Buiksloterham Circulair - ontwerpen aan de postindustriële stad

BUIKSLOTERHAM CIRCULAIR Ontwerpen aan de postindustriële stad

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

I R

C I

R

C U L A

H

AM

I BU

K

SL OTER

BUIKSLOTERHAM CIRCULAIR Ontwerpen aan de postindustriële stad

Buiksloterham

6

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

VOORWOORD

Circulariteit is tot een buzzwoord verworden. Ook in de wereld van het bedrijfsleven wordt circulariteit anno nu – door big corporates als Heineken, AkzoNobel, DSM, FrieslandCampina, KLM, Philips, Shell en Unilever etc, – onder de noemer circulaire economie – omhelsd als nieuw businessmodel. “Nederland kan de circulaire hotspot van Europa worden” zeggen deze acht bedrijven van de Dutch Sustainable Growth Coalition (DSGC), die ondersteund wordt door VNO-NCW. Kortom heden ten dage wil elke organisatie ‘circulair’ zijn.

Hoe anders was het op het dieptepunt van de economische en financiële crisis die we ogenschijnlijk achter ons hebben gelaten. De hoofdstad kende en kent een relatief jonge bevolking – met een vaak internationale achtergrond – die niet bij de pakken van de crisis ging neerzitten. Een zwerm ofwel netwerk van stedelijke en ruimtelijke professionals ontwikkelden initiatieven die over vele vormen van meerwaarde gingen. Meerwaarde die betrekking heeft op thema’s als energie, biodiversiteit, samenleving, gezondheid en materiaal.

De Ceuvel , geopend in juni 2014, is de eerste en succesvolle ruimtelijke verschijningsvorm van de creativiteit, doorzettingsvermogen en innovativiteit van een netwerk van jonge Amsterdammers. Bovendien is De Ceuvel ook een aantrekkelijke opmaat voor een andere manier van stedenbouw en stadmaken en geconcretiseerd in projecten als “Schoon Schip”, de duurzame zelfbouwpioniers en grotere ontwikkelingen als Cityplot Buiksloterham.

In onderhavige publicatie “Buiksloterham Circulair - ontwerpen aan de postindustriële stad” schetsen de jonge bureau’s DELVA Landscape Architects / Urbanism, Metabolic en Studioninedots hoe zij hun dromen en ambities omzetten

in werkelijkheid; “Een veerkrachtige circulaire stad ontwerp je niet, die laat je ontstaan” is het motto van deze next generation ruimtelijke stedelijke professionals. Natuurlijk bevat de publicatie een prettige mix van high- and lowtech (ontwerp)techniek. Maar in tegenstelling tot moderne bedrijfsvormen als Uber en AirBnB zit het disruptieve karakter niet alleen en zelfs voornamelijk niet in die techniek. Gelukkig maar, want we weten maar al te goed waar op techniek gebaseerde disruptieve verdienmodellen toe leiden in de stad. De dromen van DELVA, Metabolic en Studioninedots gaan verder en zijn daarmee baanbrekend als het gaat om de nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen in de stad. Immers zij herdefiniëren de rol van de ontwerper en onderkennen een nieuwe laag – Genius Loci – van de postindustriële (postkapitalistische?) stad. Deze worden verbonden aan een slimme programmering en exploitatie van de – zichzelf vernieuwende - circulaire stad, planvormingstools (eigenaarschap en community-building), stedenbouwkundige opzet, experiment versus herhaalbaarheid) en circulaire toepassingen. Daarmee definieert de publicatie een nieuwe broncode – de leesbare tekst die door de programmeurs in een programmeertaal is geschreven – voor het vormgeven aan de stad. De publicatie wordt dan ook onder een Creative Commons licentie uitgebracht. Uit de publicatie blijkt een enorme liefde voor de stad zowel vanuit ontwerp, techniek als samenleving. De publicatie biedt daarmee perspectiefvol tegenwicht aan de enorme bouwlust die er momenteel heerst.

En zoals algemeen bekend is lust iets anders dan liefde.

Ik wens u veel leesplezier, inspiratie en wijsheid. En ik hoop dat u dan met deze publicatie in uw achterhoofd maar vooral in uw hart, met liefde, open source voort- en meebouwt aan het ontstaan van de postindustriële stad.

Jurgen Hoogendoorn

Socioloog en Planoloog Gemeente Amsterdam @jrgnhoogendoorn

7

INHOUD

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

VOORWOORD 7 INHOUD 9 METHODE 10 1.

2.

3.

4.

5.

DE CIRCULAIRE STAD 14 EEN NIEUWE GENIUS LOCI 24 PROGRAMMEREN VOOR CIRCULARITEIT 36 CIRCULAIRE BOUWSTENEN VOOR DE 64 POST-INDUSTRIﾃ記E STAD OP NAAR DE CIRCULAIRE STAD 108

NAWOORD 121

METHODE Aanpak

DE CIRCULAIRE STAD STAP 0: VOORONDERZOEK

STAP 2: KENSCHETS BUIKSLOTERHAM

wat is de circulaire stad?

context - analyse

ruimte voor complexiteit

stakeholder - analyse

verankering in de context

STAP 3: FACTSHEETS BESTAANDE ONTWIKKELINGEN

- hoe onderscheid postindustrieel gebied zich?

- specifieke ruimtelijke kenmerken - een nieuwe Genius Loci

STAP 1: POSITIONERING

metabolisme - analyse

ruimtelijke context 1. Ceuvel 2. Waterfront cityplot

STAP 4: CIRCULAIRE BOUWSTENEN +

+ krachtenveld - analyse

uitwisselingen

1. initiatief en eigenaarschap

2. grond

2. grond

2. financiering 3. realisatieproces

3. bebouwing

3. bebouwing 4. mobiliteit

4. community building

programmeringsprincipes

STAP 5: EEN NIEUWE BENADERING

Projectie van de principes voor de circulaire stad

10

4. mobiliteit

5. ...

3. Schoon Schip 4. Zelfbouw

1. water

1. water

Ontwikkeling door de tijd

inrichtingsprincipes

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Leeswijzer Dit boekwerk bestaat uit vijf hoofdstukken die samen inzicht bieden in wat volgens ons de circulaire stad is, en welke ingrediënten er bestaan om hier als ontwerper aan bij te dragen. Het is een vervolg op de eerdere studie die door Metabolic, DELVA Landscape Architects en studioninedots is gedaan in de aanloop van de ondertekening van het manifest Circulair Buiksloterham. In dit vooronderzoek is het metabolisme, de context en de stakeholders geanalyseerd, en is onderzocht wat de mogelijkheden zijn voor een circulair Buiksloterham.

Een slimme programmering en exploitatie van de circulaire stad zorgt ervoor dat de circulaire stad zichzelf blijven vernieuwen, dat haar bewoners op zoek blijven naar nieuwe mogelijke circulaire verbindingen en toepassingen en dat er genoeg draagvlak is voor het op grote schaal toepassen van bestaande duurzame technieken.

In het derde hoofdstuk ‘Programmeren voor circulariteit’ wordt daarom aan de hand van vier case studies in Buiksloterham, vier projecten waarbij circulariteit vanaf het begin van de planvorming een zeer grote rol heeft gespeeld, gezocht naar de planvormingstools die er zijn om tot een veerkrachtige Dit onderzoek richt zich op de stedenbouwkundige en circulaire stad te komen. Hierbij gaat het om zaken als planologische aspecten van circulaire stedenbouw. In het kort eigenaarschap en community-building, stedenbouwkundige is de vraag: hoe creëer je de ideale voedingsbodem voor de opzet, experiment versus herhaalbaarheid. Ook wordt groei van de Circulaire stad? gezocht naar de sleutelmomenten die tot de hoge In hoofdstuk 1: de circulaire stad zoeken we naar de positie die ambitieniveaus bij ieder project leidden. De case studies ontwerpers in moeten nemen wanneer er gezocht wordt naar leveren zo een set inzichten op die bijdragen aan de circulaire stedelijkheid. De belangrijkste conclusies uit het programmering en ontwikkeling van circulaire stadsdelen. vooronderzoek uit 2014 worden samengevat. Hieraan voegen In hoofdstuk 4: ‘Bouwstenen voor de postindustriële we de specifieke omgang met het maken van steden toe: het circulaire stad’ worden kansrijke fysieke toepassingen om geven van ruimte aan initiatieven om complexe stedelijkheid tot een circulaire postindustriële stad te komen, opgelijst. te laten ontstaan, en wordt beschreven wat de relatie van Door ons te beperken tot de vier thema’s Bodem, Water, ontwerpers is tot de dimensie tijd en ruimte. Samen vormen deze korte exploraties het kader van hoe het onderzoeksteam Transport en Bebouwing wordt gefocust op toepassingen die een ruimtelijke impact hebben en ook meerwaarde Circulaire Stedenbouw ziet. kunnen hebben, en die specifiek van toepassing zijn in De volgende drie hoofdstukken beschrijven respectievelijk post-industriële gebieden. Per toepassing wordt beschreven de drie ‘lagen’ waar de nieuwe circulaire stad uit bestaat. De wat mogelijke uitwisselingen zijn, en wat logische locaties lessen uit ieder hoofdstuk worden aan het eind samengevat. in Buiksloterham zijn. Dit leidt enerzijds tot een set Zo ontstaan drie sets herhaalbare principes voor circulaire vanzelfsprekende locaties voor nieuwe circulaire ingrepen stedenbouw. in Buiksloterham, en anderzijds tot een aantal algemenere principes die ontwerpers bij het optekenen van circulaire In het industriële tijdperk zijn er zulke heftige veranderingen steden toe moeten voegen aan hun instrumentarium. opgetreden in het landschap, dat deze zowel zichtbaar als onzichtbaar voor de lange termijn zijn veranderd. Deze De drie hoofdstukken vormen de opmaat naar een onderlaag vormt de ‘nieuwe Genius Loci’ (hoofdstuk 2) van synthese in hoofdstuk vijf, ‘Op naar de circulaire stad’. Hier het postindustriële gebied. Het aanwezige fysieke raamwerk wordt onderzocht wat de ruimtelijke impact is van het waarbinnen nieuwe ontwikkelingen plaats gaan vinden. Aan samenbrengen van de drie lagen (genius loci – circulaire de hand van een aantal thema’s die kenmerkend zijn voor het toepassingen – slimme programmering) van de circulaire postindustriële gebied wordt deze nieuwe genius beschreven. post-industriële stad. Ook wordt getoetst wat de factor tijd hierin kan betekenen.

11

De ruimtelijke potenties voor de circulaire post-industriĂŤle stad worden weergegeven in onderstaand hypothetisch schema. Aan de hand van de stakeholder-, metabolisme-, en contextanalyse uit de eerste fase zijn we in staat een potentiekaart samen te stellen, waarin de meest kansrijke ontwikkelingsrichtingen voor een circulair Buiksloterham zichtbaar zijn. Dit schema is een hypothese van de mogelijkheden die de circulaire stad heeft.

We zien echter dat het niet ontbreekt aan (ontwerp-) ideeĂŤn voor de circulaire stad, maar dat de ontwikkeling kan stuiten op lokale omstandigheden en kan blijven hangen in ambities en regels. Daarom zoeken we niet alleen naar de uitdaging voor ontwerpers, maar ook naar het krachtenveld dat een circulaire stad kan doen ontstaan.

De veerkrachtige circulaire stad ontwerp je niet, die laat je ontstaan. ruimte voor zuiverende ecologische structuur die energie produceert kansen voor biologische sanering, biomassa productie en parkruimte op vervuilde gronden braakliggende terreinen kunnen zich ontwikkelen tot bijzondere natuurgebieden microport voor goederen en personen vervoer op basis van waterstof en duurzame energie

grond als grondstof voor maatschappelijke meerwaarde. bestaande middelen inzetten voor innovatie

15km1 aan kad grote recreatie ecologische po

Snelweg op 5 min. met de auto schuiven met grond binnen het gebied ipv aanvoeren van buiten de stad decentraal verwerken van afvalwater.

Terugwinning nutrienten en verwijderen microverontreiniging Gedeelde faciliteiten

afvalpunt en kringloopwinkel potentieel bron van (bouw)materiaal lokale reparatie- en hergebruik faciliteit

PO4

12

gebruik van (warmte uit) water uit de kanalen

3–

H

slib uit ecologi maken van Ha

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

hergebruik materialen bestaande hergebruik materialen bestaande lokale geldstromen lokale geldstromen industrie industrie (wonen en werken) (wonen en werken)

de betekend 15km1 aan kade betekend eve, en groteeconomische recreatieve, economische en veel energiebesparing door veel energiebesparing door otentie ecologische potentie hemelwaterbergen, vasthouden, bergen, hemelwater vasthouden, retrofitting bestaande panden retrofitting bestaande panden en afvoeren naar hergebruiken hergebruiken en afvoeren naar kanalen via het oppervlak. kanalen via het oppervlak. ‘t IJ gebruiken slib uit ‘tom IJ gebruiken om ische oevers te ecologische oevers te Noord-ZuidlijnNoord-Zuidlijn - 5 min - 5 min bovengrondsebovengrondse n in het maken Johan in het Johan parkeergarageparkeergarage Amsterdam CS Amsterdam CS asseltkanaal van Hasseltkanaal op 5 min. fietsen op 5 min. fietsen hergebruik (materialen) hergebruik (materialen) bestaande industrie bestaande industrie

multimodele knooppuntontwikkeling multimodele knooppuntontwikkeling en autodeelprogramma’s en autodeelprogramma’s

Tasmanstraat op 7 min.

Tasmanstraat op 7 min.

‘t IJ

€

‘t IJ

€

13

1

DE CIRCULAIRE POSTINDUSTRIËLE STAD

Onze samenleving heeft zich ontwikkeld volgens een lineair productiesysteem, waarin hulpbronnen, goederen en afvalstoffen worden uitgewisseld over de hele wereld. Dit heeft geresulteerd in milieu-, sociale en ruimtelijke problemen en een stedelijke verschijningsvorm die wordt gekenmerkt door een hoge afhankelijkheid van externe grondstoffen. Er is een groeiend besef dat dit systeem dient te veranderen in een meer circulair systeem.

Dit vraagt om andere samenwerkingsverbanden, andere initiators, andere wet- en regelgeving en andere competenties voor stedenbouwers, architecten en landschapsarchitecten.

Wij grijpen deze ontwikkeling aan om een ontwerpend onderzoek te starten naar circulariteit in postindustriële gebieden in transitie.

We wensen, met Buiksloterham als testcase, een voorbeeldstellende gebiedsaanpak te ontwikkelen om de transitie naar de circulaire stad vorm te geven. Dit door te ontwerpen aan het metabolisme van de postindustriële stad.

Waarom Buiksloterham?

Er gebeurt veel in Buiksloterham in Amsterdam-Noord. Het monofunctionele industriegebied ontwikkelt zich stap voor stap naar een bruisend nieuw stadsdeel.

Verschillende bestaande initiatieven in Buiksloterham richten zich reeds op de circulaire stad. Het is een experimenteergebied met innovatieve oplossingen voor tijdelijk gebruik van vervuilde grond, van zelfbouwers die de grenzen van duurzaam bouwen en zelf energie opwekken opzoeken, van collectieven die samen ontwikkelen en van ontwikkelaars die de noodzaak zien om onderscheidende woonmilieus te maken die inspelen op duurzame waarde ontwikkeling.

Projecten met dynamiek in tijd en locatie. Deze nu nog losstaande initiatieven laten allen op hun eigen manier zien hoe werken aan het stedelijk metabolisme een meerwaarde levert voor de stad, maar in een circulaire stad is juist de samenhang en onderlinge afhankelijkheid een belangrijk gegeven.

Potentie van postindustriële gebieden*

gaan de bestaande steden aanpassen aan de nieuwe tijd. We bevinden ons in een periode van transitie; van een industriële economie naar een diensteneconomie en vervolgens een verdere transitie naar een kenniseconomie.

