De rat

De rat Vriend of vijand?

Als er ooit een dier was met een vreemde controverse in zijn relatie tot de mens, dan is dat de rat. Er zijn mensen die hem een naam geven, bij wie hij op de schouder meereist en die hem voeren en vertroetelen. En er zijn mensen die hem bestrijden.

Tekst en foto's: Janine Verschure

“Ratten zijn verrassend leuk, ze hebben echt een eigen karakter en zijn slim.”

amme, gedomesticeerde ratten zijn in principe nog dezelfde dieren als hun voorouders; de wilde bruine rat. Toch heeft zich gedurende het domesticatieproces wel een aantal veranderingen voltrokken. Op een gegeven moment gingen mensen bruine ratten uit het wild vangen, om ze onder menselijke zorg te houden, met name als proefdieren. Bij het kweken met deze dieren werd geselecteerd op gedrag: de minst bange en meest stressbestendige dieren werden ingezet voor de fokkerij. Op die manier werden tamme ratten steeds tammer. Ook gingen mensen selecteren op kleur en vachttekening. Tamme ratten kunnen bijzondere kleuren of witte aftekeningen hebben. Voor een wilde rat is dat niet handig, omdat je met bijvoorbeeld witte pootjes veel zichtbaarder bent dan wanneer je geen aftekeningen hebt.

De rat als ongedierte

Maroesjka de Best werkt bij Rentokil, een bedrijf dat al sinds 1936 gespecialiseerd is in ongediertebestrijding. Ze vertelt: “In Nederland hebben we voornamelijk last van twee soorten ratten: de bruine rat en de zwarte rat. Deze soorten hebben een verschillende leefwijze. De zwarte rat is een uitstekende klimmer en springer. De reuk is zijn belangrijkste zintuig. Hij is zeer argwanend en vooral 's nachts actief. De zwarte rat is een alleseter met duidelijke voorkeur voor granen, zaden en vruchten. Hij leeft op droge en hoge plaatsen. De bruine rat is een uitstekende graver, zwemmer en klimmer. Ook bij hem is de reuk het voornaamste zintuig en is deze rat ook 's nachts het meest actief. Ook de bruine rat is een alleseter met een duidelijke voorkeur voor wat het meest voorhanden is, zoals granen, knolgewassen, groenten, fruit, vlees en vis. De bruine rat leeft graag in waterrijke gebieden.”

Het gevaar van ratten

Ratten veroorzaken overlast, zeker als het er te veel worden. Omdat ratten zich razendsnel voortplanten is dat risico heel reëel. Ratten veroorzaken schade doordat ze verpakkingen, hout, plastic, maar ook kabels kapot knagen. Stichting Kennis- & Adviescentrum Dierplagen (KAD ) in Wageningen gaat ervan uit dat een kwart van de stalbranden veroorzaakt wordt door knaagdieren die zich tegoed doen aan elektriciteitskabels. Daarnaast kunnen wilde ratten ziektekiemen bij zich dragen en omdat ze altijd op zoek zijn naar eten, kunnen ze ervoor zorgen dat ons voedsel verontreinigd raakt. Men gaat ervan uit dat de rat een rol heeft gespeeld bij het verspreiden van de pest; een ziekte die van de veertiende tot de negentiende eeuw ruim twintig miljoen mensen in Europa het leven kostte. Ook dragen ratten soms de Ziekte van Weil bij zich, waarmee ook honden – én mensen – besmet kunnen raken.

Bestrijden

Maroesjka vertelt dat de zwarte en de bruine rat op dezelfde manier bestreden worden. “Het belangrijkste is de wering. Zorg ervoor dat de ratten je huis of bedrijf niet binnen kunnen komen. Daar zijn verschillende mogelijkheden voor, zoals goed afsluiten van vuilcontainers, buitenmuren vrijhouden van planten en begroeiing, ventilatieopeningen afdichten met gaas van maximaal 0,5 cm breed. Pas als de wering op orde is en er nog steeds overlast van ratten is, worden de ratten bestreden. Dit kan door het plaatsen van gif in vallen of door het plaatsen van een val waar een CO2 spuitbus in zit, die afgaat zodra er zich een rat in de val bevindt.”

