Van jaren ‘50 wijk tot parel

Jerusalem nieuw versus oud. BEELD TALIS

In de buurt Jerusalem in Nijmegen realiseert woningbouwcorporatie Talis 220 nieuwe woningen. De huidige woningen worden gesloopt en op de bestaande fundering worden nieuwe energiezuinige woningen gebouwd. Bewoners hebben de keuze voor een geheel aardgasvrije woning. Naast de woningen krijgt ook de openbare ruimte een opknapbeurt; de gemeente richt deze klimaatadaptief in. Energie+ sprak met Sietse Jager, projectmanager bij Talis, Pieternel Blankenstein en Redmar van Steen van de gemeente Nijmegen.

Tekst Yvette Vierhout

Hoe is dit project tot stand gekomen?

Sietse: “Aan deze woningen moest echt iets gebeuren. We hebben gekeken naar renovatie, maar uiteindelijk bleek sloop/nieuwbouw de beste oplossing. We zijn begonnen met het maken van tekeningen en in gesprek gegaan met betrokken partijen zoals de gemeente, nutsbedrijven en bewoners. Daar is een plan uit gekomen. Eind 2019 hebben we 70% akkoord opgehaald.”

Pieternel: “Nijmegen heeft een warmtevisie en van daaruit maken een aantal wijken (startwijken) de transitie naar een aardgasvrije wijk. Jerusalem behoort niet tot een van deze ‘startwijken’. Oorspronkelijk zat de aardgasvrij-oplossing bij Jerusalem niet in het plan. In de zomer van 2020 hebben de gemeente en Talis zich samen ingezet om de woningen voor de bewoners die daarvoor kozen ook aardgasvrij te maken. We vonden het zonde als de woningen tot in de puntjes werden verduurzaamd, maar dat ze toch nog werden aangesloten op het gasnet. Ook hebben we besloten de openbare ruimte aan te pakken.”

Redmar: “De gemeente is medio 2019 gestart met het proces om te komen tot een inrichtingsplan van de openbare ruimte van de buurt Jerusalem. Talis had al plannen voor het verduurzamen van de woningen in deze buurt. Hierbij ging het gesprek ook over ‘kunnen we niet ook de openbare ruimte duurzaam opknap-

pen?’. Met een intern projectteam zijn we hiermee aan de slag gegaan. De opdracht die we hebben meegekregen is: maximaal inzetten op participatie en duurzaamheid, het samen met de bewoners doen en het klimaatadaptief inrichten. Vanwege de beheerbehoefte, spullen die aan onderhoud toe zijn, moest het asfalt en het rioleringssysteem vervangen worden. En in een 30-kilometerwijk gaat asfalt eruit en komen daar klinkers voor in de plaats. Je krijgt op deze manier een compleet andere uitstraling van de wijk. Niet zo’n grijze rijbaan, maar mooie klinkers. Daarnaast gaan we kijken hoe we de buurt klimaatadaptief kunnen inrichten met oog op hittestress, circulariteit en duurzaamheid. Met een duidelijk oog op groen, maar bijvoorbeeld ook ‘hoe gaan we om met het hemelwater dat valt?’. Gaan we dat naar het vuil-waterriool brengen of kunnen we slim ontwerpen waardoor we dat kunnen infiltreren?”

Wat zijn de grote veranderingen die doorgevoerd gaan worden?

Redmar: “Het asfalt gaat eruit, daarvoor komen klinkers terug. Het wordt een leesbare straat: je weet wat de stoep is, waar je fietst, wat de straat is en wat een stukje groen is. Er zijn nu geen parkeerplaatsen, iedereen zet zijn auto overal neer. In de nieuwe situatie is dat georganiseerd. We brengen het hemelwater dat valt niet naar de vuilwater-riool, maar we gaan infiltratievoorzieningen plaatsen. Dus het water dat valt, geven we meteen weer terug aan de aarde. Dit doen we door middel van het plaatsen van infiltratieputten onder het wegdek, maar we gaan ook het water naar de parkjes brengen door een wadi te graven. Daarnaast willen we veel investeren in bomen, groen en de verbetering van de parkjes. Als er overbodig ‘grijs’ ligt, gaan we kijken of we daar groen voor in de plaats kunnen maken. Ook met het oog op hittestress.”

Wat is er concreet verduurzaamd aan de woningen?

Sietse: “De grootste verandering is dat de woningen heel goed geïsoleerd zijn en tochtdicht gemaakt zijn. Er zit een warmte terugwin-installatie in. Je krijgt geen koude lucht binnen. En de opwekking van de energie gaat met een zonneboiler-systeem met na-verwarming. Voor zowel tapwater als voor de vloerverwarming. Deze wordt gevoed door zonnecollectoren en er liggen acht zonnepanelen op de daken voor de elektriciteit. Doordat de woningen goed geïsoleerd zijn, is er maar een kleine warmtevraag. De warmte die nog nodig is, wordt opgewekt met een simpel systeem. Niet met een warmtepomp, want daar waren mensen heel kritisch op.”

Pieternel: “Daarnaast richten we ons op het energetische stuk: het afkoppelen van regenwater en het inrichten van de openbare ruimte. We willen de wijk Jerusalem een van de duurzaamste wijken van Nijmegen maken. Daarom nemen we klimaatadaptieve maatregelen. Denk aan klinkers in plaats van asfalt.”

Op welke manier zijn de bewoners betrokken?

Sietse: “Voor het proces sloop/ nieuwbouw hebben we een bewonersprojectgroep opgericht. Aan deze groep hebben we uitgelegd waarom we de wijk gaan aanpakken, wat er mogelijk is en hoe we dat gaan doen. We hebben gedurende het hele proces contact gehouden. Voor het aardgasvrij maken van de woningen hebben we een apart traject doorlopen. Mensen mochten zelf kiezen of ze hun huis van het aardgas af wilden hebben. We hebben hierbij de bestaande bewonersprojectgroep betrokken en ze geïnformeerd over de plan-

We willen de wijk Jerusalem een van de duurzaamste wijken van Nijmegen maken.

PIETERNEL BLANKENSTEIN

Presentatie plannen Jerusalem. BEELD TALIS

nen om van het aardgas af te gaan. Deze groep heeft vervolgens geholpen om andere bewoners uit de buurt te informeren.”

“Bij de keuze om wel of niet van het aardgas af te gaan, hebben we de apparaten neergezet in een oude woning zodat mensen konden zien hoe een zonneboilervat en een ventilatiesysteem eruitziet. We hebben vanuit Talis ook kookworkshops georganiseerd om mensen kennis te laten maken met koken op inductie.”

“Het is echt in samenspraak gedaan. Ik ben er ook van overtuigd dat dit de enige manier is om het goed te doen. Niet alleen omdat je het goede verhaal wil vertellen, maar ook omdat je in je eigen gedachtenkronkels zit, terwijl de informatiebehoefte heel anders ligt. Je moet dus voortdurend met elkaar in gesprek blijven. Dat is de enige weg naar een succesvol einde.”

Redmar: “Wij hebben de bewoners gevraagd wat ze willen zien, voelen en ervaren als ze de voordeur opendoen. Wil je een brede stoep of wil je graag bomen? Ze hebben opgeschreven wat ze belangrijk vonden en wat ze wel- of niet - prettig vonden. De bewoners vonden het bijvoorbeeld belangrijk om te weten hoe het verkeer door de straat gaat: waar zit de fietser op de weg? Wat ook naar voren kwam was dat ze het belangrijk vonden dat er mooie spullen gebruikt worden en dat er ingezet wordt op groen en parkeren. We hebben de wensen verwerkt in een Ambitieweb. Dit is een visuele weergave van de duurzaamheidsthema’s en de daaraan gekoppelde ambitieniveaus. Het Ambitieweb helpt om de ambities in één oogopslag helder te maken. En met een akkoord op het Ambitie-

web zijn wij het eerste ontwerp gaan maken. Het leuke is dat je de bewoner mee kunt nemen in hun eigen straat waarvoor mooie schetsen zijn gemaakt. Het helpt als je voor de bewoners visualiseert wat er ontworpen is.”

Was er waardering bij de bewoners voor deze aanpak?

Redmar: “De mensen uit de bewonersprojectgroep waren heel enthousiast. De bewoners hadden de ruimte om te zeggen wat ze wilden. Het was een open gesprek, waarin wij ook hebben aangegeven waar de uitdagingen zitten en dat we keuzes moeten maken. We hoefden als gemeente ook niet meteen ‘nee’ te zeggen op ideeën. Door deze gesprekken wisten we wat mensen belangrijk vonden.”

Als een bewoner kiest om van het gas af te gaan, komen daar dan nog extra kosten bij?

Sietse: “Nee, de bewoners hoeven hier niet voor te betalen. Alle extra kosten zijn uit subsidies gekomen.”

“En er wordt flink bespaard op het energieverbruik door de bewoners. Ik ben bij drie huishoudens geweest. De verschillen met de oude woningen zijn groot.

De woningen waren tochtig en hadden veel energielekken. Deze zijn nu goed geïsoleerd en zonder aardgasaansluiting. En als je de zonneboilervat en het ventilatiesysteem goed gebruikt, kun je heel energiezuinig wonen. En dat voordeel zit allemaal bij de huurders. Tijdens de verbouwing en met de oplevering hebben de bewoners uitleg gekregen over de apparatuur. Een maand of drie na oplevering gaan we nog een keer langs om in gesprek te gaan met de bewoners over het gebruik van de apparatuur in hun woning. We vragen bijvoorbeeld of ze weten hoe ze de vloerverwarming goed kunnen gebruiken. We hebben hier ook spreekuren en nieuwsbrieven voor, maar we merken dat een een-op-eengesprek wel heel goed werkt.”

Wat wil je zien, voelen en ervaren als ze de voordeur opendoen.

Wat levert het de bewoner op?

Sietse: “We hebben nu 84 woningen opgeleverd en we merken dat er rust komt in de wijk. Mensen zien het resultaat en dat stelt ze gerust. ‘Zo ziet het eruit en

het is een veel comfortabelere woning’. Dit hoor je ook terug tijdens de persoonlijke gesprekken met bewoners. Sommige bewoners hebben een hoop andere dingen aan hun hoofd. Voor hen is hun woning ook de basis om de rest op orde te krijgen.”

Wat is de rol van de gemeente geweest?

Pieternel: “Wij zijn betrokken bij het aardgasvrij maken van de woningen. De gemeente heeft de ambitie uitgesproken om in 2045 energieneutraal te zijn en dat de woningen aardgasvrij zijn. Uiteindelijk is het aan Talis om te bepalen om daar iets mee te doen, maar als gemeente hebben wij meegedacht hoe we dit haalbaar en betaalbaar kunnen maken voor de buurt Jerusalem. De wijk ging helemaal op de schop en dat geeft mogelijkheden om samen op te trekken. Zo was de riolering toe aan vervanging en dit was de uitgelezen mogelijkheid om zo’n impactvolle verandering in een wijk door te voeren.”

Wat zouden anderen van jullie kunnen leren?

Sietse: “Dat het wel kan! Met een goed Kick-off, de juiste begeleiding en regelmatig tussenevaluaties plannen, kom je een heel eind. En je hebt lef nodig om te zorgen dat dingen voor elkaar komen. Dit kan alleen als je elkaar vertrouwt en open en transparant bent. Het traject naar aardgasvrij hebben we goed aangepakt. Door te laten zien hoe een woning eruit komt te zien en door bijvoorbeeld de kookworkshop te organiseren hebben we 99% van de bewoners enthousiast gekregen, waardoor ze de keus hebben gemaakt voor een aardgasvrije woning. Daarnaast hebben we ingezet op goede informatievoorziening. Er was ruimte voor de bewoners om kritische vragen te stellen en we zijn met een projectwoning in de buurt aanwezig zodat bewoners naar ons toe kunnen komen.”

Pieternel: “Je moet echt de tijd nemen voor dit intensieve traject. Talis heeft veel tijd vrijgemaakt voor persoonlijk contact met bewoners en hen op de juiste manier van informatie voorzien. Zodat bewoners snappen waar ze ‘ja’ tegen zeggen.”

Sietse: “Ook de mensen die in het voortraject aan tafel zaten, zaten er met passie en geloof, maar ook met eigen ervaringen. Pieternel en ik wonen al langere tijd aardgasvrij en dat helpt, want je kunt je eigen ervaring delen.”

Redmar: “We hebben op verschillende manieren contact gehad met de bewoners. We hebben meerdere avonden samen met de bewonersprojectgroep van gedachten gewisseld, naar de hele buurt zijn brieven gestuurd om ze op de hoogte te houden, liften we mee op de nieuwsbrief vanuit Talis en we hebben de bewoners uitgenodigd voor een digitale bijeenkomst. We kregen regelmatig de reactie van bewoners ‘ik weet niet hoe een digitale bijeenkomst werkt’. Dan ga je mensen missen in je communicatie, wat we heel jammer zouden vinden. Daarom hebben we 2 grote borden in de wijk gezet met alle ontwerptekeningen en informatie erop. Zo kunnen bewoners via de borden zien wat we doen en hoe de buurt eruit komt te zien. Dit is goed ontvangen in de buurt. Daarnaast hebben we nog met een kraam op een bewonersavond gestaan. Daar hebben we ook tekeningen laten zien. Het is belangrijk om een tekening toe te lichten, wat zie je precies en wat gaat er veranderen. Ook hebben we foto’s van hoe het er nu uitziet en daar leggen we een beeld naast van hoe het eruit komt te zien. Dat is begrijpelijk voor de bewoners.”

Vergroenen Boksdoornstraat

Jerusalem BEELD GEMEENTE NIJMEGEN

Waar ben je tegenaan gelopen in dit project?

Pieternel: “De financiële haalbaarheid blijft een uitdaging. We laten met de wijk Jerusalem zien dat je een wijk aardgasvrij kunt krijgen. Maar we zien ook dat het niet realistisch is om dit bij de andere 70.000 woningen (of meer) op deze manier te doen. Daarvoor moeten we echt op zoek naar een andere oplossing.”

Sietse: “Om een voorbeeld te geven, we betalen ongeveer 10.000 tot 11.000 euro extra per woning voor een duurzame warmteoplossing.”

Pieternel: “Ik ben trots op het resultaat. Het gaat hier om 220 woningen en we hebben het wel samen voor elkaar gekregen. Er zitten behoorlijke uitdagingen in, maar we leren veel in de hele transitie die we nu met elkaar doorlopen. Om de motivatie vast te houden is het fijn om te zien dat een project geslaagd is.”