselende vraag. Dat is een grote uitdaging voor de toekomstige jaren. Dit prangende thema staat ook op de agenda van de Vakbeurs Energie, georganiseerd door onze partner 54events. De Vakbeurs Energie wordt in oktober in de Brabanthallen in Den Bosch gehouden. Wij hopen u daar te zien. Joost Zonneveld Energie+

2 Energie+ nr 3 oktober 2019

02_Energie+3_Voorwoord.indd 2

23-09-19 14:20

jrg 39 nr 3 oktober 2019

Inhoud

Coverfoto: Pxhere

Gezocht: flexibele energienetten

ale

visie

te warm

gion en re

rateg t s e i g ener

Groeipijn energietransitie

Pilot Ermelo West

? n 5 e n p ile raan o k e d

ssen

. oemd n e g ES) gie (R nergie, e t a r ee Groeipijn in de energietransitie iest aan nerg odigd erkzaam Ede n e e l b a Interview met Han Slootweg van Enexis over on n, w n de Regi Janse enenva toename van de productie van dezonne-energie k e r n n e e i t bep gens Sab visie net. de toegankelijkheid Enormenopslag voor duurzaam rmte van ghet or he a o rv w t. Vol o ee e g o j d sen i t s r g g i u k opgewekte windenergie a t la d’ cht tie wein n ver da ar anda . e rela is echter ‘stan a ouwe Greenchoice n opent een enorme batterij voor d e b l i e e t t e p g a l d e t o r s is o v an an st v ies r naa d wo m de opslag er en aawindenergie bij Rotterdam. ie jui tevis e k ra g d koor t is ol m k t. D ium o r e t r r e e en en a H e e a t g r . n n a b e w m e j r t e t v n e n a n m o n a u d e va pl ge en str eil terin stem osten rente en in g van n opwek an dw te sy in ve s n en h et k er g e v n t e e n t ë h e a g i e s i c c o v t o e e ti n kh ef fi r is an k itua et s v aa isere ag ; e ien v ng o p een s opt ie m et h a an z t ie v r a Sturi e g . g n o i g n t z i e t e e n t g a O rd b t z ui mes d w in v an C 2 e s ha eidt d ann a ng d a af te v in c i e r i ng ig e a r v ar i

o d d de e Strar min e h ui en p r l e er t ame) ntes en ve er g ie m et d e n g – e E n e r i t n. m uu r z e o l e m e d d o a ( z a g n l d n o z r a e e r k l o a i a is da der ijn d n ge el ve Reg r d uu ma s s in N e en t z ord e EN ’ ( ie h e or ve o g i k d S w o n b e t v S s i l : e E e k e n i ti e ijn ‘R –n nn e w ek f ’ op n eu t te z r z am er de ie op n pl a nput t aardgas a daarbij lijk roene, CO 2 ) n d uu t z ijn i n er g i ng e n a n e n a a e n e k i h a e g e t f g W sp z am d e en sp un v an h ener ersto l 35 T en d e d e in d uu r ui k totaa Veel lg is: veel ‘ . Het uitgan ruim voldo groene wat el d e rd , en g eb r n i o o e t d o n k e s m e ak jn r ui t al e vo o et g en dere er mi ar m e maat N’ m n h et H et g t vra d e an t op t et k li is v a en da E SSE inp u ( h n t m R t t a ‘ s e o i i i A u k e e U g t . D er e ic i en . b ew r b ij en er al en l ek t r o or d zich Pilot n hie w ek k West ar e e eut r a ll en v ijk t , m en ingeErmelo l b n e t g g a an t u w a a s n u d O d p t t C 2 o ui jk t nie r he ieën in ons eregergens wordt as , bli n h er en de Als ngemaakt zoveland vaart egio’ k i ng alter r al e e s t r at vo or t k e e , i e r d g e w r r t h van la is het wel in oo aardgas, ene metanhet odan e op . Ecuitbannen g is v de is ntes r z am ga n o di , v ia f teGelderland. t e em e e i c a g d e l s r e i e a e Ook duurzame koude hoort bij de rg i in d r dg ten v al ve e en e et aa r z am l , b eh v an h u energietransitie o r u m d n o ee eid te, e l ijk s ve el h w e Hebben grootschalige koudenetten o u a h nn lt de l ann e p groeipotentieel? e t rm e wa

Greenchoice opent enorme batterij

26 Hoe komt energie in 2050 bij de gebruiker? Onderzoek naar energieinfrastructuur in Noord-Holland.

En verder... Rubriek: wie werkt aan de energietransitie? iteit ktric Column de ele ig d o n de be optie hoogbouw Nul-op-de-meter warmte g van kenin e r e de b op het water Duurzame wijk udig envo : vere 1 r u igu FVanderSanden ziet toekomst zonnig in Service

11 14 20 22 32 34

nr 3 oktober 2019 Energie+

03_Energie+3_Inhoud.indd 3

tobe

r 201

23-09-19 14:17

parters

+ Partners van Energie Energie+ is hĂŠt netwerk voor de energietransitie in de wijk. Dat netwerk bouwen we samen met onze partners. Om die reden bieden we partijen die deel uitmaken van ons partnernetwerk onder meer een flinke korting op het lidmaatschap van Energie+. Omdat het partnerschap in overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner.

Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Yvette Vierhout via telefoonnummer 073-2051028Â of via e-mailÂ y.vierhout@aeneas.nl

Meer informatie over onze partners staat op energie+.nl/partners

4 Energie+ nr 3 oktober 2019

04_Energie+3_Partnerpagina.indd 4

23-09-19 14:20

interview Auteur Joost Zonneveld

‘Opslag van elektriciteit wordt steeds crucialer’

Han Slootweg directeur netstrategie bij netbeheerder Enexis. Bron ENEXIS Netbeheer B.V.

Interview met Han Slootweg

Groeipijn in de energietransitie Onlangs werd duidelijk dat het netbeheerders moeite kost om alle plannen voor de productie van groene stroom in Noordoost Nederland in te passen. Is dit onvermijdelijke groeipijn in de energietransitie? Een interview met Han Slootweg, directeur netstrategie bij netbeheerder Enexis en part-time hoogleraar Smart Grids aan de Technische Universiteit Eindhoven.

plannen niet kunnen worden gerealiseerd vanwege een gebrek aan netcapaciteit. Hoewel er al jaren gesproken wordt over de noodzaak om meer duurzame energie op te wekken, lijkt de infrastructuur daar niet klaar voor te zijn. Had dit probleem voorkomen kunnen worden of is het een logisch gevolg van een versnelling in de markt van groene stroom? En waar liggen oplossingen?

Hoe zijn de problemen met de capaciteit van het energienetwerk ontstaan? “Hier zijn verschillende oorzaken voor. Maar een belangrijke oorzaak

p sommige plekken in Nederland, met name in Drenthe en Gro-

is dat de Tweede Kamer enkele jaren geleden heeft besloten dat het

ningen, zijn zoveel plannen voor windparken en zonneweides,

bijstoken van biomassa in kolencentrales niet langer in aanmerking

dat het voor netbeheerders niet bij te benen is. Het gevolg is dat deze

zou komen voor subsidie. Men vond dit niet duurzaam genoeg. De

nr 3 oktober 2019 Energie+

05_Energie+3_1. openingsartikel 54 events.indd 5

23-09-19 14:23

interview

probleem veel minder omdat hier al een elektriciteitsnet is aangelegd. Kortom: de locaties waar zonneweides geplaatst worden houden geen rekening met de bestaande infrastructuur, terwijl wij wel verplicht worden om aansluitingen te verzorgen. Helaas gaat dat niet zo snel. Hetzelfde probleem hebben we met datacenters. Die kunnen binnen een paar jaar gebouwd zijn, maar die vragen evenveel stroom als een middelgrote stad. Het is van belang dat de vraag en het aanbod beter op elkaar afgestemd worden. Het kost nu vaak vijf tot tien jaar voordat het elektriciteitsnet uitgebreid kan worden. Dat heeft met vergunningen en het gehele planologische proces te maken. Een zonneweide kan er binnen een paar kwartalen liggen. Het is dus duidelijk dat dit een mismatch is.” Elektriciteitsleidingen op het platteland

forse budgetten die hiervoor waren voorzien, bleven echter beschik-

Het is dus niet een kwestie van een te groot aanbod van zonne-energie in de zomermaanden?

baar. De markt is toen gaan zoeken naar nieuwe manieren om de

“Dat is op dit moment niet het issue. In de zomer is er veel meer aanbod

subsidies te gebruiken. Juist in de laatste paar jaar is daar steeds meer

dan vraag, terwijl dat in de winter andersom is. Het balanceren van pro-

gebruik van gemaakt, maar op een andere manier dan wij hadden

ductie en verbruik gaat daarom op de middellange termijn een grote rol

gedacht.”

spelen wanneer de hoeveel duurzaam opgewekte energie verder toeneemt. Maar wij verwachten dat dit de komende jaren nog niet echt een

U had de toename van duurzaam opgewekte energie niet zien aankomen?

probleem is – en dat alle duurzame elektriciteit die wordt geprodu-

“Wij hadden dat wel verwacht. Alleen op een andere manier. Zo is de

2050, wordt het een ander verhaal. Dan zullen we andere technieken in

focus sterk komen liggen op zonne-energie, vooral omdat zonnewei-

moeten gaan zetten om opgewekte stroom op te slaan. Denk aan

des in korte tijd aangelegd kunnen worden. Bovendien zijn de prijzen

waterstof, batterijen en smart grids. Het is nu nog een lokaal probleem,

van zonnepanelen in de afgelopen jaren gedaald en de efficiëntie is

geen probleem voor het energiesysteem als geheel. In Noord-Brabant

verbeterd. Wij hebben lang gedacht dat de meeste zonnepanelen op

is voldoende capaciteit voor het invoeren van groene stroom op het

daken geplaatst zouden gaan worden. Dat is immers nutteloze ruimte,

elektriciteitsnet. Het punt is echter dat iedereen voor de noordelijke

waar je verder weinig mee kunt. Voor ons zou dat goed te behappen

provincies kiest vanwege de beschikbare goedkope grond. Daar zijn

zijn geweest – want in de gebouwde omgeving ligt immers een elektri-

plannen om het tienvoudige aan stroom op te wekken van wat lokaal

citeitsnet. Maar het blijkt inmiddels voor ondernemers in duurzame

nodig is. Daar is het net niet op berekend. Er zijn forse investeringen

energie-opwekking rendabeler te zijn om grootschalige projecten te

nodig. En dat kost tijd.”

ceerd, kan worden ingepast in het elektriciteitsnet. Daarna, richting

ontwikkelen en daartoe landbouwgrond te kopen of te pachten. Dat hadden wij niet verwacht. Wij hebben ons achteraf gezien verkeken op de complexiteit en de kosten waar die ondernemers mee te maken

‘Zonnepanelen op daken aanleggen blijkt complex en duur’

krijgen als zij zonnepanelen op daken willen plaatsen. Het dak moet geschikt zijn, omwonenden kunnen bezwaar maken, er is een zeker

Is het niet mogelijk die stroom op te slaan?

risico van brandgevaar. Kennelijk maakt dit alles het financieel

“Dat is met de huidige technieken onmogelijk. De batterijen die je

aantrekkelijker om grootschalige, grondgebonden projecten te ont-

nodig zou hebben voor de volumes waar het hier om gaat zijn enorm

wikkelen dan om op daken aan de slag te gaan, ondanks de bijko-

groot en kostbaar. Dat is echt niet haalbaar.”

mende kosten voor de benodigde grond.”

Welke mogelijkheden ziet u wel? Spelen deze problemen overal?

“Op korte termijn zie ik twee mogelijkheden. Wettelijk moeten net-

“De problemen met de netcapaciteit voor groene stroom doen zich nu

beheerders reservemarges aanhouden, je zou dat kunnen zien als een

vooral in Drenthe en Groningen voor. De grond is daar goedkoop en er

vluchtstrook. Als je van die vluchtstrook een spitsstrook maakt dan

is veel ruimte. Vanuit het verleden is de capaciteit van het elektrici-

scheelt dat dertig procent op de capaciteit. Daarnaast kan nog eens

teitsnet hier echter relatief beperkt, zeker op het platteland. Er is daar

twintig procent winst behaald worden als producenten drie tot vijf pro-

niet veel verbruik. Daardoor is de capaciteit van het netwerk niet vol-

cent van hun piekproductie zouden aftoppen. Dat is van belang omdat

doende om grote volumes aan elektriciteit vanuit het gebied af te voe-

de capaciteit van het net nu wordt afgestemd op de piekproductie. Het

ren naar verbruik op andere locaties, bijvoorbeeld in de Randstad.

probleem hierbij is wel dat dit aftoppen wettelijk én in contracten met

Als de zonnepanelen op daken hadden gelegen, dan hadden we dit

leveranciers geregeld moet worden. En een derde mogelijkheid, die

6 Energie+ nr 3 oktober 2019

05_Energie+3_1. openingsartikel 54 events.indd 6

23-09-19 14:23

iets meer tijd vraagt, is het versnellen van de al genoemde planologi-

op momenten dat daar vraag naar is. Want dat de vraag naar elektrici-

sche procedures. In heel Nederland wordt momenteel hard gewerkt

teit toe zal nemen is wel zeker. Ook opslag van elektriciteit wordt

aan regionale energiestrategieën (RES). Wij pleiten in die overleggen

steeds crucialer. En dan is er ook nog de industrie. Daar ligt ook een

niet alleen voor het maken van concrete plannen voor energieopwek-

enorme opgave want de industrie functioneert nu nog vooral op fos-

king, maar ook om meer regie te voeren op de processen voor bestem-

siele brandstoffen. Daar is nog een wereld te winnen, maar die is ook

mingsplannen en vergunningen voor zowel de energieproductie als de

heel spannend. Zo wordt er voor de industrie onder meer nagedacht

infrastructuur, dus voor de hele keten.”

over technieken die vergelijkbaar zijn met een magnetron om te verwarmen, in plaats van door gas te verbranden.”

