Περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία / Σεπτέμβριος 2023 by agrotypos

ΜΗΝΙΑΊΟ περ ιοδ ικό

του ΑγροΤύπου για τον

αγρότη!

ΤΕΥΧΟΣ 07 | ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2023 | agrotypos.gr

ΤΙΜΗ

1,50€

ΣΥΚΙΆ

Νέα θανατηφόρος ασθένεια

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΙΤΗΡΑ

ΨΕΥΔΌΚΟΚΚΟΙ ΕΠΑΝΕΜΦΆΝΙΣΗ

ΤΙ ΣΥΜΒΑΊΝΕΙ ΜΕ ΤΙΣ ΤΙΜΈΣ ;

Τεύχος 07/2023, Σεπτέμβριος

ΑγροΤύπος

σε Ροδακινιά και Λωτό

ΑΣΙΑΤΙΚΉ ΒΡΩΜΟΎΣΑ Ήρθε Ελλάδα και απειλεί

ΕΠΊΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΦΩΤΙΆΣ

ΠΡΟΤΕΙΝΌΜΕΝΕΣ ΠΟΙΚΙΛΊΕΣ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΉ ΛΊΠΑΝΣΗ

ΣΤΗΝ ΠΟΙΌΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΔΆΦΟΥΣ

ΒΙΟΔΙΕΓΕΡΤΙΚΈΣ ΟΥΣΊΕΣ ΑΠΌ ΦΎΚΙΑ ΚΑΙ ΨΆΡΙΑ

ΔΙΑΤΡΟΦΉ ΠΡΟΒΆΤΩΝ

ΠΡΟΦΥΤΡΩΤΙΚΉ ΖΙΖΑΝΙΟΚΤΟΝΊΑ

Γεωργία - ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ

ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΚΕΤΌ

• Farmvent: Η start up που διεκδικεί αγορές σε Ολλανδία

και Βέλγιο • Αμειψισπορά και χλωρά λίπανση, αναγκαίες για το έδαφος • Βιοδιεγέρτες, το μέλλον της γεωργίας • Βελτίωση ντόπιων ποικιλιών ντομάτας

Η επιστήμη πιο κοντά στην πράξη

• Η εκτροφή καραβίδας γλυκού νερού • Πάχυνση αρνιών και κατσικιών με χρήση υποπροϊόντων φυτικής παραγωγής

• Δυναμικός διεγέρτης ρίζας και φυτών • Νέα ανερχόμενη δύναμη στον κλάδο των ζωοτροφών

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

18 ΤΕΧΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ISSN 1105-2465, Κωδικός: 013155 Ιδιοκτησία: ΑγροΤύπος ΑΕ Β. Ηπείρου 31, 151 25 Μαρούσι Τηλ. 210-6142550 & 8064002 Fax 210-6125141 www.agrotypos.gr E-mail: advert@agrotypos.gr

Τεύχος 07/2023 Σεπτέμβριος

ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ - ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ: Γ. Γιαννοπολίτη georgia@agrotypos.gr Έ. Χυδεριώτου public@agrotypos.gr ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ: Ν.Κ. Γιαννοπολίτης advert@agrotypos.gr ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: advert@agrotypos.gr info@agrotypos.gr Σ. Παϊσιάδης και εξωτερικοί συνεργάτες ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΑ, ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ - DTP: Π.Κ. Γιαννοπολίτη ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ, ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: Μ. Κατσίκη sales@agrotypos.gr ΕΚΤΥΠΩΣΗ, ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: PressiousArvanitidis Απαγορεύεται κάθε αναδημοσίευση κειμένου ή φωτογραφιών χωρίς τη γραπτή άδεια του Εκδότη. Τα επώνυμα άρθρα εκφράζουν τις απόψεις των συγγραφέων και όχι απαραίτητα και των υπευθύνων του περιοδικού.

Agriculture CROP & ANIMAL HUSBANDRY

ISSN 1105-2465, Code: 3155 The Greek Review of Science, Technology and Business in Agriculture V. Epirou 31, 151 25 Maroussi, Greece Tel. +302106142550 & +302108064002, Fax. +302106125141 www.agrotypos.com ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ Γεωτεχνικοί - αγρότες 36€ Δημ. Oργανισμοί, βιβλιοθήκες, επιχειρήσεις 80€ Κύπρος 100€ Τράπεζα Πειραιώς: 6853.126196.509 GR 12.0171.8530.0068.5312.6196.509 Τράπεζα Eurobank: 0284.02 0010 9734 GR 020 260 284 00000 40 200 109 734 Τράπεζα Εθνική: 72500.222.178 GR 800.110.7250.0000.72500 222.178 Πού βρίσκω το περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία; 1. Στα περίπτερα το τελευταίο Σάββατο κάθε μήνα με 1,50€ 2. Στη διεύθυνσή μου, κάθε μήνα, με ετήσια συνδρομή 36€ 3. Στο agrotypos.shop με ετήσια ηλεκτρονική συνδρομή 14,99€ Τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα να χρησιμοποιούνται με ασφαλή τρόπο. Να διαβάζετε πάντα την ετικέτα και τις πληροφορίες σχετικά με το προϊόν πριν από τη χρήση του, καθώς και τις προειδοποιητικές φράσεις και σύμβολα.

ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΑγροΠαρατυπίες Μικρά & Ενδιαφέροντα

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Η εκτροφή καραβίδας γλυκού νερού, δυνατότητες και προοπτικές (Π. Πανταζής) 12 Farmvent η μίνι κάθετη φάρμα με ελληνική υπογραφή. Η start up από δύο φοιτητές διεκδικεί αγορές στην Ολλανδία και το Βέλγιο 14 Επίδραση της φωτιάς στην ποιότητα του εδάφους της αγροτικής γης (Ε. Ευαγγέλου) 18 Βιοδιεγέρτες: Το μέλλον μιας έξυπνης γεωργίας (Δ. Δρόλιας) 24 Βιολογικές καλλιέργειες με υπολείμματα μπλε οργανισμών. Βιοδιεγερτικές ουσίες φυκιών και ψαριών (Α. Σαρίφογλου, Σ. Μάτσια) 26 Δυναμικός διεγέρτης ρίζας και φυτών (Στ. Κατερίνης) 30

ΚΗΠΕΥΤΙΚΑ Μοριακή βελτίωση παραδοσιακών ποικιλιών ντομάτας (Π. Καλαϊτζής, Μ. Ιακωβίδης, Π. Γεμελιάρη, Μ. Σαμπαθιανάκη, Ηλ. Αυδίκος, Αθ. Μαυρομάτης, Απ. Καλύβας) 32

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ Μεταχρωματικό έλκος της συκιάς, μια νέα θανατηφόρος ασθένεια (Ασ. Σμαρλαμάκη, Ν. Σουλιώτη) 34 Ωοπαρασιτοειδή της καφέ ασιατικής βρωμούσας στην Ελλάδα (Στ. Ανδρεάδης, Εμ. Ναβροζίδης, Ν. Γκογκολασβίλι) 38 Ψευδόκοκκοι, μια επανεμφανιζόμενη σοβαρή απειλή στις καλλιέργειες της ροδακινιάς και του λωτού, βιολογία και αντιμετώπιση (Σ. Παστόπουλος, Κ. Καζαντζής) 42

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ Η αναγκαιότητα της αμειψισποράς και της χλωράς λίπανσης στην παραγωγικότητα των καλλιεργειών και τη διατήρηση της γονιμότητας των εδαφών ( Δ. Βλαχοστέργιος) 48 Η ορθολογική λίπανση των χειμερινών σιτηρών (Φ. Γιαννακοπούλου, Α. Κατσουλιέρη, Η. Δημάκη) 52 Προφυτρωτική ζιζανιοκτονία χειμερινών σιτηρών (Η. Τραυλός, Ι. Γαζούλης, Π. Κανάτας, Ν. Αντωνόπουλος) 54 Σκληρό σιτάρι: Πρέπει να πουλάς στο σωστό timing, οι Τούρκοι έκαναν φέτος παιχνίδι με εξαγωγές 58 Προτεινόμενες ποικιλίες σκληρού σιταριού από εταιρείες 63

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ Διατροφή προβάτων κατά την προετοιμασία των τοκετών (Τ. Σαββά) 66 Νέα ανερχόμενη δύναμη στον κλάδο των ζωοτροφών (Θ. Φώτου) 69 Πάχυνση αρνιών και κατσικιών με χρήση υποπροϊόντων της φυτικής παραγωγής με βιοενεργό δράση και αρωματικών φυτών (Α. Στεφανάκης, Ν. Βουτζουράκης, Ελ. Στεφανάκης, Π. Λίγδα, Β. Καντζούρα, Σμ. Σωτηράκη) 70

Σκάναρε με την ταμπλέτα ή το κινητό σου το qrcode για να επισκεφθείς το ανανεωμένο agrotypos.gr Αγγλική έκδοση: agrotypos.com Φυτοπροστατευτικά: fytofarmaka.net Ηλεκτρονικό κατάστημα: agrotypos.shop

04 06

facebook.com/agrotypos

ΑΓΡΟ

Παρατυπίες

Σεπτέμβριος ο μήνας της τουρκικής ντομάτας Από 1 μέχρι τις 20 Σεπτεμβρίου η χώρα μας έκανε εισαγωγές ντομάτας από Τουρκία που έφτασαν στους 4.000 τόνους. Μιλάμε για τετραπλασιασμό των εισαγωγών, αφού σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, τον Σεπτέμβριο του 2022 η χώρα μας είχε εισάγει μόλις 1.000 τόνους. Γιατί ξεμείναμε από ντομάτες; Γιατί η κυβέρνηση δεν λύνει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι παραγωγοί. Το θέμα του ενεργειακού κόστους είναι γνωστό εδώ και δύο χρόνια αλλά τίποτα δεν έχει γίνει για στήριξη των μονάδων. Επίσης οι παραγωγοί θερμοκηπιακών κηπευτικών ζητούν λύση στο πρόβλημα των εργατών γης. Ούτε για αυτό έχει ασχοληθεί η κυβέρνηση. Η έλλειψη εργατών έχει φέρει αύξηση στα ημερομίσθια και αυτό σε συνδυασμό με την αύξηση του κόστους καλλιέργειας έχει φέρει σοβαρά προβλήματα στην βιωσιμότητα των θερμοκηπίων. Η Τουρκία παράγει και εξάγει με ανταγωνιστικές τιμές. Βέβαια δεν έχει και την «θηλιά» των απαγορευμένων φυτοφαρμάκων, που έχουν οι Έλληνες παραγωγοί. Όμως έχουμε την απορία ελέγχους κάνει η κυβέρνηση στις πύλες εισόδου της χώρας; Έχει χρέος να κάνει για την προστασία των Ελλήνων καταναλωτών. Γνωρίζουμε καλά ότι η γειτονική χώρα έχει «παράδοση» σε προϊόντα που εξάγει με αυξημένα υπολείμματα, κάτι που γνωρίζουν καλά οι τελωνειακές αρχές της Βουλγαρίας.

4 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Μείωση τιμών στα τρόφιμα 5% … και σωθήκαμε Ο υπουργός Ανάπτυξης, Κώστας Σκρέκας, ανακοίνωσε μέτρα για την προστασία των καταναλωτών. Όπως είπε, σε συνέντευξη τύπου που έδωσε, «η ακρίβεια είναι αυτή τη στιγμή το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η ελληνική οικογένεια». Συμφωνούμε με τον υπουργό ότι είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Πάμε να δούμε το πρώτο μέτρο: «Εξασφαλίζουμε μόνιμη μείωση τιμής στο ράφι με ειδική σήμανση. Με ειδική πινακίδα αναδεικνύουμε στο ράφι των σούπερ μάρκετ τα προϊόντα, στα οποία οι προμηθευτές θα προχωρούν σε μείωση κατά τουλάχιστον 5% στην τιμή, για χρονικό διάστημα κατ’ ελάχιστον 6 μηνών». Δηλαδή αυτή την εποχή οι τιμές σε όλα τα προϊόντα έχουν φτάσει ταβάνι και θα βάλουν … ταμπελάκι σε αυτά που θα έχουν μείωση 5% για έξι μήνες. Κάπου τα μπέρδεψαν εκεί στο υπουργείο, σιγά την έκπτωση της τιμής. Kαι θα σωθεί ο καταναλωτής με τόσο μικρή έκπτωση; Το άλλο μέτρο αφορά τη διαφάνεια στις τιμές για τα οπωροκηπευτικά. Τα σούπερ μάρκετ με ετήσιο κύκλο εργασιών άνω των 90.000.000 ευρώ θα υποχρεούνται να κοινοποιούν στο Υπουργείο Ανάπτυξης τις τιμές λιανικής στα βασικότερα φρούτα και λαχανικά. Οι τιμές θα αναρτώνται στον ιστότοπο e-katanalotis και θα δημοσιοποιούνται από το Υπουργείο Ανάπτυξης για την ενημέρωση των καταναλωτών. Δεν ανακοίνωσε πρόστιμα όμως ο υπουργός για όσα σούπερ μάρκετ δεν το κάνουν. Πως θα γίνει υποχρεωτικό ένα μέτρο αν δεν υπάρξουν αποτρεπτικά πρόστιμα; Οι Ισπανοί κάνουν προβλέψεις πριν την συγκομιδή Το Υπουργείο Γεωργίας, Αλιείας και Τροφίμων της Ισπανίας (MAPA) ανακοίνωσε τις επίσημες προβλέψεις του για την παραγωγή εσπεριδοειδών της χώρας το 2023/2024. Το ισπανικό υπουργείο παρέδωσε τις προβλέψεις και τα στοιχεία της παραγωγής στους αρμόδιους κλαδικούς φορείς πριν την έναρξη της συγκομιδής για να ξεκινήσουν οι διαπραγματεύσεις των τιμών. Τελικά εκεί στην Μαδρίτη έχουν οργάνωση. Κάνουν προβλέψεις παραγωγής πριν την συγκομιδή και καλούν τους κλαδικούς φορείς να ξεκινήσουν διαπραγμάτευση τιμών. Πράγματα οργανωμένα και πολιτισμένα. Θυμίζουμε ότι η Ισπανία είναι πρώτη παραγωγός χώρα εσπεριδοειδών στην ΕΕ και έκτη στον κόσμο, ενώ η αξία των εξαγωγών ισπανικών εσπεριδοειδών αγγίζει τα 3,3 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως, γεγονός που καθιστά την Ισπανία κορυφαία χώρα εμπορίας νωπών εσπεριδοειδών στον κόσμο. Ας πάρουμε κάποια μαθήματα και εδώ.

ΦΠΑ και προσμίξεις απειλούν το ελαιόλαδο Όλοι μιλάνε για τις υψηλές τιμές του ελαιολάδου στη λιανική αγορά και προβλέπουν πόσο θα φτάσει η τιμή του στο ράφι. Το ελληνικό κράτος όμως παραμένει απλός παρατηρητής. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι σύμφωνα με το ρεπορτάζ, η Ελλάδα έχει τον υψηλότερο ΦΠΑ μεταξύ των ελαιοπαραγωγικών χωρών της ΕΕ. Συγκεκριμένα η χώρα μας έχει ΦΠΑ στο ελαιόλαδο 13%, όταν η Γαλλία έχει 5,5%, η Ισπανία 5%, η Ιταλία 4% και η Πορτογαλία 0%. Την μείωση του ΦΠΑ στο ελαιόλαδο η Ελλάδα έπρεπε να την είχε πάρει εδώ και μήνες. Επίσης υπάρχει ο κίνδυνος από τις προσμείξεις του ελαιολάδου με σπορέλαια. Κανένα μέτρο δεν έχει πάρει η χώρα μας για αυτόν τον κίνδυνο αδιαφορώντας εντελώς για τους Έλληνες καταναλωτές. Θυμίζει ο ΑγροΤύπος ότι μόνο οι ελαιοπαραγωγικές χώρες στην ΕΕ έχουν επιβάλλει απαγορεύσεις στην ανάμειξη του ελαιολάδου με σπορέλαια (ηλιέλαιο, αραβοσιτέλαιο κ.α.) με στόχο να προστατέψουν την εγχώρια παραγωγή τους. Η γειτονική όμως Βουλγαρία, που έχει μεγάλες ποσότητες ηλιέλαιο, έχει τη δυνατότητα να το αναμειγνύει με ελαιόλαδο και στην συνέχεια να το επανεξάγει στη χώρα μας σαν έξτρα παρθένο ελαιόλαδο. Ποιος θα το ελέγξει; Το ίδιο μπορεί να κάνει και οποιαδήποτε χώρα της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Τα χρήματα της βοήθειας τα αφαίρεσαν από άλλα ταμεία Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, ανακοίνωσε ότι η Ευρώπη στέλνει 2,25 δισεκατομμύρια ευρώ στην Ελλάδα, η οποία επλήγη από τις καταστροφικές πλημμύρες. Τα χρήματα όμως αυτά δεν «χαρίστηκαν» στην Ελλάδα από κάποιο ευρωπαϊκό ταμείο, όπως έγινε με την Σλοβενία. Στην Ελλάδα το μεγαλύτερο μέρος των συγκεκριμένων χρημάτων θα έμπαινε έτσι και αλλιώς στα ταμεία της χώρας μας ή θα τα χρησιμοποιούσε για άλλους λόγους. Συγκεκριμένα τα κονδύλια για την Ελλάδα θα προέρχονται από τρία χρηματοδοτικά εργαλεία: 1) Τα κονδύλια του ΕΣΠΑ 2014-2020 που δεν θα μπορούσαν να απορροφηθούν για άλλους σκοπούς και θα διατεθούν έως τις 31/12/2023 (υπολογίζεται ύψους 250 εκατ. ευρώ), 2) Την εκ νέου αναθεώρηση του Ταμείου Ανάκαμψης με συμπερίληψη έργων ύψους 500 εκατ. ευρώ προς αποκατάσταση υποδομών και 3) Το νέο ΕΣΠΑ 2021-2027 με επιλέξιμα έργα ύψους 1,5 δισ. ευρώ που θα διατεθούν τα αμέσως επόμενα έτη. Τα χρήματα που θα δοθούν από το αποθεματικό της ΕΕ στην χώρα μας θα είναι 25 εκατ. ευρώ του 2023 και ακόμη 25 εκατ. ευρώ για το 2024. Δηλαδή η λεγόμενη «ευρωπαϊκή βοήθεια» στην χώρα μας περιορίζεται στα 50 εκατ. ευρώ. 

Απόψεις σε κρίσιμα θέματα...

10|22 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 5

ΜΙΚΡΑ & ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ

Μέτρα προστασίας και διαχείρισης στις πλημμυρισμένες περιοχές

Στήριξη ντόπιων ποικιλιών ζητούν οι οινοποιοί

Συνάντηση είχε ο υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Λευτέρης Αυγενάκης, με τον Σύνδεσμο Ελληνικού Οίνου (ΣΕΟ) και την Ένωση Οινοποιών Βορείου Ελλάδας. Όπως τονίστηκε από τους οινοποιούς, στην Ελλάδα υπάρχουν πολλές οικογενειακές οινοποιητικές επιχειρήσεις που συμβάλλουν στην ανάπτυξη του οινο-τουρισμού, ενισχύοντας τις τοπικές οικονομίες στην ελληνική περιφέρεια. Σήμερα ενεργά είναι περίπου 1.400 οινοποιεία στην χώρα. Ο ελληνικός αμπελώνας είναι περίπου 600.000 στρέμματα και επικεντρώνεται στην ποιοτική και όχι στην εντατική παραγωγή. Με την καλλιέργεια αμπελώνων ασχολούνται περίπου 160.000 οικογένειες. Το σημαντικότερο πλεονέκτημα του ελληνικού οίνου, σύμφωνα με τον πρόεδρο του ΣΕΟ κ. Γιάννη Βογιατζή, είναι οι γηγενείς ποικιλίες. Η ελληνική παραγωγή οίνου ανέρχεται στους 212.000 τόνους, η οποία εφέτος αναμένεται να μειωθεί κατά 30% λόγω μειωμένης παραγωγής εξ αιτίας του περονόσπορου. Στη συνάντηση εξετάσθηκαν τρόποι στήριξης της ελληνικής οινοπαραγωγής, μέσω του ΠΑΑ και του Ταμείου Ανάκαμψης, ενώ συζητήθηκε η επικαιροποίηση και επανασχεδιασμός του στρατηγικού σχεδίου προώθησης του ελληνικού οίνου στις διεθνείς αγορές.

6 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Σε κοινή ανακοίνωση που εξέδωσαν o ΕΣΥΦ (Ελληνικός Σύνδεσμος Φυτοπροστασίας), ο ΣΕΑΜΕ (Σύνδεσμος Επιχειρήσεων Απεντομώσεων Μυοκτονιών Ελλάδος), ο ΣΕΠΥ (Σύνδεσμος Επιχειρήσεων Πολλαπλασιαστικού Υλικού), ο ΣΕΣΣΠ (Σύλλογος Ελλήνων Σποροπαραγωγών & Σποροφύτων) και ο ΣΠΕΛ (Σύνδεσμος Παραγωγών & Εμπόρων Λιπασμάτων) αναφέρονται στα μέτρα προστασίας και διαχείρισης στις πλημμυρισμένες περιοχές. Εκφράζουμε την αμέριστη συμπαράστασή μας στους πληγέντες από τις πλημμύρες που σημειώθηκαν σε Μαγνησία, Λάρισα, Καρδίτσα και Τρίκαλα, εξαιτίας της πρόσφατης κακοκαιρίας Daniel. Πρωτόγνωρες οι συνθήκες που βιώνει η χώρα μας, με ανυπολόγιστες καταστροφές και κινδύνους για τη Δημόσια Υγεία, σε περιοχές με πολύ υψηλή γεωργική παραγωγή. Εκτιμούμε ότι στην τρέχουσα φάση είναι αναγκαία και η λήψη όλων των απαραίτητων μέτρων προστασίας των εμπλεκόμενων για τη συλλογή και απομάκρυνση των φυτοπροστατευτικών, των βιοκτόνων, των λιπασμάτων και του πολλαπλασιαστικού υλικού από τις πλημμυρισμένες περιοχές. Ειδικότερα, είναι απαραίτητη η χρήση των μέσων ατομικής προστασίας (γάντια νιτριλίου, φόρμα μιας χρήσης, μάσκες), τα οποία αναγράφονται και στα τεχνικά δελτία ασφαλείας φυτοπροστατευτικών και βιοκτόνων. Η συλλογή, η μεταφορά και η τελική διάθεση των συλλεχθέντων χημικών πρέπει να γίνει σε αδειοδοτημένους αποδέκτες (φορείς διαχείρισης αποβλήτων), σύμφωνα με τους όρους και τις προϋποθέσεις που ορίζει η ελληνική νομοθεσία. Ενδεχόμενη διασπορά τους στο περιβάλλον θα αποτελέσει κίνδυνο για τους ανθρώπους, τα ζώα και το περιβάλλον. Τονίζεται ότι σε περίπτωση όπου εντός κτιρίου υπάρχει εκτεθειμένο χημικό υψηλής τοξικότητας (π.χ. εντομοκτόνο) ή εύφλεκτο, πρέπει να ενημερωθεί η Πυροσβεστική Υπηρεσία και οι αρμόδιες αρχές, πριν την είσοδο των ενδιαφερομένων σε αυτό. Ειδικά για υλικά τα οποία είναι πολύ τοξικά ή απαγορεύεται να έρθουν σε επαφή με το νερό (π.χ. φωσφίνη), πρέπει να υπάρχει ειδική ενημέρωση όλων των εμπλεκόμενων σχετικά με τον τρόπο συλλογής, μεταφοράς και διάθεσης τους. Ο ΕΣΥΦ, ο ΣΕΑΜΕ, ο ΣΕΠΥ, ο ΣΕΣΣΠ και ο ΣΠΕΛ στις δύσκολες αυτές στιγμές προχωρούν στη δωρεά μέσων ατομικής προστασίας και απολυμαντικά συνολικής αξίας 5.000 ευρώ για την ασφάλεια των ανθρώπων που δίνουν τις μάχες στις πληγείσες περιοχές.

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 7

ΜΙΚΡΑ & ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ

Η Syngenta Hellas κοντά στις πληγείσες περιοχές της Θεσσαλίας

Σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς για όλη τη Θεσσαλία, η αλληλεγγύη και η συμπαράσταση είναι οι μόνες λέξεις με τις οποίες ταυτιζόμαστε όλοι μας στη SYNGENTA, καθώς παρακολουθούμε συγκλονισμένοι τη μεγάλη καταστροφή. Η Syngenta Hellas παρέδωσε σήμερα ένα φορτίο 16.000 φιαλών νερού στην Περιφέρεια Θεσσαλίας προς διανομή στις πληγείσες περιοχές, ενώ ήδη δρομολογούμε την αποστολή ειδικών σετ προσωπικής υγιεινής με γάντια, μάσκες, φόρμες κ.λπ. για την προστασία των πληγέντων. Η υποστήριξη σε βασικά αγαθά είναι το πρώτιστο μέλημά μας, μαζί με την αμέριστη συμπαράσταση όλου του προσωπικού της SYNGENTA που αυτοβούλως έχει ήδη κινητοποιηθεί για μια τρίτη αποστολή με είδη πρώτης ανάγκης. Κατά τη διάρκεια της παράδοσης παρευρέθηκαν εκ μέρους της περιφέρειας Θεσσαλίας, ο κ. Δημήτρης Σταυρίδης, Αναπληρωτής Διευθυντής της ΔΑΟΚ Λάρισας, ο κ. Βασίλης Καπετάνος, Υπεύθυνος Πωλήσεων Ν. Λάρισας & Γρεβενών της Syngenta Hellas, ο κ. Απόστολος Μπίλλης, Αντιπεριφερειάρχης πρωτογενούς τομέα και η κ. Ιωάννα Οικονόμου, Υπεύθυνη Συντονιστικού Κέντρου Θεσσαλίας.

8 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Συνεταιρισμοί στο πλευρό των Θεσσαλών κτηνοτρόφων

Συνεταιρισμοί από όλη τη χώρα συγκεντρώνουν και μεταφέρουν ζωοτροφές σε κτηνοτρόφους της Θεσσαλίας για να μπορέσουν να ταΐσουν τα ζώα τους. Ο Αγροτικός Γαλακτοκομικός Συνεταιρισμός Καλαβρύτων, έστειλε ζωοτροφές σε κτηνοτρόφους της Θεσσαλίας που επλήγησαν από την πρόσφατη σφοδρή κακοκαιρία. Σύμφωνα με ανακοίνωση που εξέδωσε ο Συνεταιρισμός, το Διοικητικό Συμβούλιο, δείχνοντας άμεσα την ευαισθησία του προς τους πληγέντες κτηνοτρόφους από τις καταστροφικές πλημμύρες, αποφάσισε ομόφωνα και προχώρησε σε αποστολή του πρώτου φορτίου μιγμάτων ζωοτροφών 25.000 κιλών, το οποίο παραδόθηκε στον Αγροτικό Συνεταιρισμό Επαρχίας Φαρσάλων «Ο ΕΝΙΠΕΑΣ», ενώ αναμένονται και άλλα φορτία ζωοτροφών. Επίσης ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα της ΕΘΕΑΣ ο Αγροτικός Κτηνοτροφικός Συνεταιρισμός Κρέατος Ελευθέρας Βοσκής «Ελληνικός Μόσχος», έδειξε έμπρακτα τη στήριξή του προς τους πληγέντες αγρότες και κτηνοτρόφους της Θεσσαλίας. Ήδη απέστειλε το πρώτο φορτίο με κριθάρι στις περιοχές Αμπελώνα και Φαρκαδόνα, συνδράμοντας στη βοήθεια των πληγέντων.

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 9

ΜΙΚΡΑ & ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ

Εξάμηνη παράταση για αντιχαλαζικά

Ο ΕΛΓΑ αποφάσισε τη χορήγηση εξάμηνης παράτασης για την υποβολή της πρώτης αίτησης πληρωμής της Δράσης 5.1.1 (αντιχαλαζικά). Συγκεκριμένα το ΔΣ του Οργανισμού αποφάσισε, λόγω των πρόσφατων καταστροφικών φαινομένων (πυρκαγιά Έβρο, θεομηνία Θεσσαλίας), να δώσει παράταση, μέχρι τις 12/4/2024, στη Δράση 5.1.1. «Επενδύσεις σε προληπτικές δράσεις που αποσκοπούν σε μείωση των επιπτώσεων στο φυτικό κεφάλαιο (ιδιωτικές παρεμβάσεις)» του Υπομέτρου 5.1 μετά από αίτημα που κατέθεσε το ΓΕΩΤΕΕ Παράρτημα Ανατολικής Μακεδονίας. Όπως αναφέρει ο πρόεδρος του ΓΕΩΤΕΕ Ανατολικής Μακεδονίας κ. Ζαφείρης Μυστακίδης, «επειδή καθυστέρησε η αξιολόγηση των αιτήσεων αν δεν έδιναν παράταση θα κινδύνευε μεγάλος αριθμός παραγωγών, που είχαν κάνει την επένδυση, να απενταχθούν από το πρόγραμμα. Τελικά δόθηκε η παράταση που ζητήσαμε».

Μείωση αποθεμάτων στο βαμβάκι

Τις προβλέψεις για το βαμβάκι το 2023/2024 δημοσιοποίησε το Υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ (USDA). Σύμφωνα με αυτές, η παγκόσμια παραγωγή αναμένεται να είναι μειωμένη σε σχέση με τις αρχικές προβλέψεις κατά 1,7 εκατομμύρια μπάλες. Αυτό θα οφείλεται στη μειωμένη παραγωγή βαμβακιού που θα έχουν όπως φαίνεται οι ΗΠΑ, η Ινδία, η Ελλάδα, το Μεξικό και οι χώρες στη δυτική Αφρική, λόγω άσχημων καιρικών φαινομένων. Αντίθετα αυξημένη προβλέπεται να είναι η παραγωγή της Βραζιλίας. Το παγκόσμιο εμπόριο θα είναι μειωμένο κατά 600.000 μπάλες. Μειωμένες εισαγωγές, λόγω χαμηλής ζήτησης, θα έχουν το Μπαγκλαντές και το Βιετνάμ. Αύξηση κατά 550.000 μπάλες θα έχουν οι εξαγωγές για τη Βραζιλία. Τα τελικά αποθέματα εμφανίζονται κατά 1,6 εκατ. μπάλες μειωμένα τον Σεπτέμβριο και ανέρχονται σε 90 εκατομμύρια μπάλες. Η κατανάλωση στις ΗΠΑ αναμένεται να παραμείνει σταθερή από τον Αύγουστο μέχρι σήμερα αλλά αναμένεται να μειωθούν οι εξαγωγές (κατά 200.000 μπάλες) και τα αποθέματα (κατά 100.000 μπάλες). Η μέση τιμή στις ΗΠΑ προβλέπεται να κινηθεί στα επίπεδα των 80 σεντς ανά λίβρα.

Ευκαιρίες για εξαγωγές στο Ισραήλ

Μετά τα ακτινίδια, νέα προϊόντα της χώρας μας θα μπορούν να εξάγονται στην αγορά του Ισραήλ. Με έγγραφό της η Δ/νση Προστασίας Φυτικής παραγωγής του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων γνωστοποίησε ότι: «Οι Έλληνες εξαγωγείς φρέσκων καρπών τομάτας (Solanum lycopersicon), καρπουζιού (Citrullus lanatus) και κολοκυθιού (Cucurbita pepo), έχουν την δυνατότητα να εξάγουν τα ανωτέρω είδη στο Ισραήλ, από την Παρασκευή (15/9), σύμφωνα με τις επίσημες φυτοϋγειονομικές απαιτήσεις της χώρας. Όπως δήλωσε ο κ. Γεώργιος Πολυχρονάκης, Ειδικός Σύμβουλος του Συνδέσμου Εξαγωγέων Incofruit - Hellas, «οι υπηρεσίες φυτοϋγειονομικού ελέγχου κοινοποιούν υποχρεωτικά το πιστοποιητικό φυτοϋγείας και τα στοιχεία της αποστολής των καρπών τομάτας, καρπουζιού και κολοκυθιού, στην Δ/νση Προστασίας Φυτικής Παραγωγής - Τμήμα Φυτοϋγειονομικού Ελέγχου μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου πριν την αναχώρηση του φορτίου από τη χώρα μας».

10 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Προβλήματα σε Ινδία μειώνουν αποθέματα ρυζιού

Προβλήματα έχει η παραγωγή ρυζιού της Ινδίας κάτι που οδηγεί στην μείωση των αποθεμάτων της χώρας. Για να μην υπάρξουν ελλείψεις στην αγορά η ινδική κυβέρνηση αναγκάστηκε να επιβάλλει περιορισμούς στις εξαγωγές. Όπως τονίζει το USDA, η παραγωγή ρυζιού της Ινδίας για το 2023/2024 αναμένεται να είναι μειωμένη κατά 2 εκατομμύρια τόνους και να ανέλθει σε 132 εκατομμύρια. Αυτό οφείλεται στη ξηρασία τον Αύγουστο που επηρέασε αρνητικά την σοδειά. Όσον αφορά το παγκόσμιο εμπόριο προβλέπεται σε 52,2 εκατομμύρια τόνους (μειωμένο κατά 0,8 εκατομμύρια) καθώς οι μειωμένες εξαγωγές από την Ινδία αντισταθμίζονται μόνο εν μέρει από τις υψηλότερες εξαγωγές από την Ταϊλάνδη, το Βιετνάμ και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα προβλεπόμενα παγκόσμια αποθέματα, για το 2023/2024, αναμένεται να είναι 167,6 εκατομμύρια τόνοι, μειωμένα κατά 4,2 εκατομμύρια, με το μεγαλύτερο μέρος της μείωσης να προέρχεται από την Ινδία.

Κριθάρι, καλαμπόκι και βρώμη στον Καναδά

H Εθνική Στατιστική Υπηρεσία του Καναδά (StatsCan) σε έκθεση δημοσιοποίησε τις προβλέψεις της για την φετινή παραγωγή κριθαριού, καλαμποκιού και βρώμης. Αύξηση αναμένεται να έχει η παραγωγή καλαμποκιού στον Καναδά. Σε εθνικό επίπεδο η παραγωγή προβλέπεται να αυξηθεί, κατά 1,3%, σε 14,7 εκατομμύρια τόνους το 2023. Οι στρεμματικές αποδόσεις θα κυμανθούν στα 156,1 μπουσέλ ανά στρέμμα (-2,7%), ενώ η έκταση συγκομιδής ήταν υψηλότερη και ανήλθε στα 3,7 εκατομμύρια στρέμματα (+4,1 %). Οι χαμηλότερες αποδόσεις κριθαριού (-21,4% έως 55,3 μπουσέλ ανά στρέμμα) το 2023 - σε σύγκριση με το 2022 - προβλέπεται να αντισταθμίσουν την υψηλότερη έκταση συγκομιδής (+1,0% στα 6,6 εκατομμύρια στρέμματα). Ως αποτέλεσμα, η παραγωγή κριθαριού αναμένεται να μειωθεί, κατά 20,7% σε σχέση με πέρυσι και να ανέλθει σε 7,9 εκατομμύρια τόνους το 2023. Η παραγωγή βρώμης προβλέπεται να μειωθεί κατά 53,5% και να ανέλθει σε 2,4 εκατομμύρια τόνους, τη χαμηλότερη παραγωγή της τελευταίας δεκαετίας. Η μείωση οφείλεται στις λιγότερες εκτάσεις, κατά 40,9% (2 εκατομμύρια στρέμματα) αλλά και στις χαμηλότερες αποδόσεις, κατά 21,4%, σε 76,9 μπουσέλ ανά στρέμμα που είχαμε το 2023.

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 11

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΚΑΡΑΒΙΔΑ

Η ΕΚΤΡΟΦΉ ΚΑΡΑΒΊΔΑΣ ΓΛΥΚΟΎ ΝΕΡΟΎ Δυνατότητες και προοπτικές

Η καλλιέργεια καραβίδας γλυκού νερού θα μπορούσε να αποτελέσει μια παραγωγική δραστηριότητα στη χώρα μας. Το συγκεκριμένο άρθρο αναφέρεται στην εμπορική και διατροφική αξία της, στην τρέχουσα κατάσταση που υπάρχει στο εξωτερικό και στην Ελλάδα, καθώς και σε έρευνα για τις διατροφικές απαιτήσεις που έχει η καραβίδα. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Επιστημών Υγείας, Τμήμα Κτηνιατρικής, Εργαστήριο Ζωοτεχνίας & Διατροφής των Ζώων.

αγκοσμίως, απαντώνται περισσότερα από πεντακόσια διαφορετικά είδη καραβίδας γλυκού νερού [1], ενώ στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο απαντώνται πέντε ιθαγενή είδη και εννέα εισαχθέντα (μη-ιθαγενή) [2]. Η βιομηχανική επανάσταση στα μέσα του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα οδήγησε στην οξέωση των υδατοσυλλογών με αρνητική επίπτωση στην επιβίωση των ιθαγενών πληθυσμών και κύρια της Astacus astacus (Linnaeus 1758). Παράλληλα, η υπεραλίευση των φυσικών πληθυσμών αλλά και ο μύκητας Aphanomyces astaci (πανώλη των καραβίδων) οδήγησε στην περαιτέρω μείωση των ιθαγενών πληθυσμών και τον περιορισμό τους σε 20 από τις 53 Ελληνικές Περιφέρειες και σε απομονωμένα οικοσυστήματα τους [3, 4, 5]. Η ποσότητα καραβίδας γλυκού νερού στις ελληνικές ιχθυαγορές, έχει μειωθεί από τους 4.500-5.000 τόνους περίπου στους 1.000 τόνους ετησίως. Η ευρωπαϊκή αγορά καραβίδας

12 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

γλυκού νερού, παραμένει ελλειμματική σε επίπεδα 2.000-3.000 τόνων ετησίως, τα οποία εισάγονται από Ρωσία, Κίνα, Η.Π.Α, Τουρκία. Εμπορική & Διατροφική αξία Η καραβίδα γλυκού νερού είναι ένα καρκινοειδές το οποίο χαρακτηρίζεται από μέτρια δυνατότητα κάλυψης των διαιτητικών αναγκών του ανθρώπου σε σχέση με αυτή των ψαριών. Η καραβίδα γλυκού νερού προορίζεται περισσότερο για «ορεκτικό» (delicatessen) του «μερακλή – απαιτητικού» καταναλωτή ιχθυηρών, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι απουσιάζει από το πιάτο του μέσου Ευρωπαίου καταναλωτή. Σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ισπανία, Σουηδία και Φινλανδία, η καραβίδα του γλυκού νερού κοσμεί συχνά το πιάτο των καταναλωτών. Ιδιαίτερα στις περισσότερες Σκανδιναβικές χώρες, η καραβίδα του γλυκού νερού αποτελεί «εθνικό έδεσμα / πιάτο».

Η συνολική κατανάλωση των έξι κύριων καταναλωτριών χωρών της Ευρώπης ανέρχεται στους 6.300 mt ετησίως, εκ των οποίων η Σουηδία αντιπροσωπεύει το 48%, η Ισπανία το 38% και η Γαλλία το 7%. Η Φινλανδία, η Γερμανία και το Βέλγιο αντιπροσωπεύουν το υπόλοιπο 7%. Οι αποδόσεις της ευρωπαϊκής αλιείας κυμαίνονται στους 2800 mt.yr -1 (με το 80% να προέρχεται από την Ισπανία), ενώ οι καλλιέργειες, ως επί το πλείστον στη Σουηδία, παράγουν 70 mt.yr -1. Επίσης, η Ιταλία παράγει 30-40 mt.yr-1 συμπεριλαμβανομένων των ειδών Cherax destructor και Cherax quadricarinatus που εισάγονται από την Αυστραλία. Στη Σκανδιναβία, οι καραβίδες καταναλώνονται παραδοσιακά κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, και το έθιμο αυτό υποστηρίζεται πιο έντονα στη Σουηδία και τη Φινλανδία. Οι καραβίδες μπορούν να πιάσουν μέχρι και $ 100 kg-1 κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων εβδομάδων της σουηδικής σεζόν τον Αύγουστο. Εκλεκτό έδεσμα θεωρείται η ιθαγενής Astacus

astacus και γι’ αυτό το λόγο προτιμάται περισσότερο στη σουηδική αγορά. Η Λουιζιάνα (Η.Π.Α) έχει γίνει ένας σημαντικός εξαγωγέας Procambarus spp. στη Σουηδία μετά την πτώση της τουρκικής αλιείας για το είδος Astacus. Επίσης, μικρές ποσότητες των καραβίδων Orconectes rusticus που παράγονται στο Ουισκόνσιν (Η.Π.Α), έχουν εξαχθεί στη Σουηδία και επειδή αυτό το είδος είναι παρόμοιο στην εμφάνιση του με την Astacus astacus έχει λάβει καλύτερες τιμές από ότι τα Procambarus spp.

Οι τιμές ποικίλουν σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με το είδος, το μέγεθος, την εποχή και τον τόπο αγοράς. Ζωντανό το είδος Procambarus clarkii μπορεί να κοστίσει τόσο λίγο όσο $ 1-5 kg-1 στην Ισπανία και στην Πορτογαλία, ενώ το είδος Astacus astacus ζωντανό μπορεί να κοστολογηθεί $ 30-40 kg-1 στη Γαλλία και $ 70-108 kg-1 στη Σουηδία. Αντίστοιχα τα κατεψυγμένα Procambarus clarkii μπορεί να πωληθούν για $ 11 kg-1 στη Σουηδία και $ 3,6 kg-1 στη Γαλλία. Μια μέση τιμή για το Α. astacus στην ευρωπαϊκή αγορά είναι $ 20-26 kg-1, για το Cherax spp. $ 8-14 kg1 και για το Α. leptodactylus $ 10-13 kg-1 για φαγητό [6] . Όσον αφορά την διατροφική του αξία, δεν είναι καταφρονητέα, όπως απεικονίζεται στον παρακάτω Πίνακα (1) και αποτελεί καλή πηγή εφοδιασμού του οργανισμού με μέταλλα και ιχνοστοιχεία. Πίνακας 1: Χημική σύσταση (γρ ανά 100γρ του νωπού βάρους) μυϊκού ιστού καραβίδας γλυκού νερού [7].

Íåñü

81,0-83,5

ÐñùôåÀíåò

13,5 – 14,5

Ëéðßäéá

0,35 – 0,65

ÕäáôÜíèñáêåò

1,0-1,5

Öþóöïñïò

204 mg

ÍÜôñéï

200 mg

ÊÜëéï

150 mg

ÁóâÝóôéï

77 mg

×áëêüò

2 mg

Éþäéï

Traces (ß÷íç)

Η «απόδοση σε σφάγιο» (μυϊκός ιστός ουράς), ανέρχεται κ.μ.ο στο 15% του συνολικού βάρους του ζώου, παρατηρείται όμως κάποια διακύμανση ανάλογα με το είδος και το βιολογικό στάδιο / ηλικία του ζώου [8]. Η κατάσταση στην Ελλάδα Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν συστηματικές εκτροφές καραβίδας γλυκού νερού. Οι πληθυσμοί καραβίδας στην Ελληνική Επικράτεια είναι διασκορπισμένοι στις 20 από τις 53 Ελληνικές Περιφέρειες και σε απομονωμένα οικοσυστήματα [5]. Η καραβίδα αλιεύεται και καταναλώνεται εποχικά, υπάρχει όμως σημαντικό ενδιαφέρον για την εκτροφή της λόγω της υψηλής τιμής μεταπώλησης στην λιανική αγορά, ελληνική και ευρωπαϊκή. Τα τελευταία δεκαπέντε (15) χρόνια, ο υποφαινόμενος διενεργεί συστηματική έρευνα για την αριστοποίηση των συνθηκών εκτροφής και των διατροφικών απαιτήσεων της καραβίδας γλυκού νερού σε εντατικές και ημι-εντατικές συνθήκες εκτροφής [ 9,10]. Διενεργήθηκαν πειράματα σε συστήματα επανακυκλοφορίας νερού (κλειστά κυκλώματα) αλλά και σε υπαίθριες χωμάτινες δεξαμενές. Παρασκευάστηκαν πειραματικά σιτηρέσια με βιομηχανικά “καθαρές” πρώτες ύλες (καζεΐνη, ζελατίνη, δεξτρίνη, α-κυτταρίνη) σε συνδυασμό με άλλες εμπορικές πρώτες ύλες (μαγιά, άμυλο, φυτικά έλαια και ιχθυέλαιο). Κατά την εξέλιξη των πειραμάτων διενεργήθηκε ολική υποκατάσταση (αποκλεισμός) του καλαμποκέλαιου από σογιέλαιο και μείωση της περιεκτικότητας του σιτηρεσίου σε ιχθυέλαιο (5% 🡪 2%) και ιχθυάλευρο (15% 🡪 8%) το οποίο αναπληρώθηκε με πρωτεΐνες φυτικής προέλευσης. Τα πειράματα επιβεβαίωσαν τις μειωμένες ανάγκες της καραβίδας στα διαιτητικά Πολυακόρεστα Λιπαρά Οξέα ΕΡΑ (eicosapentanoic) & DHA (docosaexanoic). Αυτό μας οδηγεί σε δυνατότητα περαιτέρω υποκατάστασης του ιχθυάλευρου και ιχθυέλαιου στις τροφές με πρώτες ύλες φυτικής προέλευσης, γεγονός που θα μειώσει έτι περαιτέρω το κόστος παραγωγής για το είδος. Τα πειράματα διατροφικής αριστοποίησης συνεχίζονται, ενώ παράλληλα διενεργείται και επισταμένη έρευνα για την προληπτική και θεραπευτική αντιμετώπιση του μύκητα Aphanomyces astaci , ο οποίος, σε αντίξοες για την καραβίδα συνθήκες διαβίωσης, μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην επιβίωση της καραβίδας σε συνθήκες εκτροφής. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.grotypos.gr, έτος 2023, τεύχος 7. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 13

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | FARMVENT

FARMVENT Η ΜΊΝΙ ΚΆΘΕΤΗ ΦΆΡΜΑ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΥΠΟΓΡΑΦΉ Η start up από δύο φοιτητές διεκδικεί αγορές στην Ολλανδία και το Βέλγιο

Μία νέα αγορά επιχειρεί να ξεκλειδώσει η Ελληνική startup Farmvent που με έδρα την Ολλανδία έχει δημιουργήσει μικρές, φορητές, κατακόρυφες φάρμες για την παραγωγή φυτών υψηλής τελικής αξίας μέσα σε εστιατόρια και ξενοδοχεία. Βασικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα του καινοτόμου προϊόντος είναι η κλίμακα της φάρμας. Έτσι το μοντέλο της Farmvent είναι αρκετά μικρό ώστε να περιορίζει την κατανάλωση ενέργειας αλλά και αρκετά μεγάλο ώστε κάθε φάρμα να μπορεί να καλύπτει τις ανάγκες κάποιων εκατοντάδων καταναλωτών. Μέχρι σήμερα οι δύο φοιτητές που ίδρυσαν την start up ο Νίκος Αλφιέρης και ο Ορφέας Βουτσίνος-Φραντζής έχουν κινηθεί με προσεκτικά βήματα χωρίς να απευθυνθούν σε επενδυτές κατά το δοκιμαστικό στάδιο λειτουργίας της επιχείρησης. Μες τον επόμενο χρόνο ωστόσο η νεοφυής επιχείρηση σκοπεύει να χτυπήσει την πόρτα επενδυτών έχοντας στο βιογραφικό της πελάτες υψηλής προβολής στην Ολλανδία και το Βέλγιο. ΔΗΜΗΤΡΑ Δ Δημοσιογράφος

Διαστάσεις έως και ένα οικιακό ψυγείο Η ιδέα είναι απλή στη σύλληψή της – ένα μίνι «θερμοκήπιο» που παράγει λαχανικά και μικρολαχανικά (microgreens), αρωματικά φυτά και βρώσιμα λουλούδια το οποίο συνδυάζει ιδανικές συνθήκες καλλιέργειας και ένα εξαιρετικά φιλικό τρόπο χρήσης για τον χρήστη. Η φάρμα που έχει μέγεθος έως και ένα οικιακό ψυγείο διατίθεται σε δύο διαστάσεις με ύψος 2 μ βάθος 80 cm και πλάτος 1,40 m και 80 cm για το μεγαλύτερο και το μικρότερο μοντέλο αντίστοιχα. Τα φυτά μεγαλώνουν σε υδροπονικό περιβάλλον πάνω σε υπόστρωμα διαφόρων υλικών, όπως κοκοφοίνικα, τύρφη, ινδική κάνναβη και γιούτα. Το φως προέρχεται από λάμπες led με μήκος κύματος προσαρμοσμένο στις ανάγκες των φυτών ενώ η θερμοκρασία κυμαίνεται από 18-25 °C και η υγρασία διατηρείται γύρω στο 80%. Φιλική προς το χρήστη η λειτουργία της φάρμας Η χρήση της φάρμας είναι απλή όπως θα πει ο Νίκος Αλφιέρης ‘Ο πελάτης παραλαμβάνει τη φάρμα, συνδέει την παροχή του νερού και τοποθετεί τα φυτά στο ράφι. Τα υπόλοιπα τα κάνουμε εμείς, δηλαδή ελέγχουμε τις συνθήκες καλλιέργειας και τροφοδοτούμε τον πελάτη με τα αναλώσιμα, όπως τα φυτά, τα οποία βρίσκονται σε μορφή «κάψουλας» η οποία περιέχει το σπόρο και το υπόστρωμα. Επιπλέον αναλαμβάνουμε υπηρεσίες κατά παραγγελία όπως ο τακτικός καθαρισμός του μηχανήματος’. Στην κάθετη φάρμα είναι αυτοματοποι-

14 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

ημένη η λίπανση και το πότισμα. ‘Υπάρχει μια δεξαμενή κάτω από τη συσκευή που περιέχει μικρά μπουκαλάκια με τα θρεπτικά συστατικά και ρυθμιστή της οξύτητας (pH). Ο αισθητήρας που βρίσκεται εγκατεστημένος στην δεξαμενή «διαβάζει» τη σύσταση του νερού και προσθέτει αντίστοιχα τα λιπάσματα και τον ρυθμιστή οξύτητας για να παρέχεται στα φυτά η βέλτιστη θρέψη’, εξηγεί ο κ Αλφιέρης. Η διαχείριση της καλλιέργειας γίνεται αυτόματα και με απομακρυσμένο έλεγχο από την Farmvent ‘υπάρχουν αισθητήρες με τους οποίους παρακολουθούμε τη θερμοκρασία, την υγρασία καθώς και κάμερες με τις οποίες βλέπουμε το φύλλωμα των φυτών σε κάτοψη. Οι φωτογραφίες δείχνουν αν παρουσιαστεί κάποιο πρόβλημα στην ανάπτυξη προκειμένου να λυθεί πριν τα φυτά υποστούν μόνιμη βλάβη. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει ομοιογένεια και σταθερότητα στο προϊόν δηλαδή τα φυτά να μεγαλώνουν στο ίδιο ύψος, στα ίδια γραμμάρια και να έχουν περίπου την ίδια γεύση ώστε ο πελάτης να παίρνει πάντα αυτό που περιμένει’, σημειώνει ο κ Αλφιέρης και συμπληρώνει ‘εξετάζουμε πως θα μπορέσουμε στο μέλλον να αξιοποιήσουμε τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης για να προβλέψουμε πως θα εξελιχθεί η καλλιέργεια ώστε να βελτιστοποιήσουμε τη λειτουργία της επιχείρησης’.

Κλειδί το μέγεθος του προϊόντος Η καινοτομία της Farmνent έγκειται ακριβώς στην κλίμακα του θερμοκηπίου. ‘Οι περισσότερες κατακόρυφες φάρμες είναι πολύ μεγαλύτερης κλίμακας από το δικό μας προϊόν με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν πολύ υψηλά κόστη λειτουργίας κυρίως επειδή είναι ενεργοβόρες. Λόγω μικρού μεγέθους η κατανάλωση της φάρμας που έχουμε δημιουργήσει είναι χαμηλή και ενδεικτικά ανέρχεται σε περίπου 20 ευρώ ανά μήνα. Παράλληλα συγκριτικά με μικρές οικιακές φάρμες που μπορεί να προμηθευτεί κανείς στην αγορά η λύση της Farmvent μπορεί να παράγει μεγαλύτερες ποσότητες φυτών. Έτσι ενδεικτικά η φάρμα μας μπορεί να παράγει 5-8 κιλά microgreens και 110 γλάστρες αρωματικών ανά μήνα’, θα πει ο κ Αλφιέρης. Επιπλέον πλεονέκτημα αποτελεί το γεγονός ότι τα αρωματικά που παράγει η φάρμα έχουν σημαντικά μεγαλύτερη μετασυλλεκτική διάρκεια ζωής η οποία ξεπερνά τις 2 εβδομάδες σε συνθήκες εκτός φάρμας ‘σε σχέση με τα αρωματικά που μπορεί να προμηθευτεί κανείς από αλυσίδες λιανικής το δικό μας προϊόν υπερέχει σε διάρκεια ζωής καθώς έχει καλλιεργηθεί σε ιδανικές συνθήκες’, θα πει ο κ Αλφιέρης. Επειδή επιπλέον τα φυτά καταναλώνονται αμέσως αφού κοπούν στο σημείο που παράχθηκαν είναι πιο φρέσκα και νόστιμα καθώς δεν έχουν υποστεί καταπόνηση λόγω μεταφοράς. 07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 15

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | FARMVENT

Farmvent: Ορφέας Βουτσίνος Φραντζής και Νικόλαος Αλφιέρης.

μέντορες παρέχοντας πολύτιμη γνώση και εμπειρία στους νεαρούς επιχειρηματίες. Έως τώρα η Farmvent έχει μοχλεύσει κεφάλαιο της τάξης των 150.000 ευρώ χωρίς να έχει λάβει χρηματοδότηση από εξωτερικούς επενδυτές ‘μες την επόμενη χρονιά θα επιδιώξουμε να εξασφαλίσουμε πόρους από εξωτερικούς επενδυτές ώστε να μεγαλώσουμε πιο γρήγορα’, συμπληρώνει ο κ Αλφιέρης.

Vertical farm single by Farmvent

Επόμενος στόχος η προσέλκυση επενδυτών Σήμερα η Farmvent βρίσκεται σε αρχική φάση, με το προϊόν της να είναι διαθέσιμο στις αγορές της Ολλανδίας και του Βελγίου. ‘ Έχουμε έξι πελάτες που περιλαμβάνουν εταιρείες τεχνολογίας οι οποίες χαρακτηρίζονται από καινοτομία όπως για παράδειγμα το Global Innovation Center της Unilever, το Ιnnovation Center της Microsoft, τα κεντρικά της τράπεζα ING καθώς και fine dining εστιατόρια . Οι φάρμες μας βρίσκονται σε καντίνες που φιλοξενούν εταιρικές εγκαταστάσεις και παράγουν αρωματικά φυτά και microgreens για μεγάλο αριθμό καταναλωτών που προσεγγίζει 300-400 άτομα’, θα πει ο κ Αλφιέρης. Μιλώντας για το ξεκίνημα το εγχειρήματος ο ίδιος αναφέρει ‘ Έχω εκπαιδευτεί ως μηχανικός βιοσυστημάτων στο ΤΕΙ Λάρισας και ολοκληρώνοντας τις

16 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

σπουδές μου είχα ως στόχο να δημιουργήσω ένα υδροπονικό θερμοκήπιο μικρής κλίμακας. Η ιδέα της Farmvent ξεκίνησε στην θερμοκοιτίδα (incubator) του Orange Grove της πρωτοβουλίας της Ολλανδικής Πρεσβείας στην Αθήνα, όπου γνώρισα τον Ορφέα Βουτσίνο-Φραντζή, υποψήφιο διδάκτορα στο Εργαστήριο Κηπευτικών Καλλιεργειών του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Μαζί προχωρήσαμε στην ίδρυση της επιχείρησης λίγο καιρό αφότου ξεκίνησα μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Wageningen στην Ολλανδία, εντάσσοντας τη Farmvent, η οποία είναι Ολλανδική εταιρεία, στο πρόγραμμα για νεοφυείς επιχειρήσεις στο incubator του Πανεπιστημίου του Wageningen’. Η ένταξη στη θερμοκοιτίδα του Πανεπιστημίου έχει προσφέρει στο εγχείρημα κύρος αλλά και πολύ σημαντική πρόσβαση σε συμβουλευτική καθώς καθηγητές του Πανεπιστημίου έχουν λειτουργήσει ως

Ανοιχτό στοίχημα οι κάθετες καλλιέργειες Σχολιάζοντας ευρύτερα τις προοπτικές του τομέα των κατακόρυφων καλλιεργειών, ο κ Αλφιέρης υποστηρίζει ότι το στοίχημα της οικονομικής βιωσιμότητας μένει να κερδηθεί. ΄Αρχικά οι κάθετες φάρμες είχαν συνδεθεί με την έννοια περιβαλλοντικής βιωσιμότητας ειδικά καθώς θα έφερναν την παραγωγή δίπλα στον καταναλωτή των μεγάλων πόλεων. Χάρη στην εξελιγμένη τεχνολογία μπορούν να επιτύχουν μεγάλη εξοικονόμηση πόρων όπως νερό και λιπάσματα ενώ παράλληλα εξαλείφουν την χρήση φυτοφάρμακων και προβλήματα που σχετίζονται με την απόρριψη λιπασμάτων στο περιβάλλον όπως η νιτρορύπανση. Ο τομέας δεν βρίσκεται όμως ακόμα σε ώριμο στάδιο. Πολλές εταιρείες αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες και βγαίνουν από την αγορά ή συρρικνώνουν απότομα τον κύκλο εργασιών. Ως εκ τούτου χάθηκε σε κάποιο βαθμό η αξιοπιστία της βιωσιμότητας των κατακόρυφων καλλιεργειών. Σήμερα, ο τομέας βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείο που αναθεωρούνται οι ισχυρισμοί του παρελθόντος και προσπαθούμε να εδραιώσουμε ισχυρά επιχειρηματικά πλάνα όσο η τεχνολογία εξελίσσεται’, καταλήγει ο κ Αλφιέρης. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 17

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΦΩΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΓΗ

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΕΔΑΦΟΥΣ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΓΗΣ Τρόποι διαχείρισης στα Μεσογειακά Αγρο - Οικοσυστήματα

Στο άρθρο γίνεται μια συνοπτική επισκόπηση για την επίδραση της πυρκαγιάς στην ποιότητα του εδάφους των γεωργικών Μεσογειακών εδαφών, όπως αυτή αντανακλάται στις φυσικές, χημικές και βιολογικές ιδιότητές τους. Οι πυρκαγιές που από παράπλευρα φυσικά οικοσυστήματα επηρεάζουν αγροτικά εδάφη, συμβαίνουν κυρίως το ζεστό και ξηρό καλοκαίρι της Μεσογείου αλλά αποδίδουν σχετικά χαμηλότερες θερμοκρασίες (κατά την καύση) σε σύγκριση με τις δασικές πυρκαγιές. Παρουσιάζονται οι πολλοί και συχνά αλληλοεξαρτώμενοι παράγοντες, που συμβάλλουν σε εξαιρετικά διαφοροποιημένες επιπτώσεις της φωτιάς ανάλογα των συνθηκών. Αναδεικνύεται ο μεγάλος κίνδυνος για την ποιότητα του εδάφους από τη διάβρωση μετά τη φωτιά και οι βασικοί τρόποι διαχείρισης που μπορούν να τον αποτρέψουν. Δρ. ΕΛΕΥΘΈΡΙΟΣ ΕΥΑΓΓΈΛΟΥ Γεωπόνος/Εδαφολόγος / Ερευνητής Ινστιτούτο Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός ΔΗΜΗΤΡΑ

ι έντονες και με γρήγορη εξάπλωση πυρκαγιές αποτελούν ένα από τα χαρακτηριστικά των Μεσογειακών οικοσυστημάτων. Μετά τη δεκαετία του 60 ωστόσο, η συχνότητα των πυρκαγιών έχει αυξηθεί σημαντικά ως αποτέλεσμα κυρίως των αλλαγών στη χρήση της γης, που είχε ως αποτέλεσμα την εκτεταμένη εγκατάλειψη της υπαίθρου, και τη συσσώρευση σημαντικών ποσοτήτων καύσιμης ύλης, σε ευρύτερες συνενωμένες περιοχές (Moreira et al., 2011). Επιπρόσθετα τα τελευταία χρόνια όλες οι προβλέψεις που σχετίζονται με την αλλαγή του κλίματος, επισημαίνουν την σημαντική αύξηση τόσο της πυκνότητας αλλά και της σφοδρότητας των πυρκαγιών στα Μεσογειακά οικοσυστήματα, τα αμέσως επόμενα χρόνια (Κoutsias et al., 2013). Αν και οι περισσότερες πυρκαγιές στη Μεσόγειο εξαπλώνονται σε φυσικά οικοσυστήματα δασών, θαμνωδών /φρυγανικών εκτάσεων, αγροτικές εκτάσεις που συνορεύουν με τα φυσικά οικοσυστήματα δέχονται την επίδραση της φωτιάς με σημαντικές συνέπειες στις λειτουργίες του εδάφους που οδηγούν σε πολλές περιπτώσεις στην υποβάθμιση της ποιότητας και της παραγωγικότητάς τους. Οι πυρκαγιές που καίνε τα αγροτικά εδάφη, έχουν σημαντικά διαφορετικές επιπτώσεις από τις «προγραμματισμένες» φωτιές που έχουν χρησιμοποιηθεί από τους γεωργούς ως ένα εργαλείο διαχείρισης στο Μεσογειακό χώρο τα προηγούμενα χρόνια. Η ικανότητα του εδάφους να ανακάμψει από την υποβάθμιση που προκαλεί η φω-

18 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

τιά εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως ο τύπος του οικοσυστήματος, η ένταση και το ιστορικό της πυρκαγιάς, οι ιδιότητες της παραγόμενης τέφρας, η τοπογραφία, οι κλιματικές συνθήκες μετά την πυρκαγιά, η ανθεκτικότητα των φυτών και η διαχείριση του εδάφους μετά την πυρκαγιά (Pereira et al., 2018). Επίδραση της φωτιάς στις ιδιότητες του εδάφους Η ένταση της φωτιάς μπορεί να χαρακτηριστεί από διάφορους δείκτες όπως είναι το χρώμα της παραγόμενης στάχτης, η παρουσία ξυλώδους βλάστησης, το βάθος της απανθράκωσης κ.α. (Εικ. 1). Οι δείκτες αυτοί μπορεί να διαφέρουν ανάλογα το οικοσύστημα αλλά αναφέρεται ως γενικός κανόνας, η ένταση της πυρκαγιάς να διαβαθμίζεται από χαμηλής έντασης όπου παρατηρείται μη ξυλώδη βλάστηση στο έδαφος, η παραγό-

μενη στάχτη είναι μαύρου χρώματος και η απανθράκωση εξαπλώνεται σε μερικά χιλιοστά μόνο βάθος, έως πολύ υψηλής έντασης πυρκαγιά όπου το σύνολο της βλάστησης έχει καταστραφεί πλήρως, το χρώμα της παραγόμενης στάχτης είναι άσπρο/γκρι και η απανθράκωση της οργανικής ύλης εκτείνεται σε κάποια εκατοστά βάθος (Keeley, 2009) (Εικ. 2). Οι μέγιστες θερμοκρασίες του εδάφους στις δασικές πυρκαγιές είναι συνήθως μεταξύ 200-300 0C. Υπάρχουν και περιπτώσεις με συσσωρευμένη καύσιμη ύλη, όπου οι θερμοκρασίες της επιφάνειας του εδάφους να φτάνουν τους 500-700 0C . Οι πυρκαγιές σε χορτολιβαδικές εκτάσεις με φορτία καύσιμης ύλης μικρότερη από 1 τόνο/εκτάριο συνήθως προκαλούν θερμοκρασίες στην επιφάνεια του εδάφους μικρότερες από 250 0C. Οι πυρκαγιές σε λιβάδια συνή-

Εικ 1: Το βάθος της απανθράκωσης εκτείνεται μερικά χιλιοστά μετά από υψηλής έντασης φωτιά (Parson et al., 2010).

θως δεν υπερβαίνουν τους 100 0C στην επιφάνεια του εδάφους και τους 50 0C σε βάθος 50 mm (Knicker, 2007). Οι πυρκαγιές συνήθως συμβαίνουν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν η καύσιμη ύλη είναι μεγάλη και χωρίς υγρασία. Επίσης το επιφανειακό έδαφος πολλές φορές είναι αρκετά ξηρό το καλοκαίρι και τις αρχές του φθινοπώρου. Αυτό συχνά οδηγεί σε μια ταχέως κινούμενη πυρκαγιά με σύντομο χρόνο παραμονής και μέτριες θερμοκρασίες καύσης στην επιφάνεια του εδάφους. Ως αποτέλεσμα, οι επιπτώσεις στις ιδιότητες του εδάφους είναι συχνά επιφανειακές, και επηρεάζουν κυρίως το στρώμα εδάφους μερικών εκατοστών (Wittenberg et al., 2020). Η φωτιά, ανάλογα την έντασή της, προκαλεί σημαντικές μεταβολές στο πολυδιάστατο σύστημα του εδάφους, κυρίως 2

μέσω των αυξημένων θερμοκρασιών αλλά και των οξειδωτικών διεργασιών, δημιουργώντας έτσι νέες μορφές φυσικοχημικών και βιολογικών εισροών στο εδαφικό σύστημα με διάφορες παραγόμενες οργανικές ουσίες, οξείδια μετάλλων και φυτικών υπολειμμάτων (Hart et al., 2005; Alcañiz et al. , 2018). Σε χαμηλής προς μεσαίας έντασης φωτιά όπως είναι κυρίως οι πυρκαγιές στα γεωργικά εδάφη, στο επιφανειακό στρώμα του εδάφους, επηρεάζεται σημαντικά κυρίως η οργανική ουσία του και λιγότερο τα ανόργανα στοιχεία του εδάφους και οι φυσικοχημικές του ιδιότητες (Mataix-Solera et al., 2011; Araya et al., 2016). Οι βιολογικές ιδιότητες του εδάφους είναι πιο ευαίσθητες στην αύξηση της θερμοκρασίας με τη φωτιά σε σχέση με τις χημικές και φυσικές ιδιότητες. Η αυξημένη θερμοκρασία μειώνει δραστικά το μικροβιακό άνθρακα ως αποτέλεσμα της άμεσης θνητότητας των μικροβίων του εδάφους αλλά και της μετουσίωσης των ενζύμων που επηρεάζουν καίρια το πλήθος των ενζυμικών διεργασιών που πραγματοποιούνται στο έδαφος. Επίσης αλλαγές στις φυσικές και χημικές ιδιότητες του εδάφους έμμεσα επηρεάζουν σημαντικά τις μικροβιακές κοινότητες του εδάφους και τις διεργασίες αποδόμησης και ανοργανοποίησης που καταλύουν (Hart et al., 2005). Οι χημικές ιδιότητες του εδάφους επηΕικ 2: Διαφορετική εικόνα του εδάφους ανάλογα της έντασης της φωτιάς. Πάνω η ύπαρξη φυτικών υπολειμμάτων στο έδαφος σε συνδυασμό με το μαύρο χρώμα της στάχτης αναφέρουν φωτιά χαμηλής έντασης σε αντίθεση με την εικόνα κάτω όπου μετά τη φωτιά υψηλής έντασης επικρατεί η άσπρη στάχτη (Parson et al., 2010).

ρεάζονται γενικότερα κυρίως από το ύψος της μέγιστης θερμοκρασίας και λιγότερο από τη διάρκεια της φωτιάς (Thomaz, 2017). Φαίνεται από αρκετές έρευνες ότι η πιο σημαντικές αλλαγές στις χημικές ιδιότητες του εδάφους πραγματοποιούνται στο εύρος θερμοκρασίας μεταξύ 250 and 450 °C (Araya et al.,2016) και συνδέονται κυρίως με την οξείδωση της οργανικής ουσίας και την παραγωγή των παραπροϊόντων όπως η στάχτη, και όλα τα πυρογεννητικά οργανικά υλικά, την αύξηση του pH, και τη μετατροπή των ενώσεων του σιδήρου από υδροξείδια σε οξείδια. Αν και αναφέρονται αμέσως μετά τη φωτιά διαφοροποιήσεις στο pH, την ηλεκτρική αγωγιμότητα και την ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων, οι περισσότερες μελέτες συμφωνούν στην ουδέτερη επίδραση της φωτιάς μετά από ένα χρόνο τόσο στην ηλεκτρική αγωγιμότητα όσο και στην ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων. (Granged et al., 2011; JiménezGonzález et al., 2016; Hosseini et al., 2017; Fernández-García et al., 2019b). Σχετικά με τη διαθεσιμότητα των θρεπτικών στοιχείων μετά από μια πυρκαγιά σε γεωργικά εδάφη, υπάρχουν πολλοί και συχνά αλληλοεξαρτώμενοι παράγοντες, που συμβάλλουν σε εξαιρετικά διαφοροποιημένες επιπτώσεις ανάλογα των συνθηκών. Κατά τη διάρκεια μιας πυρκαγιάς, υπάρχουν θρεπτικά συστατικά όπως ο άνθρακας, το άζωτο και το θείο, που εξατμίζονται εύκολα σε σχετικά χαμηλά όρια θερμοκρασίας εδάφους (≥100 oC), (Pereira et al 2019). Σε ασθενείς έως μέτριες πυρκαγιές, γενικά δεν συμβαίνουν σημαντικές απώλειες οργανικού άνθρακα του εδάφους ενώ έχουν αναφερθεί και περιπτώσεις αύξησης της οργανικής ουσίας ως αποτέλεσμα εισροών από το καμένο οργανικό υλικό (Pereira et al 2019). Γενικότερα οι απώλειες των θρεπτικών αυξάνουν με τη θερμοκρασία της φωτιάς. Ιδίως για το άζωτο, αναφέρεται ότι σε θερμοκρασίες >500 oC θα εξατμιστεί η μισή ποσότητα που περιέχεται στο έδαφος. Η καύση της βλάστησης μπορεί επίσης να διεγείρει μετατροπή των μορφών του στοιχείου, όπως τη νιτροποίηση στο έδαφος, αυξάνοντας τη μετατροπή του αμμωνιακού αζώτου σε νιτρικό (Knicker 2007). Αυτό το νιτρικό άζωτο, ωστόσο, αναμένεται να χαθεί χωρίς την ύπαρξη φυτών για να το χρησιμοποιήσουν. Ο φώσφορος μετατρέπεται σε αδιάλυτο ορθοφωσφορικό άλας με εξάτμιση σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες εδάφους >700 oC (Tulau & McInnes-Clarke 2015). Έτσι καθώς ο φώσφορος δεν κινείται στο έδαφος τόσο εύκολα όσο άλλα θρεπτικά συστατικά, βρίσκεται σε υψηλότερες συγκεντρώσεις στην τέφρα ή κοντά 07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 19

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΦΩΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΓΗ 3

Εικ 3: Επίδραση τη θερμοκρασίας σε διαφορετικές ιδιότητες και συστατικά του εδάφους (Santin and Doerr 2016).

στην επιφάνεια του εδάφους (Pereira et al 2019) (Εικ. 3). Επίσης τα θρεπτικά συστατικά και η οργανική ύλη μπορούν να μεταφερθούν στο προφίλ του εδάφους, αυξάνοντας τις συγκεντρώσεις θρεπτικών ουσιών σε μεγαλύτερα βάθη (Pereira et al 2019). Γενικότερα αν και η διαθεσιμότητα πολλών θρεπτικών (P, Mg, K, Ca) στο έδαφος αυξάνει αμέσως μετά τη φωτιά η ανάκαμψη στις συγκεντρώσεις πριν τη φωτιά συμβαίνει μέσα στον πρώτο χρόνο, καθιστώντας έτσι στο μεσοπρόθεσμο διάστημα συνήθως ουδέτερη την επίδραση της φωτιάς στη συγκέντρωση των θρεπτικών στοιχείων στα μεσογεια-

20 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

κά εδάφη υπό χαμηλή έως μέτριας έντασης φωτιά (Úbeda et al., 2005; Alcañiz et al., 2016). Φυσικά πολύ πιο σημαντικές είναι οι απώλειες θρεπτικών ουσιών και οργανικής ύλης που μπορεί να προκύψουν κατά την αιολική και υδάτινη διάβρωση μετά από πυρκαγιά που θα αναλυθούν παρακάτω. Βασικές φυσικές ιδιότητες του εδάφους που επηρεάζονται από μια χαμηλής έως μεσαίας έντασης φωτιά είναι η αύξηση του φαινόμενου ειδικού βάρους και η μείωση της υδατοϊκανότητας και της συνοχής των συσσωματωμάτων του εδάφους, ενώ αναφέρονται και επιδράσεις

της φωτιάς στο σχηματισμό υδρόφοβων ενώσεων που επικαλύπτουν τα σωματίδια του εδάφους, δημιουργώντας ένα υδατοαπωθητικό στρώμα στο προφίλ του εδάφους, επηρεάζοντας την διηθητικότητα του νερού (Knicker 2007). Οι περισσότερες μελέτες ωστόσο αναφέρουν για την υδρο-απωθητικότητα αύξηση αμέσως μετά τη φωτιά και ουδέτερη επίδραση μετά τον πρώτο χρόνο (Hubbert et al., 2006; Plaza-Álvarez et al., 2018). Η συνεκτικότητα των συσσωματωμάτων συνήθως μειώνεται αμέσως μετά τη φωτιά και μόνο βραχυπρόθεσμα (Granged et al., 2011; Varela et al., 2015), αν και συνήθως η δομή του εδάφους δεν καταστρέφεται σε θερμοκρασίες < 500 oC . Η υδατοϊκανότητα του εδάφους, επίσης αν και μειώνεται αμέσως μετά τη φωτιά μεσοπρόθεσμα έχει ουδέτερη επίδραση (Hubbert et al., 2006; Granged et al., 2011) ενώ η φαινομενική πυκνότητα αυξάνει τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μεσοπρόθεσμα (Εικ. 4). Φωτιά και διάβρωση του εδάφους Η πιο σημαντική αρνητική επίδραση της φωτιάς στη ποιότητα του εδάφους και στις λειτουργίες που αυτό επιτελεί, είναι μέσω της διάβρωσης του εδάφους η οποία αυξάνει σημαντικά μετά τη φωτιά στα γεωργικά εδάφη που βρίσκονται υπό έστω και μικρή κλίση. Στα μεσογειακά οικοσυστήματα η απορροή και η παροχή στερεών ιζημάτων εκτιμάται να είναι έως και 4 φορές μεγα-

λύτερη σε καμένα εδάφη σε συγκριτικά με εδάφη που δεν έχουν καεί, με αποτέλεσμα τη σημαντική υποβάθμιση του εδάφους λόγω της διάβρωσης (LucasBorja et al., 2019). Μετά από μια πυρκαγιά μια σειρά παραγόντων αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο της διάβρωσης που μπορούν να συνοψιστούν: 1. Στην ύπαρξη της στάχτης που «κλείνει τους μάκροπορους του εδάφους και προκαλεί μια «επιφανειακή σφράγιση» (Larsen et al., 2009; Bodí et al., 2012) 2. Στη μείωση της συνεκτικότητας των συσσωματωμάτων και την αύξηση του φαινόμενου ειδικού βάρους που μειώ-

νουν την διηθητικότητα και την υδατοϊκανότητα του εδάφους (Certini, 2005; Jordán et al., 2013; Weninger et al., 2019) Στη δραστική μείωση της φυτικής βιομάζας και φυτικών υπολειμμάτων στο έδαφος (Bodí et al., 2012; Jordán et al., 2013) Στη σημαντική μείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους (Wittenberg et al.,2020) Στην ισχυρή βροχόπτωση αμέσως μετά από μια φωτιά ((Pereira et al., 2018) Στην κλίση του εδάφους

Εικ 4: Επίδραση της φωτιάς στη δομή του εδάφους. Αριστερά μικρής έντασης φωτιά δεν έχει κάψει πλήρως την οργανική ουσία επιτρέποντας τη συσσωμάτωση του εδάφους. Αντίθετα δεξιά η πλήρης καταστροφή της οργανική ουσίας του εδάφους μετά από υψηλής έντασης φωτιά έχει καταστρέψει τη συσσωμάτωση του εδάφους (Parson et al., 2010).

6. Στην άροση (Larsen et al., 2009; Vieira et al., 2018) Συνήθως, οι μεγαλύτερες απώλειες θρεπτικών συστατικών καταγράφονται εντός των πρώτων 4-12 μηνών μετά την πυρκαγιά και γενικά μειώνονται κατά τάξη μεγέθους ανά έτος (Gómez-Rey et al., 2013b; Gómez-Rey et al., 2014; Robichaud et al., 2013). Ως εκ τούτου, απαιτούνται άμεσες επεμβάσεις μετά την πυρκαγιά για τη μείωση της απορροής και της διάβρωσης του εδάφους, προκειμένου να αποφευχθούν απώλειες της οργανικής ουσίας, θρεπτικών ουσιών και να αποφευχθεί η μεταφορά ιζημάτων. Εκτός από την αντιμετώπιση

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 21

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΦΩΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΓΗ

Εικ 5: Εφαρμογή άχυρου σε αγροτικό έδαφος για τη μείωση της διάβρωσης με τη χρήση ειδικού μηχανήματος.