Buiksloterham kent een dergelijke nationale maar ook internationaal herkenbare problematiek: een binnenstedelijk industriegebied op een steenworp afstand van het centrum van de stad met een transformatieopgave naar een wijk waar wonen en werken samen gaan.

De transitie die is ingezet is een andere dan we gewend zijn.

Door stagnerende bouwprocessen en financieringsproblemen ontwikkelde het gebied zich trager maar ook anders en onzekerder dan dat het voor de economische crisis zou doen.

Dit trage en onzekere transformatieproces van postindustriële gebieden naar multifunctionele, dynamische en duurzame stedelijke gebieden biedt kansen om de transitie van een lineaire economie naar een circulaire economie anders vorm te geven. Nu de bouwcrisis in Amsterdam voorbij lijkt te zijn, ligt er tegelijkertijd de opgave te onderzoeken wat de succesen faalfactoren zijn van reeds geïnitieerde ontwikkelingen, vaak spannende stedelijke ontwikkelingen met een hoog pioniersgehalte.

Business as usual?

Als Buiksloterham zich zou ontwikkelen volgens het “business as usual-scenario”, dan volgt uit onze analyses dat Buiksloterham een typisch voorbeeld wordt van een “resource drain”.

Hieronder een overzicht van hoe Buiksloterham er dan in 2034 uit zou zien: •

Er ontstaan 10.000 parkeerplaatsen in het gebied, terwijl autobezit afneemt en autodelen toeneemt;

•

De totale energievraag is 820 miljoen MJ per jaar wordt grotendeels veroorzaakt door de warmtevraag (40%), gevolgd door de mobiliteitsvraagstuk (34%), en de resterende industrieën (15%);

•

De ontoegankelijke vervuilde grond zal voorlopig braak blijven liggen. De vervuiling zal blijven verspreiden naar de omgeving;

•

Hemelwater wordt nauwelijks doorgelaten verharding), nuttig toegepast of gebufferd.

•

Geen terugwinning van nutriënten als stikstof en beperkte terugwinning fosfaat, terwijl wereldwijd de voorraden opraken;

(veel

• Buiksloterham ontwikkelt zich tot een monoculturele wijk De groei en de immense verandering van ons land is tot een met een zeer beperkt voorzieningenaanbod; abrupt einde gekomen. We nemen afscheid van de overdadige stedelijke groei en worden gedwongen zuiniger te worden.

• Emissies afdoende aan lokale luchtkwaliteit en hinder We gaan meer doen met hetzelfde. Beter benutten van significant toenemen. infrastructuur, compacter wonen, minder scheiding in functies, hergebruik van bestaande gebouwen. We gaan ook niet langer Dit terwijl er volop kansen liggen tot een meer circulaire de veranderingen in behoefte voorzien met nieuwe steden, we ontwikkeling.

14

*Onder post-industriële gebieden verstaan we industriegebieden, havengebieden, bedrijventerreinen die na leegloop in transitie zijn naar meer gemengde gebieden.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Buiksloterham is de ideale testcase om te onderzoeken hoe een voorbeeldstellende gebiedsaanpak kan worden ontwikkeld voor postindustriĂŤle gebieden in transitie.

Beeld: NAI.nl

15

ZEVEN INDICATOREN VOOR DE CIRCULAIRE STAD Wat is een circulaire stad?

Biodiversiteit

Er bestaan verschillende ideeën over wat de circulaire stad is.

In het visie- en ambitiedocument voor Circulair Buiksloterham zijn zes indicatoren geformuleerd voor de circulaire stad. Met circulariteit wordt in eerste instantie het efficiënt managen van grondstoffen. Dit in contrast met het lineaire denken dat veel processen kenmerkt. Omdat in een stad veel meer gebeurt dan alleen het uitwisselen van stofstromen - er leven immers honderdduizenden mensen en een veelvoud aan dieren in de stad - moet breder worden gekeken. Naast materiaal- en energiestromen gaat het ook om zaken als biodiversiteit (overigens ook van belang voor een groot aantal ecosysteemdiensten), en een prettige en gezonde samenleving.

De zes indicatoren voor de circulaire stad:

Biodiversiteit wordt structureel ondersteund en versterkt door alle menselijke activiteiten in een circulaire economie. De waarde van het behoud biodiversiteit wordt gezien als één van de hoogste waarden binnen de circulaire economie. Natuurlijke habitats, en in zeldzame rassen in het bijzonder, worden niet structureel beschadigd door menselijke activiteiten. Behoud van de ecologische diversiteit is een van de belangrijkste bronnen van veerkracht van de biosfeer. Materiële en energetische verliezen kunnen worden getolereerd omwille van het behoud van de biodiversiteit.

Samenleving

Menselijke samenleving en cultuur worden versterkt door menselijke activiteiten. Een andere belangrijke vorm van complexiteit is culturele diversiteit, en dit biedt ook veerkracht Materialen worden op zo’n manier toegepast in de economie aan het systeem. Activiteiten die structureel de diversiteit en dat ze continue kunnen worden gerecycled op hoog niveau complexiteit in samenlevingen en culturen ondermijnen moet zonder te verdwijnen in het milieu. Prioriteit is het behouden worden waar mogelijk worden vermeden. van materiaalcomplexiteit (de “kracht van de binnenste cirkel”), door materialen te cascaderen in hun meest complexe vorm voor zo lang mogelijk (liever als product dan als component, Gezondheid en liever als component dan als grondstof). De duur van de De gezondheid en het welzijn van de mens en andere soorten materiaalkringloop hangt af van de schaarste van het materiaal; moeten structureel worden ondersteund door de activiteiten hoe schaarser een materiaal, hoe eerder deze bij voorkeur snel van de economie. Giftige en gevaarlijke stoffen zijn in een weer terugkomt in de kringloop voor hergebruik. De lokale circulaire economie geëlimineerd. In de huidige overgangsfasen beschikbaarheid van een materiaal bepaalt de schaal waarop naar deze economie dienen deze stoffen geminimaliseerd te de kringloop gesloten kan worden (hoe weider beschikbaar, hoe worden toegepast en alleen in goed gecontroleerde kringlopen kleiner de kringloop kan zijn). Dichtheid van vraag en aanbod te worden gebruikt. Economische activiteiten mogen nooit de wordt idealiter ook afgestemd. Materialen kunnen worden menselijke gezondheid bedreigen in een circulaire economie. teruggewonnen in de vorm van energie als de energetische kosten van transport en verwerking hoger zijn dan de ‘embodied value’ (al geldt dit niet voor schaarse en niet-hernieuwbare Meerwaarde materialen). In principe wordt materiaal herwinning in de vorm van energie echter vermeden. Materialen worden bij voorkeur Menselijke activiteiten genereren een toegevoegde waarde niet samengevoegd of gemengd. Materialen worden idealiter die niet alleen in financiële waarde is uit te drukken. Omdat alleen gebruikt wanneer dat niet anders kan: er is een voorkeur zowel materialen als energie (op dit moment) niet in overvloed aanwezig zijn, zou het gebruik daarvan enkel en alleen moeten voor dematerialisatie van producten en diensten. dienen voor het creëren van toegevoegde waarde.

Materiaal

Energie

Flexibiliteit en adaptiviteit

Alle energie is gebaseerd op hernieuwbare bronnen. De materialen die benodigd zijn voor de opwekking en opslag van energie zijn zo ontworpen dat ze makkelijk kunnen worden teruggewonnen. Energie wordt intelligent ingezet (verliezen worden vermeden) en waar mogelijk worden lagere vormen van energie (zoals warmte) gecascadeerd. Ter voorkoming van grootschalig energieverlies (o.a. door transport en omzetting) wordt de dichtheid van het energieverbruik idealiter afgestemd op de dichtheid van de lokale beschikbaarheid hernieuwbare energiebronnen. Omzetting van verschillende typen energie wordt in principe vermeden, evenals transport van energie.

Een laatste kenmerk van de circulaire stad is flexibiliteit en adaptiviteit. Dit zijn intrinsieke waarde van elk systeem wat kan meebewegen en evolueren met veranderende omstandigheden. Dit geldt niet alleen voor het ontwerp van infrastructuur, maar bijvoorbeeld ook voor instituties die de stad beheren.

16

Bron: Metabolic et.al., 2014. Circulair - BuiksloterhamEen living lab voor circulaire gebiedsontiwkkeling.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

We definiĂŤren de circulaire stad als een veerkrachtige stad, die zichzelf steeds opnieuw uitvindt.

Een gezonde stad die stofstromen optimaal benut en diversiteit in natuur en cultuur behoud en versterkt.

17

RUIMTE VOOR COMPLEXITEIT

18

Beeld: Christoffer A Rasmussen / Wikimedia Commons

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

19

RUIMTE VOOR COMPLEXITEIT Kleine uitwisselingen als basis voor een complexe netwerkstad Toen wetenschappers probeerden een zwerm spreeuwen te simuleren in de computer, ontstonden er steeds dichte zwarte vlekken, in plaats van de prachtige dynamische vormen. De zwermen waren te complex om als een geheel te kunnen programmeren. Toen er een programma werd geschreven waarin iedere spreeuw als individu alleen reageerde op de vogels in haar directe omgeving, ontstonden de bijzondere transparante patronen die we uit echte zwermen kennen.

Complexe netwerken laten zich niet vatten in een holistische metabolisme-analyse die uitmondt in een overall (ruimtelijke) structuur voor Buiksloterham. De essentie zit in de zoektocht van ieder los initiatief naar mogelijke uitwisselingen met haar directe context. Zo ontstaan veerkrachtige netwerken met een complexiteit die niet als masterplan te ontwerpen zijn.

Doel is daarom het reeds aanwezige en latente krachtenveld van initiatieven en wensen stimuleren en faciliteren tot een veerkrachtige circulaire stad.

De studie Postindustriële stad Circulair zoekt naar het scheppen van condities om deze complexe netwerkstad te laten groeien.

Een balans tussen grootschalige ontwikkelingen en kleine initiatieven, tussen het toepassen van geijkte technieken en experimenteren met nieuwe vormen van circulariteit. Voor vier bestaande ontwikkelingen in Buiksloterham wordt daarom bepaald op wat voor manier zij bijdragen aan een circulaire stad, en hoe ze complementair aan elkaar zijn. Dit laat zien dat er niet één blauwdruk is voor circulaire stedenbouw, maar dat de circulaire stad bestaat uit een zwerm van initiatieven die samen de veerkrachtige stad maken.

€

?

1. Initiatief Verschillende bestaande initiatieven in Buiksloterham richten zich reeds op de circulaire stad. Het is een experimenteergebied met innovatieve oplossingen voor tijdelijk gebruik van vervuilde grond, van zelfbouwers die de grenzen van duurzaam bouwen en zelf energie opwekken opzoeken, van collectieven die samen ontwikkelen en van ontwikkelaars die de noodzaak zien om onderscheidende woonmilieus te maken die inspelen op duurzame waarde ontwikkeling.

2. Verankering context Iedere losstaande casus, of het nu gaat om een gezinswoning, een waterbuffer of een bodemzuiverende installatie, werkt in de basis als een black box met input en output. Deze inen output, (externaliteiten), bestaan niet alleen uit fysieke stromen (bijvoorbeeld water, elektriciteit of materiaal), maar ook uit omgevingsfactoren als geluid en ruimtelijke kwaliteit, en financieel draagvlak.

De externaliteiten bepalen op wat voor manier een circulair Projecten met dynamiek in tijd en locatie. Deze nu nog initiatief is verankerd in de context. Nabij water? Op vervuilde losstaande initiatieven laten allen op hun eigen manier zien hoe grond? In een parkgebied, op een braakliggend terrein of juist werken aan het stedelijk metabolisme een meerwaarde levert geïntegreerd in een bouwblok? voor de stad, maar in een circulaire stad is juist de samenhang en onderlinge afhankelijkheid een belangrijk gegeven.

20

Bron: NRC 09-07-2014 - http://www.nrcreader.nl/artikel/6235/een-spreeuw-in-de-zwerm-wilaltijd-een-stukje-lucht-blijven-zien

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

€

€

€

€ €

3. Uitwisseling

4. Circulaire stad

Afval bestaat niet. Het is een bekend credo dat in feite Naarmate er meer uitwisselingen plaatsvinden groeit de betekent dat alles wat uit een proces voortkomt op de één of complexiteit en veerkrachtigheid van de circulaire stad. De andere manier tot nut gemaakt kan worden. circulaire stad doet denken aan een ecosysteem waarin ontwikkelingen hun eigen niche vinden. Een vruchtbare bodem In Buiksloterham wordt continu op zoek gegaan naar voor nieuwe toepassingen, waarbij de meest succesvolle boven mogelijkheden om op deze manier grondstoffen te zullen komen drijven en bredere toepassing zullen vinden. hergebruiken. Via marktplaatsen, online platforms en persoonlijke netwerken ontstaat kennis over wat waar nodig In het netwerk zullen ruggengraten ontstaan op geografisch is. Wat voor het ene proces afval is, is bruikbaar in een ander voor de hand liggende plekken. Ook wordt aangetakt op grotere proces. Er wordt gezocht naar mogelijkheden om initiatieven netwerken die de gemeente voorziet, zoals het warmteop te laden: kunnen zij op meer manieren bijdragen aan elektriciteits en rioolnetwerk. Netwerken waar niet alleen van de circulaire stad? Is er ruimte voor algemene opgaven als afgenomen wordt door haar gebruikers, maar waarmee wordt waterberging of energieopwekking? Zo ontstaat uitwisseling uitgewisseld. De circulaire stad is geboren. en groeit het metabolisme van de circulaire stad. Netwerken krijgen een nieuwe logica.

21

VERANKERING IN DE CONTEXT Denken in dimensies: horizontaal, verticaal en tijd Circulariteit heeft wat ons betreft alles te maken met tijd en ook een cruciale rol binnen de trage transitie van het gebied. ruimte. Wij zien het sleutelen aan het metabolisme van de stad als een continue proces. Een circulaire stad is een stad die De drie genoemde dimensies vormen handvatten voor het vervolg van deze studie. Ze geven inzicht in mogelijke zichzelf steeds opnieuw uitvindt en verbetert. koppelingen, maar ook mogelijkheden in ruimte: gelaagd De rol van de ontwerper in een transitie naar een circulaire landgebruik, divers gebruik in tijd. economie, behelst het toepassen van de juiste technische innovaties op het juiste moment op de juiste plek. Optimale Zo onderzoeken we de sleutelmomenten die bepalend zijn geweest voor de huidige stand van zaken in Buiksloterham, en integraliteit tussen systemisch en ruimtelijk ontwerp. ook de transitie van het gebied naar de toekomst. Door ook voor De integratie van tijd, in aanvulling op het traditionele potentiële toepassingen te bepalen wat het ‘ritme’ is, kunnen lagenmodel in de landschapsarchitectuur, past in circulair we zien waar deze toepassingen in de ontwikkelingen van denken wanneer het gaat over materiaalgebruik, maar speelt Buiksloterham passen.

1. op niveau

2. op maaiveld 3. onder maaiveld

4. ondergrond

Mate van centraliteit

Ordening in de verticale ruimte

Een circulaire ingreep kan zich op diverse manieren verhouden tot haar omgeving, zowel het effect op circulariteit zelf als de ruimtelijke impact op de omgeving. Een ingreep kan alleen betekenis hebben voor de locatie zelf, bijvoorbeeld wanneer een installatie ter plekke de bodem zuivert en achterlaat. Het kan iets meer impact hebben (op haar directe omgeving), en het kan meedoen in grotere centraal georganiseerde netwerken, zoals bijvoorbeeld een warmtehub een lokale expressie is van een uitgestrekt netwerk.

Een verticale benadering multifunctioneel helpt ruimtegebruik mogelijk te maken. Van boven naar beneden - letterlijk - heeft de post industriële stad zeer diverse kenmerken. Op hoogte waait het, schijnt de zon feller, en is er geen prettig klimaat om te leven. Hier is ruimte voor installaties die weinig doen met de ruimtelijke kwaliteit, profiteren van de aanwezige (zonne- of wind-) energie en van de zwaartekracht. Dalen we af, dan kom je in het traditionele speelveld van de ontwerper: het maaiveld.

