Magazine voor agrarisch ondernemers | nummer 3 | september 2018
Better Together De moderne coöperatie PAGINA 16
Ontwikkeling van een nieuw merk varkensvlees PAGINA 22
Jan van den Hoek:
“Kloof tussen boer en burger blijft te groot” PAGINA 6
Coöperatie nieuwe stijl Voor u ligt opnieuw een inspirerend exemplaar van Better Together. Altijd weer ben ik onder de indruk van het ondernemerschap, het doorzettingsvermogen en innovativiteit bij onze leden. In dit nummer wordt uitgebreid ingegaan op de coöperatie nieuwe stijl. De afgelopen maanden zijn we intensief bezig geweest met onze coöperatie. Een coöperatie is meer dan alleen maar de financiële en strategische aandeelhouder van de onderneming Agrifirm Group BV. Bij ieder gesprek met onze leden werd me dat steeds meer duidelijk. En wat dat meer precies is, daar hebben we in de afgelopen periode intensief over gesproken. Dat heeft te maken met de veranderingen in de sector. Soms noodzakelijke veranderingen, omdat we als leden het daarover eens zijn of omdat we het als belangrijk zien. Soms veranderingen die ons worden opgedrongen door de overheid of maatschappij. Maar duidelijk is dat onze sector voor grote uitdagingen staat. Het klimaatakkoord, grondgebondenheid, biodiversiteit, herkomst grondstoffen, emissieloze stalsystemen en vergrijzing van de boerenbevolking leiden tot vraagstukken waar we samen een antwoord op kunnen geven. Maar er zijn ook kansen zoals precisielandbouw, gebruik van data voor elkaar en maatschappij, nieuwe ketens. Ook daar geldt dat je als ledengroep daar meer kunt realiseren dan als boer alleen. Kortom: we zijn druk bezig de agenda voor de coöperatie voor de komende jaren te bouwen. De coöperatie Agrifirm wil met haar leden een verschil maken en wil nadrukkelijk ook van zich laten horen. Want samen kun je doen, wat je alleen niet kunt invullen. Daarom is onze slogan ook: Samen staan we sterker: Better Together. Het is mij een eer om samen mijn collega’s te mogen werken aan het vormgeven van onze prachtige coöperatie. Omdat ik geloof in de land- en tuinbouw, in de belangrijke en waardevolle rol die we vervullen en de kansen die er zijn.
Ruud Tijssens directeur Public and Cooperative Affairs
2
inhoud 4
10
Innovatie ZERO-stal
12
“TMR Constant brengt gemengd voeren verder”
mooi werk
Geiten wegen
16
De moderne coöperatie maakt ondernemers weerbaar
20
6
KIDZ Bram van der Vrande
21
Column Geesje Rotgers over het
Jan van den Hoek over imago agrarische sector
ammoniakbeleid 22
De ontwikkeling van een nieuw merk varkensvlees
14
24
Nieuw RvC-lid Gerben Smeenk 25
360°
Akkerbouwbedrijf Gesink uit Mensingeweer
5 vragen aan
Over Agrifirm Kort nieuws
27
Agrifirm beklimt Alpe d'Huez
28
Lef!
20
jong
Bram van der Vrande
COLOFON
Better Together is het relatiemagazine van Agrifirm en verschijnt 4 keer per jaar. Contact communicatie@agrifirm.com | T 088 -4881000 Fotografie Agrifirm, Ivo Hutten, Wouter Borre, Maartje Strijbis, iStock Concept en realisatie JEEN communicatie Drukwerk Bek, Veghel
3
Wie?
Geiten wegen is nog een hele klus. Zie ze maar eens
AndrĂŠ en Karin
bij elkaar te krijgen en te houden. Daar heb je een heel
Wouters
team voor nodig. Eenmaal op de weegschaal leest Tessa
(Geitenmelkerij
Pieffers, jongveespecialist geiten van Agrifirm, het gewicht
De Heerevelden)
van deze circa 6 maanden oude opfoklammeren af en geeft ze een kleurcode. Groen als ze het minimale dekgewicht hebben
Wat?
van 35 kg, roze als ze minder wegen. Karin Wouters scant de
Geiten wegen
chip in het oor en voert per geit het gewicht in. In totaal passeren 265 lammeren de weegschaal in een paar uur
Waar?
tijd. Het wegen gebeurt enkele malen in het eerste
Hulten (NB)
levensjaar om de groei te monitoren, onder meer voor en na het spenen. In de stal
4
Wanneer?
ernaast houden AndrĂŠ en Karin
16 augustus 2018
1.100 melkgeiten.
mooi werk
5
Akkerbouwer Jan van den Hoek over imago van de agrarische sector
“De kloof tussen boer en burger blijft te groot � 6
interview
‘Hier groeit jouw aardappelsalade’. Een billboard met deze tekst en een levensgrote foto van akkerbouwer Jan van den Hoek sierde begin juli een graanveld aan de snelweg A6. Van den Hoek was een van de ruim 15 ambassadeurs van de campagne ‘Mijn akker, jouw voedingsbodem’. Het doel van de actie was om boer en burger met elkaar verbinden. Dat is hard nodig, stelt Van den Hoek: “De kloof tussen boer en burger blijft te groot.”
‘Mijn akker, jouw voedings-
weten heel weinig over hoe hun
bodem’, wat houdt dat in?
voedsel wordt verbouwd. Ik vraag
“De campagne is georganiseerd
me vaak af: verdiepen ze zich
door de Brancheorganisatie
er te weinig in of vertellen wij te
Akkerbouw. De kick-off was op
weinig? Ik verwacht zeker dat
27 juni, tijdens een boerenbrunch
laatste. Daarom is het van belang
in het kader van de Dag van
om ons verhaal op een goede
de Akkerbouw. Omdat het in
manier te vertellen.”
eerdere jaren lastig was om
Ondernemer
burgers naar de boerderij te
En wat is dan die goede manier?
krijgen, is besloten om met deze
“Een eerlijke manier. Tegenwoordig
campagne de boer zichtbaarder
is het werk wat je als boer doet,
te maken voor de burger. Op
zichtbaar voor iedereen. Mensen
dertig billboards langs de A4 en
zien wat je doet, maar krijgen hier
A9 in de Haarlemmermeer en A6
geen verhaal bij. Of een negatief
in Flevoland laten akkerbouwers
verhaal. Wij moeten ervoor zorgen
zien welke producten ze op hun
dat consumenten niet alleen zien
bedrijf verbouwen. Er wordt
wat je doet, maar dat ze ook horen
meteen een link gelegd met het
waarom. Een goed voorbeeld
voedsel dat burgers dagelijks
is de discussie rondom gewas-
op hun bord hebben liggen.”
beschermingsmiddelen. Ik merk
Jan van den Hoek uit Zeewolde (FL)
dat als ik met mijn spuit rij, Waarom heb je meegedaan
mensen commentaar geven op
Bedrijf
aan deze actie?
het ‘gif’ dat ik spuit. Het is aan ons
Akkerbouwbedrijf. Teelt op
“Ik vind dat het heel belangrijk
om mensen te informeren dat ‘gif’
160 hectare grond aardappelen,
is om als sector te laten zien waar
de lading absoluut niet dekt. Voor
tarwe, gerst, uien en suikerbieten.
we mee bezig zijn. Consumenten
ons is het gewasbescherming.