Welke andere grote uitdagingen ziet u als het om de energietransitie gaat? “Des te meer duurzame energie opgewekt wordt, des te meer zal de

‘Een zonneweide is snel aangelegd, de infrastructuur er naartoe duurt veel langer’

vraag gaan spelen hoe we op een goede en betaalbare manier energie op kunnen slaan. Daar liggen serieuze uitdagingen. Als mobiliteit en verwarming steeds meer met stroom plaatsvinden dan vraagt dat veel

Vakbeurs Energie Tijdens de Vakbeurs Energie die van 8 tot en met 10 oktober 2019

van de elektriciteitsnetten. Dat geldt vooral voor de gebouwde omge-

plaatsvindt in de Brabanthallen in Den Bosch, komt de vraag hoe het

ving. En daar zijn we ook al mee bezig. Waar verwachten we de snelste

huidige energienet klaargestoomd kan worden voor de toekomst ook

groei van elektrische auto’s? En wat zijn concrete plannen van

aan bod: hoe ziet dat slimme elektriciteitsnet er uit dat rekening houdt

gemeenten en vastgoedeigenaren? We hebben al eens een situatie

met de verwachte groei en verandering in energievraag en –aanbod?

gehad dat een woningcorporatie vergevorderde plannen had om

Met meer flexibiliteit kunnen grote pieken en dalen in vraag en aanbod

enkele tientallen woningen van het aardgas te halen, maar dat met ons

beter op elkaar worden afgestemd. Daarnaast wordt tijdens de

helemaal geen overleg had plaatsgevonden. Het kan niet zo zijn dat er

Vakbeurs Energie aandacht besteed aan andere thema’s die het gehele

ineens allemaal warmtepompen aangesloten moeten worden en ons gevraagd wordt: ‘waar is hier het stopcontact?’. Als netbeheerder moeten wij ons daar ook op voorbereiden. Dit is leergeld, maar laten we dan ook wel écht lessen trekken.” Daarnaast zullen we met name in de stedelijke omgeving veel meer lokale smart grids moeten gaan ont-

brede veld van de energiewereld beslaan. Denk daarbij aan warmtenetten, energiebesparing in de gebouwde omgeving, zonne-energie en verduurzaming van de industrie. De beurs is in de afgelopen jaren uitgegroeid tot een onmisbaar platform voor iedereen die serieus met duurzame energieopwekking en energiebesparing bezig is. Dit platform bestaat uit ruim 350 exposanten en partners en vele inhoudelijke sessies.

wikkelen om lokaal opgewekte energie zoveel mogelijk te gebruiken

Zonne-energie, door middel van zonneweides

‘Het energienet kan de productie van duurzaam opgewekte energie niet overal aan’

nr 3 oktober 2019 Energie+

05_Energie+3_1. openingsartikel 54 events.indd 7

23-09-19 14:23

Energie-opslag Auteur Joost Zonneveld

Enorme opslag voor duurzaam opgewekte windenergie

Greenchoice opent Hartelbatterij Het is een van de grote kwesties in de energietransitie: een evenwichtig aanbod van duurzaam opgewekte stroom. Of beter: op het juiste moment de juiste hoeveelheid stroom kunnen leveren. Daarbij gaat het overigens niet alleen om voldoende beschikbaarheid van stroom, maar ook om de infrastructuur niet te overbelasten.

net leveren. Maurice Koenen, manager Inkoop- en Portfoliomanagement bij Greenchoice: “Langs het Hartelkanaal hebben we acht windturbines die samen gemiddeld 68 GWh groene stroom per jaar produceren. Als het waait, is er veel aanbod, maar als er in die perioden onvoldoende vraag is, worden de windturbines mogelijk uit de wind gedraaid om overaanbod in het energiesysteem te voorkomen. Met behulp van de batterijen kunnen we de windturbines draaiende houden. Zo voorkomen we dat duurzame energie wordt verspild. De windenergie kan in de batterijen worden opgeslagen en op een later

et is de grootste batterij voor duurzaam opgewekte stroom in

tijdstip aan het energienetwerk worden geleverd.”

Nederland. De Hartelbatterij bij het Hartelkanaal bij Rotterdam

Volgens Koenen is het in balans houden van het elektriciteitsnet één

slaat de groene stroom op die door acht windturbines van Green-

van de grootste uitdagingen voor de overgang naar een honderd pro-

choice in de buurt wordt opgewekt. Dat geldt voor momenten dat de

cent hernieuwbare energievoorziening in Nederland. Het Nederlandse

windmolens van de duurzame energieleverancier op volle toeren

energiesysteem is momenteel nog afhankelijk van kolenen gas-

draaien. Als er minder wind is, dan kan de batterij juist stroom aan het

centrales om een stabiel evenwicht tussen vraag en aanbod te hand-

8 Energie+ nr 3 oktober 2019

08_Energie+3_2. Artikel over batterij Greenchoice.indd 8

23-09-19 14:25

Stroomopslag in wooncomplex

‘De batterij is het begin van grootschalige integratie van hernieuwbare energie op het elektriciteitsnet’

Het opslaan van stroom op kleine schaal in een woonwijk of zelfs op gebouwniveau is inmiddels ook goed mogelijk. Vorig jaar plaatsten woningcorporatie de Alliantie en iwell een batterij in een appartementengebouw in Amsterdam om zonnestroom in op te slaan. Het doel van deze proef was enerzijds de algemene ruimtes energieneutraal krijgen en anderzijds energiekosten verlagen. De zonnepanelen hebben over het hele jaar genoeg stroom opgewekt voor de lift en galerijverlichting. “Algemene ruimtes energieneutraal maken met zonnepanelen doen we op meer plekken. Wat dit vernieuwend maakt, is dat door de batterij twee keer zoveel energie binnen het gebouw blijft. We gebruiken dus meer schone energie en minder fossiele brandstoffen van het elektriciteitsnet. Het afgelopen jaar hebben we in dit gebouw zo’n drieduizend kilogram CO2 minder uitgestoten. Daarmee kan één persoon 25 keer heen en weer vliegen naar Londen. Met deze batterij dragen we dus echt bij aan een duurzamere wereld,” licht Eddo Rats, regiodirecteur van de Alliantie, toe. Kostenverlagend De batterij van iwell slaat de opgewekte zonnestroom, die niet direct nodig is voor de algemene ruimtes, op. Pas wanneer hij leeg is, wordt stroom van de energieleverancier gebruikt. Als hij vol is, wordt de overtollige stroom teruggeleverd. Daarnaast verlaagt de batterij stroompieken, bijvoorbeeld wanneer de lift in beweging komt. Jan Willem de Jong, directeur van iwell is blij met de resultaten: “Omdat we veel minder te maken hebben met de netbeheerder en pieken beter kunnen opvangen, kan de netaansluiting van een 3x63A naar een 3x25A. Dat scheelt jaarlijks ruim 1.500 euro. Het afgelopen jaar is daarnaast 1.200 euro bespaard op de energiekosten dankzij de nieuw aangebrachte LED-verlichting en zonnepanelen.” Huren Verduurzamen en besparen gaan met de batterij van iwell dus hand in hand. Wel werd Jan Willem de Jong gedurende het traject door de Alliantie voor een uitdaging gesteld. “Woningcorporaties willen graag

Bovenaanzicht Hartelbatterij. Foto Greenchoice

verduurzamen, maar hoe verdienen zij hun investering terug als alleen de huurders profiteren van de lagere energiekosten? We hebben

haven. Omdat steeds meer duurzame stroom wordt opgewekt, groeit

daarvoor een slimme oplossing gevonden.” Iwell biedt de batterij nu ook

de behoefte aan flexibiliteit om vraag en aanbod van stroom op ieder

te huur aan: een vast bedrag per maand zonder investering vooraf. “Deze

moment van de dag in evenwicht te houden. De batterij aan het Hartel-

kosten kan de corporatie één op één doorberekenen in de servicekosten

kanaal voorziet in die flexibiliteit.

en omdat de besparing hoger is dan de kosten, gaat de energierekening

‘Het helpt als de overheid ook voor windenergie een groenverklaring afgeeft’

van de huurders daarbij omlaag. Een win-win situatie voor iedereen.”

Het opslaan van duurzaam opgewekte stroom in een batterij lijkt logisch, maar de schaal van de batterij van zes zeecontainers groot

Met de batterij bereidt Greenchoice zich voor op grootschalige inte-

maakt toepasbaarheid in woonwijken bijvoorbeeld vooralsnog niet

gratie van hernieuwbare energie op het elektriciteitsnet. “Als dit pro-

mogelijk. In die zin doet het denken aan de eerste computers of

ject bij het Hartelkanaal succesvol verloopt, willen we ook op andere

mobiele telefoons: er zullen nog veel innovaties nodig zijn om de

opweklocaties batterijen plaatsen en flexibiliteit ontsluiten,” aldus

opslag compacter vorm te geven, erkent ook Koenen. “Dit is voor ons

Koenen. “Dat zou snel kunnen gaan omdat Spectral, een smart-grid

een experiment om te leren hoe we goed om kunnen gaan met vraag

technologiebedrijf, nu al bezig is om nog eens 100 MW aan flexibiliteit

en aanbod en de spanning op het net. Hoe werkt de techniek? En hoe

van onze windturbines in Nederland te ontsluiten.”

kunnen we vraag en aanbod sturen?” Over de eerste maanden is hij

nr 3 oktober 2019 Energie+

08_Energie+3_2. Artikel over batterij Greenchoice.indd 9

23-09-19 14:25

Energie-opslag

tevreden. “De techniek doet wat we ervan hadden verwacht. Het biedt

De windmolens bij het Hartelkanaal voorzien ongeveer 18.000 huis-

dan ook perspectief om de energietransitie met dergelijke technieken

houdens van stroom. Voor opslag van duurzame energie in woon-

te versnellen.” Daarnaast wordt ook getest met de financiële haal-

wijken ziet Koenen vooralsnog eerder andere mogelijkheden. “Het

baarheid van opslag met windenergie op deze schaal. De grootste bat-

slim laden van auto’s is denk ik een belangrijke. Overigens is de tech-

terij van Nederland is een forse investering geweest, maar levert naast

niek nog volop in ontwikkeling. Zoutbatterijen, waterstof, het is nu nog niet duidelijk welke techniek uiteindelijk gaat winnen.”

‘Als er minder wind is, dan kan de batterij stroom aan het net leveren’ efficiënter gebruik van hernieuwbare energie ook inkomsten op. Koenen: “de netbeheerders betalen voor meer flexibiliteit. Zij hoeven immers geen nieuwe kabels aan te leggen.” Voor de financierbaarheid van dergelijke batterijen zou het volgens Koenen wel helpen als de overheid voor windenergie – in navolging van zonne-energie – een

Europees netwerk in balans

groenverklaring zou afgeven. Koenen: “voor de financiering van deze

De batterij bij Rotterdam gaat niet alleen verspilling van duurzaam

technieken kan dat echt verschil maken.”

opgewekte energie tegen door voor een constante energiestroom te zorgen, ze helpt ook het Europese netwerk op 50Hz in balans te houden. Spectral ontwikkelde daar in opdracht van Greenchoice de besturingssystemen voor. Met deze systemen kan het windpark samen met de batterij een belangrijke rol spelen in een toekomstig energiesysteem waarin fossiele brandstoffen niet langer aanwezig zijn. “Nu we de kolenen gascentrales sluiten, zullen we miljoenen gedistribueerde energiesystemen, zoals zonne-energie op het dak, wind en batterijen, moeten coördineren om ervoor te zorgen dat elektriciteit kan worden geleverd in dezelfde mate van betrouwbaarheid die we gewend zijn”, legt Philip Gladek, CEO van Spectral, uit. “De oplossing die we bij de Hartelbatterij hebben geïmplementeerd, is hier een goed voorbeeld van. We controleren de batterijen en windturbines in één keer en zorgen met slimme technologieën dat het gecombineerde systeem een positieve bijdrage kan leveren aan de balans van het bredere Europese energienetwerk.”

Energie opslaan in stenen Een mogelijk interessante – want duurzame en goedkope – manier om energie op te slaan is het systeem Cesar (Centralized Elecrtricity Overtollige groene-energie wordt opgeslagen in de Hartelbatterij. Foto Greenchoice

Storage and Recovery) dat Cees van Nimwegen in de afgelopen jaren heeft ontwikkeld. Onlangs is een proefopstelling van het systeem gepresenteerd. Van Nimwegen gebruikt stenen om energie in op te slaan. Een container, basaltblokken, steenwol voor isolatie en stalenbuizen. Meer is niet nodig voor dit even eenvoudige als innovatieve energieopslagsysteem. Door elektriciteit door de buizen te leiden ontstaat wrijving en daardoor warmte. De stenen warmen op waardoor energie in de vorm van warmte wordt opgeslagen. In zijn proefopstelling kan de duurzame pionier 10.000 kilowattuur aan energie als warmte opslaan. De warmte blijft binnen het systeem door de isolerende werking van de steenwol in de schil. En de warmte kan weer uit het systeem gehaald, en omgezet worden in energie, door lucht door de buizen te voeren. Grote voordeel van Cesar is dat de kosten relatief laag zijn. Van Nimwegen hoopt dan ook dat zijn vinding een serieus alternatief wordt voor dure batterijen. Bovendien vraagt waterstof als mogelijkheid om energie op te slaan nog veel innovatie. Van Nimwegen wil graag met een woningcorporatie in zee om zijn systeem in de gebouwde omgeving te testen.

Finale uitvoering van de proefopstelling. Foto NICE Developments b.v.

10 Energie+ nr 3 oktober 2019

08_Energie+3_2. Artikel over batterij Greenchoice.indd 10

23-09-19 14:25

duurzame woonomgeving

Naam:

Jeroen Vanson

Leeftijd: 36 jaar Bedrijf: Greenchoice Functie: Manager Lokale Energieprojecten

Energietransitie? Achterstallig onderhoud!

Duurzame renovatie van een jaren ’30 woning Duurzaam renoveren met triple glas en voorzetwanden

Wie werken aan de energietransitie in de wijk? In deze rubriek laat Energie+ bewoners of medewerkers van bedrijven en organisaties aan het woord over hun motivatie voor en hun bijdrage aan een duurzame woonomgeving. In deze editie: vijf vragen aan Jeroen Vanson, vader van twee kleine kinderen en werkzaam bij Greenchoice.