του κινδύνου απορροής και διάβρωσης, η βελτίωση της οργανικής ουσίας του εδάφους τόσο ως προς τη ποσότητα και την ποιότητα είναι θεμελιώδης στη διαδικασία αποκατάστασης άλλων φυσικοχημικών και βιολογικών ιδιοτήτων του εδάφους (Varela et al., 2011). Διαχείριση εδάφους μετά την πυρκαγιά Στις περισσότερες περιοχές με Μεσογειακό κλίμα, όπου οι πυρκαγιές θεωρούνται κύριος παράγοντας υποβάθμισης του εδάφους, η φυσική αποκατάσταση της βλάστησης διαρκεί 5-10 φορές περισσότερο χρόνο από τα πιο υγρά περιβάλλοντα (Caon et al., 2014). Όταν η κάλυψη της βλάστησης καταστρέφεται πλήρως από πυρκαγιά, επείγουσες στρατηγικές σταθεροποίησης του εδάφους θα πρέπει να εφαρμοστούν το συντομότερο δυνατόν προκειμένου να μειωθούν οι απορροές μέσω της διάβρωσης που θα οδηγήσουν σε

22 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

απώλειες της οργανικής ουσίας, των θρεπτικών στοιχείων και της αργίλου των εδαφών. Σε αυτή τη κατεύθυνση κινούνται η σπορά φυτικών ειδών που μπορούν να αναπτυχθούν ταχύτατα για εδαφοκάλυψη, και η κάλυψη του εδάφους με φυτικά υπολείμματα όπως άχυρα (mulching) (Caon et al., 2014; Fernández et al., 2019). Η σπορά για εδαφοκάλυψη αποτελεί μια τεχνική σταθεροποίησης του εδάφους για την επιτάχυνση της αποκατάστασης της φυτικής κάλυψης σε καμένες περιοχές (Fernández-Fernández and González-Prieto, 2020) και χρησιμοποιείται για τη μείωση της διάβρωσης και τη διατήρηση των θρεπτικών στοιχείων του εδάφους μετά από πυρκαγιά. Ωστόσο, αυτή η τεχνική μπορεί να είναι αναποτελεσματική στην αύξηση της κάλυψης του εδάφους ή στη μείωση των ρυθμών διάβρωσης και της ιζηματοαπόθεσης, ειδικά κατά τη διάρκεια των πρώτων κρίσιμων βροχοπτώσεων μετά από πυρκα-

γιά (Wagenbrenner et al., 2006; Vega et al., 2014) ή όταν αποτυγχάνει να επιτύχει κάλυψη 50%-70% του εδάφους που απαιτείται για τον μετριασμό της διάβρωσης μετά την πυρκαγιά (Robichaud et al., 2013). Επιπλέον, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι πυρκαγιές στη Μεσογειακό κλίμα συμβαίνουν συνήθως κατά τη διάρκεια των ζεστών και ξηρών καλοκαιριών, η τεχνική αυτή δεν είναι μια βιώσιμη λύση για τις βροχοδίαιτες καλλιέργειες ή όπου η χρήση νερού άρδευσης δεν είναι εφικτή. Ως εναλλακτική λύση, η κάλυψη του εδάφους με ξηρά φυτικά υπολείμματα (άχυρο σιτηρών και ρυζιού, κλώνων ξύλου κτλ) αναφέρεται ότι μπορεί να προσφέρει άμεση αποτελεσματικότητα στην αύξηση της κάλυψης του εδάφους (Fernández et al., 2011; Wittenberg et al., 2020), μειώνοντας την ταχύτητα απορροής, αυξάνοντας τη διηθητικότητα του εδάφους και τη συγκράτηση των ιζημάτων (Fernández-Fernández and González-Prieto, 2020) και χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο για τη μείωση της διάβρωσης μετά την πυρκαγιά (Wagenbrenner et al., 2006; De la Rosa et al., 2019; Lucas-Borja et al., 2019). Εκτός από τη μείωση της διάβρωσης και συνεπώς τη διατήρηση της οργανικής ουσίας του αζώτου και των άλλων θρεπτικών στοιχείων μετά από πυρκαγιά, η τεχνική αυτή έχει και άλλα οφέλη που επιτρέπουν την αποκατάσταση του εδάφους μετά από πυρκαγιά, όπως η αύξηση της υγρασίας του εδάφους και

τα υλικά στα αγροτικά εδάφη (Εικ. 5). Η χρήση εδαφοβελτιωτικών υλικών μπορεί να συμπληρώσει τις επείγουσες στρατηγικές σταθεροποίησης του εδάφους μετά την πυρκαγιά και να επιταχύνει σημαντικά την ανάκαμψη γεωργικών εδαφών που έχουν πληγεί από πυρκαγιές. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η οργανική ουσία και η μικροβιακή βιομάζα του εδάφους μπορεί να χρειαστούν περισσότερο χρόνο για να ανακάμψουν στα επίπεδα πριν από την πυρκαγιά σε σύγκριση με χημικές και φυσικές ιδιότητες (Girona-García et al., 2018), εφαρμογές οργανικών εδαφοβελτιωτικών όπως το κομπόστ έχουν χρησιμοποιηθεί μετά από πυρκαγιά για τη βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους βελτιώνοντας τις φυσικοχημικές και βιολογικές ιδιότητές του (Varela et al., 2011). η επανάκτηση της φυτικής βιομάζας καθώς και τη διατήρηση της δραστηριότητας και της ποικιλότητας των μικροοργανισμών του εδάφους (Fernández et al., 2016; De la Rosa et al., 2019). Στο εξωτερικό χρησιμοποιούνται για την άμεση και φθηνή εφαρμογή των φυτικών υπολειμμάτων ειδικά μηχανήματα που με τη βοήθεια του αέρα εκτοξεύουν

Συμπεράσματα Η επίδραση της φωτιάς σε γεωργικά εδάφη των Μεσογειακών οικοσυστημάτων επηρεάζει σχεδόν το σύνολο των φυσικών, χημικών και βιολογικών ιδιοτήτων του εδάφους βραχυπρόθεσμα. Παρόλα αυτά, οι σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες που αναπτύσσονται συνήθως με τη φωτιά στα γεωργικά εδάφη επιτρέπουν στο έδαφος να επαναφέρει

την ποιότητά του μακροπρόθεσμα αν δεν πληγεί από τη διάβρωση. Όταν η κλίση του εδάφους αυξάνεται έστω και λίγο, η επίδραση της φωτιάς στη ποιότητα του εδάφους μπορεί να είναι σημαντικά αρνητική καθώς μέσω της διάβρωσης μπορεί να χαθεί το πιο παραγωγικό και γόνιμο κομμάτι του επιφανειακού εδάφους καθώς και το μεγαλύτερο ποσοστό της οργανικής ουσίας, με σοβαρές συνέπειες στην γονιμότητα, τη βιολογική δραστηριότητα, τη φυσική κατάσταση και εν τέλει στη ποιότητα του εδάφους που δεν είναι εύκολο να επανέλθει. Η άμεση διαχείριση του εδάφους μετά από πυρκαγιά για τον έλεγχο της διάβρωσης είναι απαραίτητη προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν οι αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα του εδάφους και την παραγωγικότητα του. Η έρευνα στη διαχείριση του γεωργικού εδάφους μετά από πυρκαγιά θα μπορούσε να αποδώσει τα βέλτιστα μέσα για την ανάδειξη βιώσιμων μέτρων αποκατάστασης των εδαφών προσαρμοσμένα στις Ελληνικές συνθήκες. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2023, τεύχος 7. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 23

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ | UPL

ΒΙΟΔΙΕΓΕΡΤΕΣ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΙΑΣ ΕΞΥΠΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ Η Επανάσταση στη Γεωργία έρχεται από τη Φύση

Σχεδιάζοντας το μέλλον της γεωργίας κατά τον προηγούμενο αιώνα, κανείς δε μπορούσε να προβλέψει τις αλλαγές που συνέβησαν τα τελευταία 20 χρόνια και που έχουν βάλει σε κίνδυνο την επάρκεια τροφίμων και το ίδιο το περιβάλλον. Η έλλειψη βιωσιμότητας στο υπάρχον μοντέλο της βιομηχανοποιημένης γεωργίας, απαιτεί τον επανασχεδιασμό του με αειφόρες λύσεις που μας δίνονται πλέον από την ίδια τη φύση. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΡΟΛΙΑΣ NPP & Sustainable Solutions Manager UPL

Πρακτικές του παρελθόντος και επιπτώσεις Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, μπορεί κάποιος να δει τα αποτελέσματα της υπερεκμετάλλευσης των εδαφών, σε συνδυασμό με καλλιεργητικές πρακτικές, που οδήγησαν σε φτωχοποίηση και μείωση της υγείας του εδάφους. Η υποβάθμιση αυτή επέφερε σημαντικές αλλαγές στην παγκόσμια γεωργία, με κύρια επίπτωση στη βιοποικιλότητα, στην παραγωγή τροφίμων και στην υποβάθμιση της γης. Παράλληλα, η κλιματική αλλαγή, που τις συνέπειές της βιώνουμε όλο και πιο συχνά, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη γεωργία καθώς επιδρά σε αυτή αλλά και επηρεάζεται άμεσα από αυτή, βάζοντας σε κίνδυνο τo μέλλον γεωργών και καταναλωτών. Σε ένα αγροτικό περιβάλλον υψηλού ανταγωνισμού για πόρους, με την ενεργειακή κρίση παρούσα, και με στόχο την ολοένα και αυξανόμενη παραγωγή υγιεινών τροφίμων, τα πρότυπα παραγωγής που είχαν σχεδιαστεί στο παρελθόν έχουν πλέον καταστεί παρωχημένα και αναποτελεσματικά. Νέο μοντέλο γεωργίας με άμεση εφαρμογή Η Ε.Ε. αναγνωρίζοντας αυτές τις προκλήσεις και σε ευθυγράμμιση με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία ενέκρινε μια ολοκληρωμένη νέα στρατηγική, για την ενίσχυση της βιοποικιλότητας με ορίζοντα το 2030. Με κύριους άξονες τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από τη γεωργία, την προστασία του εδάφους και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, με ταυτόχρονη αύξηση της παγκόσμιας παραγωγής, καθόρισε μέτρα για ένα δίκαιο, υγιές και φιλικό προς το περιβάλλον σύστημα τροφίμων. Ανάμεσα στα μέτρα, όπως περιγράφονται στη νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική 2023-2027, είναι νέες πρακτικές που συμβάλλουν στην υγεία του εδάφους, και η καλύτερη ενσωμάτωση καινοτόμων τεχνολογιών για την ορθολογική χρήση των προϊόντων φυτοπροστασίας και θρέψης, τη μείωση της χρήσης

24 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

9 Αυξημένη ικανότητα αντοχής των φυτών σε αβιοτικό και βιοτικό στρες 9 Αυξημένη πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων 9 Καλά ανεπτυγμένο ριζικό σύστημα και φυτικών μερών 9 Βελτιωμένη δομή εδάφους 9 Διατήρηση ωφέλιμων μικροβίων του εδάφους του νερού και τον περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Οι Βιοδιεγέρτες φυκιών και ο ρόλος τους στο νέο μοντέλο γεωργίας Μια από τις τεχνολογίες αυτές, που έρχονται ως βοήθεια από την ίδια τη φύση είναι και η χρήση των βιοδιεγερτών. Η σημασία τους στη διασφάλιση της παραγωγής είναι αναγνωρισμένη από την επιστημονική κοινότητα, ενώ η ανάγκη της χρήσης βιοδιεγερτών τόσο στη βιολογική όσο και στη συμβατική καλλιέργεια, έρχεται να επιβεβαιωθεί μέσω των ecoschemes, που περιλαμβάνονται στη νέα Κ.Α.Π., και που προβλέπουν την άμεση επιδότηση για τη χρήση αυτών. Βιοδιεγέρτες με φυσικές δραστικές όπως αυτοί που προέρχονται από θαλάσσια φύκια χρησιμοποιούνται τα τελευταία 20 χρόνια από τους παραγωγούς με αναγνωρισμένη δράση σε:

Η πλατφόρμα NPP και η τεχνολογία GOACTIV Η UPL παγκόσμιος ηγέτης στην κατηγορία των βιολύσεων με την ονομασία Natural Plant Protection, έχει εδώ και χρόνια δημιουργήσει μια νέα σειρά καινοτόμων βιοδιεγερτών που στηρίζεται στην τεχνολογία GoActiv. Μια μοναδική διαδικασία εκχύλισης θαλάσσιων φυκιών, σχεδιασμένη να διατηρεί αναλλοίωτα τα ενεργά συστατικά τους. Η βάση των βιοδιεγερτών GoActiv είναι τα φύκια Ascophyllum Nodosum, πλούσια σε φυτορμόνες , αμινοξέα και βιταμίνες, προσφέροντας πολλαπλά πλεονεκτήματα στον παραγωγό όπως η ανθεκτικότητα σε αβιοτικές καταπονήσεις, η καλύτερη απορρόφηση θρεπτικών στοιχείων, η γρήγορη ανάπτυξη και υψηλή παραγωγή των καλλιεργειών. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 25

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑ MARIGREEN

ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΜΕ ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ ΜΠΛΕ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ Βιοδιεγερτικές ουσίες φυκιών και ψαριών

Η ανακύκλωση και κομποστοποίηση φυσικών προϊόντων αποτελούν πρακτικούς στόχους της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς υλοποίηση μέχρι το 2030. Οι βασικές αυτές μέθοδοι μπορούν να αποτελέσουν βασικό πυλώνα ανάπτυξης βιολογικών καλλιεργειών και στη χώρα μας. Προς την κατεύθυνση αυτή, στο πλαίσιο υλοποίησης του ευρωπαϊκού προγράμματος MARIGREEN, αναπτύχθηκαν μέθοδοι ανακύκλωσης και αξιοποίησης υπολειμμάτων ΜΠΛΕ οργανισμών προς χρήση τους ως εναλλακτικών λιπασμάτων στην κατεργασία εδάφους για καλλιέργεια φρούτων και λαχανικών. Κύριο στάδιο αποτελούν διαδικασίες και μέθοδοι βιομηχανικής επεξεργασίας και ανακύκλωσης υπολειμμάτων θαλάσσιων οργανισμών που στοχεύουν στην εξονυχιστική ανάλυση των αναδυόμενων ΜΠΛΕ προϊόντων για τον προσδιορισμό των συστατικών με λιπασματική δραστικότητα και βιοδιεγερτικές ιδιότητες στην ανάπτυξη φυτών. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΑΡΙΦΟΓΛΟΥ Καθηγητής, Τμήμα Χημικών Μηχανικών, ΑΠΘ

ΣΕΒΑΣΤΗ ΜΑΤΣΙΑ Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια Τμήμα Χημικών Μηχανικών, ΑΠΘ

Υπολείμματα φυκιών και ψαριών στη γεωργία Ως εναλλακτικές λύσεις στις πρακτικές κατεργασίας, οι οποίες χρησιμοποιούνται σήμερα στη γεωργία, συμπεριλαμβάνονται υπολείμματα φυκιών, ψαριών, και άλλων θαλάσσιων οργανισμών, ενώ έχουν παραδοσιακά εφαρμοστεί ως ζωοτροφή και στην κατεργασία φυτοκαλλιεργειών. Μάλιστα, στη Νορβηγία ήταν παράδοση να χρησιμοποιούν κεφάλια μπακαλιάρου καταλλήλως αναμεμιγμένα με τύρφη. Σήμερα, στο θαλάσσιο τομέα, εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικές ποσότητες υπολειμματικών υλικών, τα οποία μπορούν να εφαρμοστούν ως λιπάσματα ή/και βιοδιεγερτικά υλικά.1 Συγκεκριμένα, οι βιοδιεγερτικές ουσίες παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια και σύμφωνα με κανονισμούς της ΕΕ περιλαμβάνουν οργανικές ή ανόργανες ουσίες που περιέχουν βιοδραστικές ενώσεις ή/και μικροοργανισμούς. Με την εφαρμογή τους στο φυτό ή στη ριζόσφαιρα, οι ενώσεις αυτές διεγείρουν την ανάπτυξη και παραγωγικότητα του φυτού, βελτιώνοντας την αποτελεσματικότητα απορρόφησης και αφομοίωσης των θρεπτικών ουσιών, την ανοχή στις αβιοτικές καταπονήσεις ή/και την ποιότητα του προϊόντος, ανεξάρτητα από την περιεκτικότητά τους σε θρεπτικά συστατικά.2 Από αυτή την άποψη, τα υπολείμματα από τα σκούρα καφέ φύκια (Ascophyllum nodosum) περιέχουν πολλές πολύτιμες τέτοιες ενώσεις, συμπεριλαμβανομένων πολυφαινολών, πεπτιδίων και καροτενο-

ειδών που έχουν αποδειχθεί ότι παρουσιάζουν βιολογική δραστικότητα. Σε πολλές περιπτώσεις εκχυλίσματά τους συνδέονται άμεσα με την παραγωγή υγρών λιπασμάτων/ βιοδιεγερτικών.3,4 Παράλληλα, με παρόμοια λογική, μεγάλες ποσότητες υπολειμμάτων ψαριών παράγονται καθημερινά σε ιχθυαγορές και βιομηχανίες (κονσερβοποιία, εργοστάσια επεξεργασίας φρέσκων και κατεψυγμένων ψαριών, κ.ά.). Τα λιπάσματα με βάση τα ψάρια περιέχουν συνήθως σημαντικές ποσότητες θρεπτικών συστατικών N, P και Ca,5 ανάλογα με τον τύπο των υπολειμμάτων ψαριών (ολόκληρα ψάρια, κομμένα ψάρια, κόκαλα,

26 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

δέρματα, κεφάλια κ.ά.). Στην περίπτωση αυτή θα μπορούσαν, επίσης, να δημιουργηθούν στερεά ή υγρά λιπάσματα6 ως χρήσιμα γεωργικά προϊόντα.7 Στην κατηγορία αυτή θαλάσσιων υλικών περιλαμβάνονται υπολείμματα λευκών ψαριών (π.χ. μπακαλιάρος (Gadus morhua, Pollachius virens) και κοινή μουρούνα (Molva molva) που περιέχουν υπερβολικές ποσότητες θραυσμάτων οστών καθιστώντας τα μη κατάλληλα για ιχθυοτροφές ή ζωοτροφές. Γενικά, τέτοιο υλικά μερικές φορές αποτεφρώνονται ή απορρίπτονται στη θάλασσα. Επιπλέον, το υλικό των οστών των ψαριών έχει επιδείξει μια πολύ γρήγορη επίδραση

Σχήμα 1: Προιόν επεξεργασμένων φυκιών. Σχήμα 2: Υπολείμματα ραχοκοκαλλιών από ψάρια.

στην ανάπτυξη φυτοκαλλιεργειών8, ενώ η υπολειμματική ιλύς φυκιών έχει επιδείξει σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη των καλλιεργειών.9 Πρακτικές για παραλαβή βιοδιεγερτικών ουσιών Αρκετά γνωστές βιομηχανίες στη Σκανδιναβία χρησιμοποιούν υπολείμματα του οργανισμού Ascophyllum nodosum (Σχήμα 1) για την παραγωγή λιπασμάτων, πλούσιων σε βιοδιεγερτικές ενώσεις. Τα φύκια συλλέγονται κατά μήκος της ακτής, ξηραίνονται, αλέθονται και εκχυλίζονται με όξινα και αλκαλικά διαλύματα για να παραχθεί υγρό με σημαντικά θετικά αποτελέσματα στην

ανάπτυξη των φυτών. Μετά από τέτοιες εκχυλίσεις, τα υπολείμματα είναι λασπώδη και περιέχουν περίπου 30% ξηρής μάζας, ενώ εξακολουθούν να είναι πλούσια σε σημαντικά μέταλλα (π.χ. Κ). Αυτά θα μπορούσαν να εισαχθούν σε εδαφολογική κατεργασία, ενώ οι ποσότητες ανά εκτάριο και έτος θα πρέπει να είναι περιορισμένες λόγω των συγκεντρώσεων ορισμένων δυνητικά τοξικών στοιχείων, όπως το κάδμιο.10 Πιο συγκεκριμένα, το νιτρικό οξύ (HNO3) εφαρμόζεται στη διαδικασία εκχύλισης του λασπώδους υλικού, με αποτέλεσμα να παραλαμβάνεται προϊόν με υψηλή περιεκτικότητα σε Ν (HNSW). Με ηπιότερο οξύ που χρησιμοποιείται, επίσης, για την εκχύλιση ενός δεύτερου τύπου λασπώδους υλικού, προκύπτει προϊόν χαμηλής περιεκτικότητας σε άζωτο (LNSW). Τα παραγόμενα αυτά υλικά χρησιμοποιούνται για απομόνωση βιοδιεγερτικών ουσιών με τεχνικές πράσινης εκχύλισης. Όσον αφορά στα υπολείμματα ψαριών (Σχήμα 2), από αυτά χρησιμοποιήθηκαν οστά από μπακαλιάρο (Gadus morhua), μπρόσμιο (Brosme brosme), και κοινή μουρούνα (Molva molva). Τα οστά περιέχουν ποσότητα και από κάποιους άλλους ιστούς, αλλά το κύριο μέρος είναι το ψαροκόκαλο, το οποίο αλέθεται (GFB) εφόσον πρώτα καταψυχθεί. (Βιο) χημικά χαρακτηριστικά βιοδιεγερτών Θρεπτικά μεταλλοϊόντα, ιχνοστοιχεία, αμινοξέα και οργανικές ενώσεις με βιοδιεγερτικές ιδιότητες αποτελούν τις βασικές ουσίες που παραλαμβάνονται από τα υπολείμματα ΜΠΛΕ θαλάσσιων οργανισμών. Στα βασικά χαρακτηριστικά των υπολειμμάτων φυκιών περιλαμβάνονται το βασικό pH, με πολύ υψηλή αγωγιμότητα, ενώ αυτά των ψαριών παρουσιάζουν ουδέτερο pH με σχεδόν διπλάσια αγωγιμότητα από το όριο που

διαθέτουν τα εμπορικά σκευάσματα λιπασμάτων. Επίσης, τα δείγματα υπολειμμάτων ψαριών (GFB) έχουν την μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε % Ν (~2%) και αυτά των φυκιών το υψηλότερο ποσοστό σε % C (~12%). Μετά από την ανάλυση των θρεπτικών στοιχείων και ιχνοστοιχείων παρατηρήθηκε ότι το GFB αντιπροσωπεύει μια σημαντική πηγή φωσφόρου, δυνητικά κατάλληλη για χρήση ως λίπασμα. Τα HNSW και LNSW, επίσης, μπορούν να συμβάλλουν ελαφρώς στην ενίσχυση φωσφόρου, αλλά σε σημαντικά περιορισμένο βαθμό, λόγω των συγκριτικά πολύ χαμηλών συγκεντρώσεών τους σε φώσφορο (P). Τα δείγματα υπολειμμάτων, δεδομένου ότι είναι θαλάσσιας προέλευσης, έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε νάτριο, λόγω α) του φυσιολογικού υπάρχοντος άλατος, και β) υπολειμμάτων επεξεργασίας από αλκαλική υδρόλυση με NaOH που χρησιμοποιείται κατά τη διαδικασία εκχύλισης φυκιών. Κατά συνέπεια, τα βιομηχανικά παραγόμενα δείγματα HNSW και LNSW έχουν από τη φύση τους υψηλή περιεκτικότητα σε νάτριο. Δεδομένου ότι το χλωρίδιο του νατρίου (NaCl) αποφεύγεται σε περιπτώσεις λιπασμάτων, στο πλαίσιο του έργου MARIGREEN αναπτύχθηκε και μελετήθηκε η διαδικασία έκπλυσης με νερό σε αναλογία 1:50 για την απομάκρυνση αλάτων, μια μέθοδος που μπορεί να εφαρμοστεί σε μεγάλη κλίμακα στη γεωργία. Το ποσοστό αλατιού στα δείγματα HNSW και LNSW μειώθηκε σε περισσότερο από 60%, ενώ η περιεκτικότητα στα περισσότερα ιχνοστοιχεία (Mg, Ca, Zn κ.ά.) παρέμεινε αμετάβλητη. Η αγωγιμότητα και το pH μειώθηκαν αισθητά κοντά στις φυσιολογικές τιμές. Η ποσότητα φωσφόρου, επίσης, παρέμεινε αμετάβλητη ενώ το %C και % N μειώθηκαν ελαφρώς. Όσον αφορά στα αμινοξέα και στα ποσοστά που βρέθηκαν σε κάθε είδος 07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 27

ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ | ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑ MARIGREEN 3α

3β

Σχήμα 3α: Βιολογικές καλλιέργειες με υπολείμματα ΜΠΛΕ οργανισμών. Σχήμα 3β: Έλεγχος εδάφους κατά την ανάπυξη καλλιέργειας φράουλας.

δείγματος, τα αποτελέσματα δείχνουν πλούτο αμινοξέων (17 είδη) που ταυτοποιούνται, με την περιεκτικότητά τους να αυξάνεται προοδευτικά με τη σειρά LNSW<HNSW<<GFB, αποδεικνύοντας έτσι την ίδια τη φύση των δειγμάτων ως πηγών αμινοξέων. Στην πραγματικότητα, η ραχοκοκαλιά των ψαριών, ειδικά όταν ο ιστός του ψαριού είναι ακόμα προσκολλημένος στα οστά μετά το φιλετάρισμα, είναι πλούσια σε πρωτεΐνες, ειδικά εκείνες που περιέχουν γλουταμίνη (Glu) και γλυκίνη (Gly). Τα οστά των ψαριών συνήθως περιέχουν περίπου το 20% της οστικής μάζας ως κολλαγόνο (πρωτεΐνη), το οποίο έχει περίπου 30% γλυκίνη. Ακόρεστα λιπαρά οξέα, επίσης, ταυτοποιήθηκαν και προσδιορίστηκαν κυρίως στα υπολείμματα φυκιών. Από εκχυλίσματα με οξικό αιθυλεστέρα απομονώθηκαν σε θερμοκρασία περιβάλλοντος κυρίως λιπαρά οξέα, τα οποία φαίνεται να παρουσιάζουν ήπια αντιοξειδωτική δράση και ισχυρή βιολογική δράση στην ανάπτυξη ή μη βακτηρίων. Πέραν αυτού, έκθεση καλλιεργειών νευρωνικών κυττάρων σε εκχυλίσματα υπολειμμάτων φυκιών και ψαριών σε εργαστηριακό επίπεδο έδειξε ότι τα κύτταρα αναπτύσσονται κανονικά, επιβεβαιώνοντας έτσι την καθόλα ατοξική τους φύση. Η αξιολόγηση της αντιοξειδωτικής ισχύ-

28 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

ος των εκχυλισμάτων και των τριών υλικών (HNSW, LNSW, GFB) που μελετήθηκε μέσω πειραμάτων DPPH, ανέδειξε την ικανότητά τους να δεσμεύουν ελεύθερες ρίζες που εμφανίζονται ως αποτέλεσμα ανάπτυξης οξειδωτικού stress σε όλα τα κύτταρα, δείχνοντας ήπια αντιοξειδωτική δράση σε όλες τις περιπτώσεις. Η ήπια αντιοξειδωτική δραστικότητα των δειγμάτων υποδηλώνει την υπάρχουσα ικανότητά τους ως αντιοξειδωτικών παραγόντων και για τον σκοπό αυτό η συγκεκριμένη ιδιότητα ενισχύει το βιολογικό τους προφίλ. Τα συλλογικά αποτελέσματα υποδηλώνουν ότι το καλά καθορισμένο φυσικοχημικό και βιολογικό προφίλ των εκχυλισμάτων, που παράγονται από τις πρώτες ύλες των επιλεγμένων υπολειμμάτων θαλάσσιων οργανισμών (φύκια και οστά ψαριών) στηρίζει ένα λογικά στοιχειοθετημένο και καθορισμένο πλαίσιο διαμόρφωσης φυσικών βιολιπασμάτων. Τέτοιου τύπου βιολιπάσματα θα μπορούσαν να προκύψουν μέσω κατάλληλης αναλογικής ανάμιξης των παραγόμενων εκχυλισμάτων HNSW και/ή LNSW και/ή πρώτες ύλες GFB. Ως αποτέλεσμα, τα προκύπτοντα υβριδικά υλικά διαθέτουν αναλυτική σύνθεση ανάλογη με τις βιολογικές απαιτήσεις της ανάπτυξης φυτών των καλλιεργειών (π.χ. φράουλες, μαρούλι, κ.ά.), δικαιολογώντας έτσι πε-

ραιτέρω διερεύνηση της αποτελεσματικότητάς τους ως φιλικών προς το περιβάλλον λιπασμάτων που προσφέρουν βιοδιεγέρτες στον αγρό (Σχήμα 3α,β). Νέες γεωργικές πρακτικές στην ενίσχυση εδάφους Σε εργαστηριακή κλίμακα, αναπτύσσονται και προωθούνται νέες τεχνολογίες προς εφαρμογή σε βιομηχανικό επίπεδο, κυρίως στο εξωτερικό, ενώ μπορούν να εφαρμοστούν άμεσα και στην χώρα μας. Μία καινοτόμος μέθοδος επεξεργασίας υπολειμμάτων ψαριών, η οποία τα αναμιγνύει με ίνες ξύλου για την αύξηση ξηράς μάζας μέσω της τεχνολογίας συστήματος επανακυκλοφορίας υδατοκαλλιέργειας (Recirculating Aquaculture Systems, RAS), θα αποτελεί σύντομα μέθοδο υψηλής εμβέλειας. Παράλληλα, αναπτύσσονται υλικά εμποτισμού υπολειμμάτων ψαριών και περαιτέρω χρήσης τους ως βιοεξανθρακώματος (biochar) για συμπληρωματική ενίσχυση και εμπλουτισμό του εδάφους. Τα αποτελέσματα από τις παραπάνω ενέργειες θα αξιολογηθούν συνολικά σε πραγματικές συνθήκες, μέσω καλλιέργειας φρούτων και λαχανικών τόσο σε θερμοκήπιο όσο και σε ανοικτούς αγρούς. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2023, τεύχος 7. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 29

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ | AGRISIDE

RAIZA : O ΔΥΝΑΜΙΚΟΣ ΔΙΕΓΕΡΤΗΣ ΡΙΖΑΣ ΚΑΙ ΦΥΤΩΝ Ειδικός διεγέρτης ανάπτυξης εμπλουτισμένος με φυσική αυξίνη και αντιστρες ιδιότητες

Το Raiza είναι βιοδιεγέρτης, ειδικά σχεδιασμένος για την ισχυρή διέγερση της ανάπτυξης ρίζας και φυτού με υψηλή περιεκτικότητα σε αυξίνη και σε ουσίες αντιστρές και διέγερσης μεταβολισμού, που διατίθεται στην ελληνική αγορά αποκλειστικά από την Agriside Crop care. Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ Τεχνικό τμήμα της Agriside Crop care

πως είναι γνωστό αμέσως μετά τη μεταφύτευση χρειάζεται ένα δυναμικό ξεκίνημα των φυτών, δηλαδή άμεση διέγερση της παραγωγής νέων ριζικών τριχιδίων, ώστε παρά το σοκ των φυτών από τη μεταφύτευση να υποστηριχθεί η πρώτη ανάπτυξη του εναέριου τμήματος των φυτών. Αυτό είναι πολύ σημαντικό όχι μόνο για την αποφυγή αποτυχίας εγκατάστασης των φυτών, αλλά και για την επίτευξη υψηλής και πρώιμης παραγωγής. Το δυναμικό ξεκίνημα των φυτών επιτυγχάνεται με τη χρήση σκευασμάτων ριζοβολίας. Αλλά και όταν τα φυτά δυσκολεύονται στην ανάπτυξη και λειτουργία τους, όταν σε αντίξοες εδαφοκλιματικές συνθήκες καταπονούνται ωσμωτικά και οξειδωτικά, με τη χορήγηση κατάλληλων βιοδιεγερτών τα φυτά μπορούν να ανταπεξέλθουν τις συνθήκες στρες και να συνεχίσουν την ανάπτυξή τους. To Raiza είναι ειδικό προϊόν βιοδιέγερσης σε υγρή μορφή που διασφαλίζει τη δυναμική ανάπτυξη ρίζας και φυτών. Παράγεται από την εξειδικευμένη ισπανική πολυεθνική εταιρεία DAYMSA η οποία αντιπροσωπεύεται στην ελληνική αγορά από την Agriside Crop care. Η μοναδική αντιστρές και βιοδιεγερτική δράση του οφείλεται στην ειδική σύνθεσή του η οποία συνδυάζει ελεύθερα L αμινοξέα ειδικής μεταξύ τους αναλογίας με πυκνό εκχύλισμα φυκιών Ascophylum nodosum προερχόμενα από τον Βόρειο Πόλο και παράγεται με τις αυστηρότερες προδιαγραφές ποιότητας. Έχει υψηλή περιεκτικότητα σε πολύτιμες αντιστρές ουσίες, όπως: αμινοξέα με δράση οσμωπροστατευτική (π.χ. σερίνη, προλίνη) και αντιοξειδωτική (φαινυλαλανίνη, γλουταμικό οξύ, γλυκίνη, κυστεΐνη), αντιοξειδωτικές βιταμίνες C, E αλλά και αλγινικό οξύ, μαννιτόλη,

30 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

πεπτίδια, πολυαμίνες, μπεταΐνες και ολιγο-/ πολυσακχαρίτες. Παράλληλα, έχει υψηλή συγκέντρωση φυτικών ορμονών νεότητας και ιδιαίτερα φυσικής αυξίνης, προερχόμενων από το εκχύλισμα φυκιών. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά καθιστούν το Raiza το ιδανικό προϊόν για την αντιμετώπιση του μεταφυτευτικού στρες των φυτών και τη διασφάλιση αστρεσάριστης και δυναμικής εκκίνησης και ανάπτυξης της ρίζας, με την παραγωγή πολλών ριζικών τριχιδίων. Έτσι, έχουμε πολύ καλή απορρόφηση των διαθέσιμων θρεπτικών στοιχείων από τη ρίζα και καλή λειτουργικότητά της, ώστε αυτή να παράγει και να στέλνει στο εναέριο τμήμα των φυτών κυτοκινίνη για ώθηση παράλληλα με την ανάπτυξη της βλάστησης και της πλευρικής διακλάδωσης και της ανθοφορίας - καρπόδεσης.

Επιπλέον, σε περιπτώσεις όπου η ρίζα έχει ζημιωθεί από διάφορα αβιοτικά ή βιοτικά αίτια, όπως ασφυκτικές συνθήκες από πλημμύρα ή προσβολή από νηματώδεις, η εφαρμογή του Raiza μετά την αντιμετώπιση του αιτίου (στράγγιση του νερού ή καταπολέμηση των νηματωδών), διασφαλίζει τη δυναμική επανεκκίνηση και ανανέωση της ρίζας. Τέλος, το Raiza μπορεί να εφαρμόζεται και με διαφυλλικό ψεκασμό για την αντιμετώπιση του στρες και την ενίσχυση της ανάπτυξης των φυτών, ιδιαίτερα για την απρόσκοπτη αύξηση της βλάστησης και του μεγέθους των καρπών χάρη και στην αυξίνη που περιέχει. Εφαρμόζεται με υδρολίπανση / ριζοπότισμα με δόση 0,3-0,5 λίτρο ανά στρέμμα ή διαφυλλικά με δόση 100-200 cc/ 100 λιτ. νερού όσες φορές χρειάζεται. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 31

ΚΗΠΕΥΤΙΚΑ | ΝΤΟΜΑΤΑ

ΜΟΡΙΑΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ ΝΤΟΜΑΤΑΣ

Μπορούν να γίνουν ανταγωνιστικές οι ντόπιες ποικιλίες ντομάτας; Υπάρχουν ελληνικές παραδοσιακές ποικιλίες ντομάτας οι οποίες διαθέτουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπως σχήμα καρπού, περιεκτικότητα σε λυκοπένιο, μετασυλλεκτική διάρκεια και χρώμα καρπού. Η μεταφορά σε αυτές τις ποικιλίες αγρονομικών χαρακτηριστικών, όπως μεγαλύτερη μετασυλλεκτική διάρκεια, αύξηση παραγωγικότητας και αντοχή σε ασθένειες και ιώσεις γίνεται με την συνδυαστική χρήση κλασικών τεχνικών βελτίωσης και μοριακών προσεγγίσεων υψηλής απόδοσης (omics προσεγγίσεις) για επιτάχυνση της διαδικασίας βελτίωσης. Αυτή η προσπάθεια υλοποιείται στα πλαίσια του προγράμματος n-Tomatomics που χρηματοδοτείται από πρόγραμμα ΕΡΕΥΝΩ-ΔΗΜΙΟΥΡΓΩ-ΚΑΙΝΟΤΟΜΩ του ΕΠΑνΕΚ της ΕΥΔΕ-ΕΤΑΚ. ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ ΚΑΛΑΪΤΖΉΣ, ΜΙΧΆΛΗΣ ΙΑΚΩΒΊΔΗΣ, ΠΕΤΡΟΎΛΑ ΓΕΜΕΛΙΆΡΗ, ΣΑΜΠΑΘΙΑΝΆΚΗ ΜΑΡΊΑ Τμήμα Γενετικής & Βιοτεχνολογίας Οπωροκηπευτικών, Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων (ΜΑΙΧ) ΗΛΊΑΣ ΑΥΔΊΚΟΣ, ΑΘΑΝΆΣΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΆΤΗΣ Εργαστήριο Γενετικής & Βελτίωσης, Τμήμα Γεωπονίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

ντομάτα είναι απαραίτητο διατροφικό συστατικό για όλες τις χώρες της Μεσογειακής λεκάνης και ίσως αποτελεί το κορυφαίο λαχανοκομικό είδος για ολόκληρη την περιοχή ως στοιχείο της Μεσογειακής γαστρονομικής κουλτούρας. Οι Έλληνες καταναλώνουν τη μεγαλύτερη ποσότητα ντομάτας ανά χρόνο συγκριτικά με οποιαδήποτε άλλο λαό. Παρόλα αυτά η χώρα υστερεί στη δημιουργία νέων ποικιλιών ντομάτας και σε παραγωγικότητα παρά τις ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες. Ο σπόρος αποτελεί σημαντικό μέρος του κόστους καλλιέργειας της ντομάτας. Όλες οι προσπάθειες δημιουργίας νέων ποικιλιών, είτε καθαρών σειρών είτε υβριδίων, είναι μεγάλης σημασίας για τον παραγωγό και μπορούν να συνεισφέρουν στη μείωση του κόστους παραγωγής. Παραδοσιακές ποικιλίες που βελτιώνονται

Οι παραδοσιακές ποικιλίες που βελτιώνονται προέρχονται από τους συνεργάτες του προγράμματος, το εργαστήριο Γενετικής & Βελτίωσης του Τμήματος Γεωπονίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), το Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του Ελληνικού Γεωργικού Ορ-

32 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

ΑΠΌΣΤΟΛΟΣ ΚΑΛΎΒΑΣ Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - Δήμητρα

γανισμού – Δήμητρα. Ποικιλίες, όπως η Κίτρινη Σαντορίνης, η Καρδιά Βοδιού, η Μακεδονία και άλλες ποικιλίες που χαρακτηρίστηκαν από τους συνεργάτες του προγράμματος. Επίσης ποικιλίες που έχουν μεγάλη περιεκτικότητα σε λυκοπένιο ώστε να αποτελέσουν γενετικό υλικό υψηλής διατροφικής αξίας.

Βελτίωση συγκεκριμένων αγρονομικών χαρακτηριστικών

Ένας αριθμός συγκεκριμένων αγρονομικών χαρακτηριστικών ενσωματώνονται στις προς βελτίωση παραδοσιακές ποικιλίες με αναδιασταυρώσεις (backcrossing). H επιμήκυνση της μετασυλλεκτικής διάρκειας των καρπών αποτελεί σημαντικό αγρονομικό χαρακτηριστικό τόσο για τους αγρότες όσο και για τους καταναλωτές. Η φυσική μετάλλαξη rin (ripening inhibitor), μεταλλάσσει τη δράση ενός γονιδίου προκαλώντας την καθυστέρηση της ωρίμανσης. Η φυσική μετάλλαξη rin χρησιμοποιείται για την παραγωγή ποικιλιών ντομάτας τύπου Long Life επιμηκύνοντας σημαντικά τη μετασυλλεκτική διάρκεια των καρπών. Το αλληλόμορφο rin ενσωματώνεται στις ποικιλίες ντομάτας που βελτιώνουμε, η ύπαρξη του οποίου ανιχνεύεται με τη χρήση μοριακού δείκτη στα σπορόφυτα που προέρχονται από τις διασταυρώσεις.

Εικ. 1: Επιλεγμένες διασταυρώσεις ποικιλίας Κίτρινη Σαντορίνης.

Εικ. 2, 3: Επιλεγμένες διασταυρώσεις ποικιλίας Κίτρινη Σαντορίνης. Εικ.4: Φυτό ποικιλίας Κόκκινη Σαντορίνης.