>>
7
>> Onze gewassen hebben het nodig
om, dat vind ik belangrijk om te
gecommuniceerd over zaken die
om goed te groeien. We gaan ook
melden. We doen niet zo maar
boeren niet goed doen. Dat is
heel zorgvuldig met deze middelen
wat, alles wat we doen wordt
jammer. Begrijp me niet verkeerd,
zorgvuldig afgewogen.”
ik sluit mijn ogen niet voor dingen die niet goed gaan. Maar alle
Hebben boeren een slecht Akkerbouwer Jan van den Hoek
imago?
negatieve berichten worden onder een vergrootglas gelegd.
“Voor mijn gevoel wel, we
Natuurlijk zijn er boeren die hun
zitten een beetje in
zaken niet op orde hebben, of die
het verdomhoekje. Er wordt veel negatief
niet goed voor hun dieren zorgen. Maar er zijn er enorm veel meer die het wél goed doen. En dat moeten we laten zien.” Er zijn al best veel initiatieven om het imago van de agrarische sector te verbeteren, zoals bijvoorbeeld Boer Bewust. Wat vind je daarvan? “Ik vind Boer Bewust één van de beste initiatieven die er
8
op dit moment zijn. Hier wordt
Natuurlijk kost dat veel geld,
het verhaal van de boer op een
maar dan bereik je wel de mensen
eerlijke manier verteld. Maar
die je wilt bereiken.”
wat ik een nadeel vind van veel initiatieven, is dat het eigenlijk
Heb je veel reacties gehad op
iets te kleinschalig is, dat het
je billboard?
blijft hangen in een beperkt
“Ja, ik heb best wat reacties
kringetje. Voor mijn gevoel
gehad van mensen om me heen.
moeten we als boeren veel meer
Dat was leuk. Maar ik heb geen
samenwerken en het breder en
reacties gehad van ‘onbekende
Op 27 juni werd tijdens de
grootser aanpakken. Anders
burgers’. Dat laat dus zien dat ook
Dag van de Akkerbouw de
bereik je de burgers in de stad
deze actie niet echt buiten het
campagne ‘Mijn akker, jouw
nooit.”
bestaande kringetje is gaan leven.
voedingsbodem’ gelanceerd.
Dat is jammer.”
Het doel van de campagne: het verbinden van boer en
“ We moeten als boeren meer samenwerken en het breder en grootser aanpakken.”
burger. Agrifirm ondersteunt dit initiatief van de Brancheorganisatie Akkerbouw. Geïnteresseerden werden via de billboards naar de site gewezen en via
Hoezo breder en grootser?
Welke rol moet LTO volgens jou
#jouwvoedingsbodem was
“Ik heb wel eens op een ver-
spelen in de imago-discussie?
de campagne op Facebook,
gadering van mijn aardappel-
“Ik vind dat LTO zich hier meer
LinkedIn en Instagram te
verwerker gezegd: laten we 0,25
mee bezig zou moeten houden.
volgen."Het online bereik van
cent per kilo afdragen en in een
Belangenbehartiging is meer
de campagne is niet tegen
potje plaatsen voor promotie.
dan alleen politiek. LTO kan
gevallen", vertelt Matthé
Vanuit dit potje kopen we dan
er ook voor zorgen dat boeren
Elema van de BO Akkerbouw.
reclamezendtijd in op primetime,
hun krachten bundelen. Dat de
"We hadden een beperkte
bijvoorbeeld in een reclameblok
sectoren beter samenwerken en
campagneperiode en een
van The Voice of Holland. In
dat gangbaar en biologisch met
beperkt budget, maar zijn zeker
een mooie video laten we een
elkaar optrekken om eenduidig
niet ontevreden. Maar: het is
boer dan zijn verhaal vertellen.
te communiceren hoe we goed,
maar het begin. We moeten nu
gezond en betaalbaar voedsel
samen kijken hoe we verder
produceren. Op dit moment
werken aan het imago van de
werken we te veel op eilandjes,
sector."
en aangezien het de laatste jaren nogal eens tegenzit kunnen we
Kijk ook op
elkaar maar beter helpen en
jouwvoedingsbodem.nl.
samen optrekken.”
9
innovatie
“ Met de ZERO-stal zetten we een stip op de horizon” Een nieuw, innovatief houderijsysteem dat de
“We hebben er heel bewust voor gekozen om niet
grote uitdagingen in de veehouderij kan tackelen.
vanuit een bestaand concept technologisch te
Een stal zonder emissies, die energieneutraal
innoveren, maar zijn bijna letterlijk met een blanco
is, reststromen hergebruikt en zorgt voor een
vel papier begonnen”, zegt Peter Schepers, senior
optimaal stalklimaat voor dier en veehouder.
adviseur milieutechniek bij Agrifirm Exlan en sinds
Sinds 2015 investeert coöperatie Agrifirm in de
het begin bij het traject betrokken. Gekozen werd
ontwikkeling van deze ZERO-stal.
voor de varkenshouderij omdat deze sector de meeste uitdagingen kent. Breed palet aan partijen Vanuit de behoeften van de ondernemer, het dier en de omgeving zijn alle relevante thema’s geïnventariseerd. Schepers: “Denk aan klimaat,
10
dierenwelzijn, volksgezondheid, sluiten van
maar wel dat zij al snel de afgeleide technieken op
mineralenkringlopen, geen overlast van geur of
het eigen bedrijf kunnen toepassen. Met de ZERO-
fijnstof en geen structureel antibioticagebruik.
stal zetten we als Agrifirm een stip op de horizon.