Hoe draag je bij aan de energietransitie in de wijk? “In augustus 2018 kwamen mijn vrouw Laura en ik langs een jaren ’30 woning aan de Vliet in Den Haag. In de tuin stond een bord met de tekst: te koop. We hebben twee zoons van 2 en 5 jaar en waren voor ons gezin op zoek naar een woning die we zelf konden verduurzamen. We zijn allebei werkzaam in de duurzaamheid. Mijn vrouw Laura is blogger voor duurzame lifestylemerken en ikzelf houd me bezig met energieprojecten bij duurzame energieleverancier Greenchoice. We besloten de woning te kopen en aan de slag te gaan.”

nr 3 oktober 2019 Energie+ 11

11_Energie+3_3. energietransitie - Greenchoice.indd 11

23-09-19 14:24

duurzame woonomgeving

“Het doel van de verbouwing is het realiseren van veel wooncomfort

de muren nu haast op kasteelmuren. Hoewel het uiteraard ruimte

met gebruik van natuurlijke materialen. En wij hebben ervoor gekozen

kost, zijn we nu al blij met het verhoogde comfort én de geluidsisolatie

om de woning waar mogelijk in ere te herstellen, we houden van de

die het oplevert. En persoonlijk vinden wij de diepe vensterbanken

sfeer van een jaren ‘30 huis. De constructie bleek gelukkig in zeer

ook gaaf.”

goede staat. Daarnaast wilden we volledig van het aardgas af en het energielabel verbeteren van label G naar A. We kozen ervoor om volle-

“Voor de verwarming is de gehele benedenverdieping en de badkamer

dig ‘damp-open’ te isoleren. Dit betekent dat de woning net als in de

voorzien van vloerverwarming. Hiermee is de woning geschikt voor

afgelopen 100 jaar kan blijven ademen en toch een hoge isolatie-

lage temperatuur verwarming middels een Daikin lucht/water warm-

waarde heeft.”

tepomp. Voor de ventilatie kozen we voor een ClimaRad ventilatie-unit met warmteterugwinning. Ook uit ons douchewater winnen we de

‘Door zelf aan de slag te gaan én ons verhaal te delen, hoop ik anderen te inspireren’

warmte terug. En tot slot voorzien we het dak van onze aanbouw van 10 zonnepanelen van Greenchoice van elk 305 Wp.” Hiermee dekken we een groot deel van ons stroomverbruik. Het overige deel neem ik

“In februari 2019 zijn we gestart met de renovatie. De isolatie van ons

via het platform Energie Dichtbij van Greenchoice af uit een coöpera-

dak, vloer en alle buitenmuren met voorzetwanden heeft een mini-

tief energieproject bij ons in de buurt.”

male rc-waarde van 4,5 in de bestaande woning tot 6.0 in aanbouw. Qua materiaal kozen we jute voor de voorzetwanden en het dak. De

Wat zijn je beweegredenen hiervoor?

vloer isoleerden we onder de balken met gerecyclede textiel ofwel

“We leven als gezin zo duurzaam mogelijk en hebben niet het gevoel

Métisse. Alle kozijnen in onze woning zijn voorzien van triple glas. Een

dat we daardoor concessies doen. ‘Practice what we preach’ is voor

van onze timmermannen zei tijdens onze verbouwing: “Ik heb nog

ons belangrijk, waarbij we steeds op zoek zijn naar nieuwe kansen om

nooit zovéél isolatiemateriaal in één woning zien gaan!” Dit isoleren

anderen te laten zien hoe aantrekkelijk duurzaam leven kan zijn.

was ook echt een klus waarvan we een groot deel zelf hebben gedaan.

Eerder waren we bijvoorbeeld Testrijder van de gemeente Den Haag:

Bij de ramen is goed te zien hoe dik het isolatiepakket is. Met 16 cm

met een volledig elektrische auto die we zoveel mogelijk deelden via

jute plus de afwerking met OGB-platen, Sono Natur en leemstuc lijken

Snappcar. Nu is het tijd om een woning volledig naar energielabel A te

Jeroen Vanson voor zijn jaren 30 woning

12 Energie+ nr 3 oktober 2019

11_Energie+3_3. energietransitie - Greenchoice.indd 12

23-09-19 14:24

renoveren. Wij hopen daarin een inspiratie te zijn voor anderen, én te

onze duurzaamheidsambities, de uitstraling van de woning en als

voorkomen dat iedereen zelf moet uitvinden waar wij in het afgelopen

schakel tussen de uitvoerende partijen. Ook als een soort tolk-verta-

jaar tegenaan zijn gelopen. Veel mensen willen namelijk best duurza-

ler, want iedereen weet natuurlijk wat een OGB-plaat, koekoek, rachel

mer wonen, maar weten gewoon niet hoe. In onze wijk heeft dit duide-

of gevingerlast hout is, maar wij moesten daar nog even inkomen. De

lijk aanstekelijk gewerkt. We ontvingen zoveel leuke reacties en vra-

aannemer voelt zich ook een stuk prettiger als hij bepaalde vragen kan

gen dat we besloten om een bouwbord over ons project voor het huis

afstemmen met de architect. En de installateur heeft zijn werkzaam-

te zetten. We zijn iedere dag trots als mensen ons huis passeren en

heden door goed overleg precies in kunnen passen in de planning van

een foto maken van het bord. Hopelijk schieten de duurzame woning-

de totale renovatie.”

renovaties in Den Haag straks als paddenstoelen uit de grond.”

‘De muren lijken nu haast op kasteelmuren’

Hoe belangrijk vind je de energietransitie? “Ik voel een grote verantwoordelijkheid om bij te dragen aan de transi-

Welke offers breng je?

tie naar een circulaire economie met een schone energievoorziening.

“Zes maanden lang ging ieder weekend en veel doordeweekse avon-

Ik besef volledig dat mijn woning maar één woning is in het geheel.

den in het klussen zitten. In het begin is dat erg gaaf. Zeker als je het

Maar door zelf aan de slag te gaan én ons verhaal te delen, hoop ik

samen met vrienden en familie kunt doen. Tegelijk ben ik blij dat wij

anderen te inspireren en toch een grotere bijdrage te kunnen leveren.

lang niet alles zelf hebben gedaan. Ervaren vakmensen maken veel

Zorgen voor onze planeet begint voor mijn gevoel met zorgen voor je

sneller meters en in mijn ogen moet je als particuliere huiseigenaar

eigen huis. Dat is jouw leefomgeving en basis waar je een groot deel

bepaalde klussen niet zelf willen doen: het plaatsen van onze triple

van de tijd bent. Toch voelen sommigen geen noodzaak daarin te

glas ramen van 180 kilo per stuk bijvoorbeeld. Maar ook timmerwerk,

investeren, maar wel in die 8-daagse vliegvakantie naar Bali of een

elektra en stucwerk. Ieder zijn vak.”

tweede auto? Ik geloof dat we met onze woningen snel toegaan naar een nieuwe vorm van energiegebruik en wil die stap gewoon nu zetten.”

“Tegelijkertijd is uitbesteden kostbaar. Wij maakten in ons bouwteam daarom de afspraak dat de aannemer bijvoorbeeld de structuur voor

‘Door veel zelf te doen, bleven de kosten binnen de perken’

het isolatiemateriaal aanbracht, dat wij vervolgens vulden met de isolatieplaten. Op deze manier vulden we elkaar goed aan en bleven de kosten binnen de perken. En over die kosten, het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) becijfert dat de gemiddelde kosten voor een

Waar loop je tegenaan in het project?

woningrenovatie rond de 30.000 euro per woning liggen voor een

“Dat je heel veel, zo niet alles, zelf bij elkaar moet sprokkelen. Wat ons

renovatie naar bijna energieneutraal (BENG). Een renovatie naar ener-

opviel, is dat er geen duidelijk aanbod is voor bestaande woningen.

gielabel A zou ongeveer ‘maar’ een derde kosten. Ik zeg je eerlijk, het

Veel ‘one-stop-shop’ achtige concepten claimen dit wel, maar blijken

kost veel meer dan dat. Voor 12.500 euro heb je net de warmtepomp.”

bij doorvragen toch alleen beschikbaar voor nieuwbouw. Daarnaast valt het in de huidige markt niet mee om als particuliere huiseigenaar

“Wat mij betreft is het tijd om de opgave voor onze woningvoorraad

geschikte partijen te vinden voor de uitvoering. Aannemers en instal-

gewoon eerlijk onder ogen te zien. Voor veel woningen geldt dat er sinds

latiebedrijven hebben het hartstikke druk. Wij gooiden het daarom

het bouwjaar behalve wat schilderwerk niet of nauwelijks wat is gedaan

over een andere boeg.”

aan het onderhouden van de woning. Laat staan aan het toekomst-

“Robin Jongejan van Buro Bast, was een schot in de roos. Geïnteres-

bestendig en comfortabel maken ervan. In ons geval waren er alleen in

seerd in ons project, vakkundig en ook eerlijk. Hij zei: “Ik heb ervaring

de jaren ’70 wat piepschuimplaten en schrootjes aangebracht. In plaats

met renovaties van jaren ‘30 woningen, maar niet met de natuurlijke

van het debat te voeren over de kosten van klimaat- en energiebeleid,

materialen die jullie willen gebruiken. Maar ik wil er wel graag van

kunnen we wat mij betreft beter onder ogen zien dat in een groot deel

leren. En ik heb thuis mijn eigen woning geïsoleerd.” Die basishouding

van de Nederlandse woningvoorraad gewoon sprake is van achterstal-

sprak ons aan, evenals de eerste schetsontwerpen. En zijn netwerk,

lig onderhoud. Dat moeten we met serieuze steun van de Rijksoverheid

want hij werkte voor andere renovaties al samen met een goede aan-

eens gaan aanpakken. We bevinden ons aan de start van een grote

nemer, Van Vliet bouw en advies. Daar bracht hij ons mee in contact.

inhaalslag. Gelukkig zien wij steeds meer huiseigenaren om ons heen

En al snel zaten we met elkaar om tafel. In de tussentijd hadden mijn

die werk maken van hun woning. Laten we aan de slag gaan!”

vrouw en ik een installateur en energie-adviseur gevonden. Het idee om een bouwteam te vormen ontstond en dat blijkt tot nu toe voor ons een uitkomst. Mijn advies aan gemeenten die bezig zijn met hun plannen voor aardgasvrije wijken is dan ook: geef architecten een ‘nieuwe’

Ook een mooi verhaal over de energietransitie in de wijk?

rol als schakel tussen woningeigenaren en uitvoerende partijen. De

Mail Energie+ via energieplus@aeneas.nl

architect is voor ons namelijk cruciaal geweest voor het bewaken van

nr 3 oktober 2019 Energie+ 13

11_Energie+3_3. energietransitie - Greenchoice.indd 13

23-09-19 14:24

Column

Vijftig procent lokaal eigendom:

hoera! Er ging een gejuich op bij lokale energiecoöperaties en vertegenwoordigende organisaties na de presentatie van het klimaatakkoord. Ingekapseld in enigszins omfloerst taalgebruik wordt gesteld dat een evenwichtige eigendomsverdeling gewenst is als het om hernieuwbare energieopwekking gaat. Dat wil zeggen dat in een gebied gestreefd wordt naar ‘vijftig procent eigendom van de productie van de lokale omgeving (burgers en bedrijven)’.

Maar. En deze voelde u aankomen. Er is ook wel een aantal bezwaren aan te wijzen tegen de wat communistisch aandoende ‘vijftig procent’ zoals opgelegd in het Klimaatakkoord. Verondersteld dat het vooral gaat om draagvlak en delen, dan valt hiervoor bij windprojecten, met name dicht tegen de gebouwde omgeving aan, wel wat voor te zeggen. Maar als het om zonnepanelen gaat, dan valt er al wat meer nuance aan te brengen. Hebben bewoners van Haarlemmermeer overlast van de zonnepanelen op het terrein van Schiphol? Ik denk dat ze wel wat anders aan hun hoofd hebben. Hebben inwoners van Hardenberg last van een zonnepanelenveld op een braakliggend industrieterrein? Moeten we opleggen dat inwoners van Hagestein kunnen participeren in de nabijgelegen waterkracht-

Hoera.

centrale? Kortom: welk doel is hier gediend? Dit raakt een tweede, fundamenteler punt. Als overlast de graadmeter is, zijn de inwoners

u ben ik helemaal niet tegen lokaal initiatief en lokaal eigendom. Integendeel. Bij wind op land kan gerust gesteld worden dat ook

bij projecten waarbij lokaal eigendom goed geregeld is misschien niet alle handen op elkaar gaan, maar dat lokale participatie zeker bijdraagt aan het draagvlak. Denk aan de ‘dorpsmolens’ in Friesland.

‘Verplicht vijftig procent lokaal eigendom doet communistisch aan’

Initiatief van lokale coöperaties en de betrokkenheid van lokale ondernemers leidt tot minder rechtszaken, meer delen, meer snelheid. Andersom liggen (wind-) projecten waar de eigendomsverhou-

van Borsele dan niet wat misdeeld? Misschien een wat onwaarschijn-

dingen schever liggen sneller onder vuur. Flevoland hanteert, door

lijk voorbeeld, maar kernenergie wordt flink gesubsidieerd (afvoer

schade en schande wijs geworden, een succesvol model waarbij

radioactief afval wordt afgewenteld op de belastingbetaler). Die

grondeigendom niet bepalend is voor een positie bij de ontwikkeling

impact voor de omgeving is toch behoorlijk wat groter vergeleken met

van een windpark. Alle grondeigenaren in een gebied kunnen mee-

bijvoorbeeld wind of zon? Een duurzame energievoorziening is nu

doen. Dan is het prettiger om tegen de windoogst van je buurman aan

eenmaal decentraal georganiseerd, maar is het wel terecht om onder-

te moeten kijken. In combinatie met een goed model voor participatie

nemers hier lokaal eigendom op te leggen terwijl dat in andere secto-

van burgers: helemaal goed.

ren niet gebeurt?