Gif

Particulieren mogen geen gif meer gebruiken om ratten te bestrijden. Professionele ongediertebestrijders mogen dat wel, maar alleen als er voldaan wordt aan bepaalde voorwaarden. Maroesjka: “Particulieren mogen – nog – wel zelf bestrijden met klemmen. Bedrijven moeten voldoen aan het rattenprototcol. Dit betekent dat na monitoring er eerst aangetoond moet worden dat er daadwerkelijk ratten aanwezig zijn. Als dat is vastgesteld, mag overgegaan worden op klemmen en uiteindelijk het inzetten van biociden. Maar dit alles mag pas nadat ook geprobeerd is de ratten te weren." Maroesjka vertelt dat er verschillende redenen zijn voor het verminderen van rattenbestrijdingsmiddelen. “Het milieu is er zeker één van. Ook is doorvergiftiging een belangrijke reden. Door het gebruik van gif wordt niet alleen het ongewenste dier gedood, maar kunnen ook eventuele dieren die leven van het plaagdier worden gedood. Denk daarbij bijvoorbeeld aan roofvogels of katten. Wel is het zo dat onze rattenkisten dusdanig beveiligd zijn dat de biociden niet in het milieu terecht kunnen komen. Er zijn mensen die denken dat het gebruik van klemmen minder diervriendelijk is dan gif, maar dat is een misvatting. Als de klem op de juiste manier wordt gebruikt, is de rat in één klap dood. Bij gif is dat anders. Door van het gif te eten, wordt de rat van binnenuit uitgedroogd. Dit kan een week duren. In onze radarvallen met CO2 wordt een rat binnen een paar seconden gedood.”

Houden van ratten

Ilona Gunnink is dierverzorger bij Aeres Barneveld. Ze werkt in de knaagdierverblijven en heeft een bijzondere band met ratten. “Als klein meisje al, hield ik thuis ratten”, vertelt ze. “En ook toen ik een jaar of zestien was. Ratten zijn verrassend leuk, ze hebben echt een eigen karakter en zijn slim. Mijn ratten luisterden als ik ze riep, en ik leerde ze om een parcoursje te lopen. Ze vinden het leuk om met je samen te werken, dat doen ze in de natuur ook met elkaar. Zoals het volgen van elkaar bijvoorbeeld naar een plek waar voedsel te vinden is. Samenwerken zit ze in de genen en om te overleven moet je sowieso slim zijn, natuurlijk. Als een rat niet uitgedaagd wordt, als hij in zijn verblijf te weinig te doen heeft, gaat hij zich vervelen en kan hij ongewenst gedrag gaan vertonen. Ratten zijn al eeuwenlang dieren die proberen om iedereen, inclusief de mens, te slim af te zijn. Die eigenschap vind je ook terug wanneer je ze als huisdier houdt.”

Sociaal en mensgericht

Ilona vertelt dat de ratten op school een prima leventje hebben: “Ze worden regelmatig ingezet bij verschillende lessen. Zo leren studenten hoe ze ratten moeten hanteren, hoe je het geslacht bepaalt, hoe je een gezondheidscontrole uitvoert. Er zijn studenten die hier leren hoe de leefomgeving van ratten verrijkt kan worden en soms wordt er getraind met de ratten. De ratten vinden dat leuk om te doen. Bij ons op school zijn ze goed gesocialiseerd en mensgericht.” Als we haar vragen of ratten ook agressie f kunnen zijn, zegt Ilona: “Ze kunnen heus wel boos worden, als je iets doet wat ze irriteert. Ik ben als kind ooit weleens gebeten, maar dat mag eigenlijk geen naam hebben. De rat beet niet door, hij pakt alleen mijn vel even vast. In mijn geval zag ik twee puntjes in mijn huid. Daarmee had de rat mij geleerd dat ik hem de volgende keer wat voorzichtiger moest benaderen.”

Groepsdieren

Ilona vertelt dat ratten bewegingsvrijheid moeten hebben. “Ze hebben een ruim verblijf nodig”, vertelt ze. “Ratten zijn hele sociale groepsdieren. Een rat solitair houden, dat zou je niet moeten doen. Ze moeten contact kunnen maken; met soortgenoten maar ook met mensen. Ratten zijn nieuwsgierig en zoeken je echt op; je merkt dat ze het fijn vinden als je ze aandacht geeft, maar vooral natuurlijk als ze van jou iets lekkers krijgen. Dat mensgerichte, dat is wat mij betreft de belangrijkste reden dat ratten zo leuk zijn.” Natuurlijk merkt Ilona regelmatig dat veel mensen haar liefde voor de rat niet delen. “Mensen vinden ze eng; vies. Met name de staart geeft veel mensen de kriebels. Die is glad, haarloos en voelt een beetje ruw aan. Wij hebben op school nu vijftien ratten en ik vind het nog steeds heel leuk om met die dieren bezig te zijn. Natuurlijk houden we de mannetjes en de vrouwtjes wel apart. Ratten planten zich namelijk voort als… Tja, als ratten.”

“Ratten zijn al eeuwenlang dieren die proberen om iedereen, inclusief de mens, te slim af te zijn. Die eigenschap vind je ook terug wanneer je ze als huisdier houdt.”