In de ontwikkelfase hebben we met veel partijen
We laten zien dat het mogelijk is om energieneutraal,
gesproken over welke eisen we volgens hen in
met zero-emissies en verbetering van dierenwelzijn
het ontwerp moesten integreren. Natuurlijk met
en in harmonie met de omgeving te produceren.”
varkenshouders, maar ook met partijen als Stichting Natuur & Milieu en Gezondheidsdienst voor Dieren.”
Zien is geloven Dit jaar begint de bouw van de ZERO-stal op het erf
Klaar voor de transitie
van een varkenshouder. Schepers: “Zien is geloven,
De ontwikkeling van de ZERO-stal past volgens
dat geldt ook voor ondernemers en onze leden. Om
Schepers bij Agrifirm. “Als coöperatie moeten we
nog extra waarde toe te voegen, gaan we ook andere
altijd een of meerdere stappen vooruit denken.
partijen uit de keten aanhaken, zoals fokkerij en
Zo helpen we onze leden om klaar te zijn voor de
retail. Zo hopen we het vlees in een ketenconcept
transities die gaan komen, zodat ze in de toekomst
af te kunnen zetten.”
duurzaam en veilig voedsel kunnen blijven produceren.” Moet elke varkenshouder nu een ZERO-stal bouwen? “Nee, dat is niet ons doel,
Melkveehouder Peter van Schie (links) in overleg met rundveedierenarts Jonne Twerda.
TMR Constant brengt gemengd voeren verder
“De koeien eten nu netjes van boven naar beneden” Peter van Schie ziet een goed rantsoen als de basis voor zijn bedrijf. Een nieuw voerconcept uitproberen doet de melkveehouder daarom niet zomaar. Toch besloot hij mee te doen aan de pilot TMR Constant. Deze nieuwe aanpak sluit namelijk aan bij de strategie van de veehouder om met gemengd voeren meer melk uit eigen ruwvoer te halen. Van Schie is hiermee één van de twaalf veehouders die dit nieuwe voerconcept in de praktijk test.
12
innovatie beter gemengd en kunnen de
Hierdoor houdt de koe een
koeien veel minder selecteren
constant gevulde pens, wat
dan bij een standaard TMR. Een
goed is voor de gezondheid en
topproductie staat of valt met een
daarmee ook voor de productie.”
goede, constante voeding. Dat zie
Van Schie: “In de periode voor de
je in onze pilot: gemiddeld ging de
voermengwagen haalde ik ook
productie bij de deelnemers met
een mooie productie, maar die
1,9 liter per koe per dag omhoog.”
leunde sterker op de koplopers. Aan het voerhek gold meer het
Hogere melkproductie
recht van de sterkste. En als de
Voor Van Schie was deelnemen
productie in het koppel sterk
aan de pilot geen lastige
varieert, weet je dat dat ook zo is
beslissing. “De gedachte achter
met de gezondheid. Dat wil ik niet
het voerconcept spreekt ons aan:
meer, en daarbij past gemengd
een topsporter eet ook constante
voeren uitstekend. TMR Constant
Van Schie runt Maatschap
voeding om goed te presteren.
is daarbij een logische volgende
Rameijer in Lelystad samen met
Bovendien kunnen we stro als
stap.”
zijn vrouw Inge en haar ouders.
structuurbron vervangen door
Het bedrijf werkt al zo’n 15 jaar
eigen ruwvoer. Een constant volle
Altijd hetzelfde werken
met een voermengwagen om
pens werkt namelijk hetzelfde als
Van Schie merkt dat hij kan
de verschillende componenten
extra structuur. Heel mooi, want
bijdragen aan het succes van
van het rantsoen te mengen:
ik voer liever mijn eigen kuil dan
TMR Constant door zoveel
Total Mixed Ration (TMR). Dat
duur stro.” Toch had de veehouder
mogelijk constant te werken.
maakte het bedrijf een geschikte
vooraf zijn twijfels. “Ik was bang
“Dat heeft dan vaak te maken met
kandidaat voor de pilot. TMR
dat de koeien dunner op de mest
praktische zaken, bijvoorbeeld of
Constant, dat Agrifirm samen met
zouden worden. Maar de mest
je de wagen tijdens het mengen
het Deense adviesbureau SAGRO
is juist dikker en de onderlinge
alvast naar de stal rijdt of nog laat
ontwikkelde, is speciaal bedoeld
verschillen zijn veel kleiner.
staan bij de silo’s tot het mengen
voor bedrijven die al met een
Daarnaast zag ik het vreetgedrag
klaar is. Als de een dat wel doet
voermengwagen werken.
veranderen. Eerst stonden de
en de ander niet, zijn er toch nog
koeien altijd te graven en te
verschillen in mengtijd en dus in
Constante voeding
schudden, nu eten ze netjes van
het rantsoen.” De veehouder wil
Met dit nieuwe voerconcept
boven naar beneden. Dat zie je
er de komende tijd aan werken
brengt Agrifirm gemengd voeren
terug in de resultaten. De koeien
om dit nog strakker te krijgen.
een stap verder, vertelt Jonne
geven nu gemiddeld 30 liter per
“Agrifirm heeft ons goed op weg
Twerda, rundveedierenarts en
dag, een liter meer dan afgelopen
geholpen, de verdere finetuning
aanvoerder van het team TMR
winter.”
pakken we nu zelf op. Het is
specialisten bij Agrifirm:
duidelijk dat deze aanpak werkt.
“TMR Constant gaat uit van een
Goede pensvulling
De koeien hebben bijvoorbeeld
groter aandeel ruwvoer en water
Twerda: “Met TMR Constant
geen haast meer om bij het
in het rantsoen, in combinatie
zorg je ervoor dat wat de koe
voerhek te komen. Het lekkerste
met kortere ruwvoerdelen. Hier-
binnenkrijgt beter overeenkomt
eruit pikken kan niet meer, en dat
door worden de componenten nog
met het berekende rantsoen.
is een goede zaak.”
13
Maatschap Gesink Derk (43) en Marjoke (43) Gesink uit Mensingeweer (GR) Akkerbouwbedrijf. 162 hectare grond in eigendom, 50 hectare ruilgrond. Teelt van aardappelen, uien, bieten en granen.
1 “In 1969 heeft mijn opa, die in de Achterhoek
woonde, deze boerderij in Groningen gekocht. In 1972 zijn mijn ouders op deze locatie samen met een andere boer een bedrijf met melkvee en pootaardappelen gestart. In 1979 heeft mijn vader dit overgenomen. De melkkoeien hebben tot 1999 in deze stal gestaan, daarna zijn mijn ouders gestopt met melkvee. De stal is omgebouwd tot bewaarloods voor uien.” 4
2 “Deze schuur is de eerste schuur die mijn
ouders gebouwd hebben. Hij is nu in gebruik als aardappelopslag en werkplaats. Nu we de nieuwe
5
loods hebben gebouwd, zijn we van plan deze schuur te slopen. De andere gebouwen op het terrein laten we staan, maar gaan we wel ingrijpend verbouwen. We willen binnen 6 jaar in ieder geval alle daken vernieuwd hebben in verband met asbestsanering.”