14 Energie+ nr 3 oktober 2019

14_Energie+3_Column - Jan Coen van Eldburg.indd 14

23-09-19 14:26

Ten derde is het niet altijd terecht dat met duurzame energieopwekking de kip met de gouden eieren wordt binnengehaald. Hoewel er zeker windprojecten met een stevig rendement bestaan, wordt dit aantal minder (denk aan de versobering van de SDE++ regeling) en staat tegenover de successen een aantal gestrande projecten. Immers geen rendement zonder risico. Is ‘de lokale eigenaar’ ook bereid en in staat dit risico te lopen? En is het verstandig om burgers te pushen mee te doen aan risicovolle investeringen? Geothermie, aquathermie, biomassa en warmte. Hier zijn professionele partijen nodig die risico durven nemen en de expertise en middelen hebben om de energietransitie van de grond te krijgen. Participatie als doel op zich zal de energietransitie remmen of nodeloos duur maken. Betrokkenheid van burgers en ondernemers uit de directe omgeving bij windprojecten op land is prima en afhankelijk van de locatie zelfs essentieel voor het draagvlak. Het ontwikkelen van zonne-energieprojecten door lokale initiatiefnemers die dat aankunnen, ook prima. Maar een algemeen streven naar vijftig procent lokaal eigendom ontkent de complexiteit van de opgave om de energietransitie vorm te geven en de bijbehorende noodzaak om risico te durven lopen. Heeft iemand de som wel eens gemaakt? Hoeveel particulier geld is er nodig om vijftig procent lokaal eigendom te realiseren? Het gaat om geld dat de gemiddelde burger beter in het eigen huis – van het gas af – kan stoppen. Participatie omwille van draagvlak prima, maar lokaal eigendom als heilige graal beschouwen is onzinnig. Jan-Coen van Elburg Jan-Coen is werkzaam bij Rebel en schrijft zijn bijdragen op persoonlijke titel.

nr 3 oktober 2019 Energie+ 15

14_Energie+3_Column - Jan Coen van Eldburg.indd 15

23-09-19 14:26

aardgasvrij Auteur Erik Hardeman

Pilot Ermelo West

Provincie Gelderland stimuleert energietransitie Als er ergens in ons land vaart gemaakt wordt met het uitbannen van aardgas, dan is het wel in Gelderland. Met de aanwijzing van ‘Wijken van de Toekomst’ wil de provincie gemeenten stimuleren om de energietransitie voortvarend aan te pakken. De gemeente Ermelo nam die handschoen op en wat B&W betreft is een deel van Ermelo West al eind 2026 volledig aardgasvrij. Om dat mogelijk te maken draagt de provincie uit de subsidiepot ‘Gelderse proeftuin’ 4,4 miljoen euro bij. Ermelo West, een onderdeel van de ‘Gelderse proeftuin’. Foto Eljee Bergwerff, Provincie Gelderland

16 Energie+ nr 3 oktober 2019

16_Energie+3_4-artikel energietransitie.indd 16

23-09-19 14:18

aar de Lijsterlaan uitloopt op de Leeuwerikstraat liggen tussen zacht ruisende bomen stapels piepschuimplaten in de berm.

“Kijk,” zegt bewoner Alex Hekstra terwijl hij wijst naar de steigers voor de huurhuizen in de Leeuwerikstraat, “woningcorporatie UWOON is hier bezig met het aanbrengen van dakisolatie als eerste stap op weg naar het energieneutraal maken van haar woningen. Wij moeten als eigenaren nog even wachten, maar volgend jaar kunnen ook wij met subsidie aan de slag.” Hekstra doelt op het feit dat op 1 januari 2020 een traject van zeven jaar begint. Aan het eind van dat traject moeten alle 484 woningen in dit deel van Ermelo West aardgasvrij zijn. Voor dat doel kan elke individuele huiseigenaar in de wijk aanspraak maken op een subsidie van 12.000 euro, terwijl woningcorporatie UWOON per woning mag rekenen op ruim 7.000 euro. Dat er zo’n royaal bedrag beschikbaar is, danken de bewoners aan het beleid van de gemeente om vol in te zetten op duurzaamheid, stelt voormalig raadslid en huidig wethouder Leo van der Velden (SGP). “Al in 2010 hebben gemeenteraad en college unaniem besloten om ernaar te streven dat Ermelo in 2030 energieneutraal zou zijn. We hebben een programmamanager Duurzaamheid aangesteld en een jaarlijks budget van 250.000 euro

Het aanbrengen van dakisolatie. Foto Eljee Bergwerff. Provincie Gelderland

beschikbaar gesteld. Sommigen in de raad vroegen zich af of we niet

bewonersavond gehouden waar naast de ingecalculeerde sceptische

erg ver voor de muziek uitliepen, maar nu is iedereen blij dat we al zo

reacties ook veel instemmende geluiden te horen waren en ik heb de

vroeg zijn gestart, want toen de provincie in 2017 haar programma

gedeputeerde toen gezegd: kom als provincie over de brug, laat het

Wijk van de Toekomst voor aardgasvrije wijken aankondigde, waren

momentum niet verloren gaan. Er is nu draagvalk, maar als je deze

wij klaar om daarop in te springen.”

wijk in de kou laat staan, is dat snel verdwenen. Dat onderschreef hij en wie schetst mijn verbazing toen de provincie even later een prijs-

‘Ermelo West kent ideale omstandigheden voor een aardgasvrije pilot’

vraag uitschreef die wij, samen met Arnhem, wonnen.”

Fifty-fifty basis Dankzij die overwinning kan Ermelo in totaal 4,4 miljoen euro tege-

Op scherp staan

moet zien, uit te geven aan maatregelen om de woningen in de Wijk

Op advies van onder meer netbeheerder Alliander koos de gemeente

van de Toekomst voor 2027 aardgasvrij te maken, aldus projectleider

voor het middendeel van Ermelo West met als belangrijke argumenten

Marjo Kroese. “We hebben gekozen voor een aanpak in fases. Om te

dat het een typische jaren zeventig wijk is met een evenwichtige mix

beginnen moeten de woningen zo goed geïsoleerd worden dat zij ten-

van koop- en huurwoningen zoals je die in veel Gelderse plattelands-

minste op het niveau van Energielabel B zitten. Vanaf volgend jaar kan

gemeenten aantreft. Vanuit het oogpunt van de provincie, die immers

elke eigenaar een isolatie-advies aanvragen bij een door de gemeente

graag wil dat de Wijken van de Toekomst een voorbeeldfunctie vervul-

aangewezen adviseur. Men mag daar overigens ook mee wachten,

len, zijn in het middendeel van Ermelo West ideale omstandigheden

want we willen eigenaren zoveel mogelijk vrij laten in het bepalen van

voor een ‘aardgasvrije pilot’. Een extra pre was dat de aardgasleidin-

het tempo waarin zij meedoen. Onze enige voorwaarde is dat hun

gen in de wijk vrijwel zijn afgeschreven en dat woningcorporatie

woning eind 2026 aardgasvrij is.

UWOON in het kader van periodiek groot onderhoud al een isolatieplan voor een deel van haar 324 woningen klaar had liggen. Van der Velden: “We stonden dus op scherp, maar ik realiseerde me dat we ons doel alleen konden bereiken als we de eigenaren en de corporatie

‘De isolatie op niveau krijgen en dan een aardgasvrij systeem naar keuze installeren’

mee konden krijgen en dat dat niet zou lukken zonder financiële steun. Dus toen vorig jaar een landelijke prijsvraag voor aardgasloze wijken

“Met het advies in de hand kunnen zij vervolgens de benodigde isola-

werd uitgeschreven, hebben we ons meteen aangemeld. Helaas

tiemaatregelen treffen. Zij kunnen een bedrijf inhuren of alles zelf

wonnen we niet, maar intussen hadden we samen met UWOON een

doen, maar zij krijgen de helft van de kosten vergoed omdat de

all-electric modelwoning ingericht om te laten zien hoe comfortabel

gemeente de andere helft bijpast uit hun subsidiebudget met een

aardgasloos wonen kan zijn, en daar heb ik de Gelderse gedeputeerde

maximum van 12.000 euro.” Het staat hen vrij om alles in één keer te

voor Energie en Klimaat uitgenodigd. We hadden al een keer een

doen of om bijvoorbeeld elke twee jaar een maatregel uit te voeren.

nr 3 oktober 2019 Energie+ 17

16_Energie+3_4-artikel energietransitie.indd 17

23-09-19 14:18

aardgasvrij

‘Als je deze wijk in de kou laat staan, dan is het draagvlak snel verdwenen’

Zonnepanelen voor het opwekken van groene stroom. Foto Eljee Bergwerff, Provincie Gelderland

“Als de isolatie op niveau is, kan worden begonnen met het installeren

pen tijd uitgebreid verdiept in de verschillende opties om onze mede-

van een aardgasvrij systeem naar keuze. Tot die tijd nemen we samen

bewoners goed te kunnen adviseren en daar geeft de gemeente ons

met een vorig jaar gevormde bewonerswerkgroep de tijd om ons te

alle ruimte voor.”

oriënteren op installatietechnieken die passen bij de wensen en eisen

Maar daar staat tegenover dat Ermelo zelf niet echt hard loopt, vindt

van de bewoners en de wijk. Ook in dit opzicht laten we de eigenaren

bewoner Hekstra. “De projectmanager is heel actief, maar toen ik tij-

vrij, maar het is best handig om gezamenlijk te onderzoeken wat voor

dens een bewonersavond vroeg naar de financiële bijdrage van de

mogelijkheden er zijn en waarom je iets wel of niet zou moeten doen.

gemeente, hield de wethouder zich nogal op de vlakte. Eigenaren kun-

Voor de installatietechniek kunnen bewoners trouwens het resterende

nen een lening met een lage rente krijgen, maar dat is alles, terwijl wij

deel van hun budget gebruiken, ook weer op fifty-fifty basis.”

toch behoorlijk op kosten worden gejaagd. We krijgen weliswaar een

budget van 12.000 euro, maar dat betekent dat we nog een fors

‘Eigenaren die later beginnen, hebben straks voor dezelfde prijs waarschijnlijk een beter alternatief’

bedrag uit eigen zak zullen moeten bijleggen. En ja, de technische ontwikkelingen gaan snel en over een paar jaar zijn er waarschijnlijk installaties op de markt met een veel hoger rendement dan waarvoor wij nu kunnen kiezen. We krijgen nu wel een mooie subsidie, maar

Op kosten gejaagd

eigenaren elders in Ermelo die pas later aan dit traject beginnen, heb-

Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn en op bezoek bij drie leden van

ben straks voor dezelfde prijs waarschijnlijk een veel beter systeem.”

de vorig jaar gevormde bewonerswerkgroep klinken dan ook niet lou-

Geconfronteerd met deze kritiek zucht wethouder Van der Velden. “De

ter juichverhalen. “Wat ik heel positief vind,” zegt Arvid Egbertzen,

gemeente steekt elk jaar 250.000 euro in duurzaamheid. Dat is niet

“is het feit dat we als bewoners serieus worden genomen en dat de

niks. Bovendien krijgen deze eigenaren van de provincie 12.000 euro,

gemeente de keuze aan de eigenaren laat. Wij hebben ons de afgelo-

iets waar bewoners van andere wijken niet op hoeven te rekenen. Als

18 Energie+ nr 3 oktober 2019

16_Energie+3_4-artikel energietransitie.indd 18

23-09-19 14:18

we er als gemeente ook nog geld bij zouden leggen, zou het contrast

riepen verschillende huurders dat ze hun gasstel niet kwijt wilden.”

met andere wijken wel erg groot worden. Het spijt me, maar voor

Ook de leden van de bewonerswerkgroep zijn in de modelwoning aan-

klachten dat de gemeente te weinig doet, ben ik niet ontvankelijk.”

geschoven voor een proefmaaltijd, maar hun ervaringen met de stra-

Van der Velden erkent dat het niet voor alle bewoners even gemakke-

lingswarmte in de woning waren minder gunstig. “Het is een manier

lijk zal zijn om uit eigen zak een bedrag op tafel te leggen dat zelfs vol-

van verwarmen die weinig comfort biedt. Het werkt alleen goed als je

gens de gunstigste berekeningen zal uitkomen op minimaal 16.000

recht onder een paneel zit en liefst niet met je knieën onder tafel, want

euro. “Op de eerste bewonersavond stond inderdaad niet iedereen te

dan is je hoofd heet en zijn je knieën koud.”

juichen en daar heb ik alle begrip voor. Je zal maar krap bij kas zitten

Zandvoort kent de bezwaren van de bewoners en heeft toen hij ervan

en net een kleine hebben gekregen of ontslagen zijn en dan komt de

hoorde snel panelen laten bijplaatsen. “Daarna waren de reacties een

gemeente nog eens aan met een dure maatregel. Daarom heb ik de

stuk positiever.” Intussen is in de Duifstraat een tweede modelwoning

betrokkenen ook meteen gezegd: we zullen u niet dwingen. Als het nu

ingericht, dit keer met PVT-panelen die een warmtepomp aansturen.

niet uitkomt, laten we dan afwachten hoe u er over een paar jaar

“Dit is de eerste woning in Nederland die met dit systeem wordt

tegenaan kijkt. Zorg in ieder geval dat u er niet overspannen van raakt.

uitgerust en een groot voordeel voor huurders is dat ze er niet veel van

We komen over een half jaar wel terug of over een jaar, en dan zien we

merken. Er komt alleen een installatie op zolder te staan, maar ze hou-

wel verder.”

den hun radiatoren. PVT is een heel aantrekkelijk systeem dat elektriciteit en warmte produceert. Het is getest door twee universiteiten en

‘PVT is een heel aantrekkelijk systeem dat elektriciteit en warmte produceert’

TNO en uit die tests kwam een verbluffend resultaat. Maar het moet zich nog in de praktijk bewijzen.” In tegenstelling tot eigenaren kunnen huurders straks niet zelf kiezen, zegt Zandvoort. “Wij bepalen wat in onze woningen de techniek

Toch ligt het in de lijn der verwachting dat alle huiseigenaren uiteinde-

wordt, maar we kijken daarbij, uiteraard in overleg met de bewoners,

lijk toch de stap naar aardgasloos moeten maken. Van der Velden:

wel naar wat het beste bij hun woning past. Hun huur zal in ieder geval

“Daar loop ik nu niet op vooruit. Op dit moment is er geen sprake van

niet worden verhoogd, zij gaan alleen vijftien euro per maand extra

dwang, maar hoe dat over zes jaar zit, dat is een keuze die dan

betalen aan servicekosten voor de zonnepanelen op hun dak. Dat lijkt

gemaakt moet worden. Maar mochten mensen in de problemen

veel, maar de verwachting is dat ze daar toch al gauw dertig euro per

komen, dan gaan we tegen die tijd samen met hen naar een oplossing

maand aan over gaan houden.”

zoeken. Ik denk overigens niet dat het zo ver zal komen, omdat veel

Dat zou een mooie opsteker zijn voor de huurders in deze wijk, waar

dingen zichzelf zullen oplossen. Daarom kijk ik nu liever naar de men-

armoede en schuldenproblematiek blijkens de subsidieaanvraag van

sen die morgen al willen beginnen, want die zijn er gelukkig ook. Wij

de gemeente ‘onderwerpen van betekenis’ zijn. In de Leeuwerikstraat

vertrouwen erop dat deze mensen goede ervaringen zullen hebben,

is daar vandaag echter niets van te merken. Terwijl de dakdekkers

waardoor andere bewoners die nu om allerlei redenen nog wat gere-

pauzeren, blinken de nieuw gelegde dakpannen in de nazomerzon.

serveerd zijn, in een later stadium ook mee willen doen.”