Hier is de sterkste relatie met ruimtelijke- en leefkwaliteit van de stad, en liggen dus de sterkste ontwerpuitdagingen.

Ook onder het maaiveld speelt zich van alles af dat cruciaal is voor de circulaire stad: bodemleven, waterbuffering, een enorme kluwen infrastructuur, restanten van bebouwing, heipalen, bodemvervuiling, etc. Deze infrastructuren zijn vaak onzichtbaar, maar spelen mee in de locatiebepaling van circulaire ingrepen en de algemene structurering van de wijk.

1. impact op locatie 22

2. impact op omgeving3. impact op netwerk

1. toepassing op hoogte

2. toepassing op maaiveld

3. toepassing onder maaiveld

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

ExponentiĂŤle afname

Hoeveelheid

Cycli

Pieken

Tijd

Ordening in de tijd In de post-industriĂŤle stad speelt tijd ten eerste een belangrijke rol omdat de transitie van industrie naar woongebied enkele tientallen jaren in beslag neemt. Terreinen die al tijden braak liggen, gebieden waar vervuiling maar langzaam verdwijnt, tijdelijke functies: tegen de tijd dat de transformatie is voltooid, zijn waarschijnlijk al delen opnieuw aan transformatie toe. Ook zijn het vaak vrij specifieke momenten die een transitie in gang zetten.

Begrip van kortere ritmes helpt bij het organiseren van de stad. Dit komt omdat het vraag en aanbod niet alleen in hoeveelheid, maar ook in tijd op elkaar afgestemd moeten worden. Bijvoorbeeld als het gaat om energieopwekking en energievraag (dit varieert per dag en per seizoen), of het bergen van neerslagoverschotten (variabel per seizoen) en piekbuien (variabel per dag). De hartslag van de stad wordt bepaald door de jaren, seizoenen, pieken in neerslag en temperatuur, etc.

1. regelmatig ritme

2. onregelmatige pieken

3. geleidelijke afname 23

2

EEN NIEUWE GENIUS LOCI

Postindustriële gebieden

De geest van de plek

De manier waarop we onze steden hebben ontworpen werd altijd, soms onbewust, bepaald door wat de geschiedenis, de maatschappelijke waarden en de veranderlijke natuur ons hebben nagelaten. Bewijs daarvan zijn de inspanningen om de erfenis van verontreinigde en braakliggende gronden die zijn achtergelaten door vroegere industriële activiteit, aan te pakken. (Kirkwood, 2011)

Een aantal ruimtelijke kenmerken hebben zich zo diep in het fysieke landschap van postindustriële gebieden genesteld dat zij nog vele jaren bepalend zullen blijven voor de ontwikkeling van het gebied. Dit zijn zichtbare elementen, zoals watergangen, egalisaties en ophogingen en ontsluitingsstructuren, maar ook verborgen zaken zoals zeer zware achtergebleven funderingen, gebieden met vervuiling en (ondergrondse) infrastructuur.

Samen vormen zij een nieuwe genius loci van Buiksloterham.

Ondanks dat in haar kern ‘Genius Loci’ refereert naar de ‘geest van de plek’, en dus haast eeuwige locatiegebonden eigenschappen in zich draagt, is zij in deze gebieden dusdanig veranderd dat er sprake is van een nieuwe genius. Een genius die weinig te maken heeft met het onderliggende geomorfologische landschap, maar alles met de logica van het industriële tijdperk.

Economische aspecten en functiescheiding hebben de ontwikkeling van industriële gebieden gedomineerd. Dit heeft geresulteerd in gebieden met een lage ruimtelijke, sociale en ecologische kwaliteit, vaak geïsoleerd van hun context.

24

Ze zijn overal: langs waterkanten, op braakliggende terreinen en in afgelegen gebieden. Deze onderbenutte, economisch en ecologisch aangetaste landschappen, vaak vervuild in verschillende mate en met een mix van chemicaliën, zorgen voor grote uitdagingen voor wetenschappers, technici, politici, planners en ontwerpers én bewoners. Het is aan de gehele huidige samenleving om deze gebieden te herstellen, te integreren in het stedelijk weefsel en hun toekomstig gebruik te bepalen.

Door financiële overwegingen en milieu- en mobiliteitsaspecten kwamen veel industriële terreinen buiten de stad of in lage lonen landen terecht, waardoor lege, vervuilde en vaak geïsoleerde post-industriële gebieden in en om de stedelijke centra overbleven. (van der Gaag, 2006)

INDUSTRIALISATIE

24

Door op deze manier naar het gebied te kijken ontstaan kansen voor de herontwikkeling en transformatie van de post-industriële gebieden. Het biedt mogelijkheden om multifunctionele, dynamische en zinvolle stedelijke omgevingen die te creëren met stedelijkheid en een mix van functies. Tegelijkertijd kan de nieuwe genius als identiteitsdrager werken. Beperkingen ontstaan door industriële activiteiten kunnen als belemmering gezien worden, maar ze kunnen ook ruimtevormend zijn. Een bodemzuiverend park als weerspiegeling van de onzichtbare ondergrondse restanten. Bebouwing die zich om een verborgen fundering van een oude fabriek heen plooit. Het zijn mogelijkheden om de wijk al tijdens de bouw een eigen karakter mee te geven.

NIEUWE GENIUS LOCI

VAN DER GAAG, S. (2004) Vademecum bedrijventerreinen, Rotterdam, Uitgeverij 010.

KIRKWOOD, N. (2011) Manufactured Sites: Rethinking the Post-Industrial Landscape, Taylor & Francis.

CIRCULAIRE STAD

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

ed

al en nta e land ine urig nt o nab c en er l t a In na d lan tio rland - Vlakbij l ter Na and achte ch bou jnd ra i z e j w V bi bieden - Voors e t g ge ted ne ch a bi i en b r D u ri o i s g t e e e r d l elij P oo p k o ep etr e M binnenstad Bi

e eri TERHAM rif LO KS nes zo

-B bij UI Na nstedelijk nne e

25

Het Circulaire Stad raamwerk van Metabolic is een interpretatie van het Von Thunen model, waarin de afstand tot een stadskern bepalend is voor het (optimale) grondgebruik. Nabij de stad vind je intensievere vormen van grondgebruik waarbij - bij voedselproductie - versheid een belangrijker rol speelt.

Hoe verder van de stad, hoe extensiever het grondgebruik is en hoe houdbaarder de geproduceerde goederen daar zijn. Deze positionering bepaalt ook in de keuze voor centrale of decentrale oplossingen. Hoe stedelijker de omgeving is, hoe groter de kans is dat er reststromen of infrastructuren aanwezig zijn waar een ingreep op ‘aan kan haken’.

Circulaire Stad Framework, Metabolic (2014) | Metabolic et.al., 2014. Circulair Buiksloterham - Een living lab voor circulaire gebiedsontiwkkeling. Mat Rosenberg. About.com - http://geography.about.com/od/urbaneconomicgeography/a/vonthunen.htm | Afbeelding: NAI.nl

25

FYSIEKE ONDERGROND

Opgehoogd terrein

bouwterrein

contrast met omgeving

Waterstructuur

In Buiksloterham komen hoge grondwaterstanden voor die een belemmering zijn voor de realisatie van de woningbouw. De functie woningbouw kent de zogenaamde droogleggingseis.

De droogleggingseis voor woningbouw houdt in dat bij het bouwrijp maken gezocht wordt naar díe ophoogzand combinatie van ontwateringsmiddelen en ophoging, zodat de grondwaterstand niet langer dan vijf dagen per twee jaar stijgt boven het niveau van 0,50 meter beneden het maaiveld. (Noordwaarts, 2007) 1.35m - 1.50m

>1.50m

0.90m - 1.00m

bouwterrein

Postindustriële gebieden worden vaak gekenmerkt door de aanwezigheid van grootschalige infrastructuur. Kanalen en zijarmen zijn gedimensioneerd op vrachtschepen en duwbakken en zijn vaak in de nabijheid van industriële bebouwing. In Buiksloterham vormt het Johan van Hasseltkanaal, een nooit voltooid kanaal van oost naar west, de ruggengraat van de waterstructuur. Er is ook een groot aantal kleine inprikkers aanwezig die hoorden bij de hier in het verleden aanwezige scheepswerven. Ook onder de grond stroomt contrast het met water, omgeving waardoor het grondstoffen en vervuiling meevoert. grootschalige infrastructuur

veel verhard oppervlak

ophoogzand

grootschalige infrastructuur veel verhard oppervlak brede wegen

vervuiling

brede wegen hoge grondwaterstand

veel kades

vervuiling

veel kades

hoge grondwaterstand

Gemeente Amsterdam, bureau Noordwaarts. 2007. Investeringsbesluit Buiksloterham

26

RWS / IF technology, 2014. Bodemenergieplan Buiksloterham

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

grootschalige infrastructuur

ard oppervlak

g

terstand

ontoegankeli

ophoogzand

Waterkant

Bodemvervuiling brede wegen

De oevers in Buiksloterham bestaan voor ongeveer de helft uit matig doorlatende verticale betonnen kademuren. Daarnaast zijn er slecht doorlatende stalen en houten damwanden aanwezig en matig doorlatende beklede taludconstructies. Een groot aantal kades moet vervangen worden. Het verbeteren van de doorlatendheid van de oeverconstructie kan een bijdrage leveren aan de grondwaterproblematiek.

Short term Long term

plat, niet gelaagd veel verhard oppervlak

Op de ondergrond zijn in de loop van de negentiende en twintigste eeuw ophogingslagen met een diverse samenstelling aangebracht t.b.v. bedrijfsbebouwing. Bovendien heeft het gebied dienst gedaan als slibdepot. Verspreid over het hele terrein komen verontreinigingen met asbest voor. Al deze verontreinigingen zijn in de bodem immobiel. Daarnaast komen mobiele verontreinigingen voor die zich in het grondwater kunnen verspreiden. Aangetroffen zijn minerale olie, benzeen, xylenen, naftaleen en bestrijdingsmiddelen. groot dakoppervlak

veel kades

vervuiling

hoge grondwaterstand

Gemeente Amsterdam, bureau Noordwaarts. 2007. Investeringsbesluit Buiksloterham

Investeringsbesluit Buiksloterham / IF technology, 2014. Bodemenergieplan Buiksloterham

27

industrie

MAAIVELD

bouwterrein

contrast met omgeving

Veel verhard oppervlak

industrieel erfgoed

In de huidige situatie is het plangebied grotendeels verhard.

Afvalwater en hemelwater worden op Overhoeks verzameld in een gemengd rioolstelsel en deels afgevoerd naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie Bij regenval wordt ophoogzand het meeste water afgevoerd naar het IJ.

ontoegankelijk

Ondergrondse Verassingen aanwezigheid restmaterialen Kenmerkend voor industriegebieden zijn wachtende gronden die al vele jaren braak liggen. Sommige locaties zijn al onbebouwd sinds in de jaren ‘80 en ‘90 enkele grote fabrieken sloten.

De gebieden die nu nog niet uitgegeven zijn, hebben vaak problematische ondergrondse verassingen, bijvoorbeeld zware moeilijk te verwijderen funderingen of zware bodemvervuiling.

Legenda Kabels en Leidingen Telecomkabel

Datatransportkabels

Hogedruk gas leiding Lagedruk gas leiding Hoogspanningkabel

Middenspanningkabel Laagspanningkabel Waternet leiding

Ook onder wegen bevindt zich een stevige bundel ondergrondse infrastructuur die deels niet meer nodig is, en die ook steeds uitgebreid zal blijven worden. Deze vormen de aders van het grootschalige infrastructuur metabolisme van de stad. ondergrondse verassingen

groot dakoppervlak veel verhard oppervlak

creatieve industrie plat, niet gelaagd brede wegen

vervuiling

groot dakoppervlak veel kades

hoge grondwaterstand

GBKN

28

GBKN

industrieel blok

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

trie

trieel erfgoed

industrie

bouwterrein

Bouwmateriaal en grondstoffen

Industrieel erfgoed

Een deel van de bestaande bebouwing is van slechte kwaliteit.

Deze hoeveelheid potentieel bouwmateriaal is een bijzondere kwaliteit die Buiksloterham een onderscheidend karakter kan bieden voor de toekomst.

Buiksloterham is relatief jong, en kent geen spectaculair 19e - eeuws erfgoed. Toch zijn er een aantal charmante ruimtes met sheddaken aanwezig. Bovendien staat het voormalig poortgebouw van “Woonschool Asterdorp� er nog. Naast het karakter dat dit erfgoed geeft aan Buiksloterham, heeft Bovendien bevinden zich in Buiksloterham veel bedrijfjes die het ook invloed op de ontwikkelstrategie. Waar erfgoed blijft zich bezig houden met hergebruik en recycling. Samen kunnen staan, is ophoging van de grond lastig. Wanneer de omgeving zij een platform vormen voor een materialenmarkt. opgehoogd wordt, zullen oude gebouwen in vochtige laagtes contrast met omgeving komen te staan. Een uitdaging voor de inrichting van het gebied. industrieel erfgoed aanwezigheid restmaterialen

grootschalige infrastructuur ondergrondse verassingen

gankelijk

ontoegankelijk

creatieve industrie brede wegen

plat, niet gelaagd

groot dakoppervlak veel kades

DELVA Landscape Architects

industrieel blok

Gem. Amsterdam, bureau monumenten en archeologie, 2003. Cultuurhistorische effectrapportage Noordelijke IJ Oevers

29

contrast met omgeving

CONTOUREN

ondergrondse verassingen

ophoogzand

creatieve industrie veel verhard oppervlak

Grid dimensionering

De dimensionering van het industriële grid is groter dan wat je in een traditionele woonwijk tegenkomt. Waar een stadswijk bouwblokken van minder dan 50 tot 80 meter diep heeft, loopt dit in een industriegebied op tot 140 meter. Dit is te diep voor traditionele ‘rug aan rug’ woonverkavelingen. Hierdoor ontstaan er bij de transformatie nieuwe types stedenbouw, zoals ook te zien in op Java-eiland, Borneo Sporenburg en de Houthavens.

grootschalige infrastructuur

Industriële ontsluiting Post-industriële gebieden worden vaak gekenmerkt door de aanwezigheid van grootschalige infrastructuur. Brede wegen die geschikt zijn voor vrachtverkeer. In Buiksloterham is in 2015 17,5 Ha wegoppervlak aanwezig en wordt ook de toekomstige verkaveling aangepast op deze, voor een woon-werkgebied uitzonderlijk brede wegen, zodat er brede straatprofielen zullen blijven. Hierdoor komt straks veel ruimte beschikbaar voor alternatief gebruik.

industrieel blok

brede wegen

vervuiling

veel kades

hoge grondwaterstand

20 0

80

65

40 0

50

13 0

90

11 0

10 5

14 0

20 0

110

DELVA Landscape Architects

30

DELVA Landscape Architects

industrie

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

industrieel erfgoed aanwezigheid restmaterialen

Ontoegankelijkheid

Veiligheidscontouren

Door de weinige noord-zuid verbindingen blijft het gebied slecht doorwaadbaar. Het ligt als een barrière tussen de woonwijken van Amsterdam-Noord en het IJ. Wegen in Buiksloterham bevinden zich niet aan het water. De vaak afgesloten kavels tussen het water en de wegenstructuur verminderen de doorwaadbaarheid van het gebied.

ontoegankelijk

Veelvoorkomende beperkingen voor stedelijke ontwikkelingen in post-industriële gebieden zijn de veiligheidscontouren van bedrijven die het gebied nog niet verlaten hebben. Bedrijven met dergelijke contouren liggen vaak geclusterd, waardoor het verhuizen van één bedrijf relatief weinig impact heeft op deze contouren. Langzame gebiedstransformatie vraagt hierdoor om extra aandacht voor bijvoorbeeld tijdelijke functies die binnen deze contouren plaats kunnen vinden maar al wel passen binnen de nieuwe functie van het gebied. langdurig braakliggend terrein

creatieve industrie plat, niet gelaagd

ophoogzand

groot dakoppervlak veel verhard oppervlak

DELVA Landscape Architects

Gemeente Amsterdam, bureau Noordwaarts. 2007.