3 “In 2000 ben ik in de maatschap gekomen. Met
14
4 “We hebben deze aardappelbewaarschuur
mijn gezin woonde ik de eerste jaren in het huisje
dit jaar gebouwd. De schuur heeft een capaciteit
rechts van de zwarte schuur. In 2008 heb ik het bedrijf
van 4000 ton aardappelen in kisten. Op de plek
overgenomen van mijn ouders en ben ik verhuisd naar
van deze schuur stonden eerst andere gebouwen,
deze herenboerderij. Op het bedrijf werk ik samen met
voor de opslag van graan en werktuigen. Als we
mijn vrouw, twee vaste medewerkers en een schil van
aan de slag gaan met aanpassingen van de overige
zzp’ers. Dit zijn vooral oud-boeren die het leuk vinden
gebouwen, willen we wel weer een werkplaats en
om nog een handje mee te helpen op de boerderij.”
een graanopslag creëren.”
BEDRIJFSONTWIKKELING: VERLEDEN, HEDEN, TOEKOMST
360°
2
3 1
6
5 “De foto is genomen tijdens onze open dag op
6 “Een jaar geen beton gestort, is een jaar niet
6 juli. Het was druk, zo’n 800 bezoekers wisten de
geleefd.’ Dat was wel een beetje het motto van mijn
weg naar ons bedrijf te vinden. Ook veel dorps-
ouders. Het waren echte ondernemers, pioniers.
bewoners kwamen een kijkje nemen. Daar ben
Er ging geen jaar voorbij zonder uitbreiding of
ik blij om. Ik wil ze graag laten zien wat we doen.
grondaankoop. Dat ondernemerschap heb ik met
Ons bedrijf is een belangrijk onderdeel van de
de paplepel ingegoten gekregen. Ik zoek ook
gemeenschap, onze percelen beslaan zo’n eenvierde
constant naar manieren om mijn bedrijf te
deel van het totale dorpsoppervlak.”
verbeteren.” 15
De coöperatie is een beweging die zich doorlopend aanpast. 100 jaar geleden was het doel: gezamenlijke inkoopkracht voor boeren. De moderne coöperatie maakt leden weerbaar in een maatschappelijk krachtenveld. “Onze leden willen een gezond bedrijf kunnen doorgeven aan de volgende generatie.” 16
De moderne coöperatie maakt ondernemers weerbaar “Wat is volgens ú de rol van de
doorpraten. “Veehouders en
samen sterk staan. Daar kan
moderne coöperatie?” In 23
telers merken dat de samenleving
de coöperatie zijn meerwaarde
kleinschalige ledenbijeenkomsten
steeds meer eisen stelt. Ze zien dat
leveren.” De coöperatie kan
afgelopen voorjaar stelde Agrifirm
het sectorimago onder vuur ligt,
boeren weerbaar maken, stelt
deze vraag. Meestal bleef het
merken dat het soms onmogelijk
Ruud Tijssens, directeur Public
even stil na deze open vraag,
is om een vergunning te krijgen.”
and Cooperative Affairs. “Boeren
vertelt commercieel directeur
Frustrerend, want je kunt er als
hebben de rechtsvoorgangers
Coöperatiezaken Hendrik Arends.
eenling weinig tegenover stellen.
van Agrifirm meer dan 100 jaar
De eerste aarzelende reacties
geleden opgericht om samen
gingen over de technische en
Samen sterk
sterk te staan. Toen ging het om
commerciële prestaties: goede
Ideeën zijn er genoeg onder de
inkoopkracht, nu gaat het om
producten en adviezen tegen een
leden van Agrifirm, merkt Arends
ontwikkelingen in de markt en de
scherpe prijs. “Maar dat is niet
tijdens die bijeenkomsten. “Het
maatschappij. In beide gevallen
het enige waaraan leden behoefte
is de uitdaging hoe we vanuit
krachten waar je als individuele
hebben,” merkte Arends na even
vaak versnipperde initiatieven
ondernemer niet tegenop kunt.”
>>
17
>>
De moderne coöperatie die Agrifirm wil zijn, heeft 4 verschillende rollen. De stem van de boer laten horen in de markt. Namens de leden actief deelnemen aan het publieke debat. Boer en burger verbinden. Vernieuwende projecten voor leden mogelijk maken.
Vernieuwing coöperatie Die 23 bijeenkomsten afgelopen
1. Stem in de markt Consumenten hechten steeds meer belang aan gezond en
voorjaar zijn onderdeel van de
duurzaam geproduceerd voedsel. Maatschappelijke organisaties
modernisering van de coöperatie.
die eenzijdig het milieu of dierenwelzijn voorop stellen, hebben
Een vernieuwing die voortvloeit
veel invloed en ook de machtige supermarkten spelen daarop
uit de nieuwe strategie ‘Better
in. Juist daarom is het belangrijk om de boerenstem te laten
Together’ die Agrifirm een jaar
horen in de markt. Tijssens: “Je ziet een situatie ontstaan
geleden lanceerde. Tijssens
waarin verschillende partijen van alles van ons eisen, maar
en Arends zijn de voortrekkers.
eigenlijk nauwelijks een idee hebben waar ze het over hebben.
Tijssens is het gezicht voor de
Wij willen vanuit onze expertise het gesprek aangaan, zodat
externe, maatschappelijke
we realistische stappen kunnen zetten op basis van een goede
relaties. Arends verbindt de
onderbouwing. En zodat het verdienmodel van de boer in het oog
coöperatieve functie met de
wordt gehouden.” Dat brengt Agrifirm bijvoorbeeld in de praktijk
commerciële organisatie en de
met het project TopCrop, een initiatief van marktpartijen om
leden van Agrifirm. Tijssens:
samen het aanbod van vollegrondsgroenten te verduurzamen.
“Onze visie is bijdragen aan een verantwoorde voedselketen voor toekomstige generaties. Dat is ook precies wat onze leden drijft met hun bedrijf.