Zacht ruisen de bomen, niets lijkt een gasloze toekomst voor ErmeloWest in de weg te staan.

Beste alternatief zoeken Een belangrijke vraag is uiteraard welke keuzes eigenaren hebben, maar daarover kan de bewonerswerkgroep geen uitsluitsel geven. “We hebben allerlei opties met elkaar vergeleken en aan de eigenaren gepresenteerd, met als voornaamste conclusie dat het niet eenvoudig zal zijn om een alternatief voor aardgas te vinden dat even goedkoop is. Ook de mogelijkheid van een warmtenet voor de hele wijk heeft een paar keer op tafel gelegen, maar een warmtenet is eigenlijk alleen voordelig met een goedkope energiebron in de buurt, bijvoorbeeld de restwarmte van een industrie.” Ook woningcorporatie UWOON denkt nog na over de keuze van een systeem voor haar woningen, zegt manager vastgoed Dick Zandvoort. “Onze modelwoning in de Kievitstraat is voorzien van zonnepanelen op het dak en infrarood panelen in huis. We hebben dat concept een jaar lang getest alsof er mensen woonden en het presteert boven verwachting. We hebben er tal van belangstellenden rondgeleid en voor bewoners hebben we een workshop koken op inductie gegeven om ze een idee te geven van gasloos koken, want tijdens de bewonersavonden

Werkzaamheden Ermelo West. Foto Eljee Bergwerff. Provincie Gelderland

nr 3 oktober 2019 Energie+ 19

16_Energie+3_4-artikel energietransitie.indd 19

23-09-19 14:18

duurzame warmte Auteur Joop van Vlerken

Nul-op-de-meter warmte goede optie voor hoogbouw Voor woongebouwen van meer dan zes verdiepingen is duurzame warmtelevering een goede optie. Sterker nog, het is vooralsnog de enige reële optie om deze gebouwen nul-op-de-meter (NOM) te maken. Dit heeft ermee te maken dat all-electric-concepten voor hoogbouw niet werken, omdat de daken en gevels te klein zijn om het volledige elektriciteitsverbruik van alle woningen in de flat op te wekken met behulp van zonnepanelen. Belangrijk punt bij NOM Warmte is dat de warmte duurzaam gecertificeerd moet zijn.

ll-electric-concepten met warmtepompen zijn geen optie voor

regelgeving voor NOM Warmte, waardoor de woningcorporaties nog

hoogbouw van meer dan zes verdiepingen, omdat de ruimte voor

huiverig zijn. Toch werkt woningcorporatie Portaal in Leiden en

zonnepanelen ontbreekt. De Stroomversnelling zocht daarom juist

Utrecht wel aan dergelijke projecten, vertelt hij. “Deze projecten had-

voor deze gebouwen naar een andere optie en kwam uit op warmte-

den beide al een warmtenetaansluiting. In Utrecht bouwt Eneco een

netten, vertelt Jeroen Roos van De Stroomversnelling. “Voor hoog-

nieuwe biomassacentrale die de flat van warmte kan voorzien. Daar-

bouw is dit de enige optie om duurzame warmte van buiten het

naast wordt de aanvoertemperatuur in het gebouw verlaagd van

gebouw te halen. Daarom ligt een aansluiting op een warmtenet voor

90 naar 70 graden Celsius en worden alle installaties in het gebouw

de hand.”

vervangen, zodat elke woning een eigen afleverset voor warmte heeft.”

Duurzame bron

Exclusief

Flatwoningen renoveren naar nul-op-de-meter is met behulp van

In Utrecht gaat het om de renovatie van 110 woningen aan de Kwango-

warmtenetten goed mogelijk. Eerst moeten de woningen goed geïso-

dreef, Gambiadreef en Kasaidreef in de wijk Overvecht, vertelt Mar-

leerd worden om de warmtevraag te beperken. Voor nul-op-de-meter

nette Vroegop, procesmanager bij Portaal. “Het is ontzettend belang-

(NOM) mag geen gebruik worden gemaakt van fossiele brandstoffen.

rijk dat de duurzame warmte uit de nieuwe biomassacentrale exclusief

Daarom moet de installatie van het gebouw gekoppeld worden aan

toegerekend wordt aan deze woningen. Het warmtebedrijf moet kun-

een nieuwe duurzame, niet-fossiele, bron. Dat laatste is belangrijk,

nen aantonen dat de duurzame warmte maar één keer verkocht

benadrukt Roos. “We moeten voorkomen dat duurzame warmte dub-

wordt.” Ook in Leiden werkt Portaal aan NOM Warmte. Vroegop:

bel wordt verkocht en dus moet de oorsprong van de warmte duidelijk

“Portaal renoveert de Agaatflat in Leiden, met 226 sociale huurflats,

zijn, net als dat nu bijvoorbeeld bij elektriciteit gebruikelijk is. Je krijgt

naar nul-op-de-meter met duurzame warmte. De woningen behouden

dan groene en grijze warmte.”

hun aansluiting op het warmtenet en krijgen CO2-vrije warmte van energieleverancier Nuon, die gebruik maakt van de restwarmte uit de

Regelgeving

industrie.”

Bij NOM Warmte is nul-op-de-meter eigenlijk nul-op-de-rekening voor de huurder. Er gaat namelijk netto nog wel warmte naar de woning.

Certificering

Deze warmte wordt geleverd door de woningcorporatie die de reke-

Ook voor de aanbieders van duurzame warmte is certificering belang-

ning daarvoor betaalt aan het warmtebedrijf. De huurder betaalt een

rijk, vertelt Roos. “Voor aanbieders kan het stimulerend werken als

energieprestatievergoeding (EPV) aan de woningcorporatie voor de

duurzame warmte ook als zodanig gecertificeerd wordt. De gewijzigde

isolatie en de installaties in de woning. Daarnaast betaalt de huurder

Warmtewet biedt bijvoorbeeld mogelijkheden om tarieven te differen-

een bedrag voor duurzame warmte aan de corporatie.

tiëren voor duurzaam opgewekte warmte.” Warmteleveranciers heb-

Deze EPV en het bedrag voor duurzame warmte komen in de plaats

ben nog kanttekeningen bij NOM Warmte legt Roos uit. “Doordat de

van de oude energierekening. Volgens Roos is er nog geen passende

woningen goed geïsoleerd worden, hoeft er minder warmte geleverd

20 Energie+ nr 3 oktober 2019

20_Energie+3_8-nul op de meter_v2.indd 20

23-09-19 14:27

Agaatlaan in Leiden. Bron Popma Ter Steege Architecten uit Leiden

te worden waardoor het verdienmodel van de energiebedrijven wordt

Vroegop uit. “Maar het moet wel mogelijk zijn om duurzaam gecertifi-

aangetast. Dat kan alleen gecompenseerd worden door meer aanslui-

ceerde warmte toe te rekenen aan de woning, anders kunnen we als

tingen te maken op hetzelfde net.”

corporatie geen energieprestatievergoeding vragen voor de geleverde

warmte.” Maar hiervoor moet de wet aangepast worden. Het toereke-

Installaties

nen van duurzame warmte aan een gebouw staat nog ter discussie.

Bij NOM-renovaties is het meestal niet voldoende om alleen de bron

Het ministerie van Economische Zaken is terughoudend om energie

waarop het gebouw is aangesloten te verduurzamen, legt Roos uit.

van buiten het gebouw bij de energieprestaties van het gebouw op te

“Niet alleen moet het gebouw uitgebreid geïsoleerd worden, vaak is

tellen. Roos: “Voor duurzame elektriciteit kan ik dat wel begrijpen als

ook de hele installatie aan vernieuwing toe. Sommige van de flats zijn

die ook van Noorse waterkracht kan komen. Warmte zou je natuurlijk

al in de jaren zestig of zeventig opgeleverd en de installaties zijn dus

ook zoveel mogelijk op of aan de woning duurzaam willen opwekken,

vaak al veertig tot vijftig jaar oud. Die voldoen niet meer aan de eisen

maar dat is lang niet altijd mogelijk. Ik pleit daarom voor een uitzonde-

van nu.” Een kans op het gebied van duurzaamheid zit in de warm tap-

ring op deze regel voor hernieuwbare warmte.”

watervoorziening. Het is niet optimaal om een warmtenet in de zomer op temperatuur te houden alleen voor het warm tapwater. Een mogelijk alternatief daarvoor kan een kleinere warmtepomp zijn.

Wetswijziging Om woongebouwen van meer dan zes verdiepingen te renoveren naar NOM is het betrekken van duurzame warmte de enige reële optie, legt

Eerder verschenen op: Stichting Warmtenetwerk. Stichting Warmtenetwerk is een platform voor spelers uit de duurzame warmtesector, van gemeente tot leverancier. Met elkaar zetten zij zich in voor de energietransitie. Voor meer informatie: www.warmtenetwerk.nl

nr 3 oktober 2019 Energie+ 21

20_Energie+3_8-nul op de meter_v2.indd 21

23-09-19 14:27

Duurzaam initiatief Auteur Joost Zonneveld

Schoonschip: duurzame wijk op het water

Schoonschip, een buurt met waterwoningen in Amsterdam Noord. Foto Joost Zonneveld

22 Energie+ nr 3 oktober 2019

22_Energie+3_15-Duurzame wijk_v2.indd 22

23-09-19 14:22

Het heeft Marjan de Blok tien jaar gekost, maar de waterwoning die zij samen met haar partner en kinderen gaat bewonen, ligt nu dan toch echt in het Johan van Hasseltkanaal in Amsterdam-Noord. “We woonden hoog en klein in de Staatsliedenbuurt. Ik kan nu eindelijk in een hangmat op het terras liggen”, zegt De Blok, die in het dagelijkse leven programmamaker is.

Marjan de Blok, initiatiefnemer en bewoner van Schoonschip. Foto Joost Zonneveld

e waterwoning bestaat uit twee verdiepingen: drie slaapkamers en een badkamer boven, op de begane grond een woonkeuken

die doorloopt naar een lager zitgedeelte. Het huis dat op een betonnen bak drijft, telt ruim honderd vierkante meter, vertelt De Blok terwijl binnen wordt geklust. “De keuken en kasten hebben we zelf gebouwd en we hebben zelf geschilderd. De rest hebben we laten doen, want we hebben een tweeling van twee jaar oud.”Het idee om een duurzame drijvende wijk te bouwen,

paste goed bij de ambities van de gemeente Amsterdam om van Buiksloterham een circulaire wijk te maken. De Blok: “Toen we begonnen stonden er woonboten getekend op de kaart, maar het was crisis en het had geen prioriteit.” Maar De Blok zette door en kreeg het voor elkaar dat er dertig duurzame waterkavels konden komen. Ze weet dat er op dit moment nergens in Europa een duurzamere waterwijk bestaat. “De groep toekomstige bewoners heeft zelf de lat op het gebied van duurzaamheid hoger gelegd dan de gemeente ons vroeg. Maar we hopen dat we snel door andere waterwijken ingehaald worden.” Naast triple glas, duurzaam hout, warmtepompen, zonneboilers en zonnepanelen voegt het smart grid in de pionierswijk iets extra’s toe. “We kunnen schone energie aan elkaar leveren. In Nederland mag dat eigenlijk niet omdat je dan je eigen energiebedrijf bent. Maar we hebben toestemming om hiermee te experimenteren.” Ook het omzetten van ‘zwart water’ uit de toiletten in energie door het waterbedrijf past bij de circulaire wijk. De Blok begon zelf zonder partner aan het avontuur en wist toen nog helemaal niet of ze het wel zou kunnen betalen. “We hebben nu op beide verdiepingen een terras, wat heerlijk is, maar het is ook een bezuiniging geweest. Ook andere bewoners hebben op de woongrootte of duurzame maatregelen moeten besparen.” Op een drijvend huis dat ongeveer een miljoen euro waard is, raamt De Blok de goedkoopste woningen op ongeveer drieënhalve ton. Het gaat dan om woningen die een kavel delen. “Het blijft veel geld, maar voor Amsterdam is dat voor tachtig vierkante meter geen slechte deal.”

nr 3 oktober 2019 Energie+ 23

22_Energie+3_15-Duurzame wijk_v2.indd 23

23-09-19 14:22

duurzame koude Auteur Nadine Huiskes, Leene Communicatie

Trends, issues en oplossingen

Ook duurzame koude hoort bij de energietransitie In het kader van de energietransitie en het Klimaatakkoord wordt veel gesproken over aardgasvrije warmte in de gebouwde omgeving. Maar hoe zit het met duurzame koeling van woningen en andere gebouwen? Hebben grootschalige koudenetten groeipotentieel?

e populaire recreatieplassen de Nieuwe Meer ten westen van de

plas vooral in de zomer te maken met algengroei”, vertelt Raymond van

Zuidas en de Ouderkerkerplas ten westen van Amsterdam-Zuidoost

Bulderen, business manager voor de regio Amsterdam bij Vattenfall.

zijn in de jaren zestig ontstaan. Toen zijn deze meren afgegraven voor

“Als je hier grote hoeveelheden opgewarmd water inbrengt, kan het

zand waarmee de A9 en A4 zijn aangelegd. In 2006 en 2010 zijn nabij de

algenprobleem verergeren. Daarom is op de bodem van de plas een

meren koudecentrales geplaatst, die de aangrenzende gebieden met

buizenstelsel aangelegd waarmee we zuurstof aan het water

behulp van diepgelegen water van duurzame koeling voorzien.

toevoegen. De zuurstof bindt de fosfaten, die daarna naar de bodem zakken. Door fosfaten te binden beperken we de algengroei.” Boven-

In de twee koudecentrales, die in handen zijn van energiebedrijf

dien zorgt Vattenfall ervoor dat in het water dat wordt teruggepompt in

Vattenfall, wordt koud water uit de plas via een buizen- en pompen-

de plas zo min mogelijk fosfaten zitten. Onafhankelijke metingen heb-

systeem overgedragen op transportbuizen, die het koele water naar

ben aangetoond dat de waterkwaliteit de laatste jaren is toegenomen.

de afnemers brengen. In de aangesloten gebouwen neemt het koele water warmte op uit de lucht, waardoor de binnentemperatuur daalt.