επιταχύνεται η διαδικασία επιλογής των επιθυμητών γενοτύπων που έχουν ενσωματώσει τα αγρονομικά χαρακτηριστικά που επιλέχθηκαν. Ξεχωριστό ρόλο έχει η προσπάθεια ανάπτυξης ντομάτας με υψηλή περιεκτικότητα σε λυκοπένιο λόγω των σημαντικών πλεονεκτημάτων του για την υγεία. Εκτός από τη διατροφική του αξία, το λυκοπένιο είναι αυτό που δίνει το έντονο κόκκινο χρώμα στον καρπό της ντομάτας. Μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν δείχνουν ότι οι ποικιλίες Καρδιά Βοδιού (oxheart) και Θέρμη έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε λυκοπένιο. Αξίζει να αναφερθεί ότι το κίτρινο χρώμα των καρπών των ποικιλιών Λεμονί και Κίτρινη Σαντορίνης, οφείλεται σε μετάλλαξη την οποία προσπαθούμε να εντοπίσουμε χρησιμοποιώντας τεχνολογίες γονιδιωματικής ανάλυσης. Αξιολόγηση βελτιωμένων ποικιλιών

Η βελτίωση των παραδοσιακών ποικιλιών εμπεριέχει και την ανθεκτικότητα σε διάφορες ασθένειες, οι οποίες ευθύνονται για τις καταστροφές καλλιεργειών στον αγρό. Ξεκινώντας με την ανθεκτικότητα απέναντι στους μύκητες, παρακάτω αναφέρονται τα γονίδια ανθεκτικότητας τα οποία κατά τη διάρκεια του προγράμματος βελτίωσης, ενσωματώνονται στις παραδοσιακές ποικιλίες. Το γονίδιο ve-1, το οποίο προσδίδει ανθεκτικότητα στους εδαφογενείς μύκητες του γένους Verticillium, που προκαλούν μεγάλες οικονομικές ζημιές ανά τον κόσμο. Το γονίδιο I, το οποίο είναι ένα από τα πρώτα γονίδια ανθεκτικότητας των φυτών σε μυκητολογικές ασθένειες του γ. Fusarium, που προκαλούν ασθένειες μάρανσης, ακόμα και ολική καταστροφή της καλλιέργειας. Όσον αφορά την αντίσταση των καλλιεργειών στους φυτικούς ιούς, η ενσωμάτωση γονιδίων ανθεκτικότητας επικεντρώθηκε στα ακόλουθα γονίδια. Το γονίδιο ty-1, το οποίο προσδίδει ανθεκτικότητα έναντι στον ιό του κίτρινου καρουλιάσματος των φύλλων της ντο-

μάτας (Tomato Yellow Leaf Curl Virus, TYLFCV). Το γονίδιο sw-5b, το οποίο χρησιμοποιείται στην ανάπτυξη ποικιλιών ντομάτας ανθεκτικών στον ιό του κηλιδωτού μαρασμού της ντομάτας (Tomato spotted wilt virus, TSWV). Ο ιός αυτός προκαλεί μία από τις πιο κοινές ασθένειες που βλάπτουν την ντομάτα, με απώλειες έως και 100% σε ορισμένες περιπτώσεις. Ένας άλλος ιός, ο οποίος ευθύνεται για τη δραματική μείωση της απόδοσης της παραγωγής της ντομάτας, σε όλο τον κόσμο, είναι ο ιός του μωσαϊκού της ντομάτας (Tomato mosaic virus, ToMV), με το γονίδιο ανθεκτικότητας να είναι το tm-2a. Η επιλογή των φυτών που έχουν τα επιθυμητά αλληλόμορφα γίνεται με τη χρήση μοριακών δεικτών στα αρχικά στάδια αύξησης των σπορόφυτων που προέρχονται από τις ελεγχόμενες διασταυρώσεις. Οι μοριακοί δείκτες μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε εάν το DNA ενός σπορόφυτου εμπεριέχει και το αλληλόμορφο που είναι υπεύθυνο για την ανθεκτικότητα. Για αυτόν τον λόγο απομονώνεται DNA από μεγάλο αριθμό σπορόφυτων, το οποίο χρησιμοποιείται για ανάλυση με χρήση PCR (Polymerase Chain Reaction) για την ανίχνευση της ύπαρξης του μοριακού δείκτη για κάθε αγρονομικό χαρακτηριστικό: την μετάλλαξη rin, για παράδειγμα, και τα γονίδια ανθεκτικότητας. Με αυτόν τον τρόπο

Οι καθαρές σειρές και τα υβρίδια που παράγονται κατά την διάρκεια υλοποίησης του έργου αξιολογούνται από τους εταίρους του έργου όπως τα Θερμοκήπια Θράκης υπό συνθήκες εμπορικής καλλιέργειας ντομάτας. Η αξιολόγηση των ποικιλιών γίνεται σε συσχέτιση με τα εμπορικά υβρίδια που καλλιεργούνται παράλληλα. Χρήσιμα συμπεράσματα για τις προοπτικές αυτών των βελτιωμένων ποικιλιών εξάγονται με στόχο την περαιτέρω αξιοποίησή τους. Φορείς Σύμπραξης

Το n-Tomatomics έχει διάρκεια 30 μηνών και προϋπολογισμό 1 εκατομμύριο ευρώ στο οποίο συμμετέχουν ως ερευνητικοί φορείς το Τμήμα Γενετικής & Βιοτεχνολογίας Οπωροκηπευτικών του Μεσογειακού Αγρονομικού Ινστιτούτου Χανίων ως συντονιστής του προγράμματος, το Εργαστήριο Χημείας και Βιοχημείας Τροφίμων του Τμήματος Γεωπονίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το Εργαστήριο Φαρμακογνωσίας του Τμήματος Φαρμακευτικής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το Εργαστήριο Γενετικής & Βελτίωσης των Φυτών του Τμήματος Γεωπονίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το Ινστιτούτο Επιστημών Χημικής Μηχανικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, το Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - Δήμητρα, η Τράπεζα Διατήρησης Γενετικού Υλικού του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - Δήμητρα, η επιχείρηση Θερμοκήπια Θράκης, και η επιχείρηση Θερμοκήπια Ιάκωβος. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 33

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΣΥΚΙΑ

ΜΕΤΑΧΡΩΜΑΤΙΚΟ ΕΛΚΟΣ ΤΗΣ ΣΥΚΙΑΣ Μία νέα θανατηφόρος ασθένεια

Μία νέα θανατηφόρος ασθένεια της συκιάς εντοπίστηκε το 2018 στην Ελλάδα. Η συκιά παρουσιάζει αδιάσπαστη χρονικά και γεωγραφικά σύνδεση με πολλές περιοχές της χώρας μας, συνεισφέροντας μέσω της καλλιέργειας για νωπά και ξηρά σύκα στο εισόδημα των παραγωγών. Θεωρείται σε κατάλληλες θέσεις, ως καρποφόρο δέντρο που ενδείκνυται για βιολογική καλλιέργεια. Το μεταχρωματικό έλκος αλλάζει τα δεδομένα στην πολύτιμη αυτή καλλιέργεια εφόσον, ως εδαφογενές παθογόνο, δημιουργεί σοβαρά προβλήματα. Ελλείψει θεραπευτικού μέσου, αυστηρά μέτρα απολύμανσης των εργαλείων και μηχανημάτων οφείλουν να εφαρμοστούν. Σε κάποιες περιπτώσεις η ανάγκη της αντικατάστασης των προσβεβλημένων συκεώνων από άλλες μη ευπαθείς στην ασθένεια καλλιέργειες είναι μονόδρομος. ΑΣΗΜΙΝΑ ΣΜΑΡΛΑΜΑΚΗ Γεωπόνος - Υποψήφια Διδάκτορας, Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας ΓΠΑ

ΝΙΚΟΛΕΤΑ ΣΟΥΛΙΩΤΗ Δασοπόνος MSc - Ειδικός Επιστήμονας, Εργαστήριο Δασικής Παθολογίας, Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ

ο γένος ασκομυκήτων Ceratocystis ευθύνεται για σοβαρές ασθένειες φυτών παγκοσμίως, προκαλώντας θανατηφόρα αδρομύκωση σε ευπαθείς ξενιστές. Από το 2003, ο Ceratocystis platani αφανίζει τα πλατάνια της χώρας μας, ενώ από το 2018 ο Ceratocystis ficicola εντοπίζεται αρχικά στα Μεσόγεια της Αττικής και την επόμενη χρονιά στην Εύβοια, να απειλεί τη συκοκαλλιέργεια. Η συκιά στον κόσμο και την Ελλάδα Η συκιά (Ficus carica L.) είναι είδος ιθαγενές του Βορείου Ημισφαιρίου. Με την συνεχή καλλιέργεια χιλιάδων ετών, έχει ασαφή όρια αρχέγονου πληθυσμού σε μία ευρύτερη γεωγραφική ζώνη που περιλαμβάνει την Ασία, μεσογειακή Ευρώπη, και ΒΔ Αφρική. Καλλιεργείται για τους καρπούς της, που καταναλώνονται νωποί, αποξηραμένοι ή αλλιώς τροποποιημένοι. Λόγω του υψηλού ενδιαφέροντος για την συκοπαραγωγή έχει ιστορικά εισαχθεί επιτυχώς σε όλες τις ηπείρους. Η κοσμοπολίτικη εξάπλωσή της σε περιοχές με διάφορα κλίματα και συνθήκες, οδήγησε στη δημιουργία πολλών ποικιλιών. Πολλές φορές δημιουργείται σύγχυση σχετικά με την ονομασία, αφού πολλές φορές από τόπο σε τόπο η ίδια ποικιλία μπορεί να έχει διαφορετικό όνομα. Οι χαμηλές απαιτήσεις της σε καλλιεργητικές φροντίδες και τα λίγα προβλήματα από διάφορους εχθρούς, ασθένειες και έντομα, κάνουν την συκοπαραγωγή, σε κατάλληλες για την καλλιέργεια της θέσεις, ιδανική για βιολογική καλλιέργεια. Αυτό το χαρακτηριστικό της είναι πολύ σημαντικό εφόσον η αγροτική πολιτική της ΕΕ ελαττώνει δραστικά τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις καλλι-

34 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

έργειες. Η συκιά και σε συνθήκες εγκατάλειψης μπορεί να ανταμείψει με παραγωγή συμβάλλοντας στο εισόδημα του παραγωγού. Στην Ελλάδα μεγάλο μέρος της εγχώριας παραγωγής εξάγεται, καθιστώντας την συκιά ένα παραγωγικό δέντρο με ιδιαίτερη οικονομική σημασία. Για το έτος 2018 η ΕΛΣΤΑΤ εμφάνιζε συνολική παραγωγή ξηρών και νωπών σύκων 24.011 τόνους, με συνεισφορά σε αυτήν την παραγωγή από όλες τις Περιφέρειες της χώρας και μεγαλύτερη σε όγκο συνεισφορά από την Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Ελλάδα και Κρήτη.

Στην Ελλάδα καλλιεργούνται πολλές ποικιλίες, με πιο διαδεδομένες τη Βασιλική, Κύμης, Ταξιάρχη και τη Σμυρναίικη. Το Μεταχρωματικό Έλκος της συκιάς Το μεταχρωματικό έλκος της συκιάς, είναι μια νέα θανατηφόρος ασθένεια για την συκιά στην χώρα μας. Προκαλείται από τον φυτοπαθογόνο ασκομύκητα Ceratocystis ficicola. Το παθογόνο έχει αναφερθεί στην Ιαπωνία το 1970, όπου βρέθηκε να προκαλεί θανατηφόρο ασθένεια σε συκεώνες. Στην Ελλάδα, απομονώθηκε για πρώτη φορά το 2018

Πίνακ φυτών

Καλλ

Αμπε

Αραβ

Βρώμ

Ηλίαν

Καπν

Κουκ

Κριθά

Λαθο

Ρεβίθ

Ρόβι

Σιτάρ

Σουσ

Φασό

Σύνο

Εικ. 1: Βάση λαιμού συκιάς, μεταχρωματισμός στο ξύλο κατά την απομάκρυνση του φλοιώματος. Είσοδος του παθογόνου από τη ρίζα, κατά την καλλιέργεια. Εικ. 2: Τομή σε βραχίονα συκιάς, ορατός ο μεταχρωματισμός του ξύλου που προχωράει προς το εσωτερικό. Είσοδος του παθογόνου ψηλά από την τομή κλάδευσης. Εικ. 3: Χλώρωση και καχεξία μετά από μόλυνση με Ceratocystis ficicola. Εικ. 4: Νέκρωση συκιάς μετά από μόλυνση με Ceratocystis ficicola.

στα Μεσόγεια της Αττικής και την αμέσως επόμενη χρονιά, το 2019, βρέθηκε επιπλέον σε δύο διαφορετικές περιοχές της Εύβοιας. Η καταγραφή αυτή είναι και η πρώτη στην Ευρώπη. Τον Ιούλιο του 2023 η ασθένεια αναφέρθηκε και στην Ιταλία. Πιθανά το παθογόνο να βρίσκεται και σε άλλες χώρες χωρίς όμως να έχει αναφερθεί ακόμα. Το γεγονός ότι το παθογόνο έχει βρεθεί πριν από πέντε δεκαετίες στην Ιαπωνία να προσβάλλει μία σημαντική καλλιέργεια για τη χώρα, έδωσε στους Ιάπωνες φυτοπαθολόγους τη δυνατότητα να διερευνήσουν πολλές πτυχές που αφορούν στην προκαλούμενη ασθένεια στη συκιά. Σε όλες τις εργασίες τους οι Ιάπωνες με πλέον εμφατικό τρόπο αναφέρο-

νται σε παθογόνο εδάφους. Δυστυχώς, οι πολυετείς συστηματικές προσπάθειές τους δεν απέδωσαν στην εύρεση αποτελεσματικής μεθόδου απολύμανσης του εδάφους. Αναφέρουν πως μετά την εγκατάσταση του παθογόνου στην καλλιέργεια, είναι εξαιρετικά δύσκολο έως και αδύνατο αυτό να αντιμετωπιστεί. Συμπτώματα της ασθένειας Τα συμπτώματα που παρατηρούνται σε ένα προσβεβλημένο δέντρο είναι γενική καχεξία, περιορισμένη ανάπτυξη βλαστών, κιτρίνισμα των φύλλων, μαρασμός και μειωμένη ανάπτυξη νέων κλάδων, ή και έκτακτη ανάπτυξη κορμοβλαστημάτων. Μέσα στην βλαστητική περίοδο, ένα τμήμα ή το σύνολο της κόμης, μπο-

ρεί να εμφανίσει αποπληξία, όπου τα νεκρά φύλλα και καρποί παραμένουν πάνω στο δέντρο. (Εικ. 3, Εικ. 4 ) Το πλέον χαρακτηριστικό σύμπτωμα είναι ο μεταχρωματισμός του ξύλου κατά την απομάκρυνση του φλοιώματος. Συνηθέστερα, παρατηρείται η είσοδος του παθογόνου στο κατώτερο τμήμα του φυτού, μέσω πλήγωσης των ριζών κατά την καλλιέργεια. Στη βάση του λαιμού του δέντρου παρουσιάζονται εκτεταμένα έλκη, οπότε η απομάκρυνση του φλοιού εκεί, αποκαλύπτει τον τυπικό έντονο καστανόχρωμο μεταχρωματισμό. Αντίστοιχα συμπτώματα παρατηρούνται και σε βραχίονες όταν το παθογόνο έχει εισέλθει κατά την κλάδευση, με χρήση μολυσμένων εργαλείων. (Εικ. 1, Εικ. 2) 07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 35

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΣΥΚΙΑ

Η ασθένεια στην Ελλάδα Η ασθένεια έχει βρεθεί σε περιορισμένη γεωγραφικά έκταση στα Μεσόγεια της Αττικής, όπου δημιουργεί νεκρώσεις στην πολύ ευπαθή στο παθογόνο αυτό ποικιλία Βασιλική. Σε κάποιες θέσεις εκεί, εφόσον η ασθένεια είχε μολύνει το μεγαλύτερο μέρος του συκεώνα υπήρξε αντικατάσταση καλλιέργειας με άλλο είδος. Ομοίως, έχει βρεθεί η ασθένεια στην Βόρεια και Κεντρική Εύβοια, δυστυχώς σε μεγαλύτερη γεωγραφικά έκταση, όπου δημιουργεί απώλειες σε συκεώνες των ποικιλιών Ταξιάρχη, Σμυρναίικη και Κύμης. Δεν είναι γνωστό εάν η ασθένεια βρίσκεται και σε άλλες περιοχές της χώρας. Στην περίπτωση της Εύβοιας, ήταν εμφανής περίπτωση νεοϊδρυθέντος συκεώνα, όπου κατά την εγκατάσταση χρησιμοποιήθηκε μολυσμένο φυτευτικό υλικό με ολέθρια αποτελέσματα, και αναγκαστική στη συνέχεια αντικατάσταση καλλιέργειας. Ενώ, σε πολλές περιπτώσεις, τόσο στην Αττική όσο και στην Εύβοια, καλλιεργητές προχωρούν στην προσπάθεια επαναφύτευσης κατά την εμφάνιση σποραδικών νεκρώσεων στους συκεώνες τους, εφόσον δεν γίνεται αντιληπτό από τους ίδιους ότι η νέκρωση οφείλεται στην ασθένεια αυτή, με επακόλουθη αποτυχία, εφόσον το έδαφος παραμένει μολυσμένο από το παθογόνο. Το γεγονός ότι η ασθένεια αναφέρθηκε πολύ κοντά χρονικά από δύο διακριτούς

36 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

γεωγραφικά τόπους της χώρας μας, όπως η Αττική και η Εύβοια, καθώς και η πρόσφατη αναφορά στην Ιταλία σε δύο επίσης διαφορετικές θέσεις, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως υπάρχει σαφώς ένα πρότυπο ανθρωπογενούς διάδοσης του παθογόνου. Επίσης, αναδεικνύει ότι απαιτείται υψηλή επαγρύπνηση από τους καλλιεργητές συκιάς σε όλη τη χώρα. Μετάδοση της ασθένειας Δεν είναι ακόμα γνωστό πως έφτασε η ασθένεια στη χώρα μας. Πιθανολογείται το παθογόνο να έφθασε από την Ιαπωνία ή από άλλη τρίτη χώρα με φυτά προς φύτευση, ή από άλλο εισαγόμενο προϊόν, όπως μεταχειρισμένα ελαστικά για γεωργικούς ελκυστήρες. Είναι όμως γνωστό πως γίνεται η μετάδοση από μολυσμένα δέντρα σε υγιή. Η μόλυνση στις περισσότερες περιπτώσεις γίνεται από μολυσμένο χώμα. Συχνά οι παραγωγοί μπορεί να μοιράζονται μεταξύ τους γεωργικό εξοπλισμό, όπως γεωργικούς ελκυστήρες και άλλα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την καλλιέργεια. Για παράδειγμα, ένας γεωργικός ελκυστήρας που έχει εργαστεί σε συκεώνα όπου υπάρχει ο μύκητας, με τα ελαστικά του και τα μεταλλικά τμήματα που θα έρθουν σε επαφή με το έδαφος θα τον μεταφέρει σε επόμενο συκεώνα. Επίσης εργαλεία κλαδέματος, πριόνια χειρός και αλυσοπρίονα μπορούν να μεταφέρουν μόλυσμα αν προ-

ηγουμένως έχουν εργαστεί σε προσβεβλημένο δέντρο. Ένας ακόμα τρόπος μεταφοράς είναι δυνητικά ακόμα και τα υποδήματα των καλλιεργητών που έχουν εισέλθει νωρίτερα σε ένα μολυσμένο συκεώνα. Επιπλέον, εφόσον υπάρχει ένα προσβεβλημένο δέντρο συκιάς στον συκεώνα και δεν υπάρξει έγκαιρη παρέμβαση, τα αμέσως όμορα σε αυτό δέντρα συκιάς, θα προσβληθούν από την υπόγεια επαφή των ριζών τους. Με αυτό τον τρόπο αυξάνεται εκθετικά η διάδοση στον συκεώνα. Μετά την προσβολή το παθογόνο αποικίζει ραγδαία τα ξυλώδη μέρη του δέντρου υπόγεια και υπέργεια, και επιφέρει τον θάνατό του. Στην Ιαπωνία είναι γνωστό πως υπάρχει και έντομο που είναι φορέας του παθογόνου. Στην Ελλάδα, μέχρι στιγμής δεν έχει διαπιστωθεί κάτι αντίστοιχο, και οι προσβολές που έχουν σημειωθεί σε Αττική και Εύβοια αποδίδονται μόνο σε ανθρωπογενή διάδοση. Ανθεκτικότητα ανάμεσα στις διάφορες ποικιλίες Ένας τρόπος για την αντιμετώπιση ασθενειών που παραμένουν στο χώμα, είναι η εύρεση ή η ανάπτυξη ανθεκτικών υποκειμένων. Στην Ιαπωνία έγινε σημαντική ερευνητική προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση, όμως δεν έχει αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Στην Ελλάδα, πραγματοποιήθηκε μία προκαταρκτική μελέτη διερεύνησης της

Μείωση ευπάθειας

ευπάθειας διαφόρων ποικιλιών που χρησιμοποιούνται ευρέως. Χρησιμοποιήθηκαν οι ποικιλίες, Βασιλική, Σμυρναίικη, Καλαμών, Αϊδινιά, Λέσβου μεγαλόμισχη, Mission, Καλλιμίρνα, Λιβανό, Ζαϊλάτα, και Porto Gallo από φυτευτικό υλικό που παραχωρήθηκε για τον σκοπό αυτό από τον ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών & Αμπέλου - Τμήμα Ελιάς και Οπωροκηπευτικών Καλαμάτας, από την Εθνική Συλλογή Συκιάς που διατηρεί. Νεαρά δενδρύλλια από τις ανωτέρω ποικιλίες υποβλήθηκαν σε τεχνητή μόλυνση με το παθογόνο Ceratocystis ficicola. Στις τέσσερις εβδομάδες τα δενδρύλλια όλων των ποικιλιών ελέγχθηκαν ως προς την έκταση των συμπτωμάτων μεταχρωματισμού, και με το κριτήριο αυτό ταξινομήθηκαν ως προς την ευπάθειά τους. Φάνηκε να υπάρχει διαφορά στην πρόοδο που έκανε η ασθένεια στην κάθε ποικιλία. Πιο ευπαθής βρέθηκε η ποικιλία Βασιλική, και η λιγότερο ευπαθής η ποικιλία Porto Gallo. Ωστόσο παρά την ξεκάθαρη διαφορά ανάμεσα στις ποικιλίες, όλες παρουσίασαν σαφώς ευπάθεια στο παθογόνο. Οι έρευνες στο συγκεκριμένο πεδίο συνεχίζονται. (Εικ. 5) Πρόληψη Έως σήμερα δεν υπάρχει γνωστό εγκεκριμένο χημικό ή άλλο φυτοπροστατευτικό σκεύασμα που να μπορεί να θεραπεύσει αυτή την ασθένεια στον συ-

Porto Gallo Καλαµών Ζαϊλάτα Αϊδινιά Λιβανό Καλλιµίρνα Σµύρνα Mission Λέσβου Βασιλικά

κεώνα. Ο μύκητας αναπτύσσεται μέσα στα αγγεία του ξύλου, περιοχή του δέντρου όπου καμία ουσία δεν μπορεί δραστικά να καλύψει επιτυχώς. Επίσης μετά την εγκατάσταση στο χωράφι, ο μύκητας επιβιώνει στο χώμα με την ανθεκτική μορφή σπορίων του, τα χλαμυδοσπόρια, για αρκετά χρόνια. Το γεγονός ότι μολύνεται η ρίζα δενδρώδους είδους σημαίνει ότι αυξάνεται το βάθος του εδάφους όπου αντίστοιχα επηρεάζεται. Ο όγκος που πρέπει να απολυμανθεί καθιστά το εγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο. Δοκιμές που έγιναν προς την κατεύθυνση αυτή στην Ιαπωνία δεν έδωσαν καλά αποτελέσματα. Ομοίως και από συκεώνα στην Ελλάδα, όπου είχε γίνει χρήση φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων, λήψη εδάφους έδειξε στο εργαστήριο ότι απομονωνόταν σταθερά χωρίς ανάσχεση το παθογόνο. Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι η πρόληψη μπορεί να δώσει στη παρούσα φάση τα καλύτερα αποτελέσματα. Πριν γίνει χρήση οποιουδήποτε μηχανήματος ή εργαλείου σε δέντρο συκιάς, αυτό πρέπει να έχει καθαριστεί σχολαστικά και εν συνεχεία απολυμανθεί. Η απολύμανση για τα μικρά εργαλεία όπως κλαδευτήρια, πριόνια κ.λπ. γίνεται με τα συνήθη απολυμαντικά μέσα, όπως διάλυμα με ένα μέρος χλωρίνης σε πέντε μέρη νερό, μετουσιωμένη αιθυλική αλκοόλη, ή άλλο απολυμαντικό παράγοντα. Εάν χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε εργασία αλυσοπρίονο, σε αυτό θα πρέπει να λυθεί η θαλάμη και να πλυθούν και καθαριστούν τυχόν φυτικά υπολείμματα, όπως πριονίδια και εν συνεχεία να ακολουθήσει η απολύμανσή του. Για τα

Εικ. 5: Κατάταξη ποικιλιών αναφορικά με την ευπάθειά τους, μετά από τεχνητή μόλυνση με Ceratocystis ficicola.

μεγάλα μηχανήματα, όπως γεωργικούς ελκυστήρες, συνίσταται ο καλός καθαρισμός με χρήση πιεστικού πλυστικού, προς απομάκρυνση του χώματος και φυτικών υπολειμμάτων, και εν συνεχεία εφαρμογή στα σημεία επαφής του μηχανήματος με το έδαφος εγκεκριμένου απολυμαντικού παράγοντα με βάση τεταρτογενή άλατα του αμμωνίου με δοσολογία που ορίζει ο κατασκευαστής. Αντίστοιχη μέριμνα θα πρέπει να λαμβάνεται και για τα υποδήματα, πριν τη μετακίνηση σε άλλο συκεώνα. Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί η χρήση καθαρών από την ασθένεια μοσχευμάτων ή δενδρυλλίων κατά την εγκατάσταση νέων συκεώνων. Ευχαριστίες Οι συγγραφείς ευχαριστούν τους Ομότιμο Καθηγητή Φυτοπαθολογίας στο ΓΠΑ κο Ελευθέριο Τζάμο, τον τέως Διευθυντή Ερευνών ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ Δρ Παναγιώτη Τσόπελα, και τον τέως Τμηματάρχη Διεύθυνσης Αγροτικής Ανάπτυξης Εύβοιας, Γεωπόνο κο Βασίλειο Μπουρνάκα για την συνεισφορά τους στον εντοπισμό της νέας αυτής ασθένειας στη χώρα μας στις περιοχές της Ανατολικής Αττικής και Εύβοιας. Τον Γεωπόνο-Βιοτεχνολόγο κο Παναγιώτη Κάτσαρη, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, για την παραχώρηση υλικού ποικιλιών από την Εθνική Συλλογή Συκιάς. Επιπλέον, τον Δρ Παναγιώτη Τσόπελα για τη παραχώρηση φωτογραφικού υλικού. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2023, τεύχος 7. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 37

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

ΩΟΠΑΡΑΣΙΤΟΕΙΔΗ ΤΗΣ ΚΑΦΕ ΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΒΡΩΜΟΥΣΑΣ Πρώτη εμφάνιση ωοπαρασιτοειδών του Halyomorpha halys στην Ελλάδα

Η βρωμούσα Halyomorpha halys έχει γίνει πρόσφατο παράδειγμα σοβαρής βιολογικής εισβολής στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα το Η. halys αναφέρθηκε για πρώτη φορά να προκαλεί σοβαρές προσβολές σε καρπούς της ακτινιδιάς το 2017. Η αντιμετώπιση του Η. halys είναι ελλιπής καθώς βασίζεται κυρίως στη χρήση ενός μικρού αριθμού χημικών εντομοκτόνων ευρέος φάσματος και με το νέο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας η χρήση νέων βιολογικών μεθόδων αντιμετώπισης είναι επιβεβλημένη. ΣΤΈΦΑΝΟΣ Σ. ΑΝΔΡΕΆΔΗΣ¹ , ΕΜΜΑΝΟΥΉΛ Ι. ΝΑΒΡΟΖΊΔΗΣ² ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΌΖ Ε. ΓΚΟΓΚΟΛΑΣΒΊΛΙ2,3 1 Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός «ΔΗΜΗΤΡΑ» 2 Τμήμα Γεωπονίας, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος 3 Department of Agriculture, Writtle University College, Chelmsford, Essex, United Kingdom

καφέ ασιατική βρωμούσα, Halyomorpha halys St�l (Hemiptera: Pentatomidae) έχει καταγωγή από την Ανατολική Ασία και συγκεκριμένα την Κίνα, ενώ στα μέσα της δεκαετίας του ’90 παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής όπου προκάλεσε σοβαρές ζημιές σε πολλές καλλιέργειες. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η ζημιά από τις προσβολές του εντόμου αυτού σε οπωρώνες μηλιάς για ένα μόνο έτος έφτασε τα 37 εκατομμύρια δολάρια. Στην Ελλάδα το Η. halys αναφέρθηκε για πρώτη φορά το φθινόπωρο του 2011, ενώ το 2017 καταγράφηκαν οι πρώτες προσβολές σε

Εικ. 1: Προσβολή καρπού νεκταρινιάς από ενήλικα άτομα του εντόμου Halyomorpha halys. Εικ. 2: Παραμόρφωση καρπών κερασιάς λόγω προσβολής από το έντομο Halyomorpha halys.

καρπούς της ακτινιδιάς στην Κεντρική Μακεδονία. Έκτοτε έχει επεκταθεί στις περισσότερες περιοχές όπου καλλιεργούνται ακτινίδια (Ανατολική Μακεδονία, Θεσσαλία και Ήπειρος) και φαίνεται πως έχει εγκατασταθεί μόνιμα στη χώρα μας. Ωστόσο, δεν προσβάλει μόνο την καλλιέργεια της ακτινιδιάς, αλλά έχει παρατηρηθεί και σε άλλες καλλιέργειες όπως η ροδακινιά / νεκταρινιά (Εικ. 1), η κερασιά (Εικ. 2) και η μηλιά (Εικ. 3), προκαλώντας σημαντικές ζημιές τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά, καθιστώντας

38 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

τα προϊόντα μη εμπορεύσιμα με αποτέλεσμα να υπάρχει σημαντική οικονομική απώλεια για τον παραγωγό. Καταπολέμηση του εντόμου Όσον αφορά στην καταπολέμηση του Η. halys, προς το παρόν αυτή είναι δύσκολη λόγω έλλειψης προγνωστικών μοντέλων εμφάνισης του εντόμου ώστε να υπολογιστεί ο κατάλληλος χρόνος επέμβασης και επειδή η καταπολέμηση στηρίζεται κυρίως στη χρήση μικρού αριθμού εγκεκριμένων χημικών σκευασμάτων που κυκλοφορούν στην αγορά

Πίνακ φυτών

(Πίνακας 1), τα οποία και δεν είναι συμβατά με τα υφιστάμενα προγράμματα IPM και παρέχουν μόνο βραχυπρόθεσμη λύση. Επιπλέον, λαμβάνοντας υπόψη ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην παρουσίαση της στρατηγικής της «από το αγρόκτημα στο πιάτο», που αποτελεί μία από τις βασικές δράσεις στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, ανακοίνωσε μια σειρά δράσεων έως το έτος 2030 α) για αύξηση της βιολογικής γεωργίας στην ΕΕ ώστε να καταλαμβάνει το 25% των γεωργικών εκτάσεων και β) για μείωση της χρήσης φυτοφαρμάκων κατά 50%. Επομένως, η ανάγκη αναζήτησης μεθόδων αντιμετώπισης φιλικών προς το περιβάλλον είναι πλέον πιο επιτακτική από ποτέ. Μία τέτοια λύση προσφέρει η εφαρμογή της κλασικής βιολογικής καταπολέμησης με τη χρήση φυσικών εχθρών του Η. halys, κυρίως εξειδικευμένων ωοπαρασιτοειδών. Ωοπαρασιτοειδή του H. halys Η καφέ ασιατική βρωμούσα προσβάλλεται από αρκετά ωοπαρασιτοειδή που βοηθούν στη διατήρηση του πληθυσμού της σε ανεκτά επίπεδα για την καλλιέργεια. Μέχρι στιγμής, έχουν καταγραφεί περισσότερα από 19 είδη ωοπαρασιτοειδών της καφέ ασιατικής βρωμούσας, όπως είναι το Trissolcus

3α

3β

Καλλ

Αμπε

Αραβ

Βρώμ

Ηλίαν

Καπν

Κουκ

Κριθά

Λαθο

Ρεβίθ Ρόβι

Σιτάρ

Σουσ

Φασό

Σύνο

Εικ. 3 (α,β): Σκούρες καστανές κηλίδες σε κόκκινα μήλα και βυθισμένες κηλίδες σε καρπούς πράσινης μηλιάς έπειτα από προσβολή από το έντομο Halyomorpha halys.

Ðßíáêáò 1: ÄñáóôéêÝò ïõóßåò ðïõ Ý÷ïõí Ýãêñéóç åíáíôßùí ôïõ Halyomorpha halys. ÊÁËËÉÅÑÃÅÉÁ

ÏìÜäá IRAC***

deltamethrin (1)

ìçëéÜ, á÷ëáäéÜ, ñïäáêéíéÜ, âåñéêïêéÜ, äáìáóêçíéÜ, êåñáóéÜ, áêôéíéäéÜ

lambda cyhalothrin (1)**

*ìçëéÜ, *á÷ëáäéÜ, *ñïäáêéíéÜ

tau-fluvalinate (2)

ìçëéÜ, á÷ëáäéÜ, êõäùíéÜ, ìïõóìïõëéÜ, *ñïäáêéíéÜ, *âåñéêïêéÜ, *âáìâÜêé

acetamiprid (1)

*âáìâÜêé

emamectin benzoate (2)

*ìçëéÜ, *á÷ëáäéÜ, *êõäùíéÜ, *ìïõóìïõëéÜ, *äáìáóêçíéÜ, *ñïäáêéíéÜ, *öéóôéêéÜ

lambda cyhalothrin & chlorantraniliprole (1)

*âáìâÜêé

ÄÑÁÓÔÉÊÇ ÏÕÓÉÁ

3A & 28

* ÷ñÞóç Þóóïíïò óçìáóßáò ** óå ðáñÝíèåóç ï áñéèìüò ôùí åìðïñéêþí óêåõáóìÜôùí *** êáôÜôáîç äñáóôéêþí ïõóéþí êáôÜ IRAC (Insecticide Resistance Action Committee)

japonicus (Hymenoptera: Scelionidae), το Anastatus bifasciatus. (Hymenoptera: Eupelmidae) και το Ooencyrtus spp. (Hymenoptera: Encyrtidae), τα οποία έχουν δώσει σε ορισμένες περιπτώσεις ικανοποιητικά αποτελέσματα όταν αυτά χρησιμοποιήθηκαν στην ύπαιθρο για τη βιολογική καταπολέμηση του εντόμου. Από αυτά το T. japonicus που έχει προέλευση την Ανατολική Ασία παρατηρήθηκε να παρασιτεί τα αυγά της καφέ ασιατικής βρωμούσας σε ποσοστό 82,4%. Το ωοπαρασιτοειδές αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι εντοπίστηκε για πρώτη φορά στη Νότια Αμερική το 2014, ενώ λίγα χρόνια αργότερα και σε χώρες της Ευρώπης (Ιταλία, Ελβετία και Γερμανία). Τον Ιούνιο του 2020, σε καλλιέργειες οπωροκηπευτικών της Βόρειας Ελλάδας στην Π.Ε. Θεσσαλονίκης εντοπίσαμε προσβολές από το H. halys και έγινε συστηματική παρακολούθηση και συλλογή ωομαζών του εντόμου από τις καλλιέργειες. Μεταξύ των ωομαζών που συλλέχθηκαν βρέθηκαν παρασιτισμένα αυγά του H. halys, τα οποία μεταφέρθηκαν στο Εργαστήριο Εντομολογίας του Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ μέχρι την έκπτυξη των ενηλίκων 07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 39

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

4 Εικ. 4: Ενήλικα άτομα του Ooencyrtus telenomicida πάνω σε ωομάζα του Halyomorpha halys. Εικ. 5: Ενήλικο άτομο του Anastatus bifasciatus πάνω σε ωομάζα του Halyomorpha halys.

ατόμων από αυτά. Τα προαναφερθέντα δείγματα ενηλίκων ωοπαρασίτων στάλθηκαν για προσδιορισμό στο Μουσείο Φυσικής και Ιστορίας του Λονδίνου και στο Alexandru Ioan Cuza Πανεπιστήμιο της Ρουμανίας. Τα αποτελέσματα και των δύο ιδρυμάτων έδειξαν ότι τα αυγά ήταν παρασιτισμένα από τα είδη Ooencyrtus telenomicida (Vassiliev) (Εικ. 4) και Anastatus bifasciatus (Geoffroy) (Εικ. 5). Τα προαναφερθέντα είδη ωο-

παρασιτοειδών αναφέρθηκαν για πρώτη φορά στη χώρα μας να παρασιτούν αυγά της καφέ ασιατικής βρωμούσας, ενώ το πρώτο αναφέρεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα (Πίνακας 2). Τα επόμενα δύο έτη, 2021 και 2022, ακολούθησε συστηματική συλλογή ωομαζών της καφέ ασιατικής βρωμούσας από φυτά ακτινιδιάς (Π.Ε. Ημαθίας και Πιερίας) και φασολιάς (Π.Ε. Θεσσαλονίκης) σε εβδομαδιαία βάση από τα μέσα

Ðßíáêáò 2: ÙïðáñáóéôïåéäÞ ôïõ H. halys ðïõ óõëëÝ÷èçêáí óå äéÜöïñá öõôÜ-îåíéóôÝò ôïõ åíôüìïõ óå äéÜöïñåò ÐåñéöåñåéáêÝò Åíüôçôåò ôçò Âïñåßïõ ÅëëÜäïò áðü ôï 2020 Ýùò 2022. ¸ôïò

2020

2021

2022

ÎåíéóôÞò

ÐåñéöåñåéáêÞ Åíüôçôá

ÖáóïëéÜ

Èåóóáëïíßêç

Anastatus bifasciatus

Âåñßêïêï

Èåóóáëïíßêç

ÅëéÜ

Èåóóáëïíßêç

Ooencyrtus telenomicida

Âåñßêïêï

Èåóóáëïíßêç

Trissolcus colemani

Áêôéíßäéï

Çìáèßá

ÖáóïëéÜ

Èåóóáëïíßêç

Áêôéíßäéï

Çìáèßá

Ooencyrtus telenomicida

ÖáóïëéÜ

Èåóóáëïíßêç

Anastatus bifasciatus

Áêôéíßäéï

Çìáèßá

ÙïðáñáóéôïåéäÝò

Telenomus turesis

40 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Ιουνίου έως τα τέλη Σεπτεμβρίου. Τα εκκολαφθέντα ενήλικα παρασιτοειδή συλλέχθηκαν σε φιαλίδια με καθαρό οινόπνευμα και στάλθηκαν εν συνεχεία στην Ιταλία (Πανεπιστήμιο του Τορίνο) για ταυτοποίηση. Από τις συλλογές αυτές προέκυψαν ακόμη δύο νέα ωοπαρασιτοειδή, το Trissolcus colemani (Crawford) και Telenomus turesis (Walker) που επίσης αναφέρονται για πρώτη φορά στη χώρα μας γενικά αλλά και ειδικά ως ωοπαρασιτοειδή του H. halys. Ο εντοπισμός και προσδιορισμός των προαναφερθέντων ωοπαρασίτων του H. halys ανοίγει τον δρόμο της βιολογικής αντιμετώπισής του με ιθαγενή είδη που είναι προσαρμοσμένα στις κλιματικές συνθήκες της Ελλάδας και δύνανται να χρησιμοποιηθούν σε εξειδικευμένα προγράμματα εξαπόλυσης υπό την εποπτεία ερευνητικών και ακαδημαϊκών ιδρυμάτων για τον αποτελεσματικό περιορισμό του νεοεισαγόμενου επιζήμιου αυτού εχθρού. Απαιτούνται όμως περισσότερα πειράματα για τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας και συμπεριφοράς τους στην ύπαιθρο και ακόμη ο πιθανός συνδυασμός τους με μη γηγενή ωοπαρασιτοειδή. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2023, τεύχος 07. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 41

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

ΨΕΥΔΟΚΟΚΚΟΙ ΣΤΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΡΟΔΑΚΙΝΙΑΣ ΚΑΙ ΛΩΤΟΥ Μια επανεμφανιζόμενη σοβαρή απειλή- Βιολογία και αντιμετώπιση

Η συνεχής απομάκρυνση δραστικών ουσιών από τη χημική φυτοπροστασία ευνοεί την επιστροφή εχθρών και ασθενειών στις καλλιέργειες, που για δεκαετίες δεν αποτελούσαν πρόβλημα ή ήταν πλήρως ελεγχόμενοι. Είναι δεδομένο ότι αυτοί οι δυσεξόντωτοι εχθροί (και ασθένειες) θα απειλήσουν την επισιτιστική επάρκεια και θα εκτινάξουν σε δυσθεώρητα ύψη το κόστος παραγωγής των οπωροκηπευτικών με ότι αυτό συνεπάγεται για το τελικό προϊόν κατανάλωσης. Η γεωπονική επιστήμη ερευνά συνεχώς νέες βιολογικές μεθόδους για την αντιμετώπιση των εχθρών αυτών. ΣΆΒΒΑΣ Σ. ΠΑΣΤΌΠΟΥΛΟΣ¹ ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ Α. ΚΑΖΑΝΤΖΉΣ² ¹: Γεωπόνος MSc, Νέος Μυλότοπος Γιαννιτσών ²: Γεωπόνος ΤΕ MSc, ΕΛ.Γ.Ο. “ΔΗΜΗΤΡΑ”, Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Τμήμα Φυλλοβόλων Οπωροφόρων Δένδρων Νάουσας

α τελευταία χρόνια, μετά την κατάργηση των πολλών δραστικών εντομοκτόνων, έχουν κάνει την εμφάνισή τους εχθροί οι οποίοι δεν απασχολούσαν νωρίτερα τους παραγωγούς. Ένας από τους σημαντικότερους εχθρούς είναι ο ψευδόκοκκος. Οι ψευδόκοκκοι (Hemiptera: Pseudococcidae) περιλαμβάνουν πάρα πολλά είδη. Η οικογένεια περιλαμβάνει 2000 είδη που ανήκουν σε 290 γένη (Downie & Gullan, 2004; Hardy et al., 2008). Στα αγγλικά αναφέρονται συχνά ως mealybugs εξαιτίας του λευκού κηρώδους υλικού που παράγουν και καλύπτουν το σώμα τους, τα θηλυκά άτομα και οι νύμφες (Miller et al., 2002). Τα περισσότερα είδη ψευδόκοκκων είναι επιζήμια για τη γεωργία και προκαλούν σημαντικές ζημιές κυρίως στα φρούτα και στα καλλωπιστικά. Προσβάλλουν το αμπέλι, τα εσπεριδοειδή, τους λωτούς, τα ροδάκινα/νεκταρίνια κ.ά. (Franco et al., 2099; Daane et al.,2012). Το βασικό είδος που έχει ταυτοποιηθεί στην περιοχή του κάμπου των Γιαννιτσών είναι το Pseudococcus viburni (Hemiptera: Pseudococcidae) ωστόσο έχουν ταυτοποιηθεί και άλλα είδη όπως

42 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

το Pseudococcus ficus κ.ά. Στο παρακάτω άρθρο θα αναλυθεί η βιολογία του εντόμου Pseudococcus viburni καθώς και οι πιθανοί τρόποι αντιμετώπισης. Σε κάθε περίπτωση παραγωγοί και γεωπόνοι πρέπει να απευθύνονται σε ειδικούς εντομολόγους για την αναγνώριση του εντόμου που θα τους απασχολεί. Αναγνώριση και Βιολογία του Pseudococcus viburni Καταγωγή του εντόμου Το έντομο περιγράφηκε πρώτη φορά το 1875 ως Dactylopius viburni και Dactylopius indicus από τον Victor

Antoine Signoret, επίσης αναφέρθηκε ως Pseudococcus obscures Essig και Pseudococcus affinis Maskell (Ben-Dov & Matile-Ferrero, 1995; Gimpel & Miller, 1996). Περιοχή καταγωγής του εντόμου θεωρείται η Νότιος Αμερική, ωστόσο έχει επεκταθεί σε περισσότερες από 56 χώρες παγκοσμίως μεταξύ αυτών και η Ελλάδα (CharlesJ.G, 2011; Προσωπικές παρατηρήσεις). Αν και βασικοί ξενιστές θεωρούνται η Μηλιά και η Αχλαδιά, έχουν αναφερθεί και στο εξωτερικό προσβολές στη ροδακινιά, τη δαμασκηνιά και σε μερικά υποτροπικά είδη (Wakgari and Giliomee, 2004a; Mudavanhu P., 2009; Da Silva et al., 2017b)

Πίνακ φυτών

Ταυτοποίηση Η ταυτοποίηση του είδους μακροσκοπικά στον αγρό είναι αδύνατη. Πολλά είδη του γένους Pseudococcus (στερνόρυγχα) είναι πανομοιότητα και η αναγνώρισή τους απαιτεί μεγάλη εμπειρία. Στην Ελλάδα οπτικά είναι κοινό και με τον ψευδόκοκκο των εσπεριδοειδών Pseudococcus citri (Risso) (Hemiptera: Pseudococcidae) που έχουν και παραπλήσια βιολογία (Τζανακάκης και Κατσόγιαννος, 2003; Gimpel and Miller, 1996). Η αναγνώριση και ταυτοποίηση γίνεται από τα ενήλικα θηλυκά άτομα. Το σώμα είναι σχήματος οβάλ και πεπλατυσμένο. Το χρώμα είναι συνήθως ελαφρώς γκρι ή σκούρο ροζ και καλύπτεται ομοιόμορφα από μία λευκή κηρώδη σκόνη (Mc Kenzie H.L., 1967; Dapoto et al., 2010). Τα θηλυκά άτομα είναι άπτερα, το μέσο μήκος τους είναι από 2.0-2.5 χιλιοστά ενώ το πλάτος από 1.5-2.3 χιλιοστά. Το σώμα τους έχει 17 ζευγάρια λευκών κηρώδων νηματίων (ή αποφύσεων) περιμετρικά ενώ τα τελευταία 2 οπίσθια νημάτια είναι μακρύτερα, συνήθως όσο το μισό μήκος του σώματος. Έχουν στοματικά μόρια μυζητικού τύπου (Wakgari and Giliomee, 2004a; Abbasipour and Taghavi, 2007; Dapoto et al., 2010). Τα θηλυκά παράγουν ένα λεπτό κέρινο νημάτιο από ειδικούς αδένες στην επιδερμίδα τους, και πιο συγκεκριμένα στο οπίσθιο μισό του εντόμου, το παραγόμενο υλικό υποστηρίζει διάφορες λειτουργίες (Gullan and Kosztarab, 1997). Για παράδειγμα οι ωοσωροί είναι καλυμμένοι με το έκκριμα, ενώ τα αυγά μένουν εκεί προστατευμένα έως ότου γίνουν προνύμφες πρώτου σταδίου. Τα αυγά έχουν σχήμα ωοειδές ενώ το χρώμα είναι έντονο κίτρινο-πορτοκαλί. Επίσης, οι προνύμφες πρώτου σταδίου είναι πορτοκαλί. Από το δεύτερο στάδιο η προνύμφη μοιάζει περισσότερο με τα ενήλικα άτομα, ενώ αρχίζει να παράγεται και το λευκό έκκριμα. Οι ψευδόκοκκοι έχουν κοντές κεραίες, σκούρα πορτοκαλί πόδια και κόκκινους οφθαλμούς. Τα θηλυκά είναι συνήθως ακίνητα εκτός αν απειληθούν (Dapoto et al.,2010; Wakgari and Giliomee, 2004a). Τα αρσενικά άτομα είναι εύκολα διαχωρίσιμα από τα θηλυκά, λόγω της παρουσίας φτερών και της έλλειψης τροφικών μορίων. Τα αρσενικά άτομα δεν τρέφονται καθώς η διάρκεια ζωής τους είναι περιορισμένη και ο μόνος σκοπός τους είναι η γονιμοποίηση των θηλυκών (McKenzie H.L.,1967; NEL, 1983).

Καλλ

Αμπε

Αραβ

Βρώμ

Ηλίαν

Καπν

Κουκ

Κριθά

Λαθο

Ρεβίθ Ρόβι

Σιτάρ

Σουσ

Φασό

Σύνο

Βιολογικός κύκλος Το Pseudococcus viburni, όπως και τα περισσότερα του γένους αυτού, αναπαράγεται σεξουαλικά εντός των οπωρώνων και των αμπελώνων (DaSilva et al., 2017b). Τα θηλυκά όπως και όλα τα Psedococcidae έχουν πέντε στάδια ανάπτυξης στον βιολογικό τους κύκλο. Το αυγό, τρία προνυμφικά στάδια και το στάδιο του ενήλικου ατόμου. Εντούτοις, το αρσενικό έχει έξι στάδια ανάπτυξης. Το αυγό, τέσσερα νυμφικά στάδια και το στάδιο του ενήλικου ατόμου (Danae et al., 2012; Mathulwe et al., 2021). Τα πρώτα στάδια ανάπτυξης θηλυκών και αρσενικών ατόμων είναι πανομοιότυπα. Οι προνύμφες 3ου σταδίου διαφέρουν. Τα θηλυκά γενούν έως 370 αυγά εντός του πυκνού λευκού εκκρίματος. Τα αυγά αναλόγως των περιβαλλοντικών συνθηκών σε 3-16 ημέρες παράγουν προνύμφες 1ου σταδίου οι οποίες είτε μετακινούνται σε διαφορετικά σημεία του φυτού ή μετακινούνται με τον άνεμο εντός του αγρού (Nel, 1983; Wakgari and Giliomee, 2004a; Gullan P.J., 2000; Dapoto et al., 2010). Οι προνύμφες 2ου σταδίου εξέρχονται από μία σχισμή στην επιδερμίδα (έκδυση). Στο τέλος του σταδίου αυτού έχει επέλθει η φυλετική διαφοροποίηση. Τα αρσενικά τρίτου σταδίου είναι σε μορφή πλαγγόνας (pupa) εντός κατασκευής κηρωδών νηματίων (ωοσωρός). Η μεταμόρφωση μέσω τη έκδυσης στο τρίτο στάδιο αναφέρεται στα αρσενικά ως prepupa ενώ τα θηλυ-

κά αρχίζουν να ομοιάζουν με τα ενήλικα άτομα (Gullan P.J.,2000). Τα τέλεια θηλυκά διαφέρουν από αυτά του 3ου σταδίου εξαιτίας του μεγέθους τους και της παρουσίας συχνά ως περιμετρικά εντός πυκνού λευκού νηματόμορφου πλέγματος. Αντιθέτως τα τέλεια αρσενικά διαφέρουν από την παρουσία ζεύγους πτερυγίων που εκπτύσσονται από το μεσοθώρακα (Mc Kenzie H.L., 1967). Η σεξουαλική ωριμότητα των αρσενικών επέρχεται σε 2-3 ημέρες και αμέσως αναποκρίνονται στο φερομονικό κάλεσμα των θηλυκών (Mendel et al., 2007). Κατά τους Dapoto και συνεργάτες (2010) σε κάποιες χώρες ο Pseudococcus viburni, όπως και άλλα έντομα του γένους αυτού, μπορεί να έχει έως και 9 γενιές το έτος συμπληρώνοντας μία κάθε 60 ημέρες. Εντούτοις, κατά τους Τζανακάκη και Κατσόγιαννο στην Ελλάδα, τα είδη Pseudococcus citri και P. adonimum συμπληρώνουν στα εσπεριδοειδή 3-4 γενιές το έτος. Στην Κεντρική Μακεδονία φαίνεται ότι συμπληρώνει 3-4 πλήρεις γενιές (Dapoto et al., 2010; Τζανακάκης και Κατσόγιαννος, 2003; Προσωπικές παρατηρήσεις). Μέχρι σήμερα ήταν γενικώς αποδεκτό ότι η διαχείμαση των εντόμων αυτών γίνεται πάνω στα δέντρα σε καλά προφυλαγμένες θέσεις ως τέλειο, προνύμφη ή αυγό. Ωστόσο, μία νέα έρευνα έδειξε ότι σε εύκρατα κλίματα το έντομο περνάει

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 43

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ το μισό της ζωής του στο δέντρο ενώ τον χειμώνα εισέρχεται στο έδαφος και τρέφεται από τις ρίζες για να επιβιώσει, μάλιστα συμπληρώνει μία πλήρη γενιά στο έδαφος. Συνήθως προτιμάει το πρώτο ένα μέτρο περιμετρικά του κορμού του δέντρου. Ενώ μπορεί να εξαπλωθούν έως 12.000 άτομα ανά τετραγωνικό μέτρο. Αυτού του τύπου η συμπεριφορά αποφυγής του κρύου δεν έχει αναφερθεί ξανά και αποτελεί σταθμό για τη βιολογία των εντόμων τον χειμώνα. 1

Ζημιές Το Pseudococcus viburni όπως και πολλά άλλα είδη του γένους του προκαλούν άμεσες και έμμεσες ζημιές στις καλλιέργειες. Όταν αναπτύσσονται υψηλοί πληθυσμοί τότε η μαζική μύζηση των χυμών εξασθενεί τα δέντρα, προκαλεί ραγδαία φυλλόπτωση και αναστολή της βλάστησης. Στους καρπούς τα έντομα εντοπίζονται στον ποδίσκο του ροδάκινου και τείνουν να συγκεντρώνονται σε καρπούς που εφάπτονται μεταξύ τους. Στους λωτούς βρίσκονται κυρίως στον ποδίσκο του φρούτου προφυλαγμένα κάτω από τον τετραμερή κάλυκα (μικρά φύλλα στη βάση του φρούτου). Συνήθως, τα φύλλα του κάλυκα των προσβεβλημένων φρούτων είναι κολλημένα πάνω στο φρούτο, ενώ η επιδερμίδα του έχει μαύρους μεταχρωματισμούς (Abbasipour and Taghavi, 2007; Προσωπικές παρατηρήσεις). Νωρίς την άνοιξη εντοπίζονται σε προφυλαγμένες θέσεις του κορμού και των βλαστών. Αργότερα, τα έντομα μετακινούνται στις θέσεις που προαναφέρθηκαν (Mudavanhu P., 2009). Ειδικότερα, σε έναν προσβεβλημένο αγρό υπάρχει φυλλόπτωση, καρπόπτωση, εμφάνιση καπνιάς, ξήρανση ή καχεξία νεαρών βλαστών, μεταχρωματισμός της βάσης των λωτών από πορτοκαλί σε μαύρο, πρόωρη ωρίμανση των καρπών και σε σοβαρότερες περιπτώσεις πρόωρη άνθηση την επόμενη χρονιά (Gross et al., 1999; MillarI.M.,2002; Fracno et al., 2004). Στα ροδάκινα και νεκταρίνια η έντονη προσβολή από ψευδόκοκκο συνεπάγει ευαισθησία στη φαιά σήψη (μονίλια) ενώ ο καρπός είναι αντιαισθητικός (Προσωπικές παρατηρήσεις). Σε κάποιες αγορές ο ψευδόκοκκος μπορεί να αποτελεί έντομο καραντίνας, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την καταστροφή ύποπτων φορτίων (Pieterse et al., 2010). Τα θηλυκά, είτε ως ενήλικα είτε ως προνύμφες, απομυζούν μεγάλες ποσότητες χυμών από τη φλοιώδη μοίρα ή τον καρπό, με αποτέλεσμα να υπάρχει σημαντική παραγωγή μελιτώδους εκκρίματος. Το μελιτώδες έκκριμα ρέει συνήθως πάνω στους καρπούς και τα φύλλα ενώ είναι τροφή πλούσια για τον μύκητα της καπνιάς ο οποίος όταν αναπτύσσεται δίνει την εικόνα μαύρης σκόνης (Franco et al., 2009; Da Silva et al.,2017b).

Εικ 1: Προνύμφες διαφόρων σταδίων (Φωτ.: Σ. Παστόπουλος). Εικ. 2: Αυγά του Pseudococcus viburni εντός ωοσωρού (Φωτ.: Σ. Παστόπουλος). Εικ. 3: Προνύμφη 1ου σταδίου, αποτελεί το κινητό στάδιο που ευθύνεται για τη διασπορά του πληθυσμού (Φωτ.: Σ. Παστόπουλος).

44 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Συνεργιστική σχέση Ψευδόκοκκων – Μυρμηγκιών Έχει αναφερθεί στο εξωτερικό ότι υπάρχει μία σχέση εξάρτησης των αποικιών ψευδόκοκκου με τα μυρμήγκια. Ειδικότερα, βρέθηκε ότι μυρμήγκια που τρέφονται από τα μελιτώδη εκκρίματα του ψευδόκοκου φαίνεται ότι προσφέρουν προστασία στην αποικία από φυσικούς εχθρούς, ενώ καθαρίζοντας το μελίτωΕικ. 4: Εστιασμένη προσβολή κάτω από μα αποτρέπουν τη μόλυνση από τον μύτον τετραμερή κάλυκα σε καρπό λωτού. κητα της καπνιάς (Mc Kenzie H.L., 1967; Διακρίνεται το σημείο μύζησης και μερικές NEL, 1983; Daane et al., 2007). Ακόμη προνύμφες 2ου και 3ου σταδίου (Φωτ.: Σ. πιο εντυπωσιακό είναι ότι παρατηρήΠαστόπουλος). Εικ. 5: Καρπός Λωτού με θηκε μυρμήγκια να μεταφέρουν προσυμπτώματα προσβολής από ψευδόκοκκο, νύμφες 1ου σταδίου σε νέους ξενιστές οι μαύρες κηλίδες είναι τα σημεία μύζησης (Phillips and Sherk,1991). του εντόμου (Φωτ.: Σ. Παστόπουλος). Εικ. 6: Καρπός νεκταρινιάς με εντοπισμένη προΚαταπολέμηση – Διαχείριση σβολή στο σημείου του ποδίσκου(Φωτ.: Σ. Όσο πιο δύσκολη είναι η αναγνώριση Παστόπουλος). Εικ. 7: Προσβολή από ψευκαι ο διαχωρισμός των ειδών αυτών, δόκοκκο στον ποδίσκο καρπού ροδακινιάς, τόσο απαραίτητη είναι για την σωστή καδιακρίνονται τρία άτομα ενώ το ένα φέρει ταπολέμηση. Υπάρχει σημαντική παραλωοσωρό (Φωτ.: Σ. Παστόπουλος). λακτικότητα στον βιολογικό κύκλο, στον τύπο και στο μέγεθος της ζημιάς, στις γενιές ανά έτος και στην ευαισθησία 7 στους φυσικούς εχθρούς ανάλογα με το είδος. Πιο συγκεκριμένα η ταυτοποίηση είναι υποχρεωτική όταν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν φυσικοί εχθροί ή εντομοπαθογόνοι νηματώδεις (Varela et al., 2006; Wakgari and Giliomee, 2004b; Abd-Rabou et al.,2012). Η καταπολέμηση των ψευδόκοκκων είναι ιδιαίτερα δύσκολη εξαιτίας της φύσης του εντόμου, το μικρό του μέγεθος και της ικανότητας του να προφυλάγεται. Η καταπολέμηση εδράζεται σε χημικές και βιολογικές μεθόδους. Συχνά οι βιολογικές μέθοδοι είναι αποτελεσματικότερες των χημικών (Charles J.G., 2011; Da Silva et al., 2017c). Παρακολούθηση – Παγίδευση Η παρακολούθηση του εντόμου στον αγρό γίνεται μέσω εξειδικευμένων φερομονικών παγίδων. Οι σεξουαλικές φερομόνες των εντόμων είναι εξειδικευμένες ουσίες που εκλύονται από τα θηλυκά άτομα με σκοπό να προσελκύσουν τα αρσενικά. Κάθε είδος έχει την δική του φερομόνη (Miller et al., 2005). Η χρήση των φερομονικών παγίδων γίνεται είτε για την παρακολούθηση του πληθυσμού παρέχοντας πληροφορίες για τις γενιές του εντόμου, την παρουσία του και τον σωστό υπολογισμό της ημερομηνίας χρήσης των φυτοπροστατευτικών, είτε για τη μαζική παγίδευση των αρσενικών με σκοπό τη διακοπή της γονιμοποίησης των θηλυκών (Hefetz and Tauber, 1990; Franco et al.,2009).

Φυσικοί εχθροί Οι ψευδόκοκκοι έχουν σημαντικό αριθμό φυσικών εχθρών. Διάφορες κηκιδόμυγες (Diptera: Cecidomyiidae), πασχαλίτσες (Coleoptera: Coccinelidae) και κάποια νευρόπτερα (Neuroptera: Hemerobiidae) είναι τα συνηθέστερα είδη που αποτελούν φυσικούς εχθρούς των ψευδόκοκκων μεταξύ αυτών και τα είδη που αναφέρουμε (Franco et al., 2009). Στη Νέα Ζηλανδία χρησιμοποιούνται τα είδη Cryptolaemus montrouzieri Mulsant και Nephus reunion Fursch (Coleoptera: Coccinelidae) για τη βιολογική καταπολέμηση των ψευδόκοκκων (Heidariand Copland,1993; Heidari M., 2016). Στην Ελλάδα είναι διαθέσιμα τα έντομα Cryptolaemus montrouzieri και Nephus includes τα οποία απελευθερώνονται ανάλογα την πίεση της προσβολής. Το πρώτο είναι ιδανικό για μέτριες και υψηλές προσβολές. Συνήθως απελευθερώνονται από 1-10 άτομα/φυτό ανάλογα με την ένταση της προσβολής.

Εντομοπαθογόνοι νηματώδεις (EN) Οι ΕΝ είναι θανατηφόρα παράσιτα των εντόμων, οι οποίοι προσβάλλουν και σκοτώνουν έντομα, λειτουργώντας συνεργατικά με συμβιωτικά βακτήρια που ζουν εντός του γαστρεντερικού σωλήνα των νηματωδών (Nikdel and Niknam, 2015). Οι ΕΝ αποδεδειγμένα επιτυγχάνουν πολύ καλό έλεγχο διάφορων σημαντικών εντομολογικών εχθρών, έχουν ευρύ φάσμα δράσης, ασφάλεια για το περιβάλλον, ενώ μπορούν να αναπαράγονται εντός των εντόμων. Η εφαρμογή τους γίνεται εύκολα με την χρήση συμβατικών ψεκαστικών μηχανημάτων (GauglerR., 2007; Shamseldean et al., 2013). Τα γένη Steinernema Travassos 1927 (Steinernematidae), και Heterorhabditis Poinar 1976 (Heterorhabditidae), έχουν μελετηθεί και χρησιμοποιηθεί εκτενώς για την αντιμετώπιση εντόμων που διαβιούν στο έδαφος (Gaugler et al. 1994). Τα γένη αυτά έχουν απομονωθεί φυσικά από όλες τις περιοχές του πλανήτη εκτός της Ανταρκτικής (Hominick W.M., 2002). Οι ΕΝ χρησιμοποιούνται ήδη ευρέως για την επιτυχή καταπολέμηση διάφο-

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 45

ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΑ | ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ 8

ρων εντομολογικών εχθρών στις καλλιέργειες, για παράδειγμα του κλεονού Otiorhynchus sulcatus, του Diaprepes abbreviates, του Phlyctinus callosus Coleoptera: Curculionidae (Dlamini et al., 2019a; Dlamini et al., 2019b). Ωστόσο, η έρευνα έχει κατά βάση επικεντρωθεί στα παθογόνα εδάφους και λιγότερο στα υπέργεια έντομα/εχθρούς. Αυτό κυρίως εδράζεται στη μειωμένη αντοχή των νηματωδών στις ατμοσφαιρικές συνθήκες με μεγαλύτερο εχθρό τους την ηλιακή ακτινοβολία (Platt et al., 2019). Ωστόσο, η δυνατότητα των νηματωδών να συμπληρώνουν τον βιολογικό τους κύκλο εντός των ψευδόκοκκων δίνει σημαντικό πλεονέκτημα στην αντιμετώπιση με ψεκασμό ενώ μετά την πτώση των παρασιτισμένων εντόμων στο έδαφος μπορούν οι νηματώδεις να παρασιτήσουν σε νέα έντομα στο έδαφος (Mathulweetal., 2021). Έρευνες έδειξαν ότι το ποσοστό παρασιτισμού και θανάτωσης των ψευδόκοκκων από τους ΕΝ διαφέρει ανάλογα το είδος που εφαρμόζεται. Ειδικότερα τα είδη του γένους Heterorhabditis spp έχουν την καλύτερη αποτελεσματικότητα. Πιο συγκεκριμένα στο Heterorhabditis zealandica Poinar, υπήρξε ποσοστό θνησιμότητας 97% (Malan. 2012). Παραπλήσια αποτελέσματα υπήρξαν και στον ψευδόκοκκο της αμπέλου με το ίδιο είδος ΕΝ (LeVieuxandΜalan. 2015). Στον ίδιο εχθρό υψηλή θνησιμότητα πέτυχε και το είδος Heterorhabditis noenieputensis (Malan) (Plattetal., 2018).

46 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Εντομοπαθογόνοι μύκητες (ΕΜ) Οι εντομοπαθογόνοι μύκητες είναι εδαφογενή παθογόνα που αποτελούν φυσικούς εχθρούς για πολλά είδη εντόμων (Myeling and Eilenberg, 2007). Πιο συγκεκριμένα πρόκειται για είδη που ανήκουν στους Ζυγομύκητες, Ασκομύκητες, Δευτερομύκητες, Ωομύκητες κ.ά. Αυτοί οι μικροοργανισμοί είναι οι πρώτοι που ανακαλύφθηκαν για τον βιολογικό έλεγχο πλήθους εντόμων. Τα κύρια είδη που χρησιμοποιούνται, έχοντας ερευνηθεί εκτενώς, είναι το Beauveria bassiana (Balsamo) Vuillemin (Hyphocreales: Cordycipitaceae) και το Metarhizium anisopliae Sorokin (Hypocreales: Clavicipitaceae) (BurgesR., 1981; Khanetal., 2012; Dlaminietal., 2019b; Chase et al., 1986; Fernades et al., 2010). Ο βιολογικός κύκλος των ΕΜ συμπληρώνεται σε δύο φάσεις. Η κυρίως φάση είναι η ανάπτυξη μυκηλίου εκτός των εντόμων, καθώς και μία φάση εκβλάστησης των βλαστοσπορίων εντός των εντόμων. Για να προκύψει η μόλυνση, αγενή σπόρια ή κονίδια διασπείρονται στο περιβάλλον των εντόμων. Κατά την επαφή με το εξωτερικό κέλυφος των εντόμων οι μύκητες προσκολλώνται σε αυτό ενώ στην πορεία το διαρρηγνύουν, μέσω μηχανικών και ενζυματικών διαδικασιών (Roy et al., 2006, Vega et al., 2009; Shadis et al., 2012). Εντός των εντόμων οι μύκητες αναπτύσσονται ταχύτατα καταναλώνοντας ότι θρεπτική ουσία υπάρχει, στην συνέχεια σπόρια εξέρχονται και διασπείρονται στον περιβάλλοντα χώρο (Tanada and Kaya,2012). Η χρήση των ΕΜ εναντίων των εντόμων έχει μελετηθεί διεξοδικά. Σημαντικά ποσοστά θνησιμότητας έχουν επιτευχθεί σε είδη του γένους Pseudococcidae με την χρήση των ΕΜ. Έρευνες απέδειξαν ότι οι ΕΜ παρασίτησαν και θανάτωσαν το

Εικ 8: Παρασιτισμένα άτομα ψευδόκοκκου από εντομοπαθογόνους νηματώδεις. Διακρίνονται οι καρποφορίες του μύκητα να προεξέχουν από το σώμα. (Πηγή: Mathulwe et al., 2023).

83 έως 100% των ψευδόκοκκων σε συνθήκες εργαστηρίου και αγρού 20 ημέρες μετά την εφαρμογή (Lemawork et al., 2011). Παρά ταύτα νέες έρευνες πρέπει να γίνουν για την αποτελεσματικότητα στα έντομα που μας απασχολούν. Συνδυαστική εφαρμογή εντομοπαθογόνων νηματωδών και μυκήτων Η συνδυαστική εφαρμογή ΕΝ και ΕΜ αυξάνει την αποτελεσματικότητα εναντίων των εχθρών/στόχων (Shaurubetal., 2016; Anbesse et al., 2008; Mathulwe et al., 2023). Μάλιστα νεότερες έρευνες έχουν επικεντρωθεί και στην αντιμετώπιση του Pseudococcus viburni. Η συνδυαστική εφαρμογή του ΕΝ Heterorhabditis incica και του ΕΜ Metarhizium pinghaense πέτυχε θνησιμότητα της τάξης του 95% στα έντομα που εκτέθηκαν μόλις 5 ημέρες μετά την εφαρμογή!!! (Mathulwe et al., 2023). Χημική αντιμετώπιση Στην Ελλάδα η χημική αντιμετώπιση βασίζεται στις εγκρίσεις του ΥΠ.Α.Α.Τ. Μέχρι στιγμής υπάρχουν χημικές δραστικές για την αντιμετώπιση του ψευδόκοκκου με καλή αποτελεσματικότητα. Η χρήση σκευασμάτων πέρα από τις εγκρίσεις του ΥΠ.Α.Α.Τ. απαγορεύεται. Συμπεράσματα Ο ψευδόκοκκος είναι μία επανεμφανιζόμενη απειλή για την καλλιέργεια του λωτού, της ροδακινιάς και της νεκταρινιάς. Μετά την απομάκρυνση πλήθους δραστικών ουσιών ο πληθυσμός επανακάμπτει και εισέρχεται μαζικά στις καλλιέργειες αυτές. Η σύγχρονη γεωπονική επιστήμη επιτάσσει και αναζητά λύσεις βιολογικές και φιλικές στο περιβάλλον. Η χρήση ΕΝ και ΕΜ για την αντιμετώπιση δυσεξόντωτων εχθρών στις καλλιέργειες θα πρωτοστατήσει τα επόμενα χρόνια. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2023, τεύχος 7. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 47

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΑΜΕΙΨΙΣΠΟΡΆ ΚΑΙ ΧΛΩΡΆ ΛΊΠΑΝΣΗ

Η ΑΝΑΓΚΑΙΌΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΜΕΙΨΙΣΠΟΡΆΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΛΩΡΆΣ ΛΊΠΑΝΣΗΣ

Στην παραγωγικότητα των καλλιεργειών και τη διατήρηση της γονιμότητας των εδαφών Η πρόσφατη γεωργική ιστορία δείχνει ότι η περίοδος εξάσκησης της εντατικής γεωργίας με τη μονοκαλλιέργεια και τις αυξημένες γεωργικές εισροές οδήγησε στην ραγδαία αύξηση της παραγωγής ζωοτροφών και τροφίμων, αλλά επέφερε την υποβάθμιση της παραγωγικότητας και της ποιότητας του εδάφους των καλλιεργούμενων εκτάσεων και σε κάποιες περιπτώσεις την εγκατάλειψή τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα υποβάθμισης της ποιότητας του εδάφους είναι η μείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους κατά περίπου 50% που συντελέστηκε στα εδάφη του Θεσσαλικού κάμπου τα τελευταία 40 χρόνια. Από σχετικές μετρήσεις τη δεκαετία του 1980 τα εδάφη είχαν περίπου 2,5% οργανική ουσία ενώ σήμερα σε κάποιες περιοχές βρίσκεται κοντά στο 1% ή και πιο κάτω. Δρ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΒΛΑΧΟΣΤΕΡΓΙΟΣ ΕΛΓΟ «ΔΗΜΗΤΡΑ», Ινστιτούτο Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών

ι καλλιεργητικές πρακτικές της Αμειψισποράς και της Χλωράς Λίπανσης είναι γνωστές από πολύ παλιά για τις ευεργετικές τους επιπτώσεις τόσο στην παραγωγικότητα των καλλιεργειών όσο και στη γονιμότητα των εδαφών. Ωστόσο, το μοντέλο της εντατικής γεωργίας ή γεωργίας αυξημένων εισροών δεν επέτρεπε την συστηματική υιοθέτησή τους. Σήμερα, η αναγκαιότητα εφαρμογής αυτών των γεωργικών πρακτικών εντάσσεται στο πλαίσιο του σύγχρονου μοντέλου της Βιώσιμης και Αειφορικής γεωργίας που αντιπροσωπεύει η τρέχουσα Κοινή Αγροτική Πολιτική 20232027, γι’ αυτό και τα δυο αυτά συστήματα καλλιέργειας περιλαμβάνονται στα Οικολογικά Σχήματα (Eco-schemes). Η επιλογή από τους παραγωγούς αυτών των καλλιεργητικών σχημάτων παρέχει επιπλέον εισόδημα μέσω της ειδικής ενίσχυσης, αλλά κυρίως επιτυγχάνει την αύξηση της παραγωγικότητας των καλλιεργειών και μια σειρά από ευεργετικές επιδράσεις στη γονιμότητα και την ποιότητα των καλλιεργούμενων γεωργικών εκτάσεων. Αμειψισπορά

Με τον όρο Αμειψισπορά αναφερόμαστε στη συστηματική εναλλαγή καλλιεργειών. Δηλαδή σε εναλλαγή καλλιεργειών μετά από μελέτη των ιδιαιτεροτήτων που έχει η κάθε καλλιέργεια και των συνθηκών που ευνοούν τη συγκεκριμένη διαδοχή των καλλιεργειών. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σύμφωνα με τη νέα ΚΑΠ 2023-2027 η αμειψισπορά ορίζεται ως η αλλαγή καλλιέργειας τουλάχιστον μία φορά ετησίως σε επίπεδο αγροτεμαχίου (εκτός από την περίπτωση πολυετών καλλιεργειών, αγρωστω-

48 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Χλωρά Λίπανση με ενσωμάτωση ανθισμένων φυτών βίκου.

δών και άλλων ποωδών κτηνοτροφικών φυτών και γης υπό αγρανάπαυση), συμπεριλαμβανομένων των κατάλληλα διαχειριζόμενων δευτερευουσών καλλιεργειών. Η εφαρμογή της προβλέπει την ύπαρξη αγροκτημάτων άνω των 100 στρεμμάτων. Πλεονεκτήματα αμειψισποράς

Τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της αμειψισποράς είναι: 1. Αύξηση της περιεκτικότητας του εδάφους σε θρεπτικά στοιχεία και οργανική ουσία. 2. Βελτίωση της δομής και της υδατοϊκανότητας του εδάφους 3. Μείωση του πληθυσμού διαφόρων παθογόνων (μύκητες, βακτήρια κλπ) και των ζιζανίων που αναπτύσσονται ιδιαίτερα κατά την μονοκαλλιέργεια. Φυτά που ανήκουν στην ίδια οικογένεια, προσβάλλονται συνήθως από ίδιους εχθρούς και ασθένειες και ευνοούν

την ανάπτυξη συγκεκριμένων ασθενειών και ζιζανίων. Η πολυετής μονοκαλλιέργεια στο ίδιο χωράφι ευνοεί την εγκατάσταση και τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό αυτών των εχθρών, παθογόνων και ζιζανίων. Η εφαρμογή της αμειψισποράς προκαλεί διακοπή στον κύκλο αναπολλαπλασιασμού των παθογόνων και ζιζανίων με αποτέλεσμα τη μείωση του πληθυσμού τους. 4. Ενίσχυση του ωφέλιμου μικροβιώματος του εδάφους. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν κυρίως οι συμβιωτικές μυκόρριζες και βακτήρια που συμβάλλουν στην πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων και άλλοι ωφέλιμοι μικροοργανισμοί που πχ ανταγωνίζονται διάφορα παθογόνα 5. Βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους με την εναλλαγή καλλιεργειών διαφορετικού τύπου ριζικού συστήματος (επιπολαιόριζα-βαθύρριζα). Είναι

Εικ. 1 : Αποτελέσματα μόνιμου πειραματικού Αμειψισποράς Σιταριού με διάφορα είδη ψυχανθών (αρχείο ΙΒΚΦ).

γνωστό ότι οι συγκεντρώσεις των διαφόρων θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος παρουσιάζουν διαφορετική κατανομή ανάλογα με το βάθος. Έτσι ένα φυτό με αβαθές και επιπόλαιο ριζικό σύστημα θα εξαντλήσει ασύμμετρα τα επιφανειακά στρώματα εδάφους από τα στοιχεία που είναι σε μεγαλύτερη διαθεσιμότητα, σε αντίθεση με ένα βαθύρριζο το οποίο θα εκμεταλλευτεί τα διαθέσιμα στοιχεία σε μεγαλύτερο βάθος εδάφους. Λαμβάνοντας υπόψη τη δυσκολία μετακίνησης κάποιων θρεπτικών στο έδαφος, η αμειψισπορά με εναλλαγή επιπολαιόριζων και βαθύρριζων καλλιεργειών αποκτά και από αυτήν την σκοπιά ιδιαίτερη σημασία. 6. Εξοικονόμηση υδάτινων πόρων λόγω εναλλαγής χειμερινών και ανοιξιάτικων καλλιεργειών. 7. Προστασία του εδάφους από διαβρωτικά φαινόμενα. Σε επικλινή εδάφη το κατάλληλο σχήμα αμειψισποράς μπορεί να μειώσει σημαντικά την απώλεια του επιφανειακού εδάφους. Στην περίπτωση αυτή επιλέγονται καλλιέργειες που εξασφαλίζουν μεγάλο ποσοστό φυτοκάλυψης την περίοδο των μεγάλων βροχοπτώσεων (χειμερινά ψυχανθή) και αφήνουν ένα μεγάλο μέρος υπολειμμάτων στην επιφάνεια του εδάφους και μεγάλο όγκο ριζών στο έδαφος. 8. Αύξηση της απόδοσης και βελτίωση της ποιότητας του παραγόμενου προϊόντος των καλλιεργειών που μετέχουν στο σχήμα της αμειψισποράς. Επίσης, ως πλεονέκτημα της αμειψισποράς για μια γεωργική εκμετάλλευση μπορεί να αναφερθεί το ότι οι διαφορετικές καλλιέργειες επιτρέπουν τον καλύτερο

προγραμματισμό των γεωργικών εργασιών κατά τη διάρκεια του έτους και ότι μειώνεται η πιθανότητα ολικής καταστροφής της παραγωγής μιας γεωργικής εκμετάλλευσης και επέρχεται ισορροπία ως προς την παραγωγή και το γεωργικό εισόδημα. Δεδομένου ότι π.χ οι δυσμενείς συνθήκες μιας περιόδου μπορεί να είναι επιβλαβείς για μια καλλιέργεια, ουδέτερες για μια άλλη και ευνοϊκές για μια τρίτη. Έτσι, χαμηλές θερμοκρασίες ή/και βροχοπτώσεις την άνοιξη καθυστερούν τη σπορά στο βαμβάκι, δεν επηρεάζουν το καλαμπόκι και ευνοούν το σιτάρι ή το βίκο. Το ίδιο ισχύει αναλογικά και για το θέμα των τιμών των παραγόμενων προΪόντων. Ως μοναδικό ίσως μειονέκτημα της αμειψισποράς θα μπορούσε να θεωρηθεί η ανάγκη κάθε καλλιέργειας για ειδικό μηχανολογικό εξοπλισμό που αυξάνει το κόστος των αποσβέσεων και το κόστος παραγωγής. Το πρόβλημα αυτό εντοπίζεται κυρίως στις μικρότερες γεωργικές εκμεταλλεύσεις όπου συνήθως οι παραγωγοί χρησιμοποιούν ξένο εξοπλισμό. Επιλογή του κατάλληλου σχήματος αμειψισποράς

Το σχήμα αμειψισποράς που θα επιλεγεί εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Η μελέτη αυτών των παραγόντων θα καθορίσει τη εναλλαγή των καλλιεργειών ώστε να επιτευχθεί το βέλτιστο αποτέλεσμα. Οι κυριότεροι παράγοντες είναι: 1. Τα είδη και οι ποικιλίες των καλλιεργειών που θα συμμετέχουν στην αμειψισπορά. Στην περίπτωση της αμειψισποράς που περιλαμβάνει σιτηρά θα πρέπει να υπάρξει εναλλαγή με κάποιο ψυχανθές για να αξιοποιηθούν τα πλεονεκτήματα που προσφέρει το σχήμα. Ένας άλλος παράγοντας που

μέχρι σήμερα δεν λαμβάνονταν υπόψη είναι η ποικιλία του ψυχανθούς που θα επιλεχθεί. Από σχετικές έρευνες του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών έχει βρεθεί ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές ως προς τις ποσότητες αζώτου που αφήνουν οι διαφορετικές ποικιλίες για την καλλιέργεια του σιτηρού. Μάλιστα έχουν εντοπιστεί ποικιλίες βίκου που αφήνουν άζωτο σε διαθέσιμη μορφή για την επόμενη καλλιέργεια που πλησιάζει τις 2-4 μονάδες, τιμή που βρίσκεται κοντά στην τιμή της βασικής λίπανσης που εφαρμόζεται στα σιτηρά. 2. Ο κύκλος της αμειψισποράς, δηλαδή ο αριθμός ετών 3. Ο καθορισμός της κύριας καλλιέργειας που συνήθως είναι αυτή που δίνει τη μεγαλύτερη πρόσοδο. 4. Η ετήσια αναλογία από τη συνολική έκταση που θα καταλαμβάνει κάθε καλλιέργεια. 5. Η διαδοχή των καλλιεργειών στον κύκλο της αμειψισποράς. Η διαδοχή των καλλιεργειών πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που έχει η πρώτη καλλιέργεια να αποτελούν πλεονεκτήματα που θα εκμεταλλεύεται η επόμενη καλλιέργεια. Η τελική επιλογή της εναλλαγής των καλλιεργειών είναι απόφαση που θα στοχεύει στη βελτιστοποίηση οικονομικών, γεωργικών και περιβαλλοντικών στόχων. Για τους οικονομικούς στόχους είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους, για τους γεωργικούς στόχους η μέγιστη παραγωγή από τις συμμετέχουσες καλλιέργειες και για τους περιβαλλοντικούς στόχους η βελτίωση της ποιότητας του εδάφους και η ελαχιστοποίηση της χρήσης αγροχημικών. Η αμειψισπορά ψυχανθών με σιτηρά

Αναφερόμενοι στην αμειψισπορά ψυχανθών με σιτηρά θα πρέπει πρωτίστως να κάνουμε μνεία στο έργο που έχει συντελεστεί στην εκατονταετή (1923-2023) διάρκεια λειτουργίας του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ «ΔΗΜΗΤΡΑ» το οποίο διερεύνησε σε βάθος την επίδραση των σχημάτων αμειψισποράς ψυχανθών με σιτηρά και βοήθησε να αφομοιωθεί από τους παραγωγούς η αξία αυτής της καλλιεργητικής τεχνικής. Χαρακτηριστικά είναι τα αποτελέσματα των πειραμάτων (Εικ. 1) κατά την πρώτη περίοδο λειτουργίας του Ινστιτούτου (1923-1973). Τα αποτελέσματα αυτά ανέδειξαν τα οφέλη της αμειψισποράς ψυχανθών με σιτηρά και αποτέλεσαν ένα από τα σημαντικότερα μέτρα βελτίωσης της γονιμότητας των εδαφών και αύξησης της παραγωγικότητας των καλλιεργειών πριν την επικράτηση των ανόργανων λιπασμάτων. 07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 49

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΑΜΕΙΨΙΣΠΟΡΆ ΚΑΙ ΧΛΩΡΆ ΛΊΠΑΝΣΗ

Φυμάτια σε νεαρά φυτά φακής.

Το πιο συνηθισμένο σχήμα αμειψισποράς για τα ξηρικά χωράφια είναι η καλλιέργεια σιτηρών μετά από ψυχανθή. Είναι γνωστό ότι τα ψυχανθή έχουν την ιδιότητα να δεσμεύουν ατμοσφαιρικό άζωτο με την βοήθεια των συμβιούντων στο ριζικό τους σύστημα βακτηρίων και να αποδίδουν στο έδαφος σημαντικές ποσότητες νιτρικών χρήσιμων για την επόμενη καλλιέργεια. Το φυτό παρέχει στα βακτήρια τις ουσίες που παράγει με τη φωτοσύνθεση και τα βακτήρια το άζωτο που δεσμεύουν από την ατμόσφαιρα. Με τη συγκομιδή του ψυχανθούς το μέρος του αζώτου που έχει μεταφερθεί στον καρπό ή και στο φύλλωμα (για τα χορτοδοτικά είδη) απομακρύνεται από το χωράφι, αλλά οι ρίζες με τα φυμάτια παραμένουν στο έδαφος και κατά την αποσύνθεσή τους αποδίδουν στο έδαφος σημαντικές ποσότητες αζώτου που είναι διαθέσιμες για την καλλιέργεια του σιτηρού που θα ακολουθήσει. Κάποια ψυχανθή που έχουν πλούσιο και βαθύ ριζικό σύστημα εκτός από το ότι εμπλουτίζουν το έδαφος σε οργανική ουσία συμβάλλουν στη βελτίωση της δομής του καθώς «χαλαρώνουν» το έδαφος με αποτέλεσμα την καλύτερη διήθηση του νερού και τη διείσδυση της ρίζας των σιτηρών. Η ύπαρξη των κατάλληλων στελεχών αζωτοβακτηρίων στο έδαφος είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία της αζωτοδέ-

50 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

σμευσης. Τα ελληνικά εδάφη είναι πλούσια σε αζωτοβακτήρια που ευνοούν την ανάπτυξη των περισσότερων και σημαντικότερων καλλιεργειών ψυχανθών (βίκος, κουκί, μπιζέλι, φακή, ρεβίθι, λαθούρι, μηδική). Εξαίρεση αποτελεί η καλλιέργεια της σόγιας, η οποία απαιτεί τον «εμβολιασμό» με ειδικά στελέχη αζωτοβακτηρίων προκειμένου να σχηματίσει φυμάτια. Έχει παρατηρηθεί ότι οι παραγωγοί εμφανίζουν μια αδυναμία στην ποσοτικοποίηση του κέρδους της αμειψισποράς με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να εμφανίζονται διστακτικοί στην εφαρμογή της. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να υπάρξει ενημέρωση πρωτίστως για το κέρδος που προκύπτει από το υπολειμματικό άζωτο για την επόμενη καλλιέργεια (μονάδες ανά στρέμμα για κάθε καλλιέργεια κτηνοτροφικού ψυχανθούς) και δευτερευόντως για το τεράστιο όφελος που υπάρχει με τη βελτίωση της δομής του εδάφους. Χλωρά λίπανση

Χλωρά λίπανση είναι η πρακτική της ενσωμάτωσης ολόκληρης της καλλιέργειας στο έδαφος σε κατάλληλο στάδιο πριν την ωρίμανσή της. Η καλλιέργεια αποικοδομείται αποδίδοντας το σύνολο των θρεπτικών συστατικών της και μια σειρά από ευεργετικές επιπτώσεις. Τα ψυχανθή είναι τα ιδανικά φυτά για να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς της χλωράς λίπανσης. Πλεονεκτήματα της χλωράς λίπανσης

Τα πλεονεκτήματα της Χλωράς Λίπανσης είναι: 1. Αύξηση της συγκέντρωσης αζώτου και οργανικής ουσίας στο έδαφος 2. Βελτίωση της δομής του εδάφους 3. Καταστροφή των ζιζανίων τα οποία ενσωματώνονται στο έδαφος μαζί με την καλλιέργεια 4. Μείωση της έκπλυσης των θρεπτικών στοιχείων του εδάφους σε βαθύτερα

στρώματα 5. Βελτίωση της μικροβιακής δραστηριότητας του εδάφους 6. Προστασία των εδαφών από την αιολική και την υδατική διάβρωση Όταν ως φυτά χλωρής λίπανσης χρησιμοποιούνται διάφορα ψυχανθή (τριφύλλια, βίκος, μηδική, μπιζέλι, φακή, κουκιά κ.α.) η σπορά πραγματοποιείται τέλος φθινοπώρου με αρχές χειμώνα και η ενσωμάτωση γίνεται κατά την περίοδο του Απριλίου. Η περίοδος ενσωμάτωσης είναι κατά την άνθηση, διότι τότε παρατηρείται η μέγιστη παρουσία των φυματίων στο έδαφος και μεγάλη παραγωγή βιομάζας. Στο Ινστιτούτο Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών έγιναν πειράματα για τον υπολογισμό του υπολειμματικού αζώτου έξι μήνες μετά την εφαρμογή χλωράς λίπανσης σε οκτώ ποικιλίες βίκου και δύο διαφορετικές ποσότητες σπόρου κατά τη σπορά. Σε κανονική ποσότητα σπόρου (18 κιλά/στρ) και μειωμένη κατά 45% (10 κιλά/στρ.). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι εφαρμόζοντας χλωρά λίπανση με τη μισή ποσότητα σπόρου κατά τη σπορά επιτυγχάνεται το ίδιο άριστο αποτέλεσμα ως προς τον εμπλουτισμό του εδάφους σε άζωτο (Ν) σε σχέση με την κανονική ποσότητα σπόρου. Επίσης, παρατηρήθηκε ότι συγκεκριμένες ποικιλίες δίνουν μεγαλύτερες ποσότητες αζώτου για την επόμενη καλλιέργεια. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι η εφαρμογή της χλωράς λίπανσης θα πρέπει να λάβει περαιτέρω κίνητρα για την υιοθέτησή της από τους παραγωγούς. Δεδομένου ότι απαιτείται η μισή περίπου ποσότητα σπόρου για τον εμπλουτισμό του εδάφους με επαρκή ποσότητα αζώτου, το κόστος εφαρμογής χλωρής λίπανσης υπερκαλύπτεται από την αύξηση της παραγωγικότητας της επόμενης καλλιέργειας και τη μείωση των εισροών για τη λίπανση και την άρδευση με τελικό αποτέλεσμα την αύξηση του εισοδήματος του γεωργού. Η μέθοδος της χλωράς λίπανσης με φυτά κάλυψης (βίκος, μπιζέλι κλπ) είναι ιδιαίτερα επίκαιρη και προτείνεται και για τις περιπτώσεις των αγρών που υπέστησαν την επίδραση των έντονων βροχοπτώσεων της κακοκαιρίας Daniel. Οι αγροί αυτοί θα πρέπει να προφυλαχθούν από την περαιτέρω διάβρωση που εντείνεται ιδιαίτερα κατά τους επερχόμενους χειμερινούς μήνες. Με την άμεση σπορά (όπου αυτό είναι εφικτό) και την ενσωμάτωση του ψυχανθούς πριν την ανοιξιάτικη καλλιέργεια μπορούμε να βελτιώσουμε τη γονιμότητα και τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους που έχει διαταραχθεί από την επίδραση των βροχοπτώσεων και των πλημμυρικών φαινομένων. Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2023, τεύχος 7. 

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 51

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΣΙΤΗΡΑ

Η ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΉ ΛΊΠΑΝΣΗ ΤΩΝ ΧΕΙΜΕΡΙΝΏΝ ΣΙΤΗΡΏΝ Σημαντικός ο ρόλος των θρεπτικών στοιχείων

Τα σιτηρά αποτελούν μια από τις σημαντικότερες καλλιέργειες στη χώρα μας. Η ορθολογική χρήση προϊόντων λίπανσης στην καλλιέργεια των σιτηρών είναι ένας από τους κυριότερους παράγοντες που συντελούν στην αύξηση των στρεμματικών αποδόσεων και των ποιοτικών χαρακτηριστικών της παραγωγής. Η ορθή εφαρμογή των προϊόντων λίπανσης αποσκοπεί στην μεγιστοποίηση του οικονομικού και περιβαλλοντικού οφέλους και ακολουθεί τις βασικές αρχές των 4Rs, ως προς το είδος, την ποσότητα, τη μέθοδο και το χρόνο εφαρμογής των λιπασμάτων. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΎΛΟΥ ΦΩΤΕΙΝΉ Γεν. Διευθύντρια ΣΠΕΛ

εύρωστη ανάπτυξη των σιτηρών και η διασφάλιση της υψηλής απόδοσης, απαιτεί την κάλυψη των αναγκών της καλλιέργειας σε θρεπτικά στοιχεία, αλλά και την ενίσχυση της καλλιέργειας για την αντιμετώπιση των αβιοτικών καταπονήσεων. Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, η ορθολογική λίπανση συμβάλλει στην αύξηση της παραγωγής σιταριού κατά μέσο όρο 62%. Επιπλέον, η ορθολογική λίπανση εξασφαλίζει την παραγωγή σιτηρών υψηλής ποιότητας και με τις υψηλές προδιαγραφές της βιομηχανίας μεταποίησης. Ειδικότερα για το σκληρό σιτάρι, έχει αποδειχθεί ότι η επάρκεια θρεπτικών στοιχείων συμβάλλει στην αύξηση της περιεκτικότητας της πρωτεΐνης άνω του 13% στους κόκκους, χαρακτηριστικό

52 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

ΚΑΤΣΟΥΛΙΈΡΗ ΑΓΆΠΗ Υπεύθυνη Επικοινωνίας ΣΠΕΛ

ΔΗΜΆΚΗ HΛΙΆΝΑ Συνεργάτης ΣΠΕΛ

που αποτελεί βασικό κριτήριο εξαιρετικής ποιότητας της παραγωγής. Παράλληλα, για τη διατήρηση της γονιμότητας και της παραγωγικότητας των εδαφών, είναι αναγκαία η αναπλήρωση των θρεπτικών στοιχείων που απομακρύνονται από τις καλλιέργειες κάθε χρόνο μέσω ενός ολοκληρωμένου προγράμματος διαχείρισης των θρεπτικών στοιχείων.

λιέργειας, την αναμενόμενη απόδοση, το στάδιο ανάπτυξης των φυτών και την αποτελεσματικότητα της λίπανσης (NUE). Στα χειμερινά σιτηρά, η συνήθης πρακτική που ακολουθείται περιλαμβάνει τη βασική λίπανση πριν ή κατά τη διάρκεια της σποράς και την επιφανειακή λίπανση σε μία ή δύο δόσεις την άνοιξη. Ενδεικτικά, στον Πίνακα 1 αναφέρονται οι ανάγκες θρέψης, στα τρία βασικά μακροστοιχεία. Στη βασική λίπανση προστίθεται όλη η ποσότητα του φωσφόρου και του καλίου και το 20-30% της ποσότητας του αζώτου. Η επιφανειακή λίπανση μπορεί να χορηγηθεί σε μία δόση την περίοδο του αδελφώματος ή σε δύο, ανάλογα με τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες. Στις περιοχές, όπου οι περιβαλλοντικές συν-

Λίπανση χειμερινών σιτηρών

Ένα πρόγραμμα ορθολογικής λίπανσης στηρίζεται στην ισορροπημένη παροχή θρεπτικών στοιχείων προς το φυτό, στη γνώση των εδαφολογικών ιδιοτήτων και των κλιματικών δεδομένων της περιοχής, στις ανάγκες της καλλιέργειας ανάλογα με το είδος και την ποικιλία του φυτού, την παραγωγική κατεύθυνση της καλ-

θήκες επιτρέπουν μία μόνο επιφανειακή εφαρμογή, πχ λόγω των περιορισμένων βροχοπτώσεων, αυτή θα πρέπει να καλύπτει όλη την ποσότητα του επιφανειακού αζώτου, που αντιστοιχεί στο 70 - 80% των συνολικών του αναγκών. Ενδεικτικές ποσότητες αζώτου που απαιτούνται συνολικά στις επιφανειακές εφαρμογές των χειμερινών σιτηρών είναι για: το σκληρό σιτάρι 8-12 κιλά/στρέμμα, για το μαλακό σιτάρι 10-14 κιλά/στρέμμα και για το κριθάρι 5-8 κιλά/στρέμμα. Ωστόσο, η ορθή γεωργική πρακτική συνιστά την εφαρμογή της επιφανειακής λίπανσης σε δύο δόσεις. Σε αυτή την περίπτωση, η πρώτη εφαρμογή θα πρέπει να γίνεται από το τέλος του αδελφώματος έως την έναρξη του καλαμώματος και αντιστοιχεί στο 50% των συνολικών αναγκών των σιτηρών σε άζωτο. Αντίστοιχα, στη δεύτερη επιφανειακή εφαρμογή, το υπόλοιπο 25% των συνολικών αναγκών και εφαρμόζεται από το 2ο γόνατο του καλαμώματος και εφόσον υπάρχει επάρκεια νερού έως και λίγο πριν το ξεστάχυασμα, όπου οι ανάγκες απορρόφησης αζώτου είναι ιδιαίτερα υψηλές.

Ο ρόλος των θρεπτικών στοιχείων

ΠΊΝΑΚΑΣ 1

Άζωτο (Í)

Öώóöïñïς (P2O5)

Κάλιο (K2O)

ÊéëÜ/óôñÝììá

Óêëçñü óéôÜñé

14 - 16

5-6

Ìáëáêü óéôÜñé

16 - 18

6-8

ÊñéèÜñé

8-16

4-8

2-6

Âñþìç

8-12

4-6

Óßêáëç

9-11

3-5

Από τα μακροστοιχεία, το άζωτο είναι στοιχείο ζωτικής σημασίας για την εύρωστη ανάπτυξη των φυτών, καθώς προάγει την αύξηση και την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος και συμμετέχει σε βασικές διαδικασίες κατά τη διάρκεια του βιολογικού κύκλου των φυτών. Επιπλέον, το άζωτο προωθεί το σχηματισμό των αδελφιών, την επιμήκυνση του στελέχους, την αύξηση της φυλλικής επιφάνειας, ενώ ευνοεί και τα επερχόμενα στάδια της άνθισης και του σχηματισμού των κόκκων στο στάχυ. Επιπλέον, επιδρά θετικά στον αριθμό των στάχεων και των καρπών ανά ταξιανθία, στο βάρος των καρπών και στην περιεκτικότητα τους σε πρωτεΐνη. Ο ρόλος του φωσφόρου είναι ιδιαίτερα σημαντικός στην ανάπτυξη του ριζικού συστήματος και στη σκλήρυνση των ιστών του στελέχους, γνωρίσματα που βοηθούν το φυτό από την επίδραση χαμηλών θερμοκρασιών και προστατεύουν από το πλάγιασμα. Σημαντική επίδραση έχει η καλιούχος λίπανση στην ποιότητα της παραγωγής

της καλλιέργειας των σιτηρών. Το κάλιο είναι απαραίτητο στοιχείο, ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια ανάπτυξης της καλλιέργειας, αλλά και στο γέμισμα των κόκκων. Ειδικότερα, μαζί με την επαρκή διαθεσιμότητα νερού στην καλλιέργεια, επιδρά θετικά στο βάρος των κόκκων, εξαιτίας της ενίσχυσης της δημιουργίας φωτοσυνθετικών προϊόντων στα φύλλα και της μεταφοράς τους στον καρπό. Επίσης, το κάλιο επιτρέπει στο φυτό να χρησιμοποιεί το διαθέσιμο νερό πιο αποτελεσματικά, εξασφαλίζοντας καλύτερες αποδόσεις και μεγαλύτερη αντοχή στις αβιοτικές καταπονήσεις. Για τη διαμόρφωση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος θρέψης, συνιστάται πέρα από τη χρήση λιπασμάτων και η εφαρμογή βιοδιεγερτών

Οι βιοδιεγέρτες φυτών έχουν ως λειτουργία να διεγείρουν φυσιολογικές διαδικασίες στο φυτό, διαφοροποιώντας το μεταβολισμό του. Ειδικότερα, αυξάνουν την αποδοτικότητα της χρήσης των θρεπτικών στοιχείων, ενισχύουν την αντοχή σε αβιοτικές καταπονήσεις, βελτιώνουν τα χαρακτηριστικά ποιότητας και ενισχύουν τη διαθεσιμότητα των θρεπτικών στοιχείων που συγκρατούνται στο έδαφος και στη ριζόσφαιρα. Οι βιοδιεγέρτες στις καλλιέργειες των σιτηρών, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία εφαρμόζονται, κυρίως, πριν ή κατά τη σπορά, στο αδέλφωμα, στην αρχή του καλαμώματος ή/και στο ξεστάχυασμα, ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν και τις ανάγκες της καλλιέργειας. Σε αυτά τα στάδια, έχει παρατηρηθεί ότι η εφαρμογή βιοδιεγερτών ενισχύει την εύρωστη ανάπτυξη των φυτών, αυξάνει το ξηρό βάρος των σπόρων και τις αναμενόμενες αποδόσεις και βελτιώνει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της παραγωγής. Οι εταιρείες μέλη του ΣΠΕΛ παρέχουν στον παραγωγό κατάλληλα προϊόντα προσαρμοσμένα στις ανάγκες θρέψης του φυτού, με γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος και την αύξηση της αξίας της παραγωγής.  07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 53

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΧΕΙΜΕΡΙΝΑ ΣΙΤΗΡΑ

ΠΡΟΦΥΤΡΩΤΙΚΗ ΖΙΖΑΝΙΟΚΤΟΝΙΑ ΧΕΙΜΕΡΙΝΩΝ ΣΙΤΗΡΩΝ Οφέλη, προκλήσεις & εγκεκριμένα εμπορικά προϊόντα στην Ελλάδα Η προφυτρωτική ζιζανιοκτονία αποτελεί τη νέα τάση στα χειμερινά σιτηρά συμβάλλοντας στη διαχείριση του φαινομένου της ανθεκτικότητας και εξασφαλίζοντας τον έλεγχο ζιζανίων έως και αρχές-μέσα άνοιξης. Η επιλογή του ζιζανιοκτόνου ανάλογα με το φάσμα δράσης και το ιστορικό του αγρού, ο καθορισμός της δόσης εφαρμογής ανάλογα με τον εδαφικό τύπο καθώς και η επιτυχής ενσωμάτωση-ενεργοποίηση των προφυτρωτικών ζιζανιοκτόνων στο έδαφος έχουν καθοριστική σημασία. Προϊόντα με βάση δραστικές ουσίες όπως οι pendimethalin, diflufenican, chlorotoluron, prosulfocarb, κ.ά. προσφέρουν αρκετές λύσεις ανάλογα με τις συγκεκριμένες ανάγκες των παραγωγών και τις απαιτήσεις κάθε περιοχής. ΤΡΑΥΛΟΣ Η.¹, ΓΑΖΟΥΛΗΣ Ι.¹, ΚΑΝΑΤΑΣ Π.², ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν.¹ 1 Εργαστήριο Γεωργίας, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών ² Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

ατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, η ζιζανιοκτονία στα χειμερινά σιτηρά στηρίχθηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου σε μεταφυτρωτικές εφαρμογές δύο συγκεκριμένων ομάδων εκλεκτικών ζιζανιοκτόνων, συγκεκριμένα σε ζιζανιοκτόνα-αναστολείς της καρβοξυλάσης του ακέτυλο-συνενζύμου Α (ACCase) και ζιζανιοκτόνα-αναστολείς του ενζύμου ALS (AcetoLactate Synthase, οξικογαλακτική συνθετάση). Τα ζιζανιοκτόνα της πρώτης κατηγορίας (αναστολείς ACCase) και ιδιαίτερα αυτά που ανήκουν στις χημικές οικογένειες των αρυλοξυφαινοξυπροπιονικών οξέων (aryloxyphenoxypropionates, APPs) ή κοινώς «-FOPs» καθώς και των κυκλοεξανδιονών (cyclohexanendiones, CHDs) ή κοινώς «-DIMs» ήταν το κύριο εργαλείο για τον έλεγχο αγρωστωδών ειδών όπως η αγριοβρώμη, η ήρα και η φάλαρη στους ελληνικούς σιταγρούς. Η δεύτερη κατηγορία (αναστολείς ALS) απέκτησε εξίσου μεγάλη σημασία μιας και τα ζιζανιοκτόνα αυτά και ιδιαίτερα όσα ανήκουν στις σουλφονυλουρίες (sulfonylureas) έδωσαν τη δυνατότητα ελέγχου τόσο αγρωστωδών όσο και πλατύφυλλων ζιζανίων στα χειμερινά σιτηρά με μια μόλις εφαρμογή ανά καλλιεργητική περίοδο. Ωστόσο, οι συνεχόμενες και εκτεταμένες εφαρμογές των δύο παραπάνω ομάδων ζιζανιοκτόνων επί διαδοχικές καλλιεργητικές περιόδους έφερε εμφατικά στο προσκήνιο το ζήτημα της ανθεκτικότητας σημαντικών ζιζανίων των χειμερινών σιτηρών. Οι αναφορές για ανθεκτικούς πληθυσμούς επιβλαβών ζιζανίων όπως η αγριοβρώμη, η ήρα, η παπαρούνα κ.α. ολοένα και αυξάνονται στη χώρα μας [1],

54 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Εικ. 1: Εφαρμογή προφυτρωτικού ζιζανιοκτόνου στο έδαφος.

έχοντας ως αποτέλεσμα αποτυχημένους ψεκασμούς που επιβαρύνουν οικονομικά τους παραγωγούς και οδηγούν σε σημαντικές απώλειες στις στρεμματικές αποδόσεις. Το πρόβλημα της ανθεκτικότητας στα χειμερινά σιτηρά αναμένεται να επεκταθεί τα επόμενα χρόνια, εάν συνεχίσει να ασκείται η πίεση επιλογής από εφαρμογές ζιζανιοκτόνων με τους συγκεκριμένους τρόπους δράσης. Επομένως, οι παραγωγοί καλούνται να στραφούν σε εναλλακτικές λύσεις και μεθόδους διαχείρισης των ζιζανίων στα χειμερινά σιτηρά προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη σημαντική αυτή πρόκληση τόσο στο παρόν όσο και στο άμεσο μέλλον. Πέρα από την ανάγκη για την επαναφορά βιώσιμων καλλιεργητικών πρακτικών για τη διαχείριση των ζιζανίων όπως η αμειψισπορά, η ψευδοσπορά κλπ. που αν και ακολουθούνταν κάποτε σήμερα είναι μάλλον υποτιμημένες, κομβικός

Æéæáíéïêôüíï

Ìç÷áíéóìüò äñÜóçò

×çìéêÞ ïéêïãÝíåéá

HRA Gro

pendimethalin

ÁíáóôïëÝáò ôçò óõãêñüôçóçò ôùí ìéêñïóùëçíßóêùí ìéôùôéêÞò áôñÜêôïõ

Äéíéôñïáíéëéíþí

3 (K

diflufenican

ÁíáóôïëÝáò ôçò äñÜóçò ôïõ åíæýìïõ PDS (áðïêïñåóìïý ôïõ öõôïåíßïõ)

Ðõñéäéíïêáñâïîáìéäßùí

12 (

flufenacet

ÁíáóôïëÝáò ôçò âéïóýíèåóçò ôùí ëéðáñþí ïîÝùí ìåãÜëçò áëõóßäáò

Ïîõáêåôáìéäßùí

15 (K

prosulfocarb

ÁíáóôïëÝáò ôçò âéïóýíèåóçò ôùí ëéðáñþí ïîÝùí ìåãÜëçò áëõóßäáò

Èåéïêáñâáìéäéêþí

15 (K

beflubutamid

ÁíáóôïëÝáò ôçò äñÜóçò ôïõ åíæýìïõ PDS (áðïêïñåóìïý ôïõ öõôïåíßïõ)

Öáéíïîõâïõôáìéäßùí

12 (

chlorotoluron

ÁíáóôïëÝáò ôçò äñÜóçò ôïõ öùôïóõóôÞìáôïò ÉÉ (PS ÉÉ) - Óåñßíç 264

ÕðïêáôáóôÜôùí ïõñßáò

5 (C1

metribuzin

ÁíáóôïëÝáò ôçò äñÜóçò ôïõ öùôïóõóôÞìáôïò ÉÉ (PS ÉÉ) - Óåñßíç 264

Ôñéáæéíïíþí

5 (C1

íåéá

Εικ. 2: Εφαρμογή προφυτρωτικού ζιζανιοκτόνου στο έδαφος.

είναι ο ρόλος των προφυτρωτικών ζιζανιοκτόνων [2]. Τα προφυτρωτικά ζιζανιοκτόνα εφαρμόζονται πριν την εμφάνιση των ζιζανίων στον αγρό και η υπολειμματική τους δραστηριότητα στο έδαφος επιτρέπει τον έλεγχο ενός σημαντικού εύρους ειδών ζιζανίων για μακρά χρονικά διαστήματα (Εικ. 1). Πρακτικά, μετά τις εφαρμογές ακολουθεί η ενσωμάτωση των ζιζανιοκτόνων στο έδαφος είτε με νερό είτε για κάποια ζιζανιοκτόνα με εδαφοκατεργασία. Έτσι, δημιουργείται ένα «φιλμ» ζιζανιοκτόνου στα επιφανειακά εδαφικά στρώματα (2-4 εκ.) όπου βλαστάνουν οι περισσότεροι σπόροι των ζιζανίων με το ζιζανιοκτόνο να απορροφάται από τις ρίζες και τα φύλλα των νεαρών ζιζανίων οδηγώντας τελικά στη νέκρωσή και τον έλεγχό τους (Εικ. 2). Εκτός από την προφυτρωτική δράση, οι περισσότερες δραστικές είναι αποτελεσματικές και σε εφαρμογές που γίνονται πολύ νωρίς μεταφυτρωτικά. Σημειώνεται όμως πως η αποτελεσματικότητα στα αγρωστώδη ζιζάνια είναι ικανοποιητική όταν οι εφαρ-

μογές γίνονται πριν το φύτρωμά τους, ενώ μεταφυτρωτικές εφαρμογές νωρίς μπορούν να είναι αποτελεσματικές κυρίως απέναντι στα πλατύφυλλα ζιζάνια. Τα οφέλη της προφυτρωτικής ζιζανιοκτονίας στα χειμερινά σιτηρά

Αν και δεν είναι η πλέον διαδεδομένη πρακτική διαχείρισης ζιζανίων συγκριτικά με άλλες καλλιέργειες στην Ελλάδα (π.χ. βαμβάκι, βιομηχανική τομάτα, αραβόσιτος κ.α.), η προφυτρωτική ζιζανιοκτονία αναμένεται να αποτελέσει μια νέα τάση και στα χειμερινά σιτηρά καθώς παρουσιάζει πολλαπλά οφέλη όπως φαίνεται και σε άλλες χώρες όπου κερδίζει διαρκώς έδαφος τα τελευταία χρόνια [3]. Ένα σημαντικό όφελος είναι η δυνατότητα εφαρμογής ζιζανιοκτόνων με διαφορετικούς τρόπους δράσης που ανήκουν σε διαφορετικές χημικές οικογένειες, (Πίνακας 1). Το γεγονός αυτό είναι πολύ σημαντικό για την αντιμετώπιση του προβλήματος της ανθεκτικότητας. Τα προφυτρωτικά ζιζανιοκτόνα όχι μόνο προσφέρουν ένα

εναλλακτικό εργαλείο για τον έλεγχο πληθυσμών με ανθεκτικότητα σε συμβατικά μεταφυτρωτικά ζιζανιοκτόνα των χειμερινών σιτηρών, αλλά συμβάλλουν και προληπτικά στη διαχείριση του φαινομένου στο πέρασμα του χρόνου. Με άλλα λόγια, η προφυτρωτική ζιζανιοκτονία μεγαλώνει το εύρος διαφορετικών ζιζανιοκτόνων που χρησιμοποιούνται αποτρέποντας την προσαρμογή των ζιζανίων και καθυστερώντας συνεπώς την ανάπτυξη και κυριαρχία ανθεκτικών πληθυσμών. Η προφυτρωτική ζιζανιοκτονία προσφέρει επιπλέον δυνατότητες στους καλλιεργητές χειμερινών σιτηρών. Αρχικά, οι εφαρμογές μειώνουν σε πολύ μεγάλο ποσοστό την πυκνότητα των πρώιμων ζιζανίων, τα οποία ανταγωνίζονται τα σιτηρά κατά τα κρίσιμα πρώτα στάδια ανάπτυξης δίνοντας έτσι ένα σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στα καλλιεργούμενα φυτά έναντι των ζιζανίων. Δημιουργούνται, δηλαδή, οι συνθήκες για ενισχυμένο αδέλφωμα επομένως και μεγαλύτερη παραγωγή στάχεων ανά μονάδα επιφάνειας. Ακόμη, ελέγχονται τα ζιζάνια όταν η φυτεία είναι σχετικά αραιή λόγω κακού φυτρώματος, συνθήκη στην οποία ο ανταγωνισμός προς την καλλι-

Ðßíáêáò 1: ÐåñéãñáöÞ ìç÷áíéóìþí/ôñüðùí äñÜóçò, ÷çìéêÝò ïéêïãÝíåéåò êáé öõóéêï÷çìéêÝò éäéüôçôåò ôùí æéæáíéïêôüíùí ðïõ åßíáé åãêåêñéìÝíá ãéá ðñïöõôñùôéêÞ æéæáíéïêôïíßá óå êáëëéÝñãåéåò ÷åéìåñéíþí óéôçñþí. HRAC Group

ÅîÜôìéóç

Ðôçôéêüôçôá

ÖùôïäéÜóðáóç óôï Ýäáöïò

ÔÜóç áôìþí óôïõò 20°C (mPa) 1

×áñáêôçñéóìüò

ÓôáèåñÜ Henry óôïõò 25°C (Pa m³ mol••)

×áñáêôçñéóìüò

ÇìÝñåò ùò ôï 50% ôçò öùôïäéÜóðáóçò óå pH = 7 (DT50)

×áñáêôçñéóìüò

Äéáëõôüôçôá óôï åäáöéêü íåñü óôïõò 20°C (mg/L)

ÓõíôåëåóôÞò ðñïóñüöçóçò óôï Ýäáöïò (Kfoc)

éíéôñïáíéëéíþí

3 (K1)

3,34

×áìçëü

1,27

ÌÝôñéá

ÁñãÞ

0,33 (XáìçëÞ)

17.491 (Ðïëý éó÷õñÞ)

Ðõñéäéíïêáñâïîáìéäßùí

12 (F1)

4,25 • 10•3

×áìçëü

1,18 • 10•2

ÐÜñá ðïëý ÷áìçëÞ

133

Ðïëý áñãÞ

0,05 (XáìçëÞ)

2,215 (Éó÷õñÞ)

Ïîõáêåôáìéäßùí

15 (K3 N)

0,09

×áìçëü

1,3 • 10•2

ÐÜñá ðïëý ÷áìçëÞ

Ðïëý áñãÞ

51 (ÌÝôñéá)

273,3 (ÌÝôñéá)

åéïêáñâáìéäéêþí

15 (K3 N)

0,79

×áìçëü

0,0152

ÐÜñá ðïëý ÷áìçëÞ

Ðïëý áñãÞ

13,2 (×áìçëÞ)

1.693 (Éó÷õñÞ)

áéíïîõâïõôáìéäßùí

12 (F1)

1,1 • 10•2

×áìçëü

1,1 • 10-4

ÐÜñá ðïëý ÷áìçëÞ

Ðïëý áñãÞ

3,29 (×áìçëÞ)

1.171 (Éó÷õñÞ)

ïõñßáò

5 (C1 C2)

0,008

×áìçëü

9,07 • 10-7

ÐÜñá ðïëý ÷áìçëÞ

ÁñãÞ ùò ðïëý áñãÞ

76 (ÌÝôñéá)

147,22 (ÌÝôñéá)

5 (C1 C2)

0,121

×áìçëü

1,71 • 105

ÕøçëÞ

0,2

Ôá÷åßá

10,700 (ÕøçëÞ)

48,3 (×áìçëÞ)

Ôñéáæéíïíþí

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 55

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΧΕΙΜΕΡΙΝΑ ΣΙΤΗΡΑ

Κρίσιμοι παράγοντες που επηρεάζουν την επιτυχία των εφαρμογών

Για επιτυχημένους ψεκασμούς και υψηλή αποτελεσματικότητα διαρκείας αρχικά είναι σημαντική η επιλογή της καταλληλότερης δραστικής ουσίας ή μίγματος δραστικών ουσιών ανάλογα με το φάσμα δράσης τους και τα είδη ζιζανίων που αναμένονται να φυτρώσουν σύμφωνα με το ιστορικό του αγρού και την

αμειψισποράς που ακολουθείται. Η δόση εφαρμογής καθορίζεται από τον τύπο και την κοκκομετρική σύσταση του εδάφους προκειμένου να αποφευχθούν φαινόμενα φυτοτοξικότητας προς την καλλιέργεια και κακό φύτρωμα. Σε εδάφη με οργανική ουσία πάνω από 5% όπως και σε εδάφη με υψηλό κλάσμα άμμου, οι προφυτρωτικές εφαρμογές πρέπει να αποφεύγονται. Σε ελαφρά εδάφη φτωχά σε οργανική ουσία, πρέπει να εφαρμόζονται οι χαμηλότερες συνιστάμενες δόσεις, ενώ σε βαριά αργιλώδη εδάφη να εφαρμόζονται με ασφάλεια υψηλότερες δόσεις. Απαιτείται πάντα καλή προετοιμασία της σποροκλίνης με μέτριο ψιλοχωματισμό του εδάφους και απαραίτητα εφαρμογή με πίεση και όγκο ψεκαστικού υγρού σύμφωνα με τις συστάσεις της ετικέτας ώστε να γίνει ομοιόμορφη κατανοΠίνακας 2: Ενδεικτικά εμπορικά προϊόντα για προφυτρωτική ζιζανιοκτονία στα χειμερινά σιτηρά. Για κάθε προϊόν, παρουσιάζονται οι ενδείξεις της ετικέτας αναφορικά με την αποτελεσματικότητα απέναντι σε κοινά και επιζήμια ζιζάνια των χειμερινών σιτηρών στην Ελλάδα. Περιλαμβάνονται επίσης οι δόσεις εφαρμογής των σκευασμάτων (cc/στρ.) καθώς και οι ισοδύναμες δόσεις εφαρμογής των αντίστοιχων δραστικών ουσιών ανά μονάδα επιφάνειας (g/ha). •• : Åõáßóèçôï • : ÌÝôñéá åõáßóèçôï * Ïé åöáñìïãÝò ãßíïíôáé ìåôáöõôñùôéêÜ íùñßò ôçò êáëëéÝñãåéáò áëëÜ ôï ðñïúüí Ý÷åé êáé ðñïöõôñùôéêÞ äñÜóç óôï Ýäáöïò åíáíôßïí ôùí æéæáíßùí.

Εικ. 3: Προφυτρωτική δράση εφαρμογών του μείγματος diflufenican + flufenacet + metribuzin (Herold Trio) στο κουφάγκαθο (Silybum marianum) σε πειραματικό αγρό του ΓΠΑ στον Δομοκό σε καλλιέργεια σιταριού κατά την καλλιεργητική περίοδο 2022–2023.

56 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Εμπορικά Προϊόντα

μή του ζιζανιοκτόνου στην επιφάνεια του εδάφους. Επιπλέον, στα μη αρδευόμενα χωράφια, οι ψεκασμοί καλό είναι να προγραμματίζονται πριν από αναμενόμενες βροχοπτώσεις για επιτυχημένη ενσωμάτωση και ενεργοποίηση του ζιζανιοκτόνου στο έδαφος. Ωστόσο, τα περισσότερα προφυτρωτικά ζιζανιοκτόνα των σιτηρών δεν είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην εξάτμιση και τη φωτοδιάσπαση από την επιφάνεια του εδάφους, παρουσιάζουν χαμηλή πτητικότητα και υδατοδιαλυτότητα στο εδαφικό νερό ενώ προσροφώνται ισχυρά στα κολλοειδή του εδάφους και δεν μετακινούνται εύκολα (Πίνακας 1). Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω φυσικοχημικές τους ιδιότητες [4], τα συγκεκριμένα ζιζανιοκτόνα των σιτηρών μπορούν να παραμένουν ενεργά στο έδαφος για ÄñáóôéêÞ ïõóßá

Ðåñéåêôéêüôçôá

Äüóç åöáñìïãÞò

(â/ï)

ÓêÝõáóìá (cc/óôñ.)

ÄñáóôéêÞ ïõóßá (g/ha)

33%

400–600

1.320–1.980

ÁãñéïóéíÜðé

έργεια μπορεί να είναι έντονος μειώνοντας σημαντικά τις αποδόσεις. Επίσης, τονίζεται πως μια μόλις εφαρμογή έχει ως αποτέλεσμα τον έλεγχο των ευαίσθητων ζιζανίων που φυτρώνουν από Νοέμβριο-Δεκέμβριο έως και τα τέλη Μαρτίου λόγω της υπολειμματικής δράσης τους στο έδαφος. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, η μεταφυτρωτική ζιζανιοκτονία μπορεί να μην είναι καν απαραίτητη. Μάλιστα, η προφυτρωτική ζιζανιοκτονία ενδέχεται να είναι η απάντηση σε πολλές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο παραγωγός κατά τις μεταφυτρωτικές εφαρμογές. Για παράδειγμα, πέρα από την ύπαρξη ανθεκτικών πληθυσμών στο χωράφι, η μεταφυτρωτική ζιζανιοκτονία μπορεί να αποτύχει αν επικρατούν αντίξοες καιρικές συνθήκες την ώρα της εφαρμογής ή αν κάποια ζιζάνια βρίσκονται σε προχωρημένα στάδια ανάπτυξης όταν για παράδειγμα οι ψεκασμοί γίνονται καθυστερημένα σε χρονιές με έντονες βροχοπτώσεις την εποχή που πρέπει να εφαρμοστεί ζιζανιοκτόνο. Τα προφυτρωτικά ζιζανιοκτόνα αντιμετωπίζουν αυτές τις προκλήσεις προσφέροντας εναλλακτική λύση, αρκεί φυσικά, οι εφαρμογές να γίνονται σωστά και λαμβάνοντας υπόψη κάποιες κρίσιμες παραμέτρους.

PENDINOVA, CATHARSIS 33 EC ê.á.

pendimethalin

ALTEDO, FAST NET ê.á.

pendimethalin

36,5%

170–300

620,5–1.095

PENDIGAN 40 SC, PENLIN 40 SC ê.á.

pendimethalin

40%

300–500

1.200–2.000

PENDIGAN 400 CS

pendimethalin

40%

250

STOMP AQUA 455 CS, PROWL 455 CS Ê.Á.

pendimethalin

DIFLI

diflufenican

50%

28–37,5

FLUENT 500 SC

flufenacet

50%

BOXER 80 EC

prosulfocarb

80%

300–500

* BEFLEX 50 SC

beflubutamid

50%

ADDITION SC

diflufenican + pendimethalin

4% + 40%

CONSTEL SC & CONSTEL F

diflufenican + chlorotoluron

2,5% + 40%

350–450

87,5–112.5 + 1.400–1.800

CARMINA MAX SC

diflufenican + chlorotoluron

4% + 60%

250

100 + 1.500

* FOSBURI 600 SC & ARNOLD

diflufenican + flufenacet

20% + 40%

120 + 240

* HEROLD TRIO *

diflufenican + flufenacet + metribuzin

17,1% + 17,1% + 6,4%

119,7 + 119,7 + 44,8

•

* ALLIANCE WG *

diflufenican + metsulfuronmethyl

60% + 6%

7,5

45 + 4,5

•

• ••

•

••

1.000

• ••

45,5%

250–300

1.137,5–1.367

•

••

140–187,5

••

•

240 2.400–4.000 250

• ••

150–250

60–100 + 600–1.000

• ••

••

• ••

••

3–4 μήνες χωρίς να χάνονται άμεσα μετά το ψεκασμό και επομένως ακόμη και με καθυστερημένες βροχοπτώσεις μπορεί να επιτευχθεί επαρκής ενσωμάτωση ενεργοποίησή τους.

(αγριοσινάπι, παπαρούνα, αγριομαργαρίτα, χαμομήλι, αναγαλλίδα, πολυκόμπι, αναρριχώμενο πολύγωνο κ.α.) ενώ από τα αγρωστώδη η φάλαρη θεωρείται το πλέον ευαίσθητο είδος σε αντίθεση με την αγριοβρώμη που είναι μέτρια ευαίσθητη. Συνήθως, οι προφυτρωτικές εφαρμογές του pendimethalin παρουσιάζουν αποτελεσματικότητα και στην ήρα όπως φαίνεται και σε κάποιες περιπτώσεις στη διεθνή βιβλιογραφία [5,6]. Σκευάσματα που περιέχουν τη δραστική ουσία diflufenican και ιδιαίτερα τα ετοιμόχρηστα μείγματα diflufenican + pendimethalin (Addition SC) και diflufenican + chlorotoluron (Constel F) ελέγχουν αποτελεσματικά πλατύφυλλα είδη όρθιας ανάπτυξης όπως το αγριοσινάπι και τη παπαρούνα που είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστικά καθώς

Εγκεκριμένα εμπορικά σκευάσματα για τα χειμερινά σιτηρά

Από τα εμπορικά σκευάσματα προφυτρωτικών ζιζανιοκτόνων που είναι εγκεκριμένα για εφαρμογές στα χειμερινά σιτηρά, αρκετά είναι τα προϊόντα που περιέχουν τη δραστική ουσία pendimethalin σε διάφορες συγκεντρώσεις όπως Stomp Aqua 455 CS, Pendigan 40 SC, Pendinova κ.ά. (Πίνακας 2). Τα σκευάσματα με βάση το pendimethalin είναι αποτελεσματικά απέναντι σε ένα ικανοποιητικό εύρος πλατύφυλλων ζιζανίων

Åßäç æéæáíßùí - ÖÜóìá äñÜóçò

ÁëåðïíïõñÜ

•

Ðüá

••

ÖÜëáñç

ËåðôÞ Þñá

ÂñùìïëÜ÷áíï

ÄùäåêÜíèé

ÊïõöÜãêáèï

Ðïëõêüìðé

ÌáñôéÜêïò

ÁãñéïðáíóÝò

••

¢äùíçò

••

Æù÷üò

••

Áãñùóôþäç

Áíáãáëëßò

••

Áíèåìßäá

Ðïëýãùíï

••

×áìïìÞëé

ÐåñéêïêëÜäá

••

Áãñéïìáñãáñßôá

ÊáøÝëëá

Âåñüíéêá

••

ÓôåëëÜñéá

Êïëëçôóßäá

••

Êáðíü÷ïñôï

ÁãñéïóéíÜðé

Ðáðáñïýíá

Ðëáôýöõëëá

Áãñéïâñþìç

ïõóßá

••

•

••

•• ••

••

•

••

•

••

•

••

•

••

•

••

•

••

•• •

•

••

•• ••

••

•

•• ••

•

••

•

••

•

••

•• ••

•

••

•

••

•

••

•

••

•• ••

•

••

•

••

•• ••

••

•

•• ••

••

•• ••

••

•

••

και μικρότερης αγρονομικής σημασίας πλατύφυλλα ζιζάνια με έρπουσα ανάπτυξη όπως η βερόνικα (γαλαζάκι) και η στελλάρια. Τα παραπάνω σκευάσματα έχουν και κάποια αποτελεσματικότητα στην ήρα ενώ η παρουσία του chlorotoluron σε μείγματα με το diflufenican δίνει δυνατότητα για έλεγχο της αγριοβρώμης και της αλεπονουράς, ενός αγρωστώδους αυξανόμενης συχνότητας στους ελληνικούς σιταγρούς που αναμένεται να δημιουργήσει νέα προβλήματα εάν δεν ληφθούν έγκαιρα μέτρα για το περιορισμό της εξάπλωσής του. Το σκεύασμα με βάση το ζιζανιοκτόνο prosulfocarb (Boxer 80 EC) είναι από τα πλέον αποτελεσματικά απέναντι σε πλατύφυλλα όπως η κολλητσίδα και η ανθεμίδα και από αγρωστώδη στην ήρα μα δεν θα πρέπει να προτιμάται σε αγρούς με μεγάλους πληθυσμούς αγριοβρώμης. Η ήρα και η αγριοβρώμη περιλαμβάνονται στο φάσμα δράσης του σκευάσματος με βάση το flufenacet (Fluent 500 SC) που είναι προφυτρωτικό ζιζανιοκτόνο με δράση αποκλειστικά στα αγρωστώδη ζιζάνια. Στον συγκεντρωτικό Πίνακα 2, συμπεριλαμβάνονται και τέσσερα σκευάσματα που εφαρμόζονται μεταφυτρωτικά νωρίς και έχουν υπολειμματική δράση στο έδαφος μειώνοντας τη πυκνότητα των ζιζανίων στα χειμερινά σιτηρά. Ο λόγος για το σκεύασμα Beflex 50 SC με τη δραστική ουσία beflubutamid που εφαρμόζεται από όταν τo 1ο πραγματικό φύλλο της καλλιέργειας εξέρχεται από το κολεόπτιλο έως το στάδιο των 5 αδελφιών και καταπολεμά αποτελεσματικά το αγριοσινάπι, τη παπαρούνα, τη βερόνικα και ενδεχομένως ακόμη περισσότερα πλατύφυλλα είδη. Επίσης, συμπεριλαμβάνεται και το μίγμα diflufenican + metsulfuronmethyl γιατί αν και εφαρμόζεται μεταφυτρωτικά, η παρουσία του diflufenican επιτρέπει τον προφυτρωτικό έλεγχο των πλατύφυλλων ζιζανίων αργότερα μέσα στη καλλιεργητική περίοδο. Αντίστοιχα, το νέο μίγμα diflufenican + flufenacet (Fosburi 600 EC) εφαρμόζεται το φθινόπωρο όταν η καλλιέργεια είναι στο στάδιο των 1-3 πραγματικών φύλλων έχοντας όμως σημαντική προφυτρωτική δράση εναντίον τόσο πλατύφυλλων ειδών αλλά και σε ήρα και αγριοβρώμη. Ίδιο είναι το χρονικό περιθώριο εφαρμογής και του τριπλού μίγματος diflufenican + flufenacet + metribuzin (Herold Trio) που δρώντας προφυτρωτικά καταπολεμά τόσο κοινά αλλά και δυσεξόντωτα πλατύφυλλα είδη όπως το κουφάγκαθο (Εικ. 3). Η σχετική βιβλιογραφία βρίσκεται στη διεύθυνση : bibliography.agrotypos.gr, έτος 2023, τεύχος 7. 

••

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 57

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΣΚΛΗΡΟ ΣΙΤΑΡΙ

ΠΡΈΠΕΙ ΝΑ ΠΟΥΛΆΣ ΣΤΟ ΣΩΣΤΌ TIMING

Οι Τούρκοι έκαναν φέτος παιχνίδι στο σκληρό με εξαγωγές, κάλυψαν διεθνή ζήτηση και έριξαν τιμές Φέτος μετά από ένα ράλι ανόδου των τιμών στο σκληρό σιτάρι από τα μέσα Ιουλίου, η οποία έφτασε μέχρι και στα 39 λεπτά το κιλό στον παραγωγό, ήρθε η πτώση και σταθεροποιήθηκε τον Σεπτέμβριο στα 28-30 λεπτά. Αποτέλεσμα όσοι δεν πούλησαν και έκαναν αποθήκευση ήταν χαμένοι εξαιτίας της πτώσης της τιμής αλλά και των ακραίων πλημμυρικών φαινομένων στη Θεσσαλία, που κατέστρεψαν μεγάλο μέρος της αποθηκευμένης παραγωγής. ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΪΣΙΑΔΗΣ Δημοσιογράφος στον ΑγροΤύπο

Οι διεθνείς διαγωνισμοί επηρέασαν φέτος τις τιμές

Η αγορά στην Ελλάδα ξεκίνησε με χαμηλά επίπεδα τιμών φέτος για το σκληρό σιτάρι που κυμάνθηκαν από 20 - 23 λεπτά στον παραγωγό. Τα συμβόλαια που είχε υπογράψει με τους παραγωγούς η βιομηχανία ζυμαρικών Μέλισσα - Κίκιζας έδιναν μια τιμή βάσης στα 35 λεπτά για ποιοτικά σκληρά (ειδικό βάρος 79 kg/hl, υαλώδη 70% και πρωτεΐνη 12,5%). Για τα υψηλότερης ποιότητας η τιμή παραγω-

58 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

γού φτάνει με ένα πριμ στα 37 - 38 λεπτά. Τα χαμηλής ποιότητας (χαμηλές πρωτεΐνες) δίνει μια τιμή βάσης στα 30 λεπτά το κιλό. Η αλλαγή στο κλίμα της διεθνής αγοράς ήρθε μετά από τις δημοπρασίες που έγιναν τον Ιούλιο για αγορές σκληρού από Τυνησία και Αλγερία. Συγκεκριμένα ο κρατικός εισαγωγέας σιτηρών της Τυνησίας προχώρησε σε νέο διεθνή διαγωνισμό για να αγοράσει 100.000 τόνους σκληρού σίτου. Η προθεσμία υποβολής προσφορών τιμών

ήταν η Τετάρτη (5 Ιουλίου). Η αγορά σιταριού έγινε σε τέσσερα φορτία των 25.000 τόνων. Ειδικότερα, ένα φορτίο 25.000 τόνων ανέλαβε η Viterra με 384,86 ευρώ/ τόνο (418,33 δολάρια που ήταν και η χαμηλότερη προσφορά), δύο από την ιταλική εταιρεία Casillo με 386,1 και 391,81 ευρώ/τόνο (419,68 δολάρια και 425,89 δολάρια) και ένα από την Amber στα 391,92 ευρώ/τόνο (426 δολάρια). Πρόκειται για τιμές πολύ υψηλότερες από εκείνες του προηγούμενου διαγωνισμού

του Μαΐου, όταν η μέση τιμή ήταν κοντά στα 352 ευρώ/τόνο (385 δολάρια). Σύμφωνα με παράγοντες της αγοράς, η υψηλή τιμή αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό στα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Τυνησία και, ειδικότερα, στη δυσκολία ανοίγματος πιστωτικών γραμμών για την πληρωμή των εν λόγω φορτίων. Είναι χαρακτηριστικό ότι εκκρεμεί ακόμη η εκτέλεση των φορτίων από τον διαγωνισμό του Μαΐου, η οποία θα έπρεπε να είχε υλοποιηθεί μέχρι τα μέσα Ιουλίου, αλλά τώρα φαίνεται ότι πηγαίνει για τα τέλη Αυγούστου. Στην Αλγερία ο τοπικός οργανισμός σιτηρών (OAIC) αγόρασε περισσότερους από 200.000 τόνους σκληρού σίτου, για παράδοση από την 1η Αυγούστου έως τις 30 Σεπτεμβρίου, με τιμές, σύμφωνα με εμπορικούς κύκλους, μεταξύ 354 και 356 ευρώ/τόνο (385-387 δολάρια) για φορτία με πλοία μεγέθους panamax και μεταξύ 359 και 382 ευρώ/τόνο (390-415 δολάρια) για μικρότερα πλοία handymaxes. Το σιτάρι στις συγκεκριμένες συμφωνίες προέρχεται από Καναδά και Μεξικό. Οι πωλήσεις συνεταιρισμών στη χώρα μας

Οι δύο αυτές εμπορικές συμφωνίες έφεραν άνοδο των τιμών και στη χώρα μας. Από τα μέσα Ιουλίου πρώτος ξεκίνησε

να ανακοινώνει κλειστή τιμή ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Πλατυκάμπου στην Λάρισα. Ο πρόεδρος του Αγροτικού Συνεταιρισμού Πλατύκαμπου κ. Γιάννης Κουκούτσης, ανακοίνωσε κλειστή τιμή στον παραγωγό για το σκληρό σιτάρι στα 27 λεπτά το κιλό την Τετάρτη (12/7) και την επόμενη ημέρα μια αύξηση κατά 3 λεπτά στα 30 λεπτά. Η τιμή αφορούσε όλα τα σιτάρια και δεν έγινε διαχωρισμός ποιότητας. Όμως μετά τις συμφωνίες που είχαμε στον Έβρο και στην ΕΒΟΛ, ο Συνεταιρισμός, σε συνεργασία με τον εμπορικό οίκο Αφοί Μπαλούκα, αποφάσισαν να προχωρήσουν σε αύξηση της τιμής παραγωγού κατά 6 λεπτά το κιλό. Αυτό έφερε μια άνοδο στην τιμή στα 36 λεπτά το κιλό στον παραγωγό. Στις 19 Ιουλίου, έγινε ο μεγάλος διαγωνισμός του Αγροτικού Συνεταιρισμού Δημητριακών Ορεστιάδας «Η Ένωση» για τους 25.000 τόνους σκληρού σίτου και τους 4.000 τόνους μαλακού σίτου. Ο πρόεδρος του συνεταιρισμού κ. Λάμπης Κουμπρίδης, δήλωσε ότι «υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον και είχαμε αρχικά προσφορές από οκτώ ενδιαφερόμενους. Για το σκληρό σιτάρι προχωρήσαμε σε συμφωνία με τους Μύλους Σόγιας για πώληση 25.000 τόνων στην τιμή των 367 ευρώ ο τόνος. Ο παραγωγός θα πάρει τιμή στα 345 ευρώ ο τόνος (34,5 λεπτά το κιλό).

ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΎΤΗΚΑΝ ΤΗ ΔΙΕΘΝΉ ΣΥΓΚΥΡΊΑ ΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΊ ΤΗΣ ΧΏΡΑΣ ΜΑΣ ΚΑΙ ΈΦΕΡΑΝ ΆΝΟΔΟ ΤΙΜΉΣ ΠΑΡΑΓΩΓΟΎ Στις 27 Ιουλίου η Ένωση Αγροτών Συνεταιρισμένων (ΕΑΣ) Διδυμοτείχου - Έβρου ανακοίνωσε ότι «μετά από πολλές προσπάθειες και αναμονή για την πώληση των σιτηρών, εσοδείας 2023, καταφέραμε για τους παραγωγούς της ‘Ενωσής μας να πετύχουμε και φέτος τη μεγαλύτερη τιμή σκληρού σίτου εσοδείας 2023 στα 380 ευρώ τον τόνο επί αυτοκινήτου». Η συμφωνία αφορούσε ποσότητα των 4.000 τόνων σκληρού σίτου. Η ΕΑΣ Διδ/

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 59

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΣΚΛΗΡΟ ΣΙΤΑΡΙ

χου - Έβρου πλήρωσε στον παραγωγό για το σκληρό σιτάρι 360 ευρώ τον τόνο (36 λεπτά το κιλό). Στα τέλη του Ιουλίου είχαμε απογείωση της τιμής. Συγκεκριμένα ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Βόλου (ΕΒΟΛ) προχώρησε σε διαγωνισμό με κλειστές προσφορές για την πώληση περίπου 2.800 τόνων σκληρού σίτου, εσοδείας 2023, που βρίσκονται στις εγκαταστάσεις του στα σιλό Αγίου Δημητρίου και Στεφανοβικείου του Δήμου Ρήγα Φεραίου. Ο πρόεδρος του ΕΒΟΛ κ. Στέφανος Διακομής, τόνισε ότι «τη Δευτέρα (31/7/2023) καταφέραμε να πετύχουμε για φέτος τη μεγαλύτερη μέχρι σήμερα τιμή σκληρού σίτου στη χώρα. Συμφωνήσαμε να πουλήσουμε τους 2.800 τόνους σκληρού σίτου στην

τιμή των 42 λεπτών το κιλό. Η ΕΒΟΛ θα πληρώσει τον παραγωγό για το σκληρό σιτάρι τιμή στα 39 λεπτά το κιλό». Μέσα στο καλοκαίρι άλλαξε το κλίμα στις τιμές

Το ράλι των τιμών σταμάτησε τον Αύγουστο. Συγκεκριμένα στις 2 Αυγούστου, έκλεισε - λόγω διακοπών - το Χρηματιστήριο Εμπορευμάτων της Φότζια στην Ιταλία, παρουσιάζοντας για την πρώτη ποιότητα σκληρού (µε ειδικό βάρος 78 kg/hl, υαλώδη 70% και πρωτεΐνη 12%) μια αύξηση κατά 40 ευρώ ο τόνος (τιμή στα 455 ευρώ/τόνος). Όταν άνοιξε ξανά, στις 30 Αυγούστου, υπήρξε μια πτώση τιμής και έκλεισε στα 400 ευρώ ο τόνος για την πρώτη ποιότητα σκληρού. Στις άλλες ποιότητες

η τιµή αποθήκης εµπόρου κυµάνθηκε στα 390 - 350 ευρώ ο τόνος. Η τιμή του βιολογικού σκληρού σιταριού έκλεισε στα 425 ευρώ ο τόνος (μείωση και σε αυτή την κατηγορία κατά 60 ευρώ). Ο κ. Λάμπης Κουμπρίδης δήλωσε στο Περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία ότι «φέτος δεν κάναμε το περσινό λάθος και πουλήσαμε όταν οι τιμές ήταν ψηλά. Στην συνέχεια υπήρξε μια πτώση και στα μέσα Σεπτεμβρίου οι διεθνείς τιμές σταθεροποιήθηκαν στα 28 - 30 λεπτά το κιλό για τον παραγωγό. Πάντως σημαντικό ρόλο στην πτώση των τιμών είχε η αλλαγή της πολιτικής στην Τουρκία η οποία αντιλήφθηκε νωρίς τις ανάγκες της αγοράς και με κατάλληλη στρατηγική αύξησε τα στρέμματα καλλιέργειας για το σκληρό σιτάρι αλλά παράλληλα προχώρησε και σε εξαγωγές προς Ιταλία, κάτι που έφερε ανατροπή στις τιμές και στη ζήτηση στην χώρα μας, η οποία κάνει εξαγωγές κυρίως προς Ιταλία». Οι Τούρκοι έκαναν εξαγωγές και κάλυψαν τη ζήτηση

Όπως δήλωσε στο περιοδικό Γεωργία - Κτηνοτροφία ο κ. Αλέξανδρος Μιχαηλίδης, γνώστης της διεθνούς αγοράς και υπεύθυνος σιτηρών στην ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΗ ΑΕ, «στη χώρα μας είχαμε φέτος ποσότητα αλλά δεν είχαμε ποιότητα. Στη δυτική Ευρώπη (με εξαίρεση την Ισπανία) οι καιρικές συνθήκες βοηθούν την καλλιέργεια σιτηρών. Στην ανατολική Ευρώπη οι παραγωγοί έχουν ακόμη περσινά αποθέματα γιατί δεν πούλησαν αν και οι τιμές ήταν σε πολύ υψηλά επίπεδα. Στον Καναδά οι σπορές καθυστέρησαν να ξεκινήσουν λόγω ξηρασί-

60 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

κικης παραγωγής φέτος είχαν και καλή ποιότητα, οπότε πολλά σιτάρια εισήχθησαν στη χώρα μας για να καλύψουν τις εγχώριες ανάγκες για καλή ποιότητα. Οι Τούρκοι κατάφεραν να καλύψουν τη διεθνή ζήτηση από τον Αύγουστο και εκτιμώ ότι θα συνεχίσουν τις εξαγωγές μέχρι τον Οκτώβριο. Αυτό έφερε μια «πίεση» των διεθνών τιμών προς τα κάτω. Στην Ελλάδα οι τιμές σκληρού σιταριού είχαν μια μεγάλη αύξηση από τα μέσα Ιουλίου. Τον Αύγουστο υπήρξε πτώση και τον Σεπτέμβριο μια σταθεροποίηση. Οι εξελίξεις στον Καναδά θα κρίνουν την πορεία τους στο μέλλον».

ας. Στα μέσα Σεπτεμβρίου βρίσκεται σε εξέλιξη η συγκομιδή και δεν έχουμε μια καθαρή εικόνα για την παραγωγή σκληρού αλλά οι προβλέψεις αναφέρουν ότι θα έχουμε μια πτώση της παραγωγής. Φέτος η Τουρκία αύξησε την έκταση καλλιέργειας σκληρού σιταριού και φέτος, για πρώτη φορά, λόγω των υψηλών αναγκών για συναλλαγματικά αποθέματα επέτρεψε τις εξαγωγές. Μέχρι μέσα Σεπτεμβρίου είχαν κάνει εξαγωγές πάνω από 300.000 τόνους σκληρού σιταριού. Πούλησαν πολλές ποσότητες προς Ιταλία, Ισπανία, Τυνησία αλλά και Ελλάδα. Εκτός από αύξηση της τούρ-

Προβλέψεις για παραγωγή Καναδά και ΗΠΑ

Οι αγρότες του Καναδά θα συγκομίσουν λιγότερο σκληρό σιτάρι από ό,τι αναμενόταν, αφού έχουμε λιγότερες εκτάσεις καλλιέργειας αλλά και οι ξηροθερμικές συνθήκες στις περισσότερες περιοχές της χώρας έφεραν μειωμένες στρεμματικές αποδόσεις. Αυτό αναφέρει η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία του Καναδά (StatsCan) σε έκθεση που δημοσιοποίησε στις 29/8/2023. Συγκεκριμένα οι εκτάσεις συγκομιδής σκληρού σίτου, που χρησιμοποιείται στην παραγωγή ζυμαρικών (και κάνει εξαγωγές κυρίως προς Ιταλία), αναμένεται να είναι μειωμένες, κατά 1,5%, στα 5,8

Η ΤΟΥΡΚΊΑ ΦΈΤΟΣ ΓΙΑ ΠΡΏΤΗ ΦΟΡΆ ΈΡΙΞΕ ΜΕΓΆΛΕΣ ΠΟΣΌΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΕΞΑΓΩΓΉ ΚΑΙ ΠΊΕΣΕ ΠΡΟΣ ΤΑ ΚΆΤΩ ΤΙΣ ΤΙΜΈΣ

εκατομμύρια στρέμματα, ενώ οι αποδόσεις αναμένεται να μειωθούν, κατά 25,3%, σε 26,8 μπουσέλ ανά στρέμμα. Αυτό θα συμβάλλει σε χαμηλότερη παραγωγή σκληρού σίτου (-26,4% και θα ανέλθει σε 4,3 εκατομμύρια τόνους). Ο Καναδάς είναι ο τέταρτος μεγαλύτερος εξαγωγέας σιταριού στον κόσμο. Οι προβλέψεις του Υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ (USDA), που δημοσιοποιήθη-

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 61

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΣΚΛΗΡΟ ΣΙΤΑΡΙ

600.000 τόνους (από 900.000 τόνους). Σταθερή πάντως προβλέπεται η παραγωγή σε Ινδία, Καζακστάν, Μεξικό, Αργεντινή και Αυστραλία.

καν τον Ιούλιο του 2023, αναφέρουν ότι η παραγωγή σκληρού στις ΗΠΑ εκτιμάται ότι θα κυμανθεί στα 54 εκατομμύρια μπουσέλ, μειωμένη, κατά 16%, σε σχέση με πέρυσι. Με τις προμήθειες αυτής της κατηγορίας να είναι ακόμα σχετικά περιορισμένες, οι εισαγωγές προβλέπονται στα 50 εκατομμύρια μπουσέλ. Οι εξαγωγές προβλέπονται ελαφρώς υψηλότερες από πέρυσι, με τις Ηνωμένες Πολιτείες όμως να παραμένουν καθαρός εισαγωγέας για το σκληρό. Η ζήτηση παραμένει σε υψηλά επίπεδα και τα αποθέματα στο τέλος της εμπορικής περιόδου προβλέπονται μειωμένα. Προβλέψεις ευρωπαϊκής και παγκόσμιας παραγωγής

Από την πλευρά της η Coceral, η Ευρωπαϊκή Ένωση Εμπορίας Σιτηρών, στις τελευταίες προβλέψεις της κάνει λόγο για μια ευρωπαϊκή παραγωγή σκληρού που

62 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

θα ανέλθει σε 7,5 εκατ. τόνους, αυξημένη σε σχέση με αυτή του 2022 που ήταν στους 7,2 εκατ. τόνους. Μεγάλα προβλήματα είχε η ισπανική παραγωγή λόγω της ξηρασίας, που είχε καταστροφικές επιπτώσεις στην καλλιέργεια σκληρού σίτου της χώρας, με μια παραγωγή της τάξης των 350.000 τόνων (από 630.000 τόνους που ήταν πέρυσι). Η ιταλική παραγωγή αναμένεται να είναι της τάξης των 4 εκατ. τόνων (πέρυσι κυμάνθηκε στους 3,6 εκατ. τόνους), ενώ η γαλλική παραγωγή είναι στους 1,2 εκατ. τόνους (μικρή μείωση από 1,3 εκατ. τόνους που ήταν πέρυσι). Όσον αφορά την παραγωγή της Τουρκίας κάνει λόγο για μια παραγωγή της τάξης των 4 εκατ. τόνων (αυξημένη σε μεγάλο βαθμό σε σχέση με πέρυσι που ήταν στους 2,8 εκατ. τόνους). Μείωση της παραγωγής είχαμε λόγω ξηρασίας σε Αλγερία στους 1,8 εκατ. τόνους (από 2,8 εκατ. τόνους) και σε Τυνησία

Κερδοσκοπούν με τις τιμές λένε οι Ιταλοί

Οι τιμές του σκληρού σιταριού στην Ιταλία έχουν καταρρεύσει κατά 60% σε επίπεδα που είναι χαμηλότερα από το κόστος παραγωγής, θέτοντας σε κίνδυνο το μέλλον της καλλιέργειας. Αυτό προκύπτει από την ανάλυση της Coldiretti σε σύγκριση με τις τιμές του περασμένου έτους. Όσον αφορά την ιταλική παραγωγή φέτος μεγάλο μέρος είχε ποιοτικά προβλήματα ως προς τα ειδικά βάρη, τις πρωτεΐνες και τα υαλώδη, λόγω των καιρικών συνθηκών και κυρίως των βροχοπτώσεων τον Μάιο και τον Ιούνιο. Πάντως δεν υπήρξε μεγάλη μείωση της παραγωγής αν και οι όψιμες περιοχές είχαν μειωμένες αποδόσεις. Επίσης τα τελικά αποθέματα από την περσινή εμπορική περίοδο είναι μειωμένα. Είναι δεδομένο ότι η Ιταλία φέτος θέλει να εισάγει καλής ποιότητας σκληρό σιτάρι για να αντισταθμίσει τα ποιοτικά προβλήματα της εγχώριας παραγωγής της. 

ΣΙΤΗΡΑ | ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ

ΠΡΟΤΕΙΝΌΜΕΝΕΣ ΠΟΙΚΙΛΊΕΣ ΣΚΛΗΡΟΎ ΣΙΤΑΡΙΟΎ Οι εταιρείες προτείνουν και οι παραγωγοί επιλέγουν

Στο άρθρο γίνεται αναφορά σε προτεινόμενες ποικιλίες σκληρού σίτου από εταιρείες που το προμηθεύουν στην αγορά. Η παρουσίαση των εταιρειών και των ποικιλιών γίνεται με αλφαβητική σειρά.

ALFA SEEDS

Προτεινόμενη πυκνότητα σποράς : 22-24 kg/στρέμμα

FUEGO Υψηλές παραγωγές στα φτωχά εδάφη..απογείωση παραγωγής στα γόνιμα χωράφια. Χαρακτηριστικά φυτού Εποχή ξεσταχυάσματος: Μέση - πρώιμη Ύψος: Mέσο - υψηλό Χρώμα αγάνων : Καφέ σκούρο Δυναμικό παραγωγής : Πολύ υψηλό Ποιοτικά χαρακτηριστικά καρπού Ειδικό βάρος : Υψηλό Δείκτης κίτρινου χρώματος : 24-26 Περιεκτικότητα πρωτεΐνης : Μέση - υψηλή Ποιότητα γλουτένης (1-10) : 5 Αντοχή σε ασθένειες : Ανεκτικό (Σκωριάσεις, σεπτόρια ωίδιο, φουζάριο) Αντοχή σε πλάγιασμα : Ανθεκτική Αντοχή στο κρύο - ξηρασία : Ανθεκτική

IRIDE Ένα διαχρονικό και ξεχωριστό σιτάρι με μεγάλη προσαρμοστικότητα. Χαρακτηριστικά ποικιλίας Γενεαολογία : Altar 84 x Ionio Χαρακτηριστικά φυτού Εποχή ξεσταχυάσματος : Πρώιμη Ύψος : Mέσο - Χαμηλό Χρώμα αγάνων : Μαύρο Δυναμικό παραγωγής : Πολύ υψηλό Ποιοτικά χαρακτηριστικά καρπού Ειδικό βάρος : Υψηλό Δείκτης κίτρινου χρώματος: (b Minolta) 23-25 Περιεκτικότητα πρωτεΐνης : Μέση Ποιότητα γλουτένης (1-10) : 6 Αντοχή σε ασθένειες : Ανθεκτική (Σκω-

ριάσεις, σεπτόρια ωίδιο, φουζάριο) Αντοχή σε πλάγιασμα : Αρκετά καλή Αντοχή στο κρύο - ξηρασία : Ανθεκτική Προτεινόμενη πυκνότητα σποράς : 22-24 kg/στρέμμα LEONARDO Σίγουρες αποδόσεις νωρίς Χαρακτηριστικά φυτού: Εποχή ξεσταχυάσματος: Πρώιμη -Μεσοπρώιμη ποικιλία Ύψος : Mέσο Χρώμα αγάνων : Λευκό Δυναμικό παραγωγής : Υψηλό Ποιοτικά χαρακτηριστικά καρπού Ειδικό βάρος : Υψηλό Δείκτης κίτρινου χρώματος : 23-25 Περιεκτικότητα πρωτεΐνης : Μέση Ποιότητα γλουτένης (1-10) : 6 Αντοχή σε ασθένειες : Εξαιρετική (Σκω-

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 63

ΦΥΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ | ΣΚΛΗΡΟ ΣΙΤΑΡΙ ριάσεις, σεπτόρια ωίδιο, φουζάριο) Αντοχή σε πλάγιασμα : Εξαιρετική Αντοχή στο κρύο - ξηρασία : Πολύ ανθεκτική Προτεινόμενη πυκνότητα σποράς : 22-24 kg/στρέμμα MERIDIANO Ισχυρό στον παγετό, σταθερό στο χωράφι. Χαρακτηριστικά ποικιλίας Γενεαολογία: Simeto/WB881/Duilio/F21 Χαρακτηριστικά φυτού Εποχή ξεσταχυάσματος: Μέση Ύψος: Mέσο Χρώμα αγάνων: Ανοιχτό καφέ Δυναμικό παραγωγής: Πολύ υψηλό Ποιοτικά χαρακτηριστικά καρπού Ειδικό βάρος: Υψηλό Δείκτης κίτρινου χρώματος: (b Minolta) 24-26 Περιεκτικότητα πρωτεΐνης: Μέση - υψηλή Ποιότητα γλουτένης (1-10): 6 Αντοχή σε ασθένειες: Ανθεκτική (Σκωριάσεις, σεπτόρια ωίδιο, φουζάριο) Αντοχή σε πλάγιασμα: Αρκετά καλή Αντοχή στο κρύο - ξηρασία: Πολύ καλή Προτεινόμενη πυκνότητα σποράς: 22-24 kg/στρέμμα.

NorthAgro ACHILLE ♦ Ποικιλία ευρείας προσαρμοστικότητας ♦ Ιδιαίτερα σταθερή ως προς την παραγωγική της συμπεριφορά ♦ Υπερτερεί των άλλων ποικιλιών τόσο στα χαμηλής, όσο και στα υψηλής γονιμότητας περιβάλλοντα ♦ Πολύ υψηλή απόδοση ♦ Κορυφαίο εκατολιτρικό βάρος και υαλώδες ♦ Διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την πολύ καλή ποιότητα καρπού και μετά τη βροχή ♦ Μεγάλου ύψους φυτό ♦ Μαύρο άγανο DYLAN ♦ Μεσοπρώιμη ποικιλία με εξαιρετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά ♦ Πολύ υψηλό δυναμικό παραγωγής ♦ Επιλεγμένη ποικιλία σκληρού σίτου

Achille

64 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Dylan

F.A.S DORATO Mεσοπρώιμη ποικιλία, πάρα πολύ παραγωγική με ευρεία προσαρμοστικότητα, ανώτερη σε παραγωγικότητα από τις γνωστές ποικιλίες σε επίπεδο 10% σε όλους τους τύπους εδαφών και κλιμάτων.

green“, η διατήρηση της φυλλικής επιφάνειας ενεργή (πράσινη) μέχρι λίγο πριν τη πλήρη ωρίμανση συντελώντας στη καλύτερη τροφοδοσία του στάχυ με θρεπτικά συστατικά έχοντας ως αποτέλεσμα τις μεγάλες και ποιοτικές αποδόσεις.

SPARTACO Ποικιλία μικρού βιολογικού κύκλου, με υψηλή παραγωγικότητα και ποιότητα. Χαρακτηριστικό της, το φαινόμενο “stay

VENDETTA Ποικιλία με υψηλά ποιοτικά χαρακτηριστικά, εντυπωσιακές αποδόσεις και το χαρακτηριστικό, φαινόμενο “stay green“ δηλαδή τη διατήρηση της φυλλικής επιφάνειας πράσινης μέχρι λίγο πριν τη πλήρη ωρίμανση συντελώντας στη καλύτερη τροφοδοσία του στάχυ με θρεπτικά συστατικά έχοντας ως αποτέλεσμα τις μεγάλες και ποιοτικές αποδόσεις.

Dorato

Spartaco

GATTUSO Πολύ πρώιμη ποικιλία, υψηλών αποδόσεων με απίστευτες αποδόσεις ειδικά σε γόνιμα εδάφη.

Gattuso

από οίκους ζυμαρικών στην Ιταλία ♦ Μεσαίου - μεγάλου ύψους φυτά με μαύρο άγανο ♦ Υψηλά επίπεδα πρωτεΐνης και καλή ποιότητα γλουτένης ♦ Ανεκτικότητα στις μυκητολογικές ασθένειες ♦ Πολύ υψηλή ανοχή στην ίωση του μωσαϊκού MAESTRALLE ♦ Ποικιλία πολύ πρώιμη, υψηλής απόδοσης. ♦ Υψηλή ανθεκτικότητα στις κύριες ασθένειες. ♦ Πολύ καλή ποιότητα και υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη. ♦ Εξαιρετική αντοχή σε περιβαλλοντικό stress. ♦ Δυναμικό παραγωγής υψηλό. ♦ Δείκτης χρώματος πολύ υψηλός. ♦ Ανθεκτικότητα στις σημαντικές ασθέ-

Maestrale

Vendetta

νειες, στο πλάγιασμα και το ψύχος. ♦ Καφέ άγανο. MONASTIR ♦ Πρώιμη ποικιλία ♦ Πολύ υψηλό δυναμικό παραγωγής ♦ Άριστα αγρονομικά χαρακτηριστικά ♦ Μεγάλη προσαρμοστικότητα σε διάφορες εδαφοκλιματικές συνθήκες ♦ Πολύ καλή ποιότητα καρπού ♦ Εξαιρετική αντοχή σε παγερό και ξηροθερμικές συνθήκες ♦ Εξαιρετική αντοχή στη σεπτόρια Οι παραπάνω ποικιλίες είναι διαθέσιμες με επένδυση μικροβιακών λιπασμάτων azotovit & phosphatovit καθώς και με επένδυση μυκητοκτόνου για την καταπολέμηση μυκητολογικών ασθενειών κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου.

Monastir

TopSeed DON MATTEO Εξαιρετική ποικιλία που συνδυάζει υψηλή παραγωγή με άριστη ποιότητα. Κατάλληλη για όλες τις περιοχές, με αντοχή σε ξηροθερμικές συνθήκες και ασθένειες. Μεσοπρώιμη ποικιλία με καστανόμαυρα άγανα, ιδανική για Συμβολαιακή Γεωργία. FARAH Μεσοπρώιμη ποικιλία πολύ υψηλών αποδόσεων με άριστη ποιότητα γλουτένης. Κατάλληλη για όλα τα εδάφη, αξιοποιεί στο μέγιστο γόνιμα εδάφη καθώς είναι πολύ ανθεκτική στο πλάγιασμα. Έχει αντοχή στο κρύο και σε ασθένειες, κατάλληλη και για Συμβολαιακή Γεωργία.

Don Matteo

Farah

Maest�

Nonno Mariano

MAESTA΄ Πρώιμη ποικιλία με εξαιρετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά για τη βιομηχανία ζυμαρικών. Υψηλό ποσοστό πρωτεΐνης άνω του 15% με υψηλό δείκτη χρώματος. Υψηλά παραγωγική σε γόνιμα εδάφη, συνιστάται για Συμβολαιακή Γεωργία. NONNO MARIANO Μεσοόψιμη ποικιλία υψηλών αποδόσεων σε γόνιμα εδάφη. Πολύ μεγάλη αντοχή σε κρύο, κατάλληλη για όλες τις περιοχές και κυρίως σε ορεινά – ημιορεινά. Κατάλληλη για πρώιμη σπορά, παράγει σιτάρι πολύ καλής ποιότητας. 

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 65

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ | ΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΑ

ΔΙΑΤΡΟΦΉ ΠΡΟΒΆΤΩΝ ΚΑΤΆ ΤΗΝ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΊΑ ΤΩΝ ΤΟΚΕΤΏΝ

Σε συνδυασμό με ένα διαχειρίσιμο και πρακτικά εφαρμόσιμο κόστος Για να μεγιστοποιηθεί η κερδοφορία σε επίπεδο παραγωγού από την παραγωγή πρόβειου γάλακτος, οι επιστήμονες σε συνδυασμό με τους συνεργάτες κτηνοτρόφους πρέπει να στρέφονται όλο και περισσότερο στη πλήρη κατανόηση των αναγκών των παραγωγικών ζώων στα διάφορα στάδια παραγωγής τους αλλά και τις ενδιάμεσες μεταβατικές περιόδους μεταξύ αυτών για τη μέγιστη επίτευξη του παραγωγικού δυναμικού των εκτρεφόμενων φυλών. Επί σειρά ετών αντικείμενο μελέτης αποτελεί η συνεχής γενετική βελτίωση των εκτρεφόμενων ζώων, η βελτίωση των συνθηκών στην εκτροφή και η κτηνιατρική επίβλεψη (διαχείριση, ευζωία, προληπτικοί χειρισμοί – εμβολιασμοί κ.α.) αλλά και η βελτίωση της αποδοτικότητας και της παραγωγικότητας των ζωοτροφών και συνδυασμών αυτών μέσω ορθολογιστικών σιτηρεσίων παράλληλα με την οικονομοτεχνική διαχείριση και εφαρμογής τους σε επίπεδο εκτροφής. ΤΖΙΩΝΗΣ ΣΑΒΒΑ Γεωπόνος - Ζωοτέχνης Σύμβουλος Διατροφής Μηρυκαστικών ΑΡΤΕΜΙΣ Α.Ε

περίοδος προετοιμασίας τοκετού αποτελεί το μεταβατικό στάδιο του τελευταίου μέρους της ξηράς περιόδου, δηλαδή τους τελευταίους 2 μήνες από τους συνολικά 5 της κυοφορίας, μέχρι τις πρώτες 3 - 4 εβδομάδες από τον τοκετό και την έναρξη της γαλακτοπαραγωγής. Συνυπολογίζοντας λοιπόν πρακτικά και την μερική κλιμάκωση μεταξύ των κυοφορούντων ομάδων ανάλογα με την εποχή, 2 μήνες προ- τοκετού και 1 μήνα μετά- τοκετού το ζώο βρίσκεται στο σημαντικότερο μεταβατικό στάδιο της παραγωγικής του ζωής στο οποίο προκύπτουν πολλές ανατομοφυσιολογικές αλλαγές που επηρεάζουν βραχυπρόθεσμα την παραγωγή πρωτογάλακτος, τη βιωσιμότητα των νεογνών, μεσοπρόθεσμα την έναρξη και διατήρηση της γαλακτοπαραγωγής στην επικείμενη περίοδο και μακροπρόθεσμα την επόμενη σύζευξη και γαλακτοπαραγωγή (για τις πλήρως εντατικοποιημένες μονάδες). Ζητούμενο αποτελεί η επίτευξη της προσδοκώμενης παραγωγής γάλακτος με τις λιγότερες δυνατές απώλειες και σε συνδυασμό με ένα «κόστος» το οποίο να κρίνεται διαχειρισιμο ούτος ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί. Κατ` αρχήν πρέπει να διατηρείται συνεχώς, και η μονάδα, έτος με έτος να βελτιώνει την: ♦ Επένδυση σε υψηλής γενετικής ποιότητας ζώα (σε ποσότητα γάλακτος, λιποπρωτεΐνες, κ.α ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά) ♦ Βελτίωση των συνθηκών υγιεινής σε

66 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

Σχεδιάγραμμα 1: Σημαντικότερες αλληλεπιδράσεις μεταξύ του ανοσοποιητικού, ενδοκρινικού και του μεταβολικού συστήματος των ζώων κατά τη μεταβατική περίοδο τοκετού – έναρξης γαλακτοπαραγωγής. Source: Aspinas Chapwanya et all, 2014

συνδυασμό με την στοχοποιημένη κτηνιατρική δράση (προληπτικοί εμβολιασμοί, ομαδοποίηση, κ.α) ♦ Διατήρηση της υψηλής ποιότητας εν σχέση με την ποσότητα της διατροφής κατά την διάρκεια του μεταβατικού σταδίου Εστιάζοντας λοιπόν στην πλήρη και επακριβής κάλυψη των αναγκών των ζώων, ο παραγωγικός κλάδος της σύγχρονης και εφαρμοσμένης διατροφής μηρυ-

καστικών, συνίσταται να χρησιμοποιεί εξειδικευμένα και ισορροπημένα μίγματα συμπυκνωμένων ζωοτροφών και πρόσθετων υλών, που μπορούν να κάνουν τη διαφορά : ♦ Στην κάλυψη επακριβώς των αυξανόμενων αναγκών των ζώων και την επίτευξη ενός «ανώδυνου τοκετού» ♦ Στην «άμεση» μετάβαση από τη ξηρά περίοδο στην παραγωγή ποσοτικού και ποιοτικού πρωτογάλακτος, πλού-

Σχεδιάγραμμα 2: Η κλιμάκωση των αναγκών σε ενέργεια και θρεπτικά στοιχεία περί τα τέλη της κυοφορίας.

2 - 3ων μηνών μετά την Οχεία Προστόμαχος

Μήτρα

1 μήνας πριν τη Γέννα Προστόμαχος

Μήτρα

Σχεδιάγραμμα 3: Αναπαράσταση των ανατομικών και φυσιολογικών αλλαγών κατά την διάρκεια κυοφορίας.

σιο σε ανοσοσφαιρίνες για την ευρωστία των νεογεννηθέντων αμνών ♦ Στην «έναρξη και διατήρηση» της γαλακτοπαραγωγής η οποία και εξασφαλίζει στους ποιμνιοτρόφους το 80-85% των εισροών της επιχείρησής τους. Η διαχείριση του σιτηρεσίου εγκυμοσύνης σε πρόβατα υψηλής γενετικής αξίας και αποδόσεων

Ένα υγιές μηρυκαστικό εισακούει και σε υγιείς προστομάχους με αυξημένη ικανότητα ζύμωσης χονδροειδών ζωοτροφών, ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα και διατήρηση υψηλής αναπαραγωγικής δραστηριότητας (κανονικότητα αναπαραγωγικού κύκλου). Η δυσκολία διαχείρισης των προβάτων έγκειται στο γεγονός της ομαδικής εκτροφής όταν αυτά

εκτρέφονται κυρίως (ημί-) εκτατικά και λιγότερο στα (ημί-) εντατικά συστήματα. Η ομαδική εκτροφή απαιτεί σε πρώτη φάση ομοιόμορφες ομάδες ζώων όσον αφορά τις (ανά-) παραγωγικές τους ανάγκες αλλά και τις ανάγκες συντήρησης. Ιδιαίτερα για τις ανάγκες συντήρησης που διαμορφώνονται και επηρεάζονται από την φυλή, το σωματικό βάρος, τις θερμοκρασιακές διακυμάνσεις (χειμώνας – καλοκαίρι) κ.α. είναι πολύ σημαντικό να δίνεται απαραίτητη σημασία αν και πρακτικά πολλές φορές είναι δύσκολος ο απόλυτος διαχωρισμός. Όπως προαναφέρθηκε, το σημαντικότερο σημείο στον παραγωγικό κύκλο των προβάτων για την διαχείριση της διατροφής τους αποτελεί το σιτηρέσιο εγκυμοσύνης, αυτό που χορηγείται κατά το

μεταβατικό στάδιο, κατά την προετοιμασία τοκετού. Πρακτικά για την καλύτερη παρακολούθηση και έλεγχο του, είναι καλό να παρατηρείται και να βαθμολογείται συχνά το σωματικό βάρος και ο βαθμός πληρότητας προστομάχων μέσω μακροσκοπικού ελέγχου αλλά και η συνολική ημερήσια καταναλισκόμενη ξηρά ουσία ζωοτροφών. Για τα ζώα που έχει διαγνωστεί η εγκυμοσύνη με αναμενόμενο τοκετό στους επόμενους 2 μήνες (αυστηρά 45 ημέρες) είναι καλά να ομαδοποιούνται ξεχωριστά. Η συρρίκνωση της φυσιολογικής διάρκειας της ξηράς περιόδου (3 τοκετοί στα 2 έτη) έχει ένα διατροφικό «κόστος» που πρέπει να καλυφθεί. Αν συνυπολογίσουμε ότι τον τελευταίο μήνα τα κυοφορούντα έμβρυα διπλασιάζονται σε όγκο και βάρος, ενώ πέραν της απότομης αύξησης των αναγκών κυοφορίας ανατομικά οι προστόμαχοι συρρικνώνονται (μηχανική πίεση από μήτρα), αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μειώνεται σε ένα βαθμό η αποδοτικότητα της μεγάλης κοιλίας. Κάτι επίσης πολύ σημαντικό που περνά απαρατήρητο, είναι ότι τα πρόβατα πρέπει να καταναλώνουν περίπου 3 - 4 φορές περισσότερο νερό κατά την εγκυμοσύνη (λόγω αναβολισμού κύησης). Άρα, πολύ σημαντικό και καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει και η σωστή αναλογία χονδροειδών προς συμπυκνωμένων ζωοτροφών αλλά και η μορφή (αλευρώδη ή κυβοποιημένη για συμπυκνωμένες) και η περιεκτικότητα σε ξηρά ουσία (κυρίως για χονδροειδής ζωοτροφές, ενσιρώματα, σανούς κ.α) και θρεπτικά συστατικά. Όσον αφορά το σιτηρέσιο εγκυμοσύνης, η διάθεση, μορφή και αποδοτικότητα των θρεπτικών συστατικών πρέπει να ικανοποιούν τις ανατομικές και φυσιολογικές συνθήκες στην κατάσταση που βρίσκεται το ζώο διατηρώντας μια σταθερά ανοδική κατανάλωση ξηράς ουσίας (ΧΖ:ΣΖ) που θα καλύπτει επακριβώς τις ανάγκες. Η σωστή διατροφή στην εγκυμοσύνη βοηθά την μείωση του αριθμού των ζώων με αρνητικό ισοζύγιο ενέργειας περί τα τέλη της κυοφορίας και την άμεση έναρξη της γαλακτοπαραγωγής άρα και την μείωση μεταβολικών περιπτώσεων τοξιναιμίας κύησης και υπασβεστιαιμίας (συχνά και υπομαγνησιαιμίας) πριν και μετά τον τοκετό. Πέραν των φανερών απωλειών στις ίδιες τις προβατίνες, η ελλιπής διατροφή στην εγκυμοσύνη δικαιολογεί την γέννηση λιποβαρών, μη εύρωστων αμνών (μειωμένη συγκέντρωση ανοσοσφαιρινών στο πρωτόγαλα) με υψηλό δείκτη θνησιμότητας. Στοχευμένα λοιπόν η διατροφή εγκυμοσύνης και σε συνδυασμό με την χρήση εξειδικευμένων προσθετικών υλών των 07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 67

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ | ΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΑ

ποσότητα μη εστεροποιημένων λιπαρών οξέων στο αίμα (που προκύπτουν από τον καταβολισμό λίπους) βοηθούν την καλύτερη λειτουργία του ήπατος άρα και τις λιγότερες πιθανότητες για φαινόμενα υποκλινικών και κλινικών μορφών κέτωσης. Μελέτες έδειξαν ότι η Βεταΐνη μπορεί να βοηθήσει σημαντικά με τη θετική της επίδραση στην συγκέντρωση ολικών πτητικών λιπαρών οξέων (κυρίως στη παραγωγή του οξικού οξέος), να προστατεύσει πολύτιμα θρεπτικά συστατικά όπως οι πρωτεΐνες από την μερική διάσπαση στην μεγάλη κοιλία (αύξηση των αμινοξέων στο έντερο) αλλά και να προστατεύσει τον οργανισμό σε καταστάσεις θερμοκρασιακού στρες που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τα θερμότερα και νοτιότερα μέρη της χώρας μας κατά τους πρώιμους τοκετούς (αρχές – μέσα Σεπτεμβρίου). Αποτελεσματικότητα διατροφής ισούται πάντα με αυξημένους δείκτες αποδοτικότητας

Σχεδιάγραμμα 4

ζωοτροφών, επικεντρώνεται στην καλύτερη λειτουργία (ζυμωτικότητα, ωσμωρυθμιστικότητα) της μεγάλης κοιλίας όπως η συνδυαστική χρήση αδρανοποιημένων και ζωντανών ζυμομυκήτων και υλικών που βοηθούν σε υψηλότερη ρυθμικότητα - διαλυτότητα των θρεπτικών συστατικών στην μεγάλη κοιλία. Πρωτεΐνες υψηλής πεπτικότητας με χαμηλή ζυμωτικότητα και υψηλής βιολογικής αξίας (υψηλότερη περιεκτικότητα σε αμινοξέα Λυσίνη : Μεθειονίνη) και συνδυασμοί βιταμινών και ιχνοστοιχείων κυρίως χαμηλού μοριακού βάρους, υψηλής διαλυτότητας και βιοδιαθεσιμότητας (περιορισμός ή/και καθόλου χρήση ιχνοστοιχείων θειούχων μορφών λόγω αλληλοεπηρεάσμου πεπτικότητας με την κυτταρίνη) όπως το μαγγάνιο, ο ψευδάργυρος, το κοβάλτιο και ενεργές μορφές σεληνίου υψηλής καθαρότητας (σεληνομεθειονίνη) με σύμπλεγμα βιταμινών Β (εμπλέ-

68 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

κονται σε ενζυματικές διεργασίες στον ενεργειακό μεταβολισμό) και υψηλά ποσοστά βιταμίνης Ε. Επίσης η χρήση της Βιοτίνης πέραν από την ισχυροποίηση της κεράτινης στιβάδας των χηλών, έχει αποδεδειγμένα ικανότητα να διεγείρει τη σύνθεση γλυκόζης στο ήπαρ, γεγονός που βοηθά στην αύξηση των απλών σακχάρων στο οργανισμό (άμεση πηγή ενέργειας στην κυκλοφορία του αίματος). Αν και κύρια πηγή ενέργειας (6065%) αποτελούν τα πτητικά λιπαρά οξέα που παράγονται στην μεγάλη κοιλία, στόχος παραμένει η ευρωστία και ομαλότητα λειτουργίας των προστομάχων σε συνδυασμό με την παράλληλη αύξηση απλών σακχάρων. Η αυξημένη διαθεσιμότητα σακχάρων στο αίμα από το σιτηρέσιο και από τον μεταβολισμό με την παράλληλη μείωση της περίσσειας αμύλου που διασπάται στο λεπτό έντερο (Αραβόσιτος > Σιτάρι > Κριθάρι) αλλά και σε συνδυασμό με την μειωμένη

Τελικά στην εξίσωση για τη διατήρηση μιας ποσοτικά, ποιοτικής διατροφής στα τελευταία στάδια της εγκυμοσύνης σε σχέση με τις σίγουρες απώλειες στο ίδιο το ζώο, τους γεννηθέντες αμνούς αλλά και την αναπαραγωγική του ικανότητα στην γαλακτοπαραγωγή και την επόμενη σύζευξη, δεν συμφέρει και δεν αξίζει να εξοικονομηθούν χρήματα από την διατροφή ενώ παράλληλα θέλουμε να διατηρούμε ζώα υψηλής γενετικής αξίας και αποδόσεων σε γάλα και λιποπρωτεΐνες. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι κατά την περίοδο αυτή προσφέρονται στο εμπόριο πολλά σκευάσματα και λύσεις με στόχο την άμεση ανταπόκριση από το ζώο. Μέχρι ενός σημείου αυτό είναι πρακτικά εφαρμόσιμο αλλά η διάρκειά τους σε μεταβολικό επίπεδο δεν είναι πάντοτε επαρκής αφού ο ρόλος τους είναι συμπληρωματικός. Σε ζώα που έχουν το μεταβολικό και ανοσολογικό επίπεδο, θωρακίζεται αθροιστικά δια μέσου των κύκλων παραγωγής και μέσω της ορθολογιστικής και πλήρης κάλυψης των αναγκών τους τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά συνυπολογίζοντας πάντα συγκεκριμένους δείκτες αποδοτικότητας. Βέβαια, σε κάθε εκτροφή είναι καλό να εφαρμόζεται αυτό που πραγματικά χρειάζεται από την άποψη της χρήσης εμπορικών σκευασμάτων διατηρώντας έτσι την ορθολογιστική και τεχνοοικονομική κατάρτιση του σιτηρεσίου εγκυμοσύνης μόνο με την συνεχή και στενή συνεργασία και επαγγελματισμό μεταξύ των ποιμνιοτρόφων και ειδικών στην διατροφή. 

ARTEMIS A.E. | ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΓΝΩΡΙΣΤΕ ΤΗΝ ARTEMIS A.E. H Νέα ανερχόμενη δύναμη στον κλάδο των ζωοτροφών

Η ΑRTEMIS Α.Ε. είναι μια ταχέως εξελισσόμενη εταιρία στον χώρο της διατροφής των παραγωγικών, οικόσιτων και κατοικίδιων ζώων. Στις εγκαταστάσεις μας σε Ιωάννινα, Πλατύ Ημαθίας και Ασπρόπυργο, σχεδιάζουμε, μελετάμε και παράγουμε σύνθετες ζωοτροφές, συμπληρωματικές ζωοτροφές και ισορροπιστές τροφής της σειράς OptiVit για όλα τα παραγωγικά ζώα. Παράλληλα, η εταιρία εμπορεύεται και διαθέτει μια ευρεία γκάμα κτηνοτροφικών υποκατάστατων γάλακτος και προϊόντων υγιεινής των σταβλικών εγκαταστάσεων και ευζωίας των ζώων. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΩΤΟΥ Διευθύνων Σύμβουλος ARTEMIS A.E.

ARTEMIS Α.Ε. έχει δημιουργήσει μια σειρά εξαιρετικών προϊόντων, που σε συνδυασμό με την άρτια τεχνική υποστήριξη που παρέχει, προάγουν την οικονομικότητα των εκτροφών, διασφαλίζουν την υγεία και αυξάνουν τις αποδόσεις των ζώων. Η ολοκληρωμένη λύση στη λειτουργία της μονάδας σας Η ομάδα της ARTEMIS πλαισιώνεται από άριστα καταρτισμένο τεχνικό προσωπικό που εκτός από τη συμβουλευτική για την βέλτιστη χρήση των προϊόντων της, την διασφάλιση της υγείας και ευζωίας των ζώων, παρέχει και τεχνική υποστήριξη, στοχεύοντας στις καλύτερες δυνατές αποδόσεις των ζώων. Τα άρτια προϊόντα της εταιρίας, σε συνδυασμό με την τεχνική υποστήριξη προς τους συνεργαζόμενους κτηνοτρόφους, προάγουν την βέλτιστη διαχείριση των εκτροφών, την αύξηση των αποδόσεων, την παραγωγή ποιοτικών ζωοκομικών προϊόντων (γάλακτος και κρέατος), επιτυγχάνοντας έτσι, υψηλή κερδοφορία και μέγιστο οικονομικό αποτέλεσμα.

Μίγματα αιγοπροβάτων υψηλής γαλακτοπαραγωγής, που κάνουν τη διαφορά! Η ARTEMIS Α.Ε., σε συνεργασία με έμπειρους διατροφολόγους, ανέπτυξε μια σειρά μιγμάτων για αιγοπρόβατα PLUS, EXTRA, ECO κ.α. Στόχος μας είναι η διατήρηση της υγείας των ζώων σε υψηλά επίπεδα και η ταυτόχρονη αύξηση της παραγωγικότητάς τους. Το προϊόν PLUS, σε μορφή pellet και σε συσκευασία 40 kg και χύμα, προορίζεται για αιγοπρόβατα βελτιωμένων φυλών με υψηλή γαλακτοπαραγωγή. Περιέχει: 9 Ολικές αζωτούχες ουσίες 17 % 9 Ολικές λιπαρές ουσίες 2,5 % 9 Ολικές ινώδης ουσίες 3,8 % 9 Ολική τέφρα 6,8 % 9 Βιταμίνες και ιχνοστοιχεία Χορηγείται συμπληρωματικά του βασικού τους σιτηρεσίου και συμβάλει στην αύξηση της γαλακτοπαραγωγής, βελτίωση της ποιότητας γάλατος και την ενίσχυση ανοσοποιητικού συστήματος. n

07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 69

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ | ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΑ

ΠΑΧΥΝΣΗ ΑΡΝΙΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΣΙΚΙΩΝ

Με χρήση υποπροϊόντων της φυτικής παραγωγής με βιοενεργό δράση και αρωματικών φυτών Η πάχυνση των αρνιών σε σύγχρονα παχυντήρια είναι μία δραστηριότητα που ολοένα αυξάνεται τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας. Για την περαιτέρω εξέλιξη του κλάδου αυτού, έχει προκύψει η ανάγκη διαφοροποίησης του τελικού προϊόντος σε ότι αφορά την ποιότητα και τα χαρακτηριστικά του. Στο παρακάτω κείμενο παρουσιάζεται η δυνατότητα αξιοποίησης στη διατροφή των ζώων, φυτών της Κρητικής χλωρίδας με βιοενεργό δράση, που πέρα από τη διατροφική τους αξία προστατεύουν και την υγεία των ζώων. Η συμμετοχή τους στη διατροφή των ζώων (ως συστατικά σε ένα ισόρροπο σιτηρέσιο) σε συνδυασμό με την εφαρμογή κατάλληλων συστημάτων προληπτικής διαχείρισης των ζώων, έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή υψηλής ποιότητας σφάγιων. ΣΤΕΦΑΝΆΚΗΣ¹ ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΣ, ΒΟΥΤΖΟΥΡΆΚΗΣ² ΝΙΚΌΛΑΟΣ, ΣΤΕΦΑΝΆΚΗΣ³ ΕΛΕΥΘΈΡΙΟΣ, ΛΊΓΔΑ⁴ ΠΑΝΑΓΙΏΤΑ, ΚΑΝΤΖΟΎΡΑ⁵ ΒΆΓΙΑ, ΣΩΤΗΡΆΚΗ⁶ ΣΜΑΡΆΓΔΑ ¹Κτηνίατρος, Διδάκτωρ, Βιοερευνητικά Εργαστήρια, ²Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, Διδάκτωρ, Βιοερευνητικά Εργαστήρια ³Κτηνίατρος, Βιοερευνητικά Εργαστήρια, ⁴Μοριακός Βιολόγος, Διδάκτωρ, Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών, ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ, ⁵Γεωπόνος Ζωικής Παραγωγής, Κύρια Ερευνήτρια, Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών, ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ, ⁶Κτηνίατρος, Διευθύντρια Ερευνών, Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών, ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ

ι γεωφυσικές και οικονομικές συνθήκες της χώρας μας ευνοούσαν ανέκαθεν την ανάπτυξη της εκτροφής προβάτων και αιγών. Στις μέρες μας, η Ελληνική προβατοτροφία και αιγοτροφία, κατέχει αξιόλογη θέση στην εθνική οικονομία, συμβάλλοντας σημαντικά στη διαμόρφωση της ακαθάριστης αξίας της ζωικής παραγωγής. Η πάχυνση των αρνιών και των κατσικιών στη χώρα μας δεν έχει διαδοθεί γιατί το μεγαλύτερο ποσοστό σφάζεται σε μικρή ηλικία (45-60 ημερών) και μικρό βάρος (8-12 Kg) επειδή δεν έχει εκπαιδευτεί ο καταναλωτής που παραδοσιακά προτιμά τα αμνοερίφια γάλακτος μικρού βάρους. Η κρεοπαραγωγή των προβάτων συμβάλλει μόνο κατά περίπου 30,0% στην ακαθάριστη ετήσια πρόσοδο, λόγω κυρίως της τιμής πώλησης των αρνιών αλλά και της γαλακτοπαραγωγού κατεύθυνσης των ζώων που εκτρέφονται. Πάχυνση γίνεται μόνο στα αρνιά και στα κατσίκια που δεν μπορούν να πωληθούν ως γάλακτος, λόγω της εποχικότητας της παραγωγής συνήθως μετά τις γιορτές των Χριστουγέννων και του Πάσχα. Το αποτέλεσμα είναι το κρέας των αρνιών και των κατσικιών να αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα στη διάθεσή του. Σήμερα και στο πλαίσιο της κλιματικής κρίσης που βιώνουμε, η ενασχόληση με τη ζωική παραγωγή πρέπει να έχει το βλέμμα στραμμένο στην προστασία του περιβάλλοντος και απαιτεί την ορθολογική διαχείριση και τη λελογισμένη χρήση εισροών, καθώς και την υιοθέτηση μεθόδων κυκλικής οικονομίας προκειμένου

70 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

να διασφαλιστεί η αειφόρος παραγωγή τροφίμων για τον άνθρωπο. Είναι λοιπόν σαφές ότι πρέπει να γίνει προσαρμογή στις μεθόδους που παράγουμε και στο τρόπο που καταναλώνουμε. Η εκτροφή των ζώων και ειδικότερα των μηρυκαστικών έχει σημαντική συμμετο-

χή στην αλλαγή του κλίματος. Συμβάλλει στην παραγωγή των λεγόμενων αερίων του θερμοκηπίου, στην αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και ως εκ τούτου στην κλιματική αλλαγή. Ο βαθμός επίδρασης της ζωικής παραγωγής στην κλιματική αλλαγή εξαρτάται από

ως κύριους στόχους: 1. Τη μελέτη συστημάτων πάχυνσης αρνιών και κατσικιών για αριστοποιημένηπαραγωγή υψηλής ποιότητας σφάγιων. 2. Την αξιοποίηση των τοπικών φυτικών πόρων στα συστήματα πάχυνσης αρνιών και κατσικιών, με ανάπτυξη, αξιολόγηση και χρήση καινοτόμων συμπληρωματικών συμπυκνωμένων ζωοτροφών. 3. Τη δημιουργία προϊόντων κρέατος αρνιών και κατσικιών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που θα είναι σύμφωνα με τις σύγχρονες απαιτήσεις - ποιοτικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές. Μελέτες

Παχυντήριο αρνιών.

τα συστήματα εκτροφής και διαχείρισης των ζώων που εφαρμόζονται, τις πρακτικές διατροφής, τα εκτρεφόμενα είδη/ φυλές των ζώων, τη διαχείριση των αποβλήτων και πολλά άλλα. Η σύγχρονη άσκηση πρακτικών της πάχυνσης των αρνιών και των κατσικιών απαιτεί πλέον και την επιλογή κατάλληλων προληπτικών συστημάτων εκτροφής και διαχείρισης των ζώων, ορθολογική και ισόρροπη διατροφή, εξασφάλιση της ευζωίας των ζώων και ελαχιστοποίηση του ενεργειακού αποτυπώματος των τελικών προϊόντων. Η αριστοποίηση της παραγωγικότητας των εκμεταλλεύσεων και η ταυτότητα των προϊόντων, με ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος, καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από τη διατροφή των ζώων. Στις νησιώτικες ξηροθερμικές περιοχές της Ελλάδος οι μεγάλες ανάγκες εντοπίζονται στην ανεπάρκεια των χονδροειδών ζωοτροφών ορισμένες περιόδους του έτους, οι οποίες μεταφέρονται από άλλες περιοχές της Ελλάδος με πολύ υψηλό κόστος, λόγω της υποχρεωτικής διαδικασίας μεταφοράς. Επομένως πρέπει να γίνουν προσπάθειες αξιοποίησης των τοπικά παραγομένων ζωοτροφών και ιδιαίτερα των υποπροϊόντων της φυτικής παραγωγής με την υιοθέτηση μεθόδων κυκλικής οικονομίας. Η εντατικοποίηση της πάχυνσης των αρνιών και των κατσικιών έχει συχνά ως αποτέλεσμα την έξαρση εμφάνισης νοσημάτων όπως για παράδειγμα αυτά του γαστρεντερικού συστήματος. Τα νοσήματα αυτά προκαλούνται από διάφορα παθογόνα όπως είναι τα παράσιτα και τα

βακτήρια, τα οποία παρ΄οτι πιθανόν να μην εκδηλώνονται κλινικά, δημιουργούν σοβαρά προβλήματα στην υγεία, και την παραγωγικότητα των ζώων, δυσκολεύοντας έτσι την ορθή διαχείριση των εκτροφών. Είναι επομένως ανάγκη να υπάρχουν διαθέσιμα συστήματα πρόληψης τέτοιων νοσημάτων, που να συνδυάζουν διαχειριστικές παρεμβάσεις, χρήση εμβολίων, στοχευμένες θεραπείες, σωστή διατροφή κ.α. Στο πλαίσιο αυτό, και με στόχο να μειωθεί όσο το δυνατό περισσότερο η χρήση χημικών φαρμάκων στα ζώα, τα τελευταία χρόνια μελετώνται όλο και περισσότερο εναλλακτικές προσεγγίσεις αντιμετώπισης διαφόρων παθογόνων. Ανάμεσα σε αυτές, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάσει η αντιπαρασιτική δράση δευτερογενών μεταβολιτών των φυτών όπως είναι οι συμπυκνωμένες τανίνες και τα αιθέρια έλαια. Στην Ελλάδα, μια χώρα που κατέχει μια από τις υψηλότερες θέσεις στην εκτροφή προβάτων και αιγών και επομένως το κρέας των αρνιών και των κατσικιών στην ουσία είναι ένα εθνικό προϊόν, δυστυχώς δεν έχει γίνει η απαιτούμενη προσπάθεια αξιοποίησης των δυνατοτήτων, που δίνουν τα χαρακτηριστικά των φυσικών πόρων (του κλίματος, των εδαφοκλιματολογικών χαρακτηριστικών, της πλούσιας χλωρίδας κ.α.) για την αριστοποιημένη και ολιστική διαχείριση της παραγωγής, όσο και στην έρευνα και ανάδειξη των χαρακτηριστικών, και της ταυτότητας που έχουν τα τελικά προϊόντα. Για όλους τους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω, εκπονήθηκε στην Κρήτη ένα τριετές ερευνητικό έργο που είχε

Οι μελέτες πραγματοποιήθηκαν σε παχυντήριο αρνιών που εφαρμόζει σύστημα εντατικής πάχυνσης σε χώρους εκτροφής με προαύλιο. H διατροφή των αρνιών στηρίζεται στη χορήγηση συμπληρωματικών συμπυκνωμένων και χονδροειδών συγκομισμένων ζωοτροφών (σανό). Πραγματοποιήθηκαν τρεις επιμέρους μελέτες. ♦ Μία που αφορούσε αρνιά από τους πρώιμους τοκετούς (Οκτώβριο - Νοέμβριο) και απογαλακτισμό για πάχυνση τον Ιανουάριο, ♦ Μία που αφορούσε αρνιά από όψιμους τοκετούς (Ιανουάριο- Φεβρουάριο) και απογαλακτισμό για πάχυνση τον Μάρτιο με Απρίλιο, και ♦ Μία που αφορούσε κατσίκια από τοκετούς του Ιανουαρίου - Φεβρουαρίου και απογαλακτισμό για πάχυνση τον Μάρτιο - Απρίλιο. Σε κάθε μία από τις μελέτες στην πρώτη ομάδα (μάρτυρες), χορηγήθηκε συμβατική συμπληρωματική συμπυκνωμένη ζωοτροφή χωρίς προσθήκη βιοενεργών (τανίνες/ αρωματικά φυτά) πρώτων υλών ζωοτροφών. Στη δεύτερη ομάδα χορηγήθηκε συμπληρωματική συμπυκνωμένη ζωοτροφή με προσθήκη βιοενεργών πρώτων υλών (χαρουπάλευρο, ελαιοπυρήνας και δρόγη ρίγανης και θυμαριού). Στα ζώα κάθε ομάδας πριν την έναρξη της μελέτης έγινε πλήρης κλινική εξέταση και όλοι οι προληπτικοί εμβολιασμοί. Μόνο υγιή ζώα συμμετείχαν στη μελέτη. Κατά τη διάρκεια της μελέτης παρακολουθούνταν η εξέλιξη της πάχυνσης των ζώων με καθημερινή επιθεώρηση. Κάθε εβδομάδα τα αρνιά και τα κατσίκια ζυγίζονταν για τον υπολογισμό της Μέσης Ημερήσιας Αύξησης (ΜΗΑ) μέχρι και την σφαγή. Η διάρκεια πάχυνσης ήταν α) για παραγωγή ελαφριών σφάγιων 45 ημέρες περίπου και β) για παραγωγή βαριών σφάγιων ήταν 90 ημέρες περίπου. Επίσης, καταγράφονταν οι καταναλώσεις σε ζωοτροφές, και υπολογίστηκε ο δείκτης μετατρεψιμότητας των ζωο07|23 Γεωργία – Κτηνοτροφία | 71

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ | ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΑ

Σφάγια αρνιών.

τροφών (ΔΜΤ). Παράλληλα, παρακολουθούνταν η ελκυστικότητα των ζωοτροφών, ιδιαίτερα των συμπυκνωμένων. Επιπρόσθετα γινόταν καταγραφή του παρασιτικού φορτίου μετά από παρασιτολογική εξέταση των κοπράνων και καταγραφή όποιου άλλου προβλήματος υγείας, θεραπείας που εφαρμόστηκε και τυχόν απώλειες. Τέλος γινόταν η ζύγιση των σφάγιων, η ποιοτική τους κατάταξη και υπολογίστηκε η απόδοση σε σφάγιο. Αποτελέσματα

Σε ότι αφορά την απόδοση κατά την πάχυνση από τα αποτελέσματα, φαίνεται ότι η ΜΗΑ ήταν ελαφρά υψηλότερη και ο Συντελεστής Μετατρεψιμότητας της Τροφής (ΣΜΤ) καλύτερος στις ομάδες τόσο των πρώιμων όσο και των όψιμων αρνιών που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες. Επίσης, η διαφορά αυτή κατοπτρίζεται και σε μεγαλύτερα βάρη σφαγής της αντίστοιχης

72 | Γεωργία – Κτηνοτροφία 07|23

ομάδας σε σύγκριση με τους μάρτυρες (p-value<0,05) . Στα κατσίκια, επίσης η ΜΗΑ ήταν ελαφρά υψηλότερη και ο ΣΜΤ καλύτερος, στις ομάδες που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες. Το ποσοστό των ζώων που εμφάνισαν πρόβλημα υγείας στη διάρκεια της πάχυνσης (διάρροια, πνευμονία) και χρειάστηκε θεραπεία ήταν μικρότερο και στις τρεις ομάδες που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες. Σε ότι αφορά την απόδοση και την ποιότητα των σφάγιων, από τα αποτελέσματα φαίνεται ότι η Απόδοση σε Ψυχρό Σφάγιο ήταν ελαφρά υψηλότερη στις ομάδες των πρώιμων και των όψιμων αρνιών και κατσικιών που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες. Επίσης οι % απώλειες, μετά από 24 ώρες σε ψυγείο στους 4οC, αυτή ήταν ελαφρά χαμηλότερες στις ομάδες των πρώιμων και όψιμων αρνιών και στα κατσίκια που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες. Το pH, μετά από 24 ώρες σε ψυγείο στους 4οC, ήταν ως επί το πλείστον ελαφρά χαμηλότερο στις ομάδες των πρώιμων και των όψιμων αρνιών και κατσικιών που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες, διαφορές όμως που δεν ήταν στατιστικά σημαντικές. Με βάση την ποιοτική αξιολόγηση των σφάγιων, το ποσοστό των ελαφρών σφάγιων αρνιών (σφαγή στις 45 ημέρες μετά τον απογαλακτισμό) που κατατάχθηκαν στην κατηγορία Γ1 ήταν ελαφρά υψηλότερο στις ομάδες των πρώιμων και των όψιμων αρνιών που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες. Αντίστοιχα, το ποσοστό των βαριών σφάγιων αρνιών (σφαγή στις 90 ημέρες μετά τον απογαλακτισμό) που κατατάχθηκαν στις κλάσεις S και Ε ήταν ελαφρά υψηλότερο στις ομάδες των πρώιμων και των όψιμων αρνιών που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες. Στα κατσίκια, το ποσοστό των σφάγιων με κατάταξη στις εμπορικές κλάσεις Γ1 για τα ελαφριά και S και Ε για τα βαριά σφάγια ήταν ελαφρά (στατιστικά μη σημαντικά, p-value < 0,05) υψηλότερο στις ομάδες που διατρέφονταν με τις ζωοτροφές στις οποίες είχαν προστεθεί βιοενεργά φυτά σε σχέση με τους μάρτυρες.

Συμπεράσματα

Τα αποτελέσματα φανερώνουν τις δυνατότητες που υπάρχουν για την αριστοποίηση της πάχυνσης, για παραγωγή διαφοροποιημένων τοπικών προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξία σφάγιων και κρέατος των αρνιών και κατσικιών. Η εφαρμογή συστημάτων ολοκληρωμένης προληπτικής διαχείρισης και με προσθήκη στη διατροφή των ζώων φυτών με βιοενεργό δράση βοηθά στην καλύτερη απόδοση της πάχυνσης (βελτίωση της ΜΗΑ και του ΣΜΤ) και στην παραγωγή ποιοτικά καλύτερων σφάγιων. Η αξιοποίηση των υποπροϊόντων της φυτικής παραγωγής στη διατροφή των ζώων πλούσιων σε δευτερογενείς μεταβολίτες, βοηθούν: ♦ Στη μείωση του ενεργειακού αποτυπώματος των τελικών προϊόντων. ♦ Στην παραγωγή προϊόντων προστιθέμενης αξίας με ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος ♦ Στην παραγωγή ζωοτροφών για την ενίσχυση της παραγωγικότητας και της προστασίας υγείας των μικρών μηρυκαστικών. ♦ Στην ολιστική αντιμετώπιση των γαστρεντερικών μολύνσεων των ζώων και στην εφαρμογή ολοκληρωμένων συστημάτων πρόληψης των παρασιτώσεων. ♦ Στη μείωση της χρήσης φαρμακευτικών ιδιοσκευασμάτων για την αντιμετώπιση των εντερικών μολύνσεων (παράσιτα, βακτήρια) των μικρών μηρυκαστικών ♦ Στην επακόλουθη μείωση των καταλοίπων τους στα ζωικά προϊόντα ♦ Στην ενίσχυση της τοπικής οικονομίας, διευρύνοντας την εκμετάλλευση των τοπικά παραγόμενων αγροτικών προϊόντων προς όφελος όλων των εμπλεκομένων. Η σχετική Βιβλιογραφία είναι στην διάθεση όποιου ενδιαφέρεται από τους συγγραφείς. Τα αποτελέσματα των παραπάνω μελετών πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του έργου «LAKIMEAT- Ανάπτυξη συστημάτων πάχυνσης αρνιών και κατσικιών για παραγωγή υψηλής ποιότητας σφάγιων» με κωδικο έργου Τ2ΕΔΚ-02150, του προγράμματος «ΕΡΕΥΝΩ ΔΗΜΙΟΥΡΓΩ-ΚΑΙΝΟΤΟΜΩ» (ΕΠΑνΕΚ) 20142020/ΑΔΑ. Το έργο εκπονήθηκε από τρεις επιχειρήσεις της Κρήτης (ΚΡΗΒΕΚ ΑΕ, ΦΑΡΣΑΡΗΣ ΑΒΕΕ & ΒΙΟΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΑΕ) με την υποστήριξη του Ινστιτούτου Κτηνιατρικών Ερευνών Θεσσαλονίκης του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ και του Τμήματος Επιστήμης και Τεχνολογία Τροφίμων, της Σχολής Επιστημών Τροφίμων του ΠΔΑ. 

ΜΗΝΙΑΊΟ περ ιοδ ικό

του ΑγροΤύπου για τον

αγρότη!

ΤΕΥΧΟΣ 07 | ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2023 | agrotypos.gr

ΤΙΜΗ

1,50€

ΣΥΚΙΆ

Νέα θανατηφόρος ασθένεια

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΙΤΗΡΑ

ΨΕΥΔΌΚΟΚΚΟΙ ΕΠΑΝΕΜΦΆΝΙΣΗ

ΤΙ ΣΥΜΒΑΊΝΕΙ ΜΕ ΤΙΣ ΤΙΜΈΣ ;

Τεύχος 07/2023, Σεπτέμβριος

ΑγροΤύπος

σε Ροδακινιά και Λωτό

ΑΣΙΑΤΙΚΉ ΒΡΩΜΟΎΣΑ Ήρθε Ελλάδα και απειλεί

ΕΠΊΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΦΩΤΙΆΣ

ΠΡΟΤΕΙΝΌΜΕΝΕΣ ΠΟΙΚΙΛΊΕΣ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΉ ΛΊΠΑΝΣΗ

ΣΤΗΝ ΠΟΙΌΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΔΆΦΟΥΣ

ΒΙΟΔΙΕΓΕΡΤΙΚΈΣ ΟΥΣΊΕΣ ΑΠΌ ΦΎΚΙΑ ΚΑΙ ΨΆΡΙΑ

ΔΙΑΤΡΟΦΉ ΠΡΟΒΆΤΩΝ

ΠΡΟΦΥΤΡΩΤΙΚΉ ΖΙΖΑΝΙΟΚΤΟΝΊΑ

ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΚΕΤΌ

Γεωργία - ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ

• Farmvent: Η start up που διεκδικεί αγορές σε Ολλανδία

Η επιστήμη πιο κοντά στην πράξη

• Η εκτροφή καραβίδας γλυκού νερού • Πάχυνση αρνιών και κατσικιών με χρήση υποπροϊόντων φυτικής παραγωγής

• Δυναμικός διεγέρτης ρίζας και φυτών • Νέα ανερχόμενη δύναμη στον κλάδο των ζωοτροφών