Investeringsbesluit Buiksloterham

31 vervuiling

FUNCTIES

industrieel erfgoed aanwezigheid restmaterialen

Industrie

Creatieve bedrijvigheid

ontoegankelijk

In Buiksloterham is nog relatief veel industrie aanwezig.

Bedrijven met een zeer verschillende grootte, van autogarages tot chemische industrie. Kenmerkend voor deze bedrijven is de grote hoeveelheid input en output van materialen, energie, water en voedsel.

ondergrondse verassingen

De aanwezigheid van veel relatief kleine en betaalbare bedrijfseenheden, de centrale ligging ten opzichte van het centrum van Amsterdam en het industriële karakter vormen een aantrekkingskracht voor creatieve bedrijvigheid in zowel de ontwerp- als maakindustrie. Deze ‘tussenmaat’ komt steeds minder voor in steden, terwijl zij juist voor startende bedrijven erg aantrekkelijk zijn.

creatieve industrie plat, niet gelaagd

industrie

groot dakoppervlak industrieel blok

industrieel erfgoed

aanwezigheid restmaterialen

ondergrondse verassingen

ontoegankelijk

creatieve industrie plat, niet gelaagd

De Ridder, 2013. Buiksloterham in Transition - Developing tools to support processes of urban transition. TU Delft

32

DELVA Landscape Architects

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR langdurig braakliggend terrein

ontoegankelijk

creatieve industrie

Voorzieningen

plat, niet gelaagd

Gebieden als Buiksloterham hebben een klein aantal voorzieningen met grote oppervlakten per voorziening. De aanwezige detailhandel is vaak gespecialiseerd, en niet voor alledaagse boodschappen. In Buiksloterham zal het voorzieningenniveau laag blijven, omdat er in de directe omgeving gebouwd wordt aan een nieuw winkelhart.

Bouwplannen Omdat voor de herontwikkeling van Buiksloterham geen eindbeeld maar een transformatieplan is gemaakt, worden bouwplannen momenteel versnipperd over het gebied uitgevoerd. Continu veranderende omstandigheden. Spelregels als enige houvast, programmatisch en economisch onzeker, factor tijd. lastig overzicht te behouden en behoefte aan flexibiliteit.

bouwterrein

contrast met omgeving

ophoogzand

grootschalige infrastructuur veel verhard oppervlak

brede wegen

De Ridder, 2013. Buiksloterham in Transition - Developing tools to support processes of urban transition. TU Delft

DELVA Landscape Architects

33 vervuiling

POSTINDUSTRIEEL RUIMTELIJK RAAMWERK Uit de kenschets blijken een aantal issues die een traditionele stedelijke herontwikkeling in de weg staan. Het gebied is geen blanco pagina, maar een gebied met een specifieke, door de industriële ontwikkelingen bepaalde, set van eigenschappen.

Bij een circulaire ontwikkeling hoort - uiteraard - dat niet alle sporen hiervan worden uitgewist, maar zo slim mogelijk worden hergebruikt.

De lagenbenadering, een van de basisprincipes uit de landschapsarchitectuur, krijgt met een nieuwe genius loci, een nieuwe invulling. Wanneer we naar Buiksloterham kijken, bestaan de drie lagen a-biotisch, biotisch en antropogeen, niet meer als losse entiteiten met een sterke onderlinge relatie. Het geheel is antropogeen.

1. De a-biotische ondergrond is vergraven en bedekt met een nieuwe laag, aangebracht. Zij is door mensen gemaakt: havens en opgespoten bagger en klei, geëgaliseerd en opgehoogd tot werkbare oppervlakten.

2. De tweede laag is de onzichtbare laag van bodemvervuiling, grondwaterstromen en veiligheidscontouren waar het gebied nog vele jaren in vast zal zitten.

3. Als een complex weefsel bevindt zich een grote hoeveelheid ondergrondse infrastructuur onder de grond. Samen met andere ‘verassingen’ is dit bepalend voor toekomstige ingrepen.

4. Als vierde laag is er het fysieke ruimtelijke patroon, dat bestaat uit het industriële ontsluitingsgrid, eventuele groenstructuren en bebouwing met een grote toekomstwaarde of bijzondere historische waarde. De typische stedenbouwkundige structuur die het gevolg is van een optimale inrichting voor industrie.

De set eigenschappen die Buiksloterham kenmerkt, toont een aantal issues die aangepakt moeten worden. Tegelijkertijd kan de jonge identiteit van het gebied fungeren als ruimtelijke drager van ontwikkelingen: De nieuwe Genius Loci 34

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Fysieke structuur Bomenrij

Industrieel erfgoed

Industrieel grid

Ondergrondse infra Electriciteit

Drinkwater

Riool

Verborgen restanten 50

DB

55

DB 65

DB

Onzichtbare kaders Geluidscontouren

Bodemvervuiling

n

Mi

le

era

ĂŤn

oli

C

VO

len

eta

m re

a

Zw

Topografie Water

Hoogte

m

<5

35

3

PROGRAMMEREN VOOR CIRCULARITEIT

1. de placemakers: de Ceuvel 2. de paradijsvogels: Schoonschip 3. de kolonisten: Zelfbouw 4. de uitrollers: Cityplot

De bouwcrisis in Amsterdam is voorbij. In Parijs zijn de klimaatdoelstellingen voor de komende decennia vastgesteld, die een grote impact op de ontwikkeling van Nederland zullen gaan hebben (SMIT, 2015). Over vijf jaar, in 2020, is het bouwbesluit dusdanig aangescherpt dat alle nieuwbouw energieneutraal moet zijn (Rijksoverheid, 2012). Buiksloterham gaat verder, en bevindt zich op dit moment in de overgang van een pioniersfase naar een nieuwe fase waarin de omvorming naar een ‘normaal’ stadsdeel plaatsvindt. Enkele interessante projecten vormen de voorhoede van wat de circulaire stad gaat zijn. Hier zijn de ambitieniveaus intrinsiek hoog: de projecten waren niet van de grond gekomen met een traditionele ontwikkelingsmethode. Door zich te onderscheiden op circulariteit en flexibiliteit, werd realisatie mogelijk.

Deze gebieden zijn kenmerkend voor Buiksloterham omdat ze een typische mix van eigen initiatief en facilitatie van de gemeente zijn. Het zijn voorlopers op diverse schaalniveaus, van enkele tot honderden eenheden per ontwikkeling.

Interessant is ook het placemaking karakter van de gekozen ontwikkelingen. Vooral de Ceuvel, die ondanks een tijdelijk karakter blijvend effect heeft omdat deze ontwikkeling Buiksloterham op de ‘mental map’ van veel Amsterdammers heeft gezet.

Bij de case studies kijken we naar twee zaken: hoe werkt het en waarom werkt het? Het hoe gaat over de fysieke en technische toepassingen om tot uitwisseling van stromen te komen. Wat is het metabolisme van deze ontwikkelingen? Zijn ze centraal of We onderzoeken vier ontwikkelingen in de transformatie van decentraal georganiseerd, en hoe verhouden ze zich tot grotere Buiksloterham die als gemene deler hebben dat duurzaamheid stedelijke stofstromen? En wat zijn de ruimtelijke condities die hoog in het vaandel staat, maar die verder flink van elkaar hier het resultaat van zijn verschillen. Vier nieuwe stukjes stad die ieder op hun eigen manier pioniers zijn, en een voorbeeld voor toekomstige Tegelijkertijd wordt gezocht naar welke factoren in de loop ontwikkelingen. Bovendien hebben ze ieder op een eigen van de tijd hebben bijgedragen aan het al dan niet succesvol manier invloed op elkaar en op de stedelijke ontwikkeling van ontwikkelen van de gebieden. Wat waren sleutelmomenten en –partijen? Wat voor typen eigendommen leiden tot welke typen Amsterdam als geheel. circulariteit?

36

SMIT, P. H. (2015). Wat houdt klimaatakkoord in voor Nederland? Vijf vragen. Volkskrant 14 december 2015 Rijksoverheid (2012). Bouwbesluit 2012 - energiezuinigheid van nieuwe woningen.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

uitrollers

kolonisten

placemakers

paradijsvogels

1. CEUVEL 3. ZELFBOUW

2. SCHOONSCHIP 4. CITYPLOT

37

DE PLACEMAKERS DE CEUVEL

38

Beeld: DELVA Landscape Architects

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Facts

Team

Oppervlakte - 0,45 ha Woningen - 0, ca 25 bedrijven in 16 woonboten BVO - ca 1300 m2

DELVA Landscape Architects: Ontwerp en implementatie van reinigende tuin, projectontwikkeling

FSI/totaal - 0,5

Metabolic: Concept ontwikkeling, implementa-

Bedrijven - ca 25 bedrijven in 16 woonboten Functies - 0 m2 (cafe, studio, creatieve werkruimte, werkplaats, vergaderzaal) Budget - 540 000 euro (buitenruimte + gebouwen) + manuren Eigenaar - Vereniging de Ceuvel Bezoekers - > 30 000 per jaar

tie en onderzoek van het duurzaamheidsplan Space&matter: Ontwerp architectuur en stedenbouw, projectontwikkeling Smeelearchitecture: PO en community Jeroen Apers architect: PO en financiën Waterloft: Financieel advies Wouter Valkenier: Café de Ceuvel

De Ceuvel is een duurzame broedplaats voor creatieve en sociale ondernemers. Het is het terrein van een voormalige scheepswerf.

In 2012 diende een groep architecten het winnende plan in voor de Ceuvel-prijsvraag van de gemeente Amsterdam. Ze kregen het land voor 10 jaar te leen. Nu is het een bruisende gemeenschap van ondernemers en kunstenaars die hun kantoor hebben in Amsterdam’s eerste circulaire kantoorpark.

Door het hergebruik van woonboten, de bodemreiniging met planten en de toepassing van geïntegreerde duurzame technieken is de ontwikkeling op de Ceuvel een voorbeeld van een geslaagd huwelijk tussen creativiteit en duurzame circulaire stedelijke ontwikkeling. Door het recyclen van materialen en de samenwerking met vele gepassioneerde ondernemers en vrijwilligers hebben we het concept van De Ceuvel tot leven gebracht.

Systeem De Ceuvel is ontworpen als een Cleantech Playground: een proeftuin voor schone technologieën in de gebouwde omgeving.

Het is testlocatie hoe we steden kunnen transformeren van grootschalige afvalproducenten tot duurzame ‘metabolische steden’ met een circulaire economie. De vervuilde grond op De Ceuvel wordt gezuiverd middels de techniek van phytoremediatie, waarin planten worden gebruikt om de grond te zuiveren. Een geselecteerde combinatie van planten wordt gebruikt voor het stabiliseren, afbreken en het onttrekken van verontreinigende stoffen. Na tien jaar wordt het terrein schoner terug gegeven aan de gemeente Amsterdam dan dat het is ontvangen. De bijzondere combinatie van planten laat een nieuwe laag in het landschap zien, die eerder verborgen bleef. Deze alternatieve benadering op vervuiling transformeert de negatieve geschiedenis van de locatie naar een positief perspectief, een rijk en levendig zuiverend terrein. Op deze manier wordt gewerkt aan duurzame innovatie in de gebouwde omgeving en het versnellen van de transitie naar circulaire steden.

De technische elementen van het systeem op de Ceuvel zijn o.a.: • Duurzaam verwarmingsysteem op basis van een lucht-lucht warmtepomp en in sommige gevallen infrarood panelen, in combinatie met warmteterugwin ventilatie • PV op daken genereert duurzame elektriciteit • Alle boten hebben een individuele helofytenfilter die het grijswater uit de keukens zuivert • Alle boten hebben een individueel droog-compost toilet • De compost wordt gecomposteerd

centraal

ingezameld

en

na-

• Het Cafe heeft urinoirs van waaruit de urine apart kan worden ingezameld • Er is een voedselproductiekas, aquaponicssystemen

uitgerust

met

Ontwerpprincipes infrastructuur De Ceuvel is volgens een aantal ontwerpprincipes ontworpen, • Tijdelijke benutting van vervuilde grond vanuit de verschillende disciplines in het ontwerpteam: Het ruimtelijk concept voorziet boten in een zee van groen.

Eén slingerende vlonder verbindt alles. Doordat dit vlonderpad • Hoge duurzaamheidsambities die vanaf het begin bij het steeds richting het water en dan weer terug beweegt, ontstaat herontwerpen van de boten in acht zijn genomen een afwisseling in route tussen het besloten binnengebied en uitgebreide zichten op het water. De oriëntatie van de boten en • Geschikt voor DIY (do-it-yourself)-bouw en onderhoud: hun ramen is dusdanig dat het water steeds door de boten heen bouwen en onderhouden met de community gezien kan worden.

• Tijdelijke infrastructuur: geen fundering, geen ondergrondse • Hergebruik van restmaterialen

39

Ambities

Ontwikkel en ontwerpproces

Doelgroep

Voor de Ceuvel is bij aanvang van de De Ceuvel is in verschillende fasen bouw een ambitieuze set duurzame ontwikkeld. De initiatiefnemers zijn ambities geformuleerd. tevens de ontwerpers van het plan. Deze zijn stuk voor stuk verantwoordelijk, • 100% duurzame warmte en samen met de leden van Vereniging warmwatervoorziening de Ceuvel, voor het succes van de ontwikkeling.

Alle initiatiefnemers • 100% duurzame elektriciteit hebben hun eigen unieke en complementaire ideeën ingebracht om • 100% afvalwater en organische de visie van het project te ontwikkelen afvalverwerking en deze succesvol tot bloei te brengen.

De initiatiefnemers van het plan hebben • 100% eigen watervoorziening direct bij de tender een groep creatieve • 60-80% nutriententerugwinning uit bedrijven verzameld die zich op het terrein van de voormalige scheepswerf afvalwater wilde gaan vestigen en de plannen mee • 10-30% lokale voedselproductie wilde gaan uitvoeren. Vanuit deze groep is Vereniging De Ceuvel opgezet. De • Meten en monitoren van materiaal- ontwikkelende partijen hebben in de en energiestromen periode van januari 2013 tot en met juni 2014 vrijwel wekelijks in het bouwteam • 50-70% vermindering van overleg de verbouw van elk van de energievraag ten opzichte van woonboten en het ontwerp van het standaard bedrijfsruimten stedenbouwkundig, infrastructurele en landschapsplan ontwikkeld.

Epilobium angustifolium Wilgenroosje

Typha latifolia Grote Lisdodde

Digitalis purpurea Vingerhoedskruid

Achillea millefolium Duizendblad

Salix nigra Zwarte wilg

Bij de Ceuvel zijn drie groepen mensen betrokken: de ondernemers, de vrijwilligers en losse bezoekers. De groep bezoekers is erg breed, maar waar de drie betrokken groepen overlappen is wel in creativiteit, leeftijd, betrokkenheid bij duurzame ontwikkeling. Een groot deel van de doelgroep valt onder wat je de ‘hipstercultuur’ zou kunnen noemen.

Lolium perenne Raaigras

Bodemzuiverende beplanting zorgt voor een bloemenzee op de Ceuvel - DELVA Landscape Architects 40

Agrostis capillaris Struisgras

Festuca arundinacea Rietzwenkgras

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

BODEM Voedselproductie Nutrienten Bodemvervuiling Biopiles Fytoremediatie dmv schimmels Fytoremediatie Biodiversiteit WATER Watervervuiling Waterzuivering Kraanwater Zoet water Grijs water Zwart water BOUWEN

C

Warmte uitwisseling Electriciteit Bio-urinoir Hergebruikt bouwmateriaal

wc

Toilet

O2

Biovergister Composteerder Tuinafval

OVERIG Zuurstof Stadslandbouw Bijen houden

10

m

10 m

O2

10

m

41

-

1990

1995

Gemeente schrijft prijsvraag uit, gewonnen door Space&Matter en Marjolein Smeele

50 000

Investeringsbesluit BSH

Scheepswerf “De Ceuvel-Volharding” sluit de deuren

100 000

0

2000

2005

2004

2010

Blackfield

Sme DEL W

Bron grafiek: Rijksoverheid, Rijksbegroting 2009

Ontwikkelingen door de tijd

42

Een belangrijke rol in de exploitatie van de Ceuvel wordt gespeeld door het bestuur van de Vereniging, die gaande weg het project is opgericht. In een verenigingsvorm is de ledenvergadering het hoogste orgaan en is afstemming met de overige leden, lees medegebruikers van het terrein, een belangrijke factor.