2. Maatschappelijk debat Vanuit de kennis en ervaring met de praktijk neemt Agrifirm
Zij verwachten van ons op de
als moderne coöperatie ook actief deel aan het maatschappelijk
eerste plaats goede producten
debat. Agrifirm sponsort bijvoorbeeld de debatserie It’s the food,
en deskundig advies. Maar als je
my friend. Leden van Agrifirm namen in dat kader onder andere
verder kijkt, is er veel meer nodig.
deel aan het debat ‘Kan de voedselproductie zonder chemie?
Dat is wat de coöperatie biedt.”
Een ander voorbeeld is het symposium over circulaire landbouw dat Agrifirm afgelopen juni organiseerde. “De buitenwereld praat over de landbouw in termen van problemen”, vindt Tijssens. “Wij willen niet worden gezien als onderdeel van het probleem. Wij willen uitleggen waarom de situatie is zoals hij is en we willen meedenken over de oplossing. Maar we willen ook de vraag op tafel leggen wie de rekening betaalt.” Zit de coöperatie dan niet op de stoel van de belangenbehartiger? Tijssens vindt van niet. “Wij redeneren altijd vanuit ons eigen kennisdomein. Wij zullen belangenbehartigers nooit in de weg lopen met een stellingname die haaks staat op hun standpunt.”
18
3. Boer en burger verbinden De derde rol is het faciliteren van de verbinding tussen boer en burger. “Onze leden voelen een kloof tussen boer en burger, en hebben het idee dat de burger weinig snapt van wat de boer doet en waarom. Maar andersom geldt ook! Daarom moeten we met elkaar in gesprek en doorvragen”, benadrukt Tijssens. “Als je elkaar begrijpt, blijken de verschillen helemaal niet
Rendement op lange termijn
zo groot. Uiteindelijk wil iedereen een betere wereld en een
De moderne coöperatieve
toekomstbestendige voedselproductie.”
onderneming blijft een bedrijf
Een voorbeeld is de organisatie van open dagen of excursies
met rendementsdoelstellingen.
op agrarische bedrijven. Agrifirm ontwikkelt een programma
De onderneming moet geld
om de ondernemers die hierin actief zijn te ondersteunen, met
verdienen om te kunnen
professionele informatiematerialen. De coöperatie investeert
investeren. Ontwikkelingen in
daarmee in het professionaliseren van PR-activiteiten van
de markt en de maatschappij
individuele leden. Dit heeft effect op de beeldvorming en daar
kunnen echter ten koste gaan
profiteren alle leden van. Een ander voorbeeld is de Dag van
van de omzet. “Denk bijvoorbeeld
de Akkerbouw en de bijbehorende campagne 'Mijn akker, jouw
aan de trend van minder voer per
voedingsbodem' (zie pagina 6). Agrifirm sponsorde de campagne
kg melk, vlees of ei en minder
en heeft actief meegewerkt aan de ontwikkeling.
meststoffen of gewasbeschermingsmiddelen per hectare of per ton opbrengst”, benoemt Arends. De coöperatie is volgens hem
4. Innovatie mogelijk maken Coöperatie Agrifirm ziet voor zichzelf ook een rol in het
bij uitstek geschikt om in dat spanningsveld te opereren.
aanjagen en financieel ondersteunen van initiatieven vanuit
“Als commercieel coöperatief
leden. Daarbij telt niet alleen het rendement en de bijdragen
bedrijf stellen we de klant
aan de kernactiviteiten van Agrifirm zelf, maar ook het bredere
centraal; het individuele rende-
boerenbelang. Tijssens noemt als voorbeeld het ondersteunen
ment voor de ondernemer op de
van nieuwe teelten. “Veel boeren willen ‘iets met nieuwe eiwitten’.
korte en middellange termijn.
Dat gaat veel verder dan de Nedersoja waar Agrifirm al bekend
Als coöperatie kijken we ook naar
om staat. Agrifirm heeft in het verleden telers wel eens afgeraden
het collectieve belang op de lange
om veldbonen te verbouwen vanwege de onzekere opbrengst,
termijn. Duurzaam economisch
maar in de huidige praktijk telt veel meer dan alleen de
perspectief creëren. Bijdragen
winstgevendheid van een teelt. Telers zoeken naar verruiming
aan een maatschappelijk
van hun bouwplan, willen organische stof in de bodem en een
gewaardeerde sector waarin
meer natuurinclusieve bedrijfsvoering. Vanuit dat perspectief
ondernemers ruimte gegund
kunnen experimentele teelten aansluiten op een collectief
wordt. Je hebt dat collectief nodig
belang. Dan kan onze Ledenraad zeggen: steek er maar wat
om er uiteindelijk op individueel
geld in, al gaat dat ten koste van een stukje Ledenvoordeel.”
niveau beter van te worden.
Een ander voorbeeld is de ontwikkeling van emissiearme
Onze leden willen een gezond
stalsystemen, zoals de ZERO-stal (zie pagina 10).
bedrijf kunnen doorgeven aan de volgende generatie.”
19
j ng
Bram van der Vrande (11) UIT MILHEEZE
20
“Op het pluimvee-akkerbouwbedrijf van mijn
waarna we ze in doosjes doen. Alleen
ouders mag ik vaak allerlei klusjes doen. Op het
de mooie bewaren we. Eieren die vies
land, maar ook in de stallen. Dat vind ik erg leuk.
of kapot zijn gaan er tussenuit. Sommige
Ik help bijvoorbeeld mee als er nieuwe kippen komen
winkels uit de buurt komen de eieren zelf
of als ze naar de slacht gaan. Dan mag ik ze helpen
halen. Dan help ik met het inladen van de auto.
vangen. Ook het sorteren van de eieren is een leuk
Ik ben zelf ook gek op eieren. Het liefst gebakken,
klusje. We hebben 60.000 scharrelkippen en die
met een hele dooier. Of roerei. Dat maak ik zelf
leggen echt heel veel eieren! Meestal sorteren we
met een beetje melk, knoflook, zout en peper.
met z’n tweeën. Op de band worden ze gewogen,
Heerlijk!”
column
In mei van dit jaar publiceerden onderzoeksjournalist Geesje Rotgers en onderzoeker Jaap Hanekamp een inmiddels veel besproken rapport over het Nederlandse ammoniakbeleid. Rotgers legt uit waarom zij haar twijfels heeft bij de intenties van de overheid op dit gebied.
“Wil de overheid de stikstofdepositie wel weten?” Het Nederlandse mestbeleid is van een ongekende
aanwijzingen dat de landbouw te hoog wordt
complexiteit. Boeren en hun adviseurs zijn gefixeerd
aangeslagen voor stikstofschade aan de natuur en
op het zo handig mogelijk invullen van de rekentools
dat er met allerlei maatregelen veel ammoniak wordt
- de doelstellingen van het beleid zijn daardoor al
‘gereduceerd’ die er in werkelijkheid niet is.
jaren geleden naar de achtergrond geraakt. Op zich is het doel van het ammoniakbeleid
Als ik dit zeg, krijg ik van de autoriteiten als repliek
simpel: ervoor zorgen dat er niet teveel ammoniak,
dat de landbouw juist wordt gematst, dat de
en daarmee stikstof, op kwetsbare natuur terecht
werkelijke ammoniakuitstoot veel hoger ligt. Een
komt. Maar hoeveel ammoniak valt er eigenlijk
dreigement waar geen bewijs voor is, zolang de
op de natuur? Rekenmodel Aerius, gebruikt voor
depositie niet wordt gemeten. Ondertussen draait
het stikstofbeleid PAS, berekent dat tot achter de
de overheid naar believen aan de beleidsknoppen,
komma. Maar of die berekening klopt? Geen idee.
wetende dat het niet te controleren valt. Dat kan ook gunstig uitpakken. Nederland dreigde vorig jaar
Aerius is, tegen de wetenschappelijke regels in,
boven het Europese ammoniakplafond uit te komen,
niet gevalideerd met depositiemetingen. In de lucht
maar na wat niet te controleren gedraai aan de
wordt wel gemeten, maar wat in de lucht zit, valt nog
knoppen zat ons land er opeens weer onder. Of was
niet op de bodem. Depositiemetingen zijn enorm
men bang dat overschrijding van het plafond tot nog
kostbaar en ingewikkeld, stelt de Nederlandse
meer ophef zou leiden?
overheid resoluut. In het buitenland denkt men daar anders over, daar lukt het wel tegen acceptabele kosten de depositie te meten. Dat bij ons de
Geesje Rotgers
stikstofdepositie niet wordt gemeten heeft volgens
Onderzoeksjournalist wetenschap & beleid V-focus
mij een andere reden: Nederland wil dit niet weten. Stel dat metingen aantonen dat het stikstofbeleid niet klopt? Het V-focus researchteam heeft sterke
21
innovatie
De ontwikkeling van een nieuw merk varkensvlees 2007
De vraag naar meer dierenwelzijn neemt toe, net als de aandacht voor milieu en omgeving. Hoe vertaal je dit in een rendabel en haalbaar marktconcept? Smaak blijkt bepalend. Lupine in het voer heeft een grote invloed op de smaak van het vlees. Ook het ras is een van de smaakbepalende elementen.
Lupine
Kleinschalige proeven met houderijsystemen
Voerproeven samen met Agrifirm
Het vergunningstraject duurde jaren. Ook de financiering van een nieuw concept, waarvoor nog geen afzet is, is uitdagend. Een combinatie van subsidie, bank en diverse fondsen bood uitkomst.
Vergunning
Financiering
2018 Bouw
Afzet 22
Smaakproeven samen met een slager
Het Hamletz® houderijsysteem onderscheidt zich onder andere door meer leefruimte voor de varkens, vrijloopkraamhokken, een uitloop voor de dragende zeugen/vleesvarkens en de beschikbaarheid van stro. Het voldoet daarmee aan twee sterren volgens het Beter Leven keurmerk. Bovendien heeft Hamletz® een lage CO2 footprint.
Annechien ten Have Bouwde samen met haar man Menno en zoon Detmer de Dartelstal, de eerste vleesvarkensstal in Nederland met twee sterren volgens het Beter Leven keurmerk. Het is onderdeel van hun nieuwe varkensvleesmerk Hamletz®.
Hamletz® is ons levenswerk “Al meer dan tien jaar geleden gingen we, als één van de deelnemers aan Varkens in Comfort Class, op zoek naar de mogelijkheden voor een beter dierenwelzijn. We kwamen al snel tot de conclusie dat dat vraagt om een goed marktconcept. Om dat verder te brengen volgden we, samen met Harry de Groot van Agrifirm, het traject Het Nieuwe Veehouden. Daarbij keken we verder dan alleen welzijn, ook naar bijvoorbeeld milieu en omgeving. De sleutel tot de consument is echter smaak en we gingen aan de slag met lupine. Samen met onder andere Agrifirm en een slager ontwikkelden we het concept verder door tot een product dat zich echt onderscheidt op smaak. Al tijdens het traject zijn we aan de slag gegaan met het ontwerp- en vergunningstraject. De bouw is in verschillende fases verlopen; de eerste vrijloop kraamhokken bouwden we al in 2014, deze maand beginnen we met de nieuwe
Het Hamletz® vlees is vanaf volgende maand te koop bij supermarkten Boon, Deen, Hoogvliet, Plus en Poiesz. Als dit een succes blijkt, is de volgende stap om het concept verder op te schalen en andere varkenshouders te betrekken.
biggenstal. Dat geldt eigenlijk voor het hele traject, de fases liepen door elkaar, en we moesten regelmatig een stap terug doen. Het is echt dankzij de samenwerking met heel veel partijen, en dankzij een lange adem, dat het Hamletz® vlees nu binnenkort toch in de schappen ligt.”
5 vragen aan...
Gerben Smeenk, lid van de raad van commissarissen Agrifirm
“ De coöperatie jaagt vernieuwing aan” In juni heeft de Ledenraad melkveehouder Gerben Smeenk uit Makkinga (43) benoemd tot commissaris. Smeenk was tot dat moment lid van de Ledenraad voor district 10, Friesland. Zijn ambitie is de betrokkenheid van leden te vergroten. Het nieuwe RvC-lid beantwoordt 5 vragen. Waarom heeft u zich verkiesbaar gesteld?
Wat kan de coöperatie daarin betekenen?
“Ik zat 10 jaar in de ledenraad en in die periode
“Als boer ben je een eenling. De coöperatie heeft
heb ik de organisatie goed leren kennen en veel
de mogelijkheden om processen aan te jagen,
meer gevoel gekregen bij de waardevolle rol die de
bijvoorbeeld door groepen boeren te ondersteunen
coöperatie kan spelen in de huidige uitdagingen
of te investeren in projecten.”
in de agrarische sector. Ik voel me daar mede verantwoordelijk voor.”
Hoe doet Agrifirm dat? “Agrifirm doet dat vanuit haar missie, het
Wat zijn die uitdagingen?
bijdragen aan verantwoorde voedselketens voor
“Er is in onze maatschappij een vertekend beeld
toekomstige generaties. Op deze manier geven
ontstaan van de agrarische sector. Wij denken zelf
we richting aan alles wat we doen. Intern door te
dat we grote stappen zetten voor onze license to
zorgen voor relevante duurzame waarde op het
produce. Maar wat je ziet op internet, leest in de
erf en op de akker. En extern door actief deel te
krant of hoort op een verjaardag schetst een heel
nemen in maatschappelijke discussies en door
ander beeld. Daar hebben we last van.
in gesprek te gaan met overheden of NGO’s. Die
Daardoor missen we ook kansen, want juist in
verantwoordelijkheid moeten we met elkaar nemen.”
Nederland zijn we in staat efficiënt voedsel te produceren, met een lage milieudruk, weinig
Wat gaan we van Gerben Smeenk merken?
verspilling en een kleine footprint. Wij kunnen
“Ik wil als bestuurder zichtbaar en benaderbaar zijn.
voorlopers zijn in de wereld.”
Het uitdragen van de meerwaarde van de coöperatie is een uitdaging, want het gaat om zaken die je niet meteen terugziet in de prijs van een brok of meststof. Het staat of valt bij de betrokkenheid en loyaliteit van de leden. Zonder leden heb je geen coöperatie.“
24
over agrifirm
Jongeren en Coöperatie Tijdens een warme zomeravond kwamen zo’n 20 agrarische jongeren bij elkaar op het melkveebedrijf van maatschap Sinnige in Appelscha.
Agrifirm wint Environmental Respect Award
Onderwerp van gesprek: de nieuwe rol van de coöperatie Agrifirm en de uitdagingen die jonge agrarisch ondernemers in de praktijk
Sinds 1990 reikt Corteva
tegenkomen. De avond was het sluitstuk van in totaal 25 voorjaars-
Agriscience™ Environmental
bijeenkomsten waarin Agrifirm in gesprek ging met haar leden.
Respect Awards (ERA) uit aan retailers en gewasbescherming
Boerenbelang dienen
werpen die hem bezighouden.
distribiteurs voor hun bewezen
Hendrik Arends, directeur
Wietsma: “Ik hoop dat we de
milieubewustzijn. Agrifirm heeft
coöperatiezaken, is een van
sector dezelfde kant op krijgen
dit jaar voor de eerste keer mee-
de initiatiefnemers van de
en vanuit het gezamenlijke
gedaan en is Country Champion
bijeenkomsten. “Als coöperatie
belang denken. We moeten juist
geworden.
willen we meerwaarde aan
trots zijn op de verschillen die
onze leden bieden. Naast de
er zijn. Coöperatief ondernemen
sectorbijeenkomsten hebben
betekent voor mij verbinding
we een aantal bijeenkomsten
tussen boeren, transparant
voor jongeren georganiseerd”,
werken en binnen de coöperatie
vertelt Arends. “De mening van
en naar de maatschappij de trots
jonge agrarisch ondernemers
op onze mooie sector uitdragen.”
Eerlijk zaken doen
gaat ondernemen in een tijd
Van onderwerp tot concreet
Eerlijk zaken doen staat bij Agrifirm
met grote economische en
projectvoorstel
hoog in het vaandel. Daarvoor is
maatschappelijke uitdagingen
Nu de inventarisatie is afgerond,
het belangrijk dat medewerkers
zoals klimaat, biodiversiteit,
start de volgende fase. Arends:
weten hoe ze om moeten gaan met
financiering van bedrijfs-
“De leden hebben veel onder-
ethische vragen in het dagelijkse
overname en maatschappelijke
werpen aangedragen. De
contact met klanten, leveranciers
waardering."
onderwerpen hebben we
of collega’s. In een speciale
geclusterd tot 9 thema’s, die
‘gedragscode’ is beschreven hoe
Neuzen dezelfde kant op
uitgewerkt zijn in concrete
medewerkers van Agrifirm kunnen
Klaas Wietsma is een van de
projectvoorstellen. In september
zorgen dat ze altijd handelen in lijn
jonge leden die naar de bijeen-
biedt Agrifirm de voorstellen aan
met de kernwaarden van Agrifirm.
komst is gekomen. Samen
de Raad van Commissarissen en
In de afgelopen en komende
met zijn ouders heeft hij een
Ledenraad aan. Het is dus aan
maanden worden medewerkers
melkveebedrijf in Ouwsterhaule
de leden om te bepalen welke
getraind hoe ze met deze gedrags-
met 120 melkkoeien. Fosfaat-
projecten de coöperatie vanaf
code om moeten gaan.
rechten en de groei van zonne-
2019 gaat ondersteunen met
weides zijn enkele van de onder-
budget en menskracht.”
doet ertoe. Juist deze groep
25
over agrifirm Cursus jongveesignalen voor specialisten
Werken aan herstel van biodiversiteit in Nederland
‘Continue verbetering van dierenwelzijn’ is één van de thema’s vanuit De Duurzame Zuivelketen, een samen-
Een brede coalitie van wetenschappers, natuurorganisaties en
werking tussen zuivel-ondernemingen
partijen uit de agrarische sector in Nederland maakt zich zorgen
en melkveehouders. Vanuit dit
over de afname van biodiversiteit. Samen werken ze aan een
Nederlandse programma krijgen vee-
Deltaplan Biodiversiteitsherstel, waar ze na de zomer rucht-
houders van onder andere zuivel-
baarheid aan willen geven. Agrifirm is een van de kwartier-
onderneming FrieslandCampina de
makers van het Deltaplan omdat ‘we willen bijdragen aan
mogelijkheid om een online training te
oplossingen die integraal in te passen zijn in het boerenbedrijf.’
volgen op het gebied van jongveeopfok. Deze training ‘Jongveesignalen’ helpt
Meten is weten, weten is sturen
de eigen opfok gestructureerd te
Het Deltaplan Biodiversiteitsherstel richt zich op alle grond-
bekijken én te verbeteren, wat bij-
gebruikers in Nederland: landbouw, natuur en openbare ruimten.
draagt aan minder kalversterfte. Onze
Ruud Tijssens, Group Director Public & Cooperative Affairs van
specialisten Jongvee zijn ook dagelijks
Agrifirm, is betrokken bij het Deltaplan. “Het is voor het eerst dat
samen met onze veehouders bezig
ecologen, ngo’s en agrarische sector samen nadenken over een
om de jongveeopfok te verbeteren.
integrale aanpak. ‘Meten is weten, weten is sturen’ is het motto van
Om te zorgen dat erfbetreders hierbij
het initiatief. Een goede aanpak die duidelijkheid moet gaan bieden
eenduidige en duidelijke adviezen
welke maatregelen bijdragen aan herstel van biodiversiteit. Oftewel:
hanteren, hebben specialisten van
hoeveel ‘kilo’s biodiversiteit’ dit oplevert. Maar ook hoe prestaties
Nutrifeed en Agrifirm daarom recent
maatschappelijk en financieel gewaardeerd kunnen worden.
dezelfde cursus Jongveesignalen
Vanuit Agrifirm brengen we onze visie en kennis over functionele
gevolgd. Naast het vooraf bekijken van
agrobiodiversiteit in.”
video’s van praktijksituaties bestaat de cursus uit een theorie- en praktijkdeel.
Integraal inpassen in boerenbedrijf
Een dag waarin het samen sparren en
Sieto van Houten, ondernemerscoach bij Agrifirm Exlan, is lid
delen van kennis centraal stond. Het
van de werkgroep Landbouw van het Deltaplan. “Als coöperatie
hele team ging naar het huis met het
willen we bijdragen aan oplossingen die integraal in te passen
diploma ‘Jongveesignalen’ op zak.
zijn in het boerenbedrijf. Het systeem gaat op de schop en vanuit onze kennis over de boerenpraktijk, denken we mee over de uitvoerbaarheid van maatregelen. Dit initiatief wil integrale en wetenschappelijk onderbouwde oplossingen ontwikkelen die succesvol bijdragen aan herstel van biodiversiteit, dus er zal niet één oplossingsrichting zijn.”
26
Agrifirm beklimt Alpe d’Huez Begin juni deden 19 klanten en collega’s van Agrifirm mee aan Alpe d’HuZes. Als onderdeel van het BIG Challenge team beklommen ze op één dag zo vaak mogelijk de beroemde
William van Zutphen
Alpe d’Huez om geld in te zamelen voor het KWF. Het Agrifirm team haalde €139.504,77 op, een mooie bijdrage aan het totaal van €11.230.804. Bollenteler Sam Meissen en Agrifirm-medewerker William van Zutphen fietsten mee in het Agrifirm team.
William van Zutphen, Health, Safety and Environment specialist bij Agrifirm “Het was mijn derde keer Alpe
Sam Meissen, bollenteler uit Venhuizen
d’HuZes, dus ik wist wat me te
“Op Facebook kwam ik een oproep van Agrifirm tegen. De sportieve
wachten stond. In mijn omgeving
uitdaging sprak mij meteen aan. Het doel wat er achter zit maakt
krijgen te veel mensen te maken
het helemaal fantastisch en hoewel ik best opzag tegen het
met kanker. Je staat machteloos,
inzamelen van sponsorgeld, besloot ik mee te doen. Na de eerste
maar met Alpe d’HuZes kan ik toch
trainingsbijeenkomst werd mijn vrouw Mireille ook enthousiast
iets betekenen. Bovendien weet
en zij heeft mee gelopen met Alpe d'HuZus. We zijn met zijn
ik als geen ander hoe belangrijk
drieën naar Frankrijk afgereisd: mijn zoon Bas heeft geholpen als
onderzoek is: mijn vrouw heeft niet
vrijwilliger. In de voorbereiding kwamen we regelmatig als team
behandelbare schildklierkanker.
bij elkaar om samen te trainen, zelfs in de Ardennen. Het was een
Het is mede dankzij onderzoek
geweldige groep en dat maakte de ervaring nog mooier. Eenmaal op
dat ze er nog is, en dat ze redelijk
de Alpe raak je al gauw met mensen in gesprek en hoor je heftige
kan functioneren. We zijn nu voor
verhalen over ieders ervaringen met kanker. Ik was blij dat mijn
het eerst met ons complete gezin
vrouw en ik dit samen deden. Op de dag zelf was het nat en koud.
mee geweest en daarnaast hadden
Uiteindelijk heb ik toch zes keer naar boven weten te fietsen en
we een heel mooi team. Het is
daarna zelfs de gezamenlijke klim nog mee gedaan. Zeven keer in totaal dus. Sam Meissen
fantastisch om zoiets samen met collega’s en klanten te kunnen doen.
Het was een fantastische
Zeker tijdens het trainingsweekend
ervaring en heel erg
in de Ardennen, waar velen ook met
indrukwekkend.”
familie waren, leer je elkaar goed kennen. De dag zelf was intens, en de stromende regen versterkte die beleving. Ik ben zes keer de berg op gefietst, en aan de zevende keer begonnen, maar toch gestopt vanwege de regen en de kou. Ik ben trots op wat we hebben bereikt, met ons gezin en met ons team.” 27
lef!
Wie? Agnes Lensing- van de Ven (38) Stap? Vertelde in de media openhartig over haar bedrijf.
Agnes Lensing-van de Ven
En verder?
Vertelde op tv over de financiële problemen op haar bedrijf
Boert dit jaar door, maar 2019 is nog een groot vraagteken.
“Toen presentatrice Yvon Jaspers me vroeg of ik in haar programma Onze Boerderij een openhartig kijkje achter de schermen van mijn melkveebedrijf in Gasselternijveen wilde geven, hoefde ik daar geen seconde over na te denken. Ik vond en vind nog steeds dat wij het perfecte plaatje hebben: een moderne melkveehouderij waar ik heel trots op ben. Onze financiering is afgestemd op 180 koeien, maar door het fosfaatrechtenstelsel hebben wij onze stal bij lange na niet vol kunnen zetten: er staan nu zo’n 100 koeien. Dit zorgt uiteraard voor financiële problemen. De aandacht die wij naar aanleiding van ons verhaal hierover in Onze Boerderij kregen, was overweldigend. De reacties waren voornamelijk positief: veel mensen gaven ons steunbetuigingen en ideeën om extra omzet te genereren. We kregen zelfs bloemen uit de Achterhoek en kinderkleding uit Amsterdam aangeboden. Van zoveel medeleven had ik nooit durven dromen. Collega-boeren spraken hun bewondering uit over het feit dat wij zo transparant waren. Ze waren blij dat wij durfden te vertellen hoe het echt zat. Tijdens de opnames van Onze Boerderij in februari zaten wij op een dieptepunt. Minister Schouten van Landbouw kon toen niets voor de knelgevallen doen, en dat is nog steeds zo. Omdat we inmiddels 66 koeien en ruim 40 stuks jongvee geruimd hebben en een gedeelte van onze grond verhuren voor akkerbouw, kunnen we dit jaar door. 2019 is nog steeds een groot vraagteken. Zonder financiële boost houden we het niet vol, maar mijn onderbuikgevoel zegt dat we blijven boeren. De vraag is alleen in welke vorm.”