Minder CO2

Het opgewarmde water gaat vervolgens terug naar de centrale. Met

In Amsterdam Zuid en Zuidoost worden kantoren, woningen en andere

behulp van warmtewisselaars en een koeltoren, die warmte afgeeft

gebouwen - waaronder AMC, Endemol Studio’s, Johan Cruijff ArenA,

aan de lucht, zorgt de centrale ervoor dat het water met een tempera-

RAI en Woonmall Villa Arena - met water uit de nabijgelegen meren

tuur van 14 graden terug de plas in gaat.

voorzien van comfortkoeling. De netten leveren in totaal circa 350.000 GJ aan koude. Dat komt neer op het verbruik van zo’n vijftig kantoren.

Beter water

De koudenetten zijn ontwikkeld om de uitstoot van CO2 met 75 pro-

Voor de koudelevering in Amsterdam werkt Vattenfall nauw samen

cent te verminderen ten opzichte van traditionele klimaatbeheersing

met Waterschap Amstel, Gooi en Vecht. “Net als veel andere plassen

door middel van compressiekoelmachines in combinatie met lucht-

is de Ouderkerkerplas een belangrijk recreatief gebied en heeft de

behandelingskasten. Van Bulderen: “Op dit moment ligt de CO2reductie op ongeveer 65 procent. Ieder jaar zetten we stappen om het rendement te verbeteren, waardoor we dichter bij de beoogde 75 procent komen.” Bureau CRG beoordeelt elke drie jaar de voortgang en geeft daarvoor een kwaliteitsverklaring af.

Groeipotentieel De koudecentrales bij de Ouderkerkerplas en de Nieuwe Meer zijn op dit moment uniek in Nederland: nergens anders zijn dergelijke grootschalige koudenetten in gebruik. “De koudenetten zijn opgestart omdat de verwachting was dat de vraag naar warmte en koude in Zuidoost en aan de Zuidas fors zou toenemen, omdat er veel kantoorruimte zou worden ontwikkeld,” vertelt Van Bulderen over de oorsprong van de projecten. Uiteindelijk zijn in de twee gebieden na de De Johan Cruijff ArenA wordt met water uit de nabijgelegen meren voorzien van comfortkoeling.

financiële crisis ook veel nieuwe (luxe) woningen gerealiseerd met een vraag naar comfortkoeling.

24 Energie+ nr 3 oktober 2019

24_Energie+3_5-Koudenetten_v2.indd 24

23-09-19 14:10

Werking koudecentrales.

In het licht van de energietransitie lijkt het groeipotentieel van de kou-

aan met betrokkenen met uiteenlopende opvattingen, is een van de

denetten in stedelijke omgevingen in Nederland enorm. De vraag naar

leerervaringen van Van Ofwegen. “Je krijgt niet altijd applaus op de

– duurzame – koeling zou de komende jaren namelijk flink kunnen

reis naar een fossielvrije samenleving. Overal kan je weerstand en

gaan toenemen: de betere isolatie van huizen en andere gebouwen

polarisatie tegenkomen. Als energiebedrijf gaan wij het gesprek aan

kan in de zomer ten koste gaan van een comfortabel binnenklimaat.

met alle perspectieven, of het nu gaat om politici of actiegroepen. Dit

In wijken met veel kantoorgebouwen maakt het koudenet een CO2-vrije

levert vaak interessante discussies op, zodat we de feiten en techniek

en duurzame koeling mogelijk die efficiënter is dan als elk gebouw een

goed voor het voetlicht kunnen brengen.”

eigen systeem zou gebruiken. Ook in woonwijken liggen er groeimogelijk-

Van Ofwegen ziet een belangrijke rol voor energiebedrijven in de tran-

heden. Appartementencomplexen die al gebruik maken van stadsver-

sitie van de warmte- en koudevoorziening. “Je hoort wel eens dat een

warming zouden ook van deze comfortkoeling kunnen worden voorzien.

commercieel bedrijf niet aan de energietransitie zou moeten meedoen, omdat dit een publieke kwestie zou moeten zijn. Ik denk dat wij

Netten aanleggen

een rol te spelen hebben om ervoor te zorgen dat iedereen kan profite-

Op dit moment zijn koudenetten nog een zeldzaamheid in Nederland.

ren van de energietransitie.”

In het kader van de transitie naar een aardgasvrije en klimaatneutrale gebouwde omgeving maken gemeenten, woningcorporaties en vast-

Ambities en de arbeidsmarkt

goedpartijen wel steeds meer plannen om wijken aan te sluiten op

Een belangrijk aandachtspunt voor de warmte en koude van de toe-

warmtenetten. Op termijn zouden hierbij ook koudenetten in beeld

komst is de beschikbaarheid van voldoende technisch personeel. “Ik

kunnen komen.

zie dat heel veel gemeenten veel duurzame ambities hebben, maar ik

Bij de grootschalige toepassing van stadskoude komen vergelijkbare

vrees dat ze door de krapte op de arbeidsmarkt niet allemaal tegelijk

uitdagingen naar voren als bij de uitbreiding van warmtenetten. De

kunnen gaan overstappen op nieuwe systemen. We zullen op zoek

ontwikkeling van een koudenet vereist - naast de beschikbaarheid van

moeten naar manieren om jongeren enthousiast te maken voor een

een goede bron en voldoende afnemers in de omgeving - ook een forse

carrière in de duurzame energiebranche.”

investering in infrastructuur. Daarbij moet intensief worden samenge-

Van Ofwegen ziet ondertussen kansen om de wijkgerichte aanpak in

werkt tussen de verschillende partijen die in een wijk actief zijn en die

de energietransitie slimmer op te pakken door warmtenetten zo wijd-

een rol spelen in de drukke Nederlandse bodem en ondergrond. Denk

vertakt mogelijk aan te leggen. “Als een woningcorporatie een speci-

aan gemeenten, Verenigingen van Eigenaren, vastgoedeigenaren,

fiek aantal woningen gaat aansluiten op stadswarmte dan adviseren

woningcorporaties, energiebedrijven en netbeheerders. Daar komt bij

wij om daarbij ook naar alle kansen in de wijk te kijken. Door het

dat de business case voor koudenetten moeilijk sluitend is te krijgen:

warmtenet voor volledige straten en wijken te realiseren, kunnen ook

voor de aanleg en bouw zijn grote investeringen nodig die waarschijn-

particulieren de keuze maken om aan te sluiten. Huishoudens die aan-

lijk pas op lange termijn terugverdiend worden.

vankelijk misschien niet willen aansluiten op stadswarmte, kunnen daar op een later moment dan alsnog voor kiezen als de aansluiting al

Lessen uit ervaringen

tot de voordeur ligt.” De toekomst zal moeten uitwijzen of bij een der-

Als koploper in de warmtetransitie kent Alexander van Ofwegen,

gelijke aanpak ook koudenetten in beeld komen.

directeur van Vattenfall Warmte, de uitdagingen die bij de aanleg en het beheer van warmtenetten komen kijken. Deze ervaringen leveren ook lessen op voor de ontwikkeling van koudenetten. Ga het gesprek

nr 3 oktober 2019 Energie+ 25

24_Energie+3_5-Koudenetten_v2.indd 25

23-09-19 14:10

Opinie Auteur Sabine Jansen

Over de relatie tussen warmtevisie en regionale energiestrategie

Dweilen met de kraan open ? In het klimaatakkoord wordt de relatie tussen warmtevisie en de Regionale Energiestrategie (RES) genoemd. Bij de uitwerking van de warmtevisies is echter weinig oog voor het beperken van de benodigde energie, terwijl het realiseren van opwek van energie juist veel aandacht krijgt. Volgens Sabine Jansen, werkzaam aan de TU Delft, leidt dat tot een situatie van dweilen met de kraan open.

p dit moment zijn de gemeentes en provincies hard bezig met het

tie en het kostenplaatje. Het isoleren van gebouwen verlaagt de ener-

maken van plannen voor verduurzaming en vermindering van CO2

gievraag; er is echter geen instrumentarium om de isolatie ‘standaard’

uitstoot. Aan de ene kant zijn er de ‘RESSEN’ (Regionale Energie Stra-

af te dwingen. Sturing op efficiënte systemen ontbreekt. Daarnaast

tegieën), met als doel de duurzame energieopwekking in Nederland te

leert de ervaring dat zuinige opties vaak hoge investeringen vragen en

verhogen. De ‘RESSEN’ moeten in totaal 35 TWh aan duurzame elek-

daardoor – met de huidige aannames ten aanzien van kosten en rente

triciteit op gaan wekken. Uit het klimaatakkoord, en de inspanningen

– niet worden gekozen.

van alle regio’s, blijkt dat men zich bewust is van het ruimtegebruik van duurzame opwekking en de uitdagingen hierbij. Aan de andere

Veel energie-input

kant laten veel gemeentes energiestrategieën opstellen voor de

Het gevolg is: veel ‘van het aardgas af’ opties die heel veel (duurzame)

warmte, om van het aardgas af te gaan. Echter, voor zover het nu lijkt,

energie-input vragen. Het uitganspunt daarbij lijkt te zijn: biomassa is

speelt de hoeveelheid duurzame energie die nodig is voor de alterna-

CO2 neutraal en er komt op termijn ruim voldoende groene, CO2 neu-

tieve warmteplannen nauwelijks een rol, behalve indirect, via de isola-

trale en hernieuwbare elektriciteit (en daarmee groene waterstof)

Figuur 1: vereenvoudigde berekening van de benodigde elektriciteit

26 Energie+ nr 3 oktober 2019

26_Energie+3_14.opiniestuk over de relatie RES en warmteplan.indd 26

23-09-19 14:22

Optie 1: • Energievraag verminderen • Duurzame opwek verhogen

Optie 2: • Als de input hernieuwbaar is (wordt?!), maakt de hoeveelheid niet uit. • Alle nieuwe energievraag duurzaam opwekken

Figuur 2: Schematische weergave van de 2 basis opties voor het doel: alle energievraag duurzaam invullen

beschikbaar. En als de opwekking niet in Nederland past, dan halen

Reduceren energievraag

we het wel uit het buitenland. Er is dus geen maat op de benodigde

In beide gevallen, onafhankelijk van hoeveel energie er van buiten

hoeveelheid energie. De focus van de warmtetransitievisies ligt

Nederland wordt geïmporteerd, zou de focus van de warmtevisies

bovendien op de laagste (maatschappelijke) kosten. Kortom: vanuit

– inclusief de startanalyse vanuit de leidraad – moeten liggen op de

de warmtevisies is er momenteel geen criterium, prikkel of eis als het

resulterende energie-input die nodig is per oplossing, in plaats van op

gaat om de hoeveelheid duurzame energie die voor een ‘van het aard-

kosten. Vervolgens dient er inzicht te zijn in waar deze benodigde

gas af’ optie nodig is.

input nu, en op termijn (2025, 2030, 2040?) vandaan moet komen. Tenslotte is het van belang om een reëel beeld te geven van de te ver-

In figuur 1 is te zien hoeveel elektriciteit nodig is per optie voor warm-

wachten CO2 besparing gedurende de transitie, dus niet pas in 2050.

televering, uitgaande van vereenvoudigde berekeningen op basis van

Hierbij zou het effect van het verhogen van de elektriciteitsvraag op

efficiënties. Op de bovenste as staat de hoeveelheid elektriciteit (in

de emissiefactor van de elektriciteitsopwekking moeten worden mee-

kWh), en op de onderste as staat de omrekening in aantal PV panelen,

genomen, evenals de relatie met de RES.

waarbij is aangenomen dat een paneel ongeveer 250 kWh stroom per jaar opwekt.

Een focus op benodigde energie én de impact hiervan op het ruimte-

‘De focus moet liggen op de energie-input per oplossing, in plaats van op kosten’

aandacht voor het reduceren van de energievraag. Ook een studie

beslag en op werkelijke CO2 uitstoot, zal mijns inziens leiden tot meer door Ecofys voor het WWF en een recente update van het IPCC geven aan dat het reduceren van de benodigde energie-input essentieel is om een honderd procent duurzame energievoorziening te realiseren Gezien de bovenstaande uitgangspunten, zou ik graag de volgende

en op tijd aan de CO2 doelstellingen te voldoen.

vragen stellen (aan de overheid): • Als het niet uitmaakt hoeveel energie we uit het buitenland halen, waarom zouden we dan zoveel moeite doen om met de RESSEN 35 TWh in Nederland op te wekken?

‘Er is dus geen maat op de benodigde hoeveelheid energie’

• Als het wel uitmaakt, waarom proberen we dan niet die input van buiten te beperken door zowel het verminderen van de benodigde

De opties zijn simpel (zie figuur 2): of we verminderen de benodigde

energie input als het verhogen van de duurzame opwek in NL?

energie en wekken wat overblijft duurzaam op, of we verhogen de beno-

De RES en de energievisies zijn communicerende vaten; als je een

digde energie en dweilen met de kraan open. Ik kies voor optie 1.

energiezuiniger opties kiest, dan hoef je minder op te wekken, of minder uit het buitenland te importeren. • Als het wel uitmaakt, is het dan zo dat de overheid het doel van 35 TWh duurzame elektriciteit gaat verhogen op het moment dat de vraag omhoog gaat?

nr 3 oktober 2019 Energie+ 27

26_Energie+3_14.opiniestuk over de relatie RES en warmteplan.indd 27

23-09-19 14:22

energienet Auteurs Frans Rooijers en Cor Leguijt

Hoe komt energie in 2050 bij de gebruiker?

Onderzoek naar energienetten in de provincie Noord-Holland De energietransitie van fossiele bronnen naar duurzame opwekking, de groei van de economie, en toenemende rol van elektriciteit in het dagelijks leven, zorgen voor andere energiebronnen en relatief meer gebruik van elektriciteit en warmte in plaats van aardgas. Van alle energienetten staat vooral het elektriciteitsnet onder druk.

zo’n termijn met zekerheid te voorspellen. Daarom is gewerkt met vier toekomstscenario’s. De scenario’s zijn gebaseerd op landelijke scenario’s Net voor de Toekomst en uitgewerkt voor de specifieke situaties in de provincie Noord-Holland. Elk scenario doet andere aannames over de vraagontwikkeling en de invulling van de vraag met uiteenlopende energiedragers (zoals aardgas, elektriciteit, waterstof, groengas, warmte). Een regionaal scenario (zoveel mogelijk balans van vraag en aanbod op regionale schaal), een nationaal scenario (idem op NL-schaal) en internationale scenario’s met import van

n de provincie Noord-Holland, waar CE Delft samen met ECN.TNO

energie (waterstof, biomassa).

onderzoek heeft gedaan naar de energienetten, zijn op korte termijn

Door knelpunten, opgaves en oplossingsrichtingen steeds tegen het

al acute knelpunten. Lokaal is soms sprake van een te grote vraag naar

licht van alle scenario’s te houden werd het mogelijk om robuuste con-

- of een te groot aanbod aan - elektriciteit. Het verzwaren van het net

clusies en aanbevelingen te formuleren. Ruimtelijke ontwikkelingen

lijkt een simpel antwoord op dat probleem, maar is ruimtelijk soms erg

zoals groei van het aantal woningen zijn als uitgangspunt gehanteerd

lastig en maatschappelijk bovendien niet altijd de beste oplossing.

in de scenario’s, evenals de nationale klimaatdoelen (klimaatneutraal in 2050, circa 50% CO2-reductie in 2030).

‘De grote opgaves liggen in het elektriciteitsnet’ De studie laat zien dat de omvang en het functioneren van alle enerInmiddels weten we dat het een illusie is dat iedereen z’n eigen ener-

gienetten in Noord-Holland zal veranderen, waarbij de grote opgaves

gie kan opwekken, dus moeten er veel installaties voor duurzame

liggen in het elektriciteitsnet.

bronnen (zon, wind, biomassa, waterkracht) gebouwd worden op

De elektriciteitsvraag verdubbelt of verviervoudigt in de scenario’s,

plekken waar we dat acceptabel vinden en de kosten/baten goed zijn.

van 60 PJ in 2020 naar minimaal 120 en maximaal 220 PJ in 2050. Die

Vervolgens moet die energie getransporteerd worden naar de vrager.

groei is niet alleen van traditionele aard (voor licht, motoren, air-

Dit roept de vraag op welke gevolgen de beginnende energietransitie

conditioning en ICT), maar komt ook door de onstuimige toename van

nog in petto heeft voor de energie-infrastructuren van Noord-Holland.

bijvoorbeeld elektrisch rijden en warmtepompen (bij gebouwen en

Noord-Holland wil een robuust en adaptief energiesysteem realiseren.

industrie).

De regio wil in 2050 klimaatneutraal zijn en daarbij de internationale

De elektriciteitsproductie van zonnepanelen en windmolens in

concurrentiepositie verbeteren. Een schone betrouwbare energie-

Noord-Holland neemt in de scenario’s sterk toe van 13 PJ in 2020 naar

voorziening is daarbij essentieel. En wat voor Noord-Holland geldt,

55-120 PJ in 2050, met een totaal opgesteld vermogen in 2050 van

geldt voor menige regio. Daarom voert CE Delft nu ook vergelijkbare

5,5 tot 18 GW (Gigawatt). Bekend probleem bij hernieuwbare bronnen

studies uit voor Zeeland en Groningen/Drenthe.

is de ongelijktijdigheid van vraag en productie van elektriciteit. Dat leidt tot momenten met grote overschotten (veel zon en wind, weinig

Energienetten veranderen

vraag) en momenten van grote tekorten (avond of winter, en windstil).

De studie heeft in kaart gebracht hoe vraag en aanbod van energie

De aard en omvang van het probleem verschillen per subregio en

zich naar verwachting tussen 2020 en 2050 zullen ontwikkelen. Uiter-

treden zowel op in het laagspanningsnet, het middenspanningsnet,

aard is het niet mogelijk om die ontwikkeling van vraag en aanbod op

als in het hoogspanningsnet.

28 Energie+ nr 3 oktober 2019

28_Energie+3_9.achtergrond artikel over ondersoen.indd 28

23-09-19 14:19

Elektriciteitspalen in het landschap

Op jaarbasis importeert Noord-Holland nu al meer elektriciteit dan het

geheel valt het effect van elektrisch rijden mee ten opzichte van

exporteert en dat zal toenemen in de toekomst, zeker als de Hemweg-

andere ontwikkelingen, maar lokaal (in straten en wijken) kunnen

centrale in Amsterdam eind dit jaar sluit.

wel knelpunten optreden. Het totale eindverbruik aan energie

Die transporten lopen via het landelijke hoogspanningsnet (380 kV).

vanuit mobiliteit neemt overigens na 2030 af, omdat in elektrische

Ook voor de andere energienetten staan belangrijke ontwikkelingen

voertuigen geen omzetting meer plaatsvindt van benzine of diesel

op stapel. Dat geldt met name voor het uitbouwen van warmtenetten,

naar ‘kracht’. Dit geldt voor alle scenario’s. Bij het zwaar en ver

de geleidelijke overgang van aardgas naar groengas en/of de over-

transport ontstaat een verschuiving van fossiele brandstoffen naar

schakeling op waterstof, klimaatneutrale brandstoffen in de trans-

bio- en synthetische brandstoffen, en naar waterstof.

portsector en de opzet van een CO2-net. Die ontwikkelingen brengen flinke opgaves met zich mee. Zij kunnen echter ook bijdragen aan het oplossen van (toekomstige) knelpunten in de elektriciteitsvoorziening, omdat zij via hun netwerk een deel van de energievraag en -aan-

‘Op jaarbasis importeert Noord-Holland nu al meer elektriciteit dan het exporteert en dat zal toenemen’

bod kunnen overnemen en zo het elektriciteitsnet kunnen ontlasten. • De vier gehanteerde toekomstscenario’s geven zeer verschillende

Nieuwe energievraag per sector

uitkomsten voor de industrie voor wat betreft de verschillende ener-

• De totale energievraag van de gebouwde omgeving daalt van 118 PJ

giedragers c.q. brandstoffen. Het staat vast dat de energievraag tot

in 2020 naar circa 80-100 PJ in 2050, als gevolg van energiebespa-

2050 blijft toenemen, van 44 PJ in 2020 naar circa 110-135 PJ in 2050.

ring. Dat is ondanks de groei van de aantallen gebouwen. De vraag

Het industriecluster in de IJmond heeft daarin in 2020 een aandeel

naar aardgas neemt sterk af, van 81 PJ in 2020 naar 11-48 PJ in 2050,

van 60% en dat aandeel neemt toe naar circa 80% in 2050. Het elek-

door besparing en inzet van alternatieven. Daardoor stijgt de elek-

triciteitsgebruik van de industrie neemt toe van 19 PJ in 2020 naar

triciteitsvraag en breiden in stedelijke zones ook warmtenetten zich uit. In de scenario’s Nationaal en Internationaal komt er vanaf 2030 vraag naar waterstof (gas) in de gebouwde omgeving. • Door de forse groei van elektrisch rijden neemt de vraag naar elek-

37-118 PJ in 2050. • Vooral rond Amsterdam en in het Agriport-gebied (Wieringermeer) groeit het aantal datacenters. De elektriciteitsvraag van de datacenters groeit met een factor 5, naar 32 PJ in 2050. In de Kop van

triciteit toe (accu’s) van circa 1 PJ in 2020 naar 10-18 PJ in 2050, en

Noord-Holland domineren de datacenters zelfs de (knelpunten en

begint vanaf 2030 ook de vraag naar waterstof toe te nemen (brand-

oplossingsrichtingen van de) energie-infrastructuur. Dit geldt voor

stofcel), tot 4-10 PJ in 2050. Op de elektriciteitsvoorziening als

alle scenario’s.

nr 3 oktober 2019 Energie+ 29

28_Energie+3_9.achtergrond artikel over ondersoen.indd 29

23-09-19 14:19

energienet

Vraag en aanbod per energiedrager Vraag en aanbod ontwikkelt zich tot 2050 voor iedere energiedrager op eigen wijze. Voor elektriciteit geldt: vraag en aanbod nemen sterk toe, in alle subregio’s van Noord-Holland. • De vraag groeit van jaarlijks 60 PJ in 2020 naar 120-220 PJ in 2050. Het jaarlijks aanbod van zonne- en windenergie groeit in de scenario’s tot 2030 naar 60 PJ en groeit na 2030 in één scenario door tot 120 PJ, als consequentie van de opgave om een klimaatneutrale energievoorziening te hebben in 2050. In alle scenario’s blijft Noord-Holland afhankelijk van import op jaarbasis van elektriciteit voor de eigen behoefte. • Voor de aanlanding van windelektriciteit van zee bij IJmuiden is vooralsnog uitgegaan van een aanbod van 2,1 tot 4,1 GW, afhankelijk van het gekozen scenario. Er is in de scenario’s geen rekening gehouden met eventuele extra aanlanding (meer dan 4,1 GW) van windelektriciteit van zee. Eventuele uitbreiding van capaciteit van wind op zee (al dan niet als gevolg van een eventuele uitruil van hernieuwbare productie met ‘zon en wind’ op land), zal gepaard moeten gaan met versterking van de waterstofproductiecapaciteit bij de aanlanding of op zee, teneinde de bestaande capaciteit te beheersen van het 380 kV-knooppunt Beverwijk en achterliggende verbindingen. • Voor methaan geldt: de vraag naar aardgas (als bron van methaan) neemt tot 2050 sterk af (van 124 naar 16-46 PJ/j) en zal geleidelijk verschuiven naar groengas. Alleen in het Generiek-scenario blijft de methaanvraag gelijk (door inzet methaan t.b.v. CCS bij industrie IJmond). In de andere scenario’s ontstaat dus ruimte in het huidige aardgasnet, die bijvoorbeeld kan worden gebruikt om waterstof te transporteren. • De vraag van waterstof zal in alle maatschappelijke sectoren en toekomstscenario’s juist sterk toenemen. De vraag neemt vooral toe ná 2030 en loopt op tot 16-88 PJ in 2050. In aanloop naar 2030 zal de

Figuur 1: Overzicht van opgaven en knelpunten in de energie-infrastructuren in Noord-Holland t/m 2050

basisinfrastructuur hiervoor gereed moeten worden gemaakt. Als totaal volume blijft de vraag naar waterstof kleiner dan de huidige

90-95%. Ongeveer 85% van die stations kampt in 2050 met een

aardgasvraag.

vraagknelpunt (door lokaal te hoge consumptie) en afhankelijk van

• Ten slotte neemt ook de vraag naar warmte voor warmtenetten toe,

het toekomstscenario kampt 50 tot 95% met een aanbodknelpunt

van jaarlijks 5 PJ naar 11-37 PJ in 2050. De vraag ligt vooral in stede-

(door lokaal teveel aanbod van zonne/windenergie). Tenminste 50%

lijk gebieden, glastuinbouw en industrie. Warmtebronnen zijn

van de stations heeft in 2050 zowel een aanbod- als vraagknelpunt,

onder andere restwarmte van de industrie, geothermie, biomassa-

op verschillende momenten in het jaar. Ook een deel van de 150 kV-

centrales, en lage temperatuurwarmtebronnen.

verbindingen (TenneT) vertoont knelpunten in de scenario’s, met name verbindingen die de toe- en afvoer van elektriciteit naar en

‘Het is mogelijk om vraag en aanbod van elektriciteit op een andere manier te ordenen’

van NH-Noord verzorgen. • Voor het midden- en laagspanningsnet vertonen ook de Liandernetten van 50 kV en lager op grote schaal capaciteitsknelpunten in

Knelpunten

de scenario’s. Afhankelijk van het toekomstscenario vertoont

Het elektriciteitsnetwerk is de enige energie-infrastructuur in Noord-

35-50% van de circa 200 onderverdeelinstallaties in 2050 een

Holland die op grote schaal knelpunten zal vertonen. Dat is het geval

capaciteitsknelpunt. Dat geldt daarnaast voor 60-80% van de circa

op twee niveaus:

11.500 middenspanningsruimtes.

• Hoogspanningsnet: In Noord-Holland Noord en rond Amsterdam

In de (aard)gasnetten treden geen knelpunten op. Er ligt echter wel

ontstaat er op korte termijn al bij 37% van de bestaande 150 kV-

een omvangrijke opgave om het gasnet geschikt te maken voor duur-

stations een capaciteitsknelpunt en dat loopt in 2050 op naar

zame gassen, zoals waterstof.

30 Energie+ nr 3 oktober 2019

28_Energie+3_9.achtergrond artikel over ondersoen.indd 30

23-09-19 14:19

In drie van de vier toekomstscenario’s is de groei van warmtenetten een

• Gas: Door elektriciteit om te zetten in waterstof of methaan (power

belangrijk middel om de stedelijke omgeving klimaatneutraal te maken.

to gas), kan energie via een parallel netwerk worden vervoerd en

In die scenario’s worden warmtenetten overigens ook ingezet voor het

tijdelijk worden opgeslagen, waarbij het elektriciteitsnet dus wordt

verwarmen van de glastuinbouw (zoals nu ook al in Agriport gebeurt)

ontlast. Vervolgens kan het weer worden omgezet in elektriciteit op

en voor proceswarmte (en stoom) in de industrie van het NZKG. In het industriegebied is er behoefte aan een CO2-net voor zowel

de gewenste locatie en het gewenste tijdstip. • Warmtenetten: Ook warmtenetten vervoeren veel (thermische)

ondergrondse CO2-opslag (CCS) als voor -gebruik (CCU). In geval van

energie die anders (naast de optie van gas) door het elektranet had

CCU is daarbij ook waterstof nodig. Net als bij waterstof gaat het bij de

moeten worden geleverd. Warmtenetten kunnen knelpunten uitstel-

CO2-keten om een klassieke kip-ei-situatie.

len of verkleinen, en helpen om productieoverschotten van elektri-

Uit de knelpuntanalyses volgt dat er urgente opgaven liggen om een

citeit uit zonne- en windenergie op te vangen (‘power-to-heat’).

waterstofketen, CO2-keten en meer warmtenetten te realiseren, en dat het elektriciteitsnet op grote schaal capaciteitsknelpunten gaat vertonen. Dat laatste is op korte termijn reeds het geval en zal richting 2030 en 2050 over de hele breedte van de provincie het geval zijn.

‘Feit is dat complexe ruimtelijk-juridische procedures veel tijd gaan vragen’ • Tot slot is het mogelijk om vraag en aanbod van elektriciteit op een

Anders ordenen

andere manier te ordenen in de ruimte en/of tijd. Denk daarbij aan

De gebruikelijke oplossing voor knelpunten in het elektriciteitsnet is

de ruimtelijke ordening van grote energieproducenten en -vragers,

dat de netbeheerders investeren in verzwaring ervan. Die ingreep kan

of innovatieve technieken die vraag en aanbod bijsturen (zoals

kostbaar zijn, en er kunnen belemmeringen zijn om dat op tijd te reali-

smart grids, woningen met thuisopslag van PV-stroom, batterij-

seren. Belemmeringen of niet, feit is dat complexe ruimtelijk-juridische

toepassingen in gebieden, flexibel laden en ontladen van elektri-

procedures het overgrote deel van de doorlooptijd in beslag nemen.

sche auto’s, of tijdelijk beperken van de levering van windparken

Er zijn echter ook andere oplossingsrichtingen.

en zonneparken).

Energiecentrale

nr 3 oktober 2019 Energie+ 31

28_Energie+3_9.achtergrond artikel over ondersoen.indd 31

23-09-19 14:19

zonne-energie Auteur Robert Portier, Leene Communicatie

Vandersanden ziet de toekomst zonnig in Staand op de nok van de fabriekshal wijst plant manager Roel Wessels glimlachend om zich heen. Verdeeld over de daken van drie hallen strekt zich een zee aan zonnepanelen uit. Het zijn er meer dan 15.000. Wessels is dik tevreden over de omslag naar zonne-energie. “We merken er eigenlijk niets van.”

andersanden maakt bakstenen, al meer dan honderd jaar. Wie

windmolen wel het geval is. Vanwege de naderende sluiting van de

het bedrijfsterrein in het Gelderse Spijk betreedt, ziet ze liggen:

subsidieronde moest er snel worden gehandeld. Smakelijk lachend

rijen gevelstenen en straatstenen, in alle kleuren en maten. Netjes

vertelt Wessels dat het besluit uiteindelijk viel toen hij in het café zat.

opgestapeld liggen er 35 miljoen te wachten om naar de bouwplaats

“Doe dan direct maar zoveel mogelijk zonnepanelen,” bepaalde de

te worden vervoerd.

directeur, waarna Wessels met een biertje in de hand Vattenfall vroeg

Afgelopen jaar werden op de fabriekshallen van de vestigingen in

om de subsidieaanvraag bij de overheid in te dienen.

Spijk en Hedikhuizen in totaal 15.000 zonnepanelen gelegd. Gezamen-

lijk produceren ze 2,6 megawatt, evenveel energie als 650 huishou-

Drie uur buiten bedrijf

dens per jaar verbruiken. Daarmee voorzien ze in ongeveer een derde

Vattenfall legde de zonnepanelen in drie maanden tijd op de daken.

van de totale energiebehoefte van de steenproducent.

Volgens Wessels had hij er geen omkijken naar. De werkploeg had

alleen een werkkeet nodig. Om de panelen naar het dak te tillen, werd

Zoveel mogelijk panelen

een gat in het dak gemaakt. Dat bleek gemakkelijker dan drie maan-

Wessels stond aan de basis van het plan. “We verbruiken veel ener-

den lang een hijskraan voor het pand te plaatsen. Tijdens de werk-

gie,” zegt hij terwijl we bovenop de 160 meter lange gasovens lopen.

zaamheden lag het bedrijf slechts drie uur stil. Dat was toen de hele

In die ovens liggen de bakstenen drie dagen te bakken bij tempe-

installatie op het elektriciteitsnet moest worden aangesloten.

raturen die oplopen tot 1120 graden. “We willen ons verbruik

Helemaal volgens plan verliep het project niet. Aanvankelijk waren de

natuurlijk graag omlaag brengen. Bovendien willen we onze

omvormers op zolder gepland, maar die plek kon niet voldoende wor-

bedrijfsprocessen zoveel mogelijk verduurzamen.” Een paar jaar

den gekoeld. Daarom werd een nieuwe ruimte gebouwd in een ander

geleden ging het bedrijf daarom op zoek naar duurzame energie-

deel van de fabriek. “Ach, we hebben genoeg ruimte, dus het ligt niet

bronnen.

in de weg,” haalt Wessels er achteraf de schouders over op.

Zonne-energie kwam al snel naar voren als de meest voor de

hand liggende optie. De daken van de fabriekshallen lagen gun-

Schonere alternatieven

stig en hoefden amper versterkt te worden. Bovendien hoefde

Frank Kuvener, solar expert van Vattenfall, begeleidde het hele

Wessels voor de aanleg van zonnepanelen geen rekening te

proces, van het eerste contact en de subsidieaanvraag tot aan de

houden met omwonenden, zoals dat bij het plaatsen van een

oplevering. De meerwaarde van Vattenfall is volgens hem dat het

32 Energie+ nr 3 oktober 2019

32_Energie+3_7-Vandersanden_v2.indd 32

23-09-19 14:26

Roel Wessels, manager bij Vandersanden - Van der Sanden, Spijk. Foto Niek Stam

bedrijf kennis heeft van alle zaken die bij zo’n project komen kij-

Verkeerde steenkleur

ken. “We hebben alle disciplines onder een dak. We hebben niet

Gekleed in oranje veiligheidsvesten klimmen we door het gat in het

alleen verstand van het installeren van zonnepanelen, maar ook van

dak naar buiten, naar het hoogste punt van de fabriekshal. Wessels

complexe industriële elektrotechnische installaties en van aansluitin-

wijst naar de overkant van de Rijn, naar Duitsland. Daar draaien in de

gen. Bovendien weten we natuurlijk als geen ander hoe de energie-

verte windmolens. Dat zou ook iets voor Vandersanden kunnen zijn,

markt werkt.” Vattenfall wil in één generatie over naar een fossielvrije

denkt hij. Ook keek het bedrijf al eens naar de mogelijkheden van een

energievoorziening. Vanuit die gedachte investeert het bedrijf in wind,

biogascentrale. Daar zien ze voorlopig vanaf omdat het niet duidelijk

zon en warmte en helpt Vattenfall bedrijven over te stappen naar

is waar voldoende biomassa vandaan kan worden gehaald. Duidelijk

schonere alternatieven.

is wel dat het bedrijf graag verder wil verduurzamen.

De kosten voor het totale project bedroegen 3.6 miljoen euro. Dankzij

Helemaal van het gas af is nog geen optie. Er bestaat nog geen tech-

de subsidie kunnen de kosten in acht jaar worden terugverdiend, een

niek om met elektrische ovens de juiste kleuren aan de stenen te

investeringstermijn waar ze in de bakstenenindustrie geen moeite

geven. De stenen zouden dan te veel afwijken van het huidige aanbod

mee hebben. Het scheelt bovendien dat Vandersanden een familie-

en het is de vraag of klanten daarmee akkoord gaan. Wessels: “We

bedrijf is, waar investeringsbeslissingen niet alleen worden

willen graag duurzaam zijn, maar we moeten wel ons geld kunnen blij-

gebaseerd op kille financiële cijfers. Dat maakt de financiering van

ven verdienen.”

zo’n project gemakkelijker dan wanneer de bank ernaar kijkt.

15.000 zonnepanelen op de daken van de fabriekshal- Van der Sanden, Spijk Foto Niek Stam

nr 3 oktober 2019 Energie+ 33

32_Energie+3_7-Vandersanden_v2.indd 33

23-09-19 14:26

colofon

Colofon Redactie Joost Zonneveld Content management Yvette Vierhout Media-advies Stefan Terpstra s.terpstra@aeneas.nl Aan dit nummer werkten mee: Lynsey Dubbeld, Jan-Coen van Elburg, Erik Hardeman, Sabine Jansen, Cor Leguijt, Robert Portier, Frans Rooijers, Jeroen Vanson, Joop van Vlerken Uitgave Aeneas Media, Veemarktkade 8, Ruimte 4121, 5222 AE â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch www.aeneas.nl, 073-2051010 Lezersservice lezersservice@aeneas.nl, T 073-2051020 www.energieplus.nl Vormgeving en productie Inpladi bv, Cuijk Lidmaatschappen in 2019 Jaarlidmaatschap vakblad + online !125,Jaarlidmaatschap online !107,Studentenlidmaatschap (vakblad + online) !31,25 Studentenlidmaatschap (online) !26,75 Losse editie: !15 (pdf/print) Alle prijzen zijn exclusief btw. Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor de vervaldatum. ISSN 1871-9627 Voorwaarden ÂŠ Aeneas Media 2019. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. De algemene publicatievoorwaarden van de uitgever worden verondersteld bij de auteur bekend te zijn en zijn op aanvraag beschikbaar. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Energie+ niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.

34 Energie+ nr 3 oktober 2019

34_Energie+3_Colofon.indd 34

23-09-19 14:30

service Energie+ expertblog

jrg 38 nr 4 december 2018

Een groep representatieve professionals uit de energiesector vormt het expertpanel van Energie+. Regelmatig leest u een nieuw blog van een van de experts online. De redactie is nog op zoek naar nieuwe leden voor het blogpanel. Dus wilt u graag een paar keer per jaar schrijven over energiegerelateerde onderwerpen binnen uw vakgebied? Stuur dan een mail naar energieplus@aeneas.nl.

jrg 39 nr 1 maar t 2019

Wie betaalt de rekening?

Flexibeler energieverbruik

Spelregels groene economie

Lokale warmte in Haarlem

P01 Cover.indd 1

30-11-18 14:09

jrg 39 nr 3 o ktob

Rendabele warmtenetten?

Balanceren met schone energie

01-Cover.indd 1

Hoe circulair is Nederland? 07-03-19 16:07

Plushuis levert energie op

Optimale CO2-heffing

01-Cover.indd 1

Samen naar aardgasvrij 17-04-19 08:21

G e zo c h t: fle energie xibele netten Gro energiet eipijn ransitie

Meest geraadpleegde artikelen mei t/m september 2019

er 201 9

Van het aardgas af

Geen verduurzaming zonder burgers

Lees de blogs door het scannen van de QR-code, of ga naar www.energieplus.nl/expertblogs.

Pilot Erm elo West

Greencho ice open t enorme batterij

Reageren? Heeft u een vraag of opmerking over Energie+? Neem dan contact met ons op.

1. Warmtenetten: transitie is key 2. Nieuwe wind 3. De Traaise energiepuzzel

Aeneas Media Afdeling Lezersservice Veemarktkade 8, Ruimte 4121 5222 AE ’s-Hertogenbosch

Verder op www.energieplus.nl • Het complete online archief van Energie+ • Het laatste nieuws • Aankomende evenementen

jrg 39 nr 2 mei 2019

T 073-2051020 E lezersservice@aeneas.nl

Aanmelden voor de nieuwsbrief?

• Interessante WebTV-uitzendingen • Energie+ op Twitter: @energie_plus

Stuur een e-mail o.v.v. ‘Nieuwsbrief Energie+ ’ naar lezersservice@ aeneas.nl of ga naar www.energieplus.nl/lezersservice.

“Ik voel mij nu pas samenvallen met de tijdgeest” prof. dr. ir. Jan Rotmans

Nu met gratis boek In het oog van de orkaan Verandering van tijdperk, de opvolger van de bestseller In het oog van de orkaan, maakt de transitie van de hele samenleving zichtbaar. Naast de sectoren Energie, Bouw en Zorg heeft Rotmans voor dit boek onderzoek gedaan naar de wereld van Onderwijs en Financiën. Rotmans: “Organisaties die zich aanpassen aan deze ontwikkeling zullen overleven. Zij die vasthouden aan het oude gaan ten onder.”

€ 31_Energie+3_Servicepagina.indd 31

5 9 , 24

:.. ellen erk t s e b rect vantijdp i d f o g atie anderin m r o r r inf l/ve Mee eneas.n .a www

23-09-19 14:16

02025 02025 02025 Amsterdam koploper schone energie

Game on Nico Moen

Femke Adriaens advertentie_02025_17Aug2018.indd 1

17-04-19 13:01