Binnen de Vereniging zijn verschillende commissies actief die op deelgebieden actief zijn, zoals een evenementen commissie, een onderhoudscommissie, Community een landschapsbeheer commissie en De leden van de Vereniging de in oprichting is bijvoorbeeld ook een Ceuvel, grotendeels bestaande uit de broodfonds als sociaal vangnet voor de ontwikkelende partijen en de huurders leden. van de verbouwde woonboten, vormen het hart van de community.

Daarnaast ulatie) zon (cum e) is een brede groep vanbioma professionals ssa (cumulati en vrijwilligers dagelijkswinde bij nergie de Ceuvel betrokken. Zo organiseren verschillende partijen op de Ceuvel professionele 1995 2005 workshops op het gebied van 2000 cultuur, organisatieontwikkeling, ontwerp en duurzaamheid. Tevens worden er regelmatig vrijwilligersdagen gehouden waar een groep van 50-100 mensen actief komt bijdragen aan het onderhoud en beheer van de Ceuvel.

Oprichting vereniging Schoonschip

Uit het bouwteam heeft zich een bestuur van de Vereniging gevormd, die het project heeft aangestuurd. Na het verzamelen van de tweedehands boten kreeg iedere bedrijf een boot toebedeeld, welke ze zelf konden gaan opknappen.

Duurzaamheidsbureau Metabolic organiseerde workshops om gezamenlijk 1990 zelf de schone technologieën te bouwen die op de boten zijn geïnstalleerd, zoals het biofiltersysteem en warmte-terugwininstallaties. Met het organiseren van deze workshops werd niet alleen geld bespaard op de installaties, maar kregen alle gebruikers ook kennis van de gebruikte technologieën. Bovendien

Exploitatie/Eigenaarsschap

GEWOONBOOT

Bouw

ontstond door het gezamenlijk bouwen al een levendige community, voordat er überhaupt een boot op de kant stond en in gebruik was genomen. Naast de vrijwillige input van alle toekomstige huurders heeft het bestuur ook professionele krachten ingehuurd om o.a. de boten te vervoeren, op het land te takelen, ingrijpende renovaties uit te voeren (vervangen daken e.d.) en elektriciteits- en water infrastructuur aan te leggen.

Investeringsbesluit BSH

Nadat scheepswerf ‘de Ceuvel – Volharding’ in de jaren ’90 haar deuren sloot kwam dit terrein, aan drie kanten omgeven door water, braak te liggen.

Door de werkzaamheden op het terrein is de bodem zwaar vervuild geraakt. De gemeente had geen budget meer om het gebied te zuiveren en schreef in 2012 een wedstrijd uit voor de ontwikkeling van het gebied tot creatieve broedplaats. In de zomer van 2014 opende de Ceuvel haar deuren.

2010

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Oprichting vereniging De Ceuvel

saneringen

2010

Biogasboot

nader onderzoek

Aanleg drijvende tuinen Oplevering Kas

oriënterend onderzoek

Café de Ceuvel opent

DELVA LA en Metabolic betrokken bij de Ceuvel

Gemeente schrijft prijsvraag uit, gewonnen door Space&Matter en Marjolein Smeele

historisch onderzoek

2015

2020

Bodemzuiverend park

Creatieve hotspot

Smeelearchitecture Space&matter DELVA Landscape Architects Jeroen Apers architect Waterloft Metabolic Wouter Valkenier

2025

2035

Boten vertrekken naar nieuwe locatie

BOUW SCHOONSCHIP

• Monitoring- en meetsysteem: in 2016 zal het monitoringssysteem worden • Energie: momenteel is een geschatte aangesloten waarmee de verschillende 70% van het terrein voorzien van energie- en materiaalstromen nog duurzame energie. nauwkeuriger in kaart gebracht kunnen worden.

• Materialen: afval wordt gescheiden ingezameld. In 2016 zal van het organische afval op de Ceuvel biogas en digestaat worden geproduceerd, Specifieke Conclusies waarop gekookt kan worden.

• Het project is continue in ontwikkeling en daarmee wordt de organische • Afvalwater: 70-80% van de ontwikkelstijl voortgezet nutriënten uit het afvalwater worden teruggewonnen.

Het grootste • Het project heeft in binnen- en gedeelde wordt in de vorm van buitenland bekendheid verworven compost verzameld wat in na 2 jaar en dient als inspiratiebron voor veilig is voor gebruik als meststof. Een vele andere locaties, waaronder deel van de compost wordt dan lokaal Buiksloterham weer ingezet in de kas voor onderzoek naar experimentele voedselproductie. • Zonder de inzet van tientallen Uit de urine inzameling van het Cafe vrijwilligers en ontwikkelaars zou het kan struviet worden teruggewonnen. project niet tot stand zijn gekomen Deze terugwinning is niet • De duurzaamheidsambities zijn voor geautomatiseerd en blijft dus enkel 2010 2015 2020 een groot deel behaald of op weg om voor onderzoeksdoeleinden. behaald te worden.

• Drinkwater: De Ceuvel behaalt de drinkwaterdoelen niet; al het drinkwater komt uit de wateraansluiting vanwege belemmeringen met wet- en regelgeving.

2011 - Oplevering Stijgereiland IJburg

Oprichting vereniging Schoonschip

GEWOONBOOT

Prestaties

2025

2035

43

DE PARADIJSVOGELS SCHOONSCHIP

44

Beeld: Space & Matter / Schoonschip

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Facts

Team

Oppervlakte - 0,85 ha Woningen - 46 woningen in 30 boten BVO - ca 6300 m2

Stichting Schoonschip space&matter architects Waterloft

FSI/totaal - 0,5

Metabolic

Bedrijven - geen Functies - 0 m2 (cafe, studio, creatieve werkruimte, werkplaats, vergaderzaal) Budget - 2 800 000 euro voor de buitenruimte plus 110 000 - 450 000 per woning Eigenaar - CPO Schoonschip, individuele boten in eigendom particuliere huisbeziters. Enkele boten worden door de stichting geëxploiteerd.

Schoonschip wordt een drijvende circulaire woonwijk met 30 woonboten (46 huishoudens) in Amsterdam Noord. Clusters van 5-6 woonboten worden gebouwd rondom 5 pieren. Tussen de pieren komen gemeenschappelijke gebieden met onder tuinen en recreatieve ruimtes. De wijk zal plaats bieden aan een groep burgers met een diversiteit aan inkomens, maar met gedeelde waarden. De toekomstige bewoners hechten veel waarde aan een duurzame leefomgeving en worden verbonden door een sterk gemeenschapsgevoel. Ze zullen dan ook gemeenschappelijk bepalen hoe ze de voedselproductie op het terrein gaan beheren en collectief investeren in aanvullende infrastructuur.

Systeem De bewoners van Schoonschip gaan water en energie opvangen en opslaan voor eigen gebruik, organisch afval lokaal verwerken tot nutriënten en een omgeving scheppen die zowel de lokale biodiversiteit beschermt, als de gezondheid en het welzijn van de bewoners. Met dit beeld voor ogen vindt het ontwerpproces van Schoonschip plaats op basis van een allesomvattend duurzaamheidsplan; dit plan wil op negen terreinen doelen bereiken: door middel van een combinatie van slim ontwerpen en innoveren, op zowel technologisch als financieel gebied.

ke mix van technologieën worden geselecteerd die, gegeven de specifiek context van elk huis (samenstelling huishouden, wensen, oriëntatie, bouwvolume etc), leidt tot de prestaties die voor elk van de doelen zijn voorgeschreven. Verschillende vernieuwende experimenten zullen hoogstwaarschijnlijk worden uitgevoerd bij Schoonschip, waaronder decentrale afvalwaterverwerking in een bioraffinaderij, een slim gelijkspanningsnet, en toepassing van innovatieve circulaire bouwmaterialen.

Voor elk van de huishoudens zal een unieOntwerpprincipes Schoonschip is een CPO ontwikkeling; • Synergiën: zodra de vraag naar energie en andere stromen maximaal vanaf het begin een proces waar de toeverminderd zijn is de volgende stap komstige bewoners nauw bij betrokken om lokale mogelijkheden aan te wijzen zijn. De duurzaamheidsprestaties worden die een oplossing kunnen bieden. voornamelijk bepaald door de ontwerpprincipes in stedenbouwkundig, archi- • Leveren: de resterende vraag wordt tectonisch en technisch ontwerp. Bij onze vervolgens duurzaam, schone, keuze om een duurzaam overkoepelend gerecyclede of hernieuwbare bronnen plan te ontwikkelen voor Schoonschip ingevuld. baseren wij ons op de volgende overwe• Organiseren & managen: tot slot gingen, in onderstaande volgorde: is het van belang om de energie en materiaalstromen optimaal te • Verminderen: het niet gebruiken van managen. energie en grondstoffen is efficiënter en het verminderen van impact is een eerste prioriteit.

45

Ambities

Ontwikkel en ontwerpproces

Doelgroep

•

Schoonschip is een CPO ontwikkeling waarbij Stichting Schoonschip door de toekomstige huiseigenaren de ontwikkeling coördineert. Waterloft, space&matter en Metabolic zijn adviseurs in het project.

De doelgroep voor Schoonschip bestaat uit bewuste welvarende mensen. Het zijn niet de pioniers van duurzaamheid, maar gezinnen die het zich kunnen veroorloven duurzaam en comfortabel te leven. In het persbericht dat Schoonschip uit liet gaan tijdens de start van het project werd dan ook gepocht met de bekende Nederlanders die al een optie op één van de boten hadden genomen.

•

•

• • •

•

•

•

46

100% energieneutraal met een volledige duurzame energievoorziening materiaalgebruik met weinig impact en circulair, in zowel de constructiefase van de wijk als de gebruiksfase lokaal zelfvoorzienend voor alle waterbehoefte behalve drinkwater (meer dan 70% zelfvoorzienend) Gunstige impact op bestaande ecosystemen Lokale voedselproductie en gemeenschappelijke duurzame inkoop Optimaal gebruik van slimme systemen (data verzamelen en delen) voor verbeterde efficiëntie Esthetisch aangename, gezonde, energie-efficiënte en comfortabele plek, die alle doelstellingen behaalt zonder in te leveren op e fundamentele kwaliteit van het leven Een hechte gemeenschap die betrokken is bij het ontwerp, de bouw en het onderhoud van de wijk Een model dat financieel te realiseren en herhaalbaar is.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

C

BODEM

C

Voedselproductie

C

Nutrienten Bodemvervuiling Biopiles Fytoremediatie dmv schimmels

C

Fytoremediatie Biodiversiteit WATER Watervervuiling Waterzuivering Kraanwater Zoet water Grijs water Zwart water BOUWEN

C

Warmte uitwisseling Electriciteit

O2

Bio-urinoir Hergebruikt bouwmateriaal wc

O2

Toilet

O2

Biovergister Composteerder Tuinafval

O2 OVERIG

m

20

Stadslandbouw

20 m

Zuurstof m

20

O2

Bijen houden

47

1990

1995

2000

2005

Oprichting vereniging Schoonschip

GEWOONBOOT

Investeringsbesluit BSH

ulatie) zon (cum mulatie) biomassa (cu windenergie

2010

Bron: CBS

De bouw van Schoonschip zal in de zomer van 2016 starten en over een periode van 3 jaar gefaseerd worden. Hierbij zal zo veel mogelijk worden getracht de impact tijdens de bouwfase ook te reduceren, door bijvoorbeeld pre-fab te bouwmethoden te kiezen (minder afval) en het gebruik van duurzame energie tijdens de bouwfase.

Bij Schoonschip is vanaf het eerste idee van het project in 2009 een actieve community van toekomstige bewoners en huiseigenaren betrokken. Door de jaren heen zijn er vele groepsbijeenkomsten georganiseerd op verschillende inspirerende plekken zoals de geWoonboot.

Deze bijeenkomsten waren bedoeld om informatie te verstrekken en een hechte groep te vormen. Door de jaren heen veranderde de samenstelling van de groep, maar de interesse bleef groeien.

Schoonschip krijgt nog bijna wekelijks aanmeldingen van mensen die zich bij Schoonschip aan 2005 willen sluiten. In 2012 heeft de Schoonschipgemeenschap een duurzaamheidsmanifest ondertekend, met de bevestiging van de wens van alle betrokkenen om duurzaam te leven. In de huidige plannen zit ook een gemeenschappelijk ruimte waar de community activiteiten kan organiseren. Tevens worden er verschillende diensten opgezet om producten en diensten te delen en gezamenlijk in te kopen (zoals voedsel en elektrisch vervoer).

Het initiatief voor Schoonschip op deze locatie ontstond door de duurzame â&#x20AC;&#x2DC;Gewoonbootâ&#x20AC;&#x2122; bij de NDSM-werf, waarbij circulariteit en waterwonen werde ge1990 combindeerd.

Het nooit voltooide Johan van Hasseltkanaal - Bron: http://www. rodi.nl/nieuws/225960-naar-het-noord-van-nuhet-eerste-planvoor-de-overkant-van-het-ij#lightbox/0/

48

1995

2000

Betonwarenfabriek sluit haar deuren

Het Johan van Hasseltkanaal is een nooit voltooid kanaal dat een brugverbinding tussen Amsterdam en Amsterdam-Noord mogelijk had moeten maken.

Om deze reden heeft het water, dat altijd heeft gefunctioneerd als insteekhaven, een flinke overmaat, een overmaat die nu ingezet wordt voor stedelijke woon- en recreatie ontwikkelingen.

Gedeeltelijke demping Papaverkanaal

Community

Investeringsbesluit BSH

Bouw

Gerecyclede woning 2012 architects (superuse studios) te Enschede

Tijdslijn

2010

BOUW SCHOONSCHIP

2011 - Oplevering Stijgereiland IJburg

Oprichting vereniging Schoonschip

GEWOONBOOT

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

2010

2015

Exploitatie/beheer/eigenaarschap BOSRANKSTRAAT (kavel 5)

2020

2025

2035

2025

2035

Specifieke conclusies

sti jgi ng gr on dp rijs

80 %

Oplelevering eerste woning

Gemeentelijke ambitie: 25% nieuwbouw wordt zelfbouw

• Schoonschip wordt een toonaangeHet eigenaarschap vanKLAPROZENWEG de individuele Fase 2 (kavel 3) vende circulaire ontwikkeling in Amwoningen zal bij elk van de huiseigenaKLAPROZENWEG Fase 3 (kavel 3) sterdam Noord, ontwikkeld volgens 9 ren liggen. Het beheer van de gemeencirculaire prestatiedoelen schappelijke infrastructuur en faciliteiten zal in de handen liggen van de Stichting • Het ontwikkelproces heeft op verschillende momenten en vanwege Schoonschip of een nog op te richten coverschillende redenen vertraging öperatief. opgelopen. Tussen planvorming en bouw zit tenminste 6 jaar • Een zeer betrokken community vormt vanaf het begin af aan de drijvende kracht bij dit ambitieuze project • De brede prestatienormen zijn inte2010 2015 2020 in de bouwenvegraal opgenomen loppe. Hierdoor gaan bewoners bij voorbaat akkoord met de toepassing van duurzame technieken, niet alleen waar het gaat om energie- en materiaalgebruik van de woning, maar bijvoorbeeld ook voor watergebruik en biomassa.

Eerste kavels kavel 3 in de verkoop

Betonwarenfabriek sluit haar deuren

Gedeeltelijke demping Papaverkanaal

KLAPROZENWEG Fase 1 (kavel 3)

49

DE KOLONISTEN ZELFBOUW KLAPROZENWEG

50

Beeld: DELVA Landscape Architects

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Facts

Team

Oppervlakte - 2,3 ha Woningen - max 132 (ca 66 kavels)

Individuele ontwikkelingen

BVO - max 15 840 (240m2/kavel) FSI/kavel - 2 a 3 FSI/totaal - 0,5 Bedrijven - 20-50% BVO Functies - 0 m2 Budget - ca 2000 euro/m2 bvo (+ manuren) Eigenaar - bewoners/ontwikkelaars

Onlangs uitte de gemeente de ambitie om 20% van haar nieuwbouw als particulier initiatief te ontwikkelen, bijvoorbeeld via zelfbouw of CPO’s. Het perceel aan de Klaprozenweg is het grootste kavel in Buiksloterham dat geheel voor individuele zelfbouw bestemd is. Zelfbouw is hiermee niet meer voorbehouden aan landelijke en subrbane wijken, zij is een serieuze speler geworden in hoogstedelijke ontwikkelingen. Per kavel mag de eigenaar twee woningen bouwen, en er moet een flink deel gebruikt worden voor ‘bedrijven’ (niet zijnde kantoren). De dichtheid van het gebied is daarmee vergelijkbaar met oude stadswijken in Amsterdam.

Via een ‘keuzekaart circulair bouwen’, gekoppeld aan subsidies, stimuleert de gemeente duurzaam bouwen, de bouwers hebben grote vrijheid in de te kiezen duurzame toepassingen. De gemeente tendert ook op duurzame kwaliteit, maar zij heeft verder geen harde instrumenten om circulariteit voor elkaar te krijgen.

Ruimtelijke principes

Circulaire principes

Een eenvoudig grid met rug- aan rug verkaveling met een ontsluiting in het midden. De bouwenveloppe voorziet steeds een hoger volume aan de straatzijde, een tuin of laag volume in het midden en een middelhoog volume aan de binnenstraatkant. Dit maakt een hoge dichtheid mogelijk, er ontstaat een een FSI van 2 a 3 op de kavel. Ook de uitgeefbaarheid is erg hoog.

Doordat iedere woning individueel gebouwd is, kunnen mensen zelf bepalen welke circulaire toepassingen gebruikt worden.

Dit resulteert in een divers en daardoor veerkrachtig gebied. Het is wel ieder voor zich, zonder al teveel uitwisseling van materialen, energie, etc. Ook kiezen enkele eigenaars ervoor niet aan te sluiten op het warmtenet, maar zelf warmte op Er komt een klein park aan de waterzijde te wekken. Sommige woningen bestaan dat samen met de bewoners is ontwor- uit gerecycled materiaal. De belangrijkste pen. circulaire principes zitten op gebouwniveau.

51

Ambities

Ontwikkel en ontwerpproces

De circulaire ambities die de gemeente Het proces begint met de uitgave van aangeeft zijn gekoppeld aan vijf thema’s: kavels. Door een set van voorwaarden (kosten, tijd, maar ook gemeentelijke voorwaarden) wordt de groep kandidaten - Energieneutraal Bouwen - Grondstoffen en materialen steeds kleiner.

- Bouwproces Doordat iedere kavel apart ontwikkeld - Klimaatadaptatie - Duurzame mobiliteit wordt, heeft iedere bouwer een eigen schema. Gemiddeld duurt het ontwikkelVia een formulier dienen de zelfbouw- en ontwerpproces anderhalf jaar. Eén jaar ers aan te geven welke maatregelen zij voorbereiding en een half jaar ontwerpen. toepassen. De duurzame ambities zitten op woningniveau, behalve waar het gaat De onderlinge verschillen zijn ook hier echter groot. Iedereen heeft een ander over duurzame mobiliteit. budget. De timing verschilt ook sterk, Omdat deze ambities niet verplicht zijn, waardoor mensen naast en na elkaar verschilt het ambitieniveau per woning bouwen. In verschillende snelheden. flink. Veel bewoners hebben ideeen over Mensen die later starten, leren van de duurzaamheid, die vaak voortkomen uit eerste pioniers. een persoonlijke wens. De manier waarop verschilt enorm per woning. “Bij tien woningen wordt de zon op twintig manieren gebruikt”.

52

Doelgroep Het type bouwers/bewoners wordt gekenmerkt door een soort autonomie.

De eerste zelfbouwers zijn vaak oude krakers of woonboot bewoners. Mensen die hun droom bouwen en hierin vrij zelfstandig werken. De keuzes die gemaakt worden zijn sterk gebaseerd op eigen ideeen, dromen en ervaringen.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

C

C

BODEM

C

Voedselproductie Nutrienten Bodemvervuiling Biopiles Fytoremediatie dmv schimmels Fytoremediatie Biodiversiteit WATER Watervervuiling Waterzuivering Kraanwater Zoet water Grijs water Zwart water BOUWEN

C

Warmte uitwisseling Electriciteit Bio-urinoir Hergebruikt bouwmateriaal

C

Biovergister

C

Composteerder

C

Tuinafval

OVERIG O2

C

Toilet

C C

Zuurstof Stadslandbouw

C

20

m

20 m

wc

20

m

Bijen houden 53

1995

2000

Betonwarenfabriek sluit haar deuren

Gedeeltelijke demping Papaverkanaal

Investeringsbesluit BSH

Gerecyclede woning 2012 architects (superuse studios) te Enschede

1990

2005

2010

Ontwikkelingen door de tijd

Bouw

Community

“Kavel 3” is het voormalige terrein van een betonwarenfabriek. Omdat de ridderspoorweg werd aangelegd, werd een deel van het Papaverkanaal gedempt zodat de fabriek hier kon blijven slaan.

Slechts enkele jaren later, rond 2009, sloot zij haar deuren en kreeg het terrein een woonbestemming.

De bouw duurt per woning circa 1,5 jaar.

Maar de woningen zijn niet snel ‘af’.

Mensen trekken vaak al in de woning voordat het geheel afgerond is en klussen dan nog jaren door. Sommige wonen in een caravan op het erf. Anderen bouwen eerst 100m2, trekken er in en bouwen dan de rest.

Voor aanvang van de bouw zijn de zelfbouwers druk met de voorbereidingen en is er veel onderling contact. Er worden gezamenlijk afspraken gemaakt bijvoorbeeld met betrekking tot het slaan van heipalen en andere zaken die slim ter hand genomen kunnen worden.

Zelfbouw is jarenlang het domein geweest van landelijke gemeentes die kavels verkopen.8000 Sinds enige jaren zetten grote steden meer en meer in op zelfbouw, waarbij als eerste werd geëxperimenteerd in IJburg en Zeeburg.

6000 Zelfbouw kwam in het vizier van de gemeente tijdens de credietcrisis, en er werd besloten dat 25% van alle nieuw te 4000 bouwen kavels zelfbouw moeten worden.

Het bouwproces is vaak chaotisch. Omdat iedereen op een ander moment begint, en omdat de meeste bouwers geen vergelijkbare ervaring hebben. Ook zijn veel bouwers slecht op de hoogte van Woningbouwproductie Amsterdam de regelgeving, waardoor er vaak dingen aangepast moeten worden tijdens het bouwproces. Ook wordt tijdens de bouw vaak nog besloten zaken te wijzigen.

1990

54

1995

2000

De verwachting is dat wanneer de meeste bewoners klaar zijn met klussen, er nieuwe samenwerkingen zullen ontstaan om de wijk te verbeteren. Bijvoorbeeld het verbeteren van het tijdelijk ingerichte park of het organiseren van buurtinitiatieven.

Investeringsbesluit BSH

2000

Tijdens de bouw zijn mensen erg met zichzelf bezig. In tegenstelling tot het ontwikkel- en ontwerpproces, is het nu meer ieder voor zich. Dit komt omdat het combineren van een woning bouwen en het verdere dagelijkse leven (werk, gezin) erg veeleisend is.

2005

Crisis woningmarkt

Bron: Rijksoverheid, Rijksbegroting 2009

2010

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

BOSRANKSTRAAT (kavel 5) KLAPROZENWEG Fase 1 (kavel 3)

sti jgi ng gr on dp rijs

2015

Prestaties Gezien het feit dat vrijwel niemand nog woont op de zelfbouwkavels en er nog geen coherent monitoringsplan is, is het lastig om de specifieke duurzaamheidsprestaties te beschouwen. Duidelijk is wel dat door het brede spectrum van bouwmethoden, materialen en technologie dat gebruikt wordt, niet overal de meest hoge circulaire prestatie kan worden bereikt.

2020

Start bouw

Biovergister

Amsterdam Air Products sluit de deuren

Amsterdam rainproof

Puccini methode

2035

2025

2035

De zelfbouwers zijn erg gefocust op hun eigen woning. De gemeente heeft na de tendercriteria het idee haar duurzame ambities te hebben gehaald. Hierdoor wordt er weinig nagedacht over een circulaire inrichting van de openbare ruimte. Tijdens het bouwproces is de openbare ruimte vooral opslagruimte.

Wel lopen er initiatieven voor de openbare ruimte, in de toekomst zou hier dus nog meer kunnen gebeuren.

Specifieke conclusies Door de vrije manier van ontwikkelen ontstaat een grote diversiteit aan toegepaste ideeĂŤn voor duurzaamheid.

Zelfbouwers zijn bereid meer risico te nemen en interessante nog niet algemeen gebruikte technieken toe te passen. Hierdoor ontstaat een breed spectrum aan toepassingen, waarvan sommige wellicht minder succesvol zijn maar andere juist de norm voor de toekomst worden. Dit levert in de zin van circulariteit een veerkrachtig type 2015 2010 stedelijkheid op.

2025

Oplevering laatste kavel Buiksloterham & Co

80 %

KLAPROZENWEG Fase 3 (kavel 3)

Oplelevering eerste woning

Gemeentelijke ambitie: 25% nieuwbouw wordt zelfbouw

Eerste kavels kavel 3 in de verkoop

Betonwarenfabriek sluit haar deuren

2010

Crisis woningmarkt

Gedeeltelijke demping Papaverkanaal

KLAPROZENWEG Fase 2 (kavel 3)

2020

55

DE UITROLLERS CITYPLOT BUIKSLOTERHAM

56

Beeld: Studioninedots / DELVA Landscape Architects

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Facts

Team

Oppervlakte - 2,8 ha Woningen - ca 500 BVO - ca 66000 m2

Studioninedots Delva Landscape Architects De Alliantie

FSI/totaal - ca 2,3

Waternet

Bedrijven - 10 000 m2 Functies - wonen, bedrijfsruimte, horeca Budget - ca 2 800 000 (openbare ruimte), prijs/m2 BVO n/a Ontwikkelaar De Alliantie

Cityplot Buiksloterham is een echte stadswijk. De diversiteit van gebouwen en functies en van bewoners en gebruikers is belangrijk voor het functioneren van de wijk op korte en op langere termijn.Hier staat sociale huur naast zelfbouw en koopappartementen, wonen naast werken, jong naast oud, water naast land, hoog naast laag, stedelijk naast dorps, stadsstraten naast intieme hofjes, woonhuis naast loods. De ontwikkelingen in dit gebied zijn adaptief van karakter om in te kunnen spelen op ontwikkelingen en veranderingen in de toekomst. Gebouwen kunnen transformeren en zijn waar mogelijk flexibel in indeling van oppervlakte en functie.

Het gebied wordt niet in één keer volgebouwd, maar bestaat uit ontwikkelingen van verschillende schaal en houdt ruimte voor toekomstige functies.

Ruimtelijke principes 3 plots met een diepte van ca. 90m ontsloten door een lus.

Elk plot bestaat uit een randbebwouing van 4-8 lagen en een binnengebied met grondgebonden woningen en werkgebouwen van 2-3 lagen. De hoeken worden geaccentueerd door 6-9 laagse bebouwing. De dichtheid is stedelijk met 2,3 FSI voor het geheel.

De plots worden kavelgewijs ontwikkeld met een divers programma van wonen en werken, sociale huur, bouwgroepen en zelfbouwers

Circulaire principes De kavelgewijze ontwikkeling leidt tot ambities van Buiksloterham. verschillende toepassingen van de circulaire ambities.

De diversiteit aan typologieën en functies versterkt de aanpasbaarheid en toekomstbestendigheid van de wijk.

De openbare ruimte wordt gekenmerkt door de ambitie om het gebied rainproof te maken. Door centraal te parkeren is de wijk autoluw en wordt kavelgewijze ontwikkeling mogelijk gemaakt.

Het hele gebied wordt ontwikkeld door de woningbouwcoöperatie ‘de Alliantie’.

De Alliantie is stakeholder en mede opdrachtgever van het manifest ‘Circulair Buiksloterham’ en omarmt de circulaire

57

Ambities

Ontwikkel en ontwerpproces

De ambities en maatregelen die worden In juni 2013 gaf de woningbouwcooperatie genomen bij de kavels van de Alliantie ‘De Alliantie’ opdracht voor het ontwerp zijn bekend: van een stedenbouwkundig plan voor het voormalige Airproducts- en Gebouwen worden energiezuinig Nedcoatterrein in Buiksloterham aan gebouwd en daken worden gebruikt voor Studioninedots. Na het schetsontwerp pv-panelen en/of als groendak. werd DELVA Landscape Architects bij het Het regenwater wordt ontkoppeld stedenbouwkundig plan betrokken. van het riool. Het streven is om een Uitgangspunt voor de opdrachtgever gescheiden afvalwatersysteem aan te was een plan op basis van het leggen, waarbij een biovergister het stedenbouwkundige principe ‘Cityplot’. organisch afval lokaal verwerkt.

Voor de CPO en zelfbouwkavels moeten kopers eerst door een selectieprocedure, waarin zij moeten omschrijven welke doelen zij met betrekking tot duurzaamheid, werken en sociaal willen realiseren. Er is geen verplichting om bepalde circulaire doelstellingen te halen, alleen een stimulans door de motivatie bij het inschrijven op de kavel.

58

Doelgroep De opzet van de wijk zonder definitief eindbeeld en met duurzame ambities zal een urbaan, creatief type bewoner trekken. Wonen en werken in Cityplot Buiksloterham nodigt uit tot meer initiatief, betrokkenheid en samenwerking.

Gezamenlijke verantwoordelijkheid en initiatieven voor groen, hoven en pleinen, energiebeheer, parkeren en andere zaken in de wijk. Het uitdragen van deze identiteit leidt tot een doelgroep die zich hierdoor aangetrokken voelt. Naast deze gezamenlijke houding is de doelgroep zeer divers: van sociale huur bewoners, huurders, kopers tot zelfbouwers, van jong tot oud en van alleenstaand tot gezinnen.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

wc

BODEM

wc

Voedselproductie Nutrienten Bodemvervuiling Biopiles wc

Fytoremediatie dmv schimmels wc

Fytoremediatie Biodiversiteit

wc

WATER Watervervuiling Waterzuivering Kraanwater Zoet water Grijs water Zwart water BOUWEN

C

Warmte uitwisseling Electriciteit Bio-urinoir Hergebruikt bouwmateriaal

wc

Toilet Biovergister Composteerder Tuinafval

OVERIG Zuurstof

C

Stadslandbouw 20

Bijen houden

m

20 m

O2

20

m

59

Woningbouwproductie Amsterdam

Investeringsbesluit BSH

6000 4000 2000

1990

1995

Crisis woningmarkt

8000

2005

2000

Bron: Vestigingslocaties.nl, 2015. ‘Amsterdam: Woningbouwcrisis is voorbij’.

Ontwikkeling door de tijd

Bouw

Community

Het principe Cityplot is ontwikkeld als antwoord op de vraag naar meer flexibele vormen van stedenbouw in een hoge dichtheid. Bij cityplot zit de verkaveling zodanig in elkaar dat er een grote diversiteit aan bouwvormen kan groeien binnen een helder stramien.

Sinds mei 2014 worden de eerste gebouwen in opdracht van de Alliantie ontwikkelt, deels sociale huur woningen en een deels koopwoningen.

In 2015 begon de start verkoop van de eerste fase met zelfbouw- en marktkavels. Voor de toekomstige kaveleigenaar werd een stappenplan opgesteld. De kavels worden geloot.

Om toegelaten te worden tot de loting moeten de geïnteresseerden zowel aan financeringseisen voldoen als ook een goede motivatie op basis van de waarden ‘circulair, toekomstbestendig, ondernemend, betrokken en contrastrijk’ indienen.

De hofjes worden mandelig gebied. Ze worden aangelegd door de Alliantie en beheert door de bewoners.

Door in het begin van de ontwikkeling meet-ups te organiseren, is de Alliantie van plan om zowel sociale contacten als ook kennisuitwisseling op gebied van circulair bouwen te stimuleren.

Bij de toekomstige bewoners gaat het om een mix van (sociale) huurders, kopers en zelfbouwers van kavels in een hoog prijssegment.

Uit ervaring zijn zelfbouwers vaak betrokken bij hun leefomgeving en er wordt verwacht, dat zij actief willen participeren in bv de inrichting van de openbare ruimte.

De hofjes worden mandelig gebied. Ze worden aangelegd door de Alliantie en beheerd door de bewoners.

Het blijft afwachten in hoeverre het lukt om de sociale verschillen tussen de groepen te overbruggen.

Het terrein waar Cityplot Buiksloterham wordt gerealiseerd was in gebruik door Amsterdam Air Products, een producent van gasproducten. Een sociale woningstichting is de eigenaar, en het cityplot concept beantwoorde de vragen waar de Alliantie mee zat. Het concept past binnen de doelstellingen om een leefbare wijk te ontwikkelen.

In 2015 is begonnen met het bouwrijp maken van het terrein, en een groot deel van de kavels is al uitgegeven.

De bouw van zowel zelfbouwkavels als ook appartementencomplexen, parkeergarages etc. tijdens dezelfde bouwperiode is een complexe logistiek.

Om de werkzaamheden goed te laten verlopen wordt een bouwplaatsprotocol opgesteld. Daarnaast is er veel onderling overleg nodig en wordt een uitvoeringscoördinator aangesteld.

60

2010

2010

Prestaties

2015

Oplevering laatste kavel Buiksloterham & Co

Biovergister

Start bouw

Amsterdam Air Products sluit de deuren

Amsterdam rainproof

Puccini methode

Crisis woningmarkt

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

2020

2025

2035

Specifieke Conclusies

Het gebied is nog niet gerealiseerd. Toch • valt er al wat te zeggen over de prestaties, omdat de bouwplannen grotendeels vast liggen.

• Op gebied van energie wordt vooral ingezet op pv-panelen, led-verlichting en monitoring.

Op gebied van water zijn de ambities • hoog: regenwater wordt afgekoppelt van het riool en er wordt gestreefd naar een decentraal sanitatiesysteem.

Hierbij wordt het huishoudelijk afvalwater aangesloten aan een lokale biogascentrale, waar energie en • nutriënten worden teruggewonnnen.

Door centraal in parkeergarages te parkeren wordt mobiliteit verduurzaamd.

Er wordt een lagere parkeernorm gehanteerd, die bovendien tijdens de ontwikkeling kan worden bijgesteld aan de aanwezige vraag.

Op het gebied van materialen en afval zijn tot nu toe geen speciale maatregelen bekend.

De kavelgewijze ontwikkeling leidt tot meer flexibliteit en aanpasbaarhteid in de toekomst.

Met het hoge aandeel van zelfbouw en CPO-kavels en het bijhorende selectie beleid wordt het realiseren van circulaire doelstellingen gestimuleerd.

De ambities om het gebied rainproof te maken en de autos los te koppelen van de woningen en te parkeren in een centrale parkeergarage, zijn in vergelijking met andere woonwijken zeer hoog.

De circulaire ambitie wordt door de ontwikkelaar omarmt, maar er zijn echter geen verplichtingen.

61

PROGRAMMEREN VOOR CIRCULARITEIT

De manier waarop een nieuw te ontwikkelen gebied uitgegeven wordt is uiteindelijk cruciaal voor het halen van circulaire ambities. Is de bewoner ook de eigenaar? Passen circulaire ontwikkelingen binnen de (wettelijk opgelegde) ambities van een sociale huisvester? Plukt degene die investeert in circulariteit hier ook de vruchten van?

De vier onderzochte locaties vertegenwoordigen vier types ontwikkeling waarbij ‘circulair ontwikkelen’ een grote rol speelt.

Er zijn verschillen te ontdekken in: • • • • •

innovatiekracht ambitieniveau herhaalbaarheid centraliteit impact

Experiment en bewezen toepassingen In een gezonde stad is ruimte voor experiment. Plekken waar mensen nieuwe ideeén uitproberen, waar de mogelijkheid bestaat om te falen maar waar ook de toepassingen voor de toekomst ontstaan. Tegelijkertijd is het belangrijk succesvolle toepassingen voor een circulaire stad een plek te geven en zo op korte termijn duurzaamheidsambities waar te kunnen maken. Deze twee uitgangspunten gaan niet altijd samen, en in de circulaire stad is ruimte nodig voor beiden. De grote woonontwikkelingen in Cityplot en Zelfbouw zijn hierin elkaars complementaire tegenpolen. In de zelfbouwplots vindt een soort van evolutie plaats. Gebaseerd op dromen en eigen ervaringen worden allerlei al dan niet bewezen technieken toegepast. Sommige succesvol, andere wellicht minder. Hier krijgen nieuwe toepassingen de ruimte zichzelf te bewijzen. Bij Cityplot wordt vaker ingezet op meer traditionele vormen van circulariteit, bijvoorbeeld waar het gaat om bouwtechnieken, energieopwekking en hergebruik van zwart water. Dit is het type wijk wat juist bewijst dat ook in meer gevestigde stedelijke ontwikkelingen duurzaamheid haalbaar is.

Centraliteit Het type stedelijke ontwikkeling is sterk bepalend voor de mate waarin aangesloten wordt op stedelijke netwerken. Hoe kleiner de ontwikkelingskorrel – hoe decentraler de insteek. Bij de zelfbouw proberen initiatiefnemers per woning oplossingen te bedenken. Bijvoorbeeld met eigen regenwaterbuffers en zonnepanelen. In de Ceuvel is één systeem ontworpen waarbij soms oplossingen per eenheid (boot) toegepast worden, en soms op het niveau van de Ceuvel als geheel. Zo gaat het ook bij Schoonschip. Voor de sociale bouwblokken in Cityplot wordt vooral aangesloten op centrale netwerken: het warmtenet, energienet en het (regen- en afval-)waternet. Circulariteit wordt op een ander schaalniveau aangepakt, buiten de wijk.

62

Herhaalbaarheid en iconen De Ceuvel en Schoonschip scoren zeer hoog in hun circulaire ambitieniveau. Het feit dat de kavelpaspoorten voor Schoonschip een zeer uitgebreide circulaire component bevatten is uniek te noemen. Het zijn dan ook iconen die belangrijk zijn voor de uitstraling van Buiksloterham als circulaire wijk. Maar met Ceuvels en Schoon Schepen bouw je geen stad. De wijken hebben een hoge exclusiviteitswaarde en een stad kan maar enkele van dergelijke hotspots herbergen.

Cityplot en de zelfbouwkavels zijn dankzij hun schaal, dichtheid en bouwtype meer ‘herhaalbare’ manieren van ontwikkeling.

Hier wordt minder geëxperimenteerd, maar zij vormt juist de kritische massa die nodig is om investeringen in ontwikkelingen terug te winnen doordat dit type ontwikkelingen op grotere schaal plaats vind.

In een circulaire stad is zowel ruimte voor experiment als voor grootschalige herhaalbare ontwikkelingen. Voor pioniers en voor volgers. Niet één van deze vier cases is ‘het beste’ te noemen, het gaat om het vinden van een balans tussen de pioniers en herhaalbare ontwikkelingen. De vier onderzochte cases vormen in die zin een mooi spectrum van mogelijke types circulaire ontwikkelingen. In Buiksloterham vinden nog andere typen ontwikkelingen plaats: grote CPO-complexen (Puuur Buiksloterham, Blackjack, Elta, etc.) waarbij op gebouwniveau de duurzame ambities hoog zijn, en meer traditionele commerciële ontwikkelingen (Noorderkaap, … ) waarbij andere factoren dan circulariteit bepalend zijn voor de inrichting. Bij dit laatste type ontwikkelingen hebben de toekomstige bewoners weinig inspraak, waardoor de ontwikkelaar niet degene is die profiteert van de investering in duurzaamheid. Uiteindelijk is het de kunst dit type ontwikkelingen mee te krijgen in duurzame stedelijkheid.

Impact De vier onderzochte cases hebben ieder op hun eigen manier impact op de ontwikkeling van Buiksloterham als geheel. De Ceuvel had veel invloed op de ontwikkeling van Buiksloterham door haar aantrekkingskracht op mensen die duurzaam denken en werken. De zelfbouwers zoeken steeds de grenzen op van wat toegestaan is. De gemeente neemt de geleerde lessen steeds mee in de nieuw uit te geven kavels. De Ceuvel en de zelfbouwkavels hebben ook een veel directere impact: hogere grondprijzen in de omgeving. De Ceuvel fungeert als hub voor grondstoffen met de Biogasboot en als creatieve pleisterplaats. De impact van Cityplot is indirecter maar belangrijk op beleidsniveau. Dankzij de ervaringen met Cityplot zijn bijvoorbeeld de regels voor de inrichting van de openbare ruimte in heel Amsterdam aangepast, zodat een ‘rainproof inrichting mogelijk werd. Ook bij Schoonschip heeft iets unieks plaatsgevonden: het is zeldzaam dat duurzaamheidseisen zo specifiek als hier in een kavelpaspoort worden opgenomen.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Slimme programmering geeft ruimte aan innovatie en experiment, maar ook aan bewezen, herhaalbare toepassingen. Zo ontstaat een stad waar nieuwe CITYPLOT circulaire toepassingen een plek krijgen maar ook uitgerold kunnen worden. ZELFBOUW Herhaalbaarheid

SCHOONSCHIP CEUVEL Innovatie en experiment

CITYPLOT DIRECTE OMGEVING

BUIKSLOTERHAM

AMSTERDAM

ZELFBOUW Herhaalbaarheid

SCHOONSCHIP CEUVEL

SCHOONSCHIP

ZELFBOUW

CITYPLOT

CEUVEL Innovatie en experiment

De vier projecten vullen elkaar aan: waar het ene vooral ruimte bied aan innovatie, zorgt het andere meer voor de uitrol van succesvolle duurzame toepassingen. Overigens zegt dit schema niks over de circulaire prestaties an sich.

circulaire ambities circulair beleid regulering aantrekkingskracht

De vier ontwikkelingen hebben elkaar be誰nvloed als het gaat om kennis, initiatief en ambitieniveaus. Ook is er impact geweest op de grotere schaal: De ambities voor Buiksloterham als geheel en een aantal werkwijzen van de gemeente Amsterdam zijn gewijzigd als gevolg van kennis uit de ontwikkelingen in Buiksloterham.

63

4

CIRCULAIRE BOUWSTENEN VOOR DE POSTINDUSTRIËLE STAD

Wat zijn de fysieke bouwstenen waar de ontwerper van de postindustriële stad mee aan de slag kan? Duurzame technieken worden voor de ontwerper interessant als ze impact hebben op (het gebruik van) de openbare ruimte, ofwel impact hebben op de stedelijke structuur. Hoe kunnen deze technieken bijdragen aan een circulaire gedachtegoed en tegelijkertijd het stadsbeeld bepalen en veranderen? Dit kan op vier manieren (Sijmons, 2014): 1.

Het ontwerpen van circulaire infrastructuur, waarbij duurzame toepassingen aantrekkelijk en beleefbaar worden vormgegeven zonder specifieke impact op het verdere stedelijk weefsel te ambiëren

2.

Circulaire infrastructuur als planningsinstrument, waarbij bepaalde voorzieningen stedelijke ontwikkelingen kunnen aansturen. Bijvoorbeeld verdichtingen langs een warmtenet.

3.

4.

elementen die samen Buiksloterham vormen en ieder een eigen specifieke set aan mogelijkheden en problemen in zich dragen.

De vier thema’s zijn grond, water, bebouwing en transport Er wordt dus geen compleet pakket aan maatregelen gepresenteerd waarmee de ultieme circulaire stad zal ontstaan.

De toepassingen zijn relevant voor de specifieke postindustriële context en vormen een uitdaging voor ontwerpers van de circulaire stad.

Tijd en ruimte

Binnen de thema’s gezocht naar oplossingsrichtingen die zowel verticaal als horizontaal uitwisselingen aangaan. Dus technieken, interventies, ingrepen die zowel ondergronds, op maaiveld als bovengronds toe te passen zijn. Daarnaast wordt beschreven wat de stromen waar de toepassing op aanhaakt Ruimtelijk vormgeven van infrastructuren die het gevolg zijn, zodat op termijn relaties met andere toepassingen gezocht zijn van het sluiten van stofstromen en op die manier tot kunnen worden. Per toepassing wordt ook bekeken wat de nieuwe stedelijke structuren komen. mogelijke locaties zijn.

Zoeken naar manieren om meerwaarde te creëren met passerende stofstromen, bijvoorbeeld water of goederen die onaangeraakt door de stad stromen.

Omdat Buiksloterham zich op een zeer organische manier ontwikkelt tot circulaire wijk, en niet vanuit een centralistische ‘Smart City’ gedachte, richten wij ons op lokale toepassingen en de lokale impact van grote netwerken, en niet op de netwerken als geheel. We kijken niet naar waar netwerken zouden moeten liggen, maar naar de plekken waar zij zich manifesteren in de ruimte, zoals hubs, buffers en verwerkingslocaties. Op deze manier beperken we ons tot toepassingen die specifiek interessant zijn binnen de context van de postindustriële stad.

Thematische deelopgaven Buiksloterham Op basis van deze urgenties en de postindustriële thematiek is een selectie gemaakt van thematische deelopgaves en mogelijk relevante interventies in Buiksloterham. Selectie vond plaats op basis van de context-, metabolisme-, en stakeholderanalyse van het gebied. Ook beperken we ons tot specifieke ingrepen op punten en kleine gebieden, passend bij de manier waarop Buiksloterham nu ontwikkeld wordt met vele kleine initiatieven. Grote netwerken, zoals openbaar vervoer, warmte of riool, bekijken we niet als geheel maar we zoeken naar de lokale impact en mogelijkheden voor partijen om hier wat mee te doen. Hierbij zijn de thema’s waarvan wij als ruimtelijk ontwerpers de grootste potentie zien, leidend geweest. De deelopgaves zijn onder te verdelen in vier thema’s, vier fysieke 64

SIJMONS, D. (2014)aftrap bna/bnsp/nvtl prijsvraag (presentatie), Rotterdam, IABR

Mate van centraliteit

Relatie tot het maaiveld

Ritme

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

v

x

€

GROND

v

x

BOUWEN

€

“Ontwikkel en implementeer een circulaire bouwhandleiding.”

“Maak de grond een grondstof voor maatschappelijke meerwaarde.” €

€

€

biologische sanering

€

technische sanering met maatschappelijke meerwaarde

WATER

zorgen voor flexibiliteit

gebruik maken van dakoppervlak

v

x

€

€

lokaal materiaal gebruiken

selectief ophogen

TRANSPORT

€

“Maak van BSH geen parkeerplaats”. Op naar een duurzaam mobiliteitsplan.

“Zorg dat Buiksloterham het slimste en meest innovatieve watergebied van Nederland wordt.”

€

€ €

zuiveren oppervlaktewater bufferen en afkoppelen hemelwater

PO4

3–

werkende oevers

H

slimme parkeeroplossingen

alternatieve vervoerswijzen

auto delen

€

Buiksloterham ontwikkelt zich vanuit lokale initiatieven, we richten ons daarom niet op de grote netwerken, maar op lokale uitwisselingen en de momenten waar deze netwerken hun kop boven het maaiveld steken. €

PO4

3–

H

€

65 PO4

3–

H

66

Beeld: DELVA Landscape Architects

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

GROND

Onze bodem is niet alleen een handige ondergrond om op te BIODIVERISTEIT bouwen. Zij is de bron van voedsel, drinkwater en natuur, maar ook voor grondstoffen en energie en is letterlijk het fundament De bodem speelt een belangrijke rol als het gaat om biodiversiteit. Zij is natuurlijk de basis voor een gezonde voor onze steden. ecologie. Veel dieren die in de bodem leven staan aan de De geschiedenis van onze cultuur niet los kan worden gezien basis van de voedselketen en zijn daarom essentieel voor van de geschiedenis van de landbouw. Toen de bodem een gezonde stedelijke ecologie. Ook is het bodemleven zoveel voedsel kon voortbrengen dat de mens niet al zijn tijd bepalend voor de nutriëntenhuishouding, zorgt zij voor een en energie hoeft te besteden aan het verschaffen van zijn losse bodemstructuur waarin water goed infiltreert (Op kleiige dagelijkse maaltijd, kon een beschaving zich pas werkelijk gronden met een relatief slechte afwatering kan een 1% ontplooien.In Nederland heeft de grote diversiteit aan toename in organische stof resulteren in 2,5% groter volume bodemkarakteristieken in de afgelopen eeuwen zeer diverse water dat de bodem kan vasthouden. In de bovenste 15 cm cultuurverschijnselen en gemeenschappen voortgebracht. Het bodem komt dat neer op 37,5 m3/ha (Faber, 2009) en draagt verschil tussen zand en veen heeft zelfs geleid tot een verschil het bij aan natuurlijke buffering en zuivering van vervuiling in ondernemersmentaliteit en economische groei in Nederland. (RIVM, 2012). Buiksloterham is de dichtheid hoog en daardoor (Erik Snel, 1996. De vertaling van Wetenschap, Nederlandse is het gros van het oppervlakte verhard. Hieronder is nauwelijks sociologie in de praktijk. Uitgeverij SWP Utrecht) bodemleven mogelijk. Daarom: zuinig zijn op de open bodems.

De bodem verzorgt tal van ecosysteemdiensten en een gezonde, open bodem is daarom belangrijk voor de circulaire stad. Zij heeft een dempend effect op stadse extremen als het urban heat island effect en piekbuien. (RIVM, gezonde bodem onder een duurzame samenleving, 2012) Een gezonde, levende bodem is een stevige basis onder een duurzame samenleving en economie. De potentiële betekenis van de bodem van Buiksloterham voor:

MATERIALEN

SAMENLEVING De directe relatie tussen bodem en stedelijke samenleving is niet evident. Wel kunnen de toegepaste ingrepen om de bodemkwaliteit te verbeteren ook een meerwaarde betekenen voor de kwaliteit van de stad. Bijvoorbeeld een prettig vitaal park. Ook kunnen installaties voor bodemzuivering een bijdrage leveren aan de architectonische kwaliteit van een stadsdeel, en kunnen zij een educatieve- of bewustwordingsfunctie hebben.

Als fundering voor bebouwing en infrastructuur is de bodem an GEZONDHEID sich al een bouwmateriaal. Het kleiige veen van Buiksloterham en de vele kunstmatig aangebrachte lagen zijn echter niet In Buiksloterham zijn grote delen van de bodem vervuild. Op geschikt om toe te passen als materiaal voor de aanleg van termijn kan dit gezondheidsrisico’s met zich meebrengen, bijvoorbeeld voor spelende kinderen. In principe is dit infrastructuur of bebouwing. te verhelpen met het aanbrengen van een leeflaag. De bodemvervuiling is dan echter niet weg, en mobiele vervuiling kan zich via het grondwater verspreiden en zo toch zijn weg ENERGIE naar de bewoners vinden. Slimme bodemzuiveringstechnieken gebeuren in situ of on site en resulteren in een schone maar De bufferende werking van de bodem maakt haar bruikbaar als levende bodem. energieopslag voor wko installaties. Voor Buiksloterham is een bodemenergieplan opgemaakt door IFtechnology (2014), waarin de geschiktheid van verschillende bodemenergietechnieken per INDEX locatie worden afgewogen.

1. Vocl-extractie

2. Biologische bodemzuivering 3. Biopiling 4. Geotubes

Faber et.al. 2009. Ecosysteemdiensten en bodembeheer. Wageningen Univerisity and researchcenter RIVM, 2012. Een gezonde bodem onder een duurzame samenleving. RIVM

67

VOCL EXTRACTIE

PROBLEEM

rn parelhoender VOCâ&#x20AC;&#x2122;s en

SVOCâ&#x20AC;&#x2122;s (Volatile Organic Compounds en Semi-Volatile Organic Compounds) in de bodem vormen een risico voor er diep mensen en ecologie. Ook bestaat het risico dat zij zich verspreiwaterbronnen den door de omgeving, bijvoorbeeld via stromend groundwater. uur Afhankelijk van de lengte en intensiteit van de blootstelling aan ngen deze stoffen, kunnen er acute of chronische effecten optreden. ratie, ontijzering

en (luchtbehandeling) In Buiksloterham komen deze organische r voer naar beek gemeen voor. open syteem = circulatie met grondwater

VOCL tot 30m diep in BSH

verdamping warmte

verontreinigingen al-

stoom

schoon water

electriciteit

verontreinigingen

WAT Dit type vervuilingen vraagt bij hoge concentraties om directe behandeling waarbij diverse typen on-site behandelingen mogelijk zijn: elektrokinetische separatie, stoominjectie en extractie, etc.

Welke technieken waar te gebruiken zijn is maatwerk. Het deklaag meest toepasbaar is stoominjectie en extractie, waarbij stoom 1e watervoerende in de bodem gepomptpakket wordt en op deze manier door de hitte en overdruk de contaminanten mobiel worden en uit de bodem geperst worden. Bij afkoeling in de hogere bodemlagen condenseert de1estoom en kan scheidende laagdeze weggepompt worden. veen, klei, fijn zand

matig fijn tot grof zand

klei, leem en fijn slibhoudend zand

2e/ 3e watervoerende pakket

VOC grondwaterstroming

matig grof tot grof zand met kleilenzen

ONTWERPOPGAVE Voor dit proces is een installatie nodig van min of meer de oppervlakte van een woongebouw. Vanwege de hitte en hoge druk is afstand tot bebouwing nodig. Er is weinig uitwisseling met de omgeving, de uitdaging zit er daarom vooral in een aantrekkelijke integratie in de wijk en vormgeving van het object. Ook is het belangrijk na te denken wat er met de plek gebeurt nadat deze tijdelijke installatie is verdwenen.

De restwarmte van dit systeem kan eventueel gebruikt worden in een warmtenetwerk. Een combinatie met een warmtehub is daarom voor de hand liggend, al zal het een losstaand element moeten zijn vanwege haar tijdelijke karakter.

RUIMTELIJKE VOORWAARDEN

29

90

m2

78 70

m2

m2

75

m2

working facilities living

op of in de buurt van VOCL verontreiniging

68

aan goede zijde grondwaterstroming

dichtbij open water

U.S. EPA. 2006. In Situ Treatment Technologies for Contaminated Soil. United States Environmental Protection Agency. Available online: http://www.epa.gov/ sites/production/files/2015-04/documents/tsp_issue_paper_542f06013.pdf

integreren in nieuwe ontwikkeling (architectuur)

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Door de installatie in te pakken en aantrekkelijk vorm te geven kan een meerwaarde voor de buurt ontstaan.

Toepassing op en onder maaiveld

Impact op locatie

Tijd: afname in ca 1 jaar

Beeld: Ricardo Canton | cgarchitects.com

69

BIOLOGISCHE BODEMZUIVERING

PROBLEEM Minerale olie wordt veel gebruikt en is daarom een van de meest voorkomende contaminanten in zowel de bodem als het grondwater van Buiksloterham. Doordat dit type vervuilMinerale olieen tot enkele meters diep in BSH ing relatief makkelijk afbreekt is fytoremediatie een geschikte methode die (mits slim toegepast) minder kostbaar is dan traditionele bodemsanering.

CO2

recreatie

water

biomassa habitat

WAT Voor fytoremediatie worden planten gebruikt om de vervuilende stoffen in bodem en grondwater in te dammen, op te nemen of af te breken (‘phyto’ is Grieks voor plant). Een aantal plantensoorten hebben de capaciteit meer vervuilende stoffen te accumuleren dan er in de bodem zitten: de vervuilingen zijn bouwstoffen voor deze planten (hyperaccumulatoren). Snelgroeiende soorten nemen ook meer op dan langzaam groeiende soorten. Andere soorten leggen de vervuilingen vast (excluders) zodat deze niet door het milieu verspreiden. Overigens kan de methode zowel toegepast worden voor minerale oliën als zware metalen, al gaat het proces bij metalen veel langzamer en ligt in stedelijk gebied hiervoor vooral op excluders.

minerale oliëen

20-25 cm tot 4,5 m

grondwaterstroming

ONTWERPOPGAVE

vuilingen opnemen op de meest vervuilde locaties kan een gebied voor de lange termijn toegankelijk en toch schoner maken.

Fytoremediatie is duurzamer dan traditionele sanering, maar het duurt lang, de effectiviteit is sterk afhankelijk van de groeiomstandigheden en de resultaten zijn onzeker. Daardoor is het vooral een mogelijke toepassing op plekken waar niet op korte termijn gebouwd gaat worden. Hierdoor is de combinatie met biomassaproductie voor de hand liggend. Ook is het mogelijk bomen te telen die later elders toegepast worden.

Om tot een werkend zuiverend park te komen moet specifiek onderzocht worden welke vervuiling waar aanwezig is en welke type planten hier toepasbaar zijn. Ook het beheer is belangrijk: blad en snoeiafval moet afgevoerd worden, omdat deze de vervuilende stoffen in zich opnemen en daardoor in het milieu kunnen achterblijven of een gevaar kunnen vormen voor spelende kinderen en huisdieren.

Wanneer er gebruik wordt gemaakt van stabilisatoren, kan een vervuild gebied toegankelijk gemaakt worden voor gebruik als openbare ruimte of tuin. De combinatie van stabilisatoren die het gebied deels toegankelijk maken en excluders die de ver-

Ondanks haar onzekerheden vormt fytoremediatie een van de interessantste uitdagingen voor ruimtelijk ontwerpers, vanwege de ecologische, recreatieve effecten en mogelijkheden voor het winnen van energie uit biomassa.

RUIMTELIJKE VOORWAARDEN

op minerale olieen

70

op beschikbaar terrein (<5 jaar)

dichtbij water of weg ivm vervoer

U.S. EPA. 2006. In Situ Treatment Technologies for Contaminated Soil. United States Environmental Protection Agency. Available online: http://www.epa.gov/ sites/production/files/2015-04/documents/tsp_issue_paper_542f06013.pdf

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Biomassaproductie, bodemzuivering en energieopwekking worden gecombineerd in het Sky Park in Seoul (Oikosdesign)

Toepassing op en onder maaiveld

Impact op omgeving

Tijd: geleidelijke afname

Beeld: Flickr / Republic of Korea

71

BIOPILING

PROBLEEM Grond die te vervuild is om ter plaatse te behandelen, moet elders worden opgeslagen en behandeld. Dit is een kostbaar proces door het ruimtebeslag en de co2 uitstoot van het transport is groot. Door een meer decentrale behandeling worden transportkosten bespaard. Het overschot in de grondbalans die ontstaat kan ingezet worden om reliëf aan te brengen in de openbare ruimte. electriciteit

WAT

O2

recreatie

Minerale olieen tot enkele meters diep in BSH

Deze techniek is vergelijkbaar met ‘bioventing’, waarbij de vervuilde aarde wordt samengebracht in een geëngineerde constructie. Hier worden bepaalde microculturen gestimuleerd door de bodem te mengen met andere stoffen die de permeabiliteit en vochtigheid beïnvloeden (nutriënten, zand, zaagsel, compost, etc.) en het rondpompen van zuurstof door de bodem.

Deze bacteriën en schimmels die ontstaan breken de vervuiling vervolgens langzaam af.

water

landschap habitat

bacteriën

P/N nutriënten

minerale oliëen

Dit proces beter controleerbaar en sneller dan andere typen biologische sanering. Studies tonen aan dat er al binnen enkele weken resultaat is, en de bodem binnen 3 tot 6 maanden voor 99% gezuiverd is. Dit komt overeen met een afbraaksnelheid van 121 mg/kg bodem per dag. Ook de kostenefficiëntie is hoog, ca. een derde van andere fysieke behandelmethoden.

ONTWERPOPGAVE Bij toepassing zit de grootste ontwerpuitdaging in het vormgeven van het bodemreliëf en de installaties die nodig zijn voor zuivering (het rondpompen van zuurstof). Het gaat hierbij om recreatieve en visuele waarde. Ook veiligheid speelt een rol: de vervuilde grond dient afgescheiden te zijn van haar omgeving.

RUIMTELIJKE VOORWAARDEN

1.35m - 1.50m

>1.50m

0.90m - 1.00m

op minerale olieen

72

op wachtende gronden

geplande ophopingen

Khan, F.I., Husain T. and Hejazi R. 2004. An Overview and Analysis of Site Remediation Technologies. Journal of Environmental Management. Available online: https://www.uvm.edu

zuurstof

blijvende parkzones

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Charles Jencks - Cells of Life: Het gebruik van vervuilde grond kan vormbepalend zijn voor een park

Toepassing bovengronds

Impact op omgeving

T: afname <1 jaar

Beeld: Rosa Menkman | Flickr

73

GEOTUBES

PROBLEEM Een groot deel van de kades in Buiksloterham dient vervangen te worden en is momenteel onderhevig aan erosie. Tegelijkertijd vinden er met enige regelmaat baggerwerkzaamheden plaats, waarvan de baggerspecie nu afgevoerd moet worden.

Herbouw van de kades is een valide maar kostbare optie. Extra ruimtelijke en ecologische waarde kan bereikt worden door de kade te verstevigen met het gewonnen bagger.

recreatie

Minerale olieen tot enkele meters diep in BSH

WAT

bezinksel

landschap

water

biomassa habitat

Bagger is in feite een behoorlijk vloeibare substantie, en daarom niet geschikt als versteviging van oevers. Door deze bagger in permeabele textiele zakken te pompen en deze te laten drogen (en dit proces te herhalen totdat de zak vol zit met droge substantie), ontstaan stevige bouwstenen voor ecologische oevers: Geotubes. Het filtraat is schoon water dat terug in het milieu gebracht kan worden. Tijdens dit proces van â&#x20AC;&#x2DC;rijpenâ&#x20AC;&#x2122; van de bodem wordt ook een deel van de lichte vervuiling afgebroken door natuurlijke processen.

De geotubes hebben uiteindelijk het volume van 10% van de bagger die is ingebracht. Naast toepassing als ecologische oever, kan het residu ook voor andere toepassingen ingezet worden, afhankelijk van de kwaliteit van het materiaal.

dried soil

verzadigde bodem

ONTWERPOPGAVE Geotubes kunnen dienen als grondkering onder water, zo hoogteverschillen en ondieptes aangebracht worden waardoor oevers een grotere ecologische waarde krijgen dan traditionele kades. Eventueel kan gekozen worden voor een textiel dat afbreekbaar is, zodat wanneer de bodem geconsolideerd is (bijvoorbeeld dmv. beplantingen), de geotube vanzelf verdwijnt.

Wanneer er niet-afbreekbare materialen (plastics) gebruikt worden is het belangrijk deze zodanig vorm te geven dat zij makkelijk verwijderd kunnen worden, omdat bij schade de plastics in het milieu terecht komen.

RUIMTELIJKE VOORWAARDEN

Short term Long term

aan oevers die niet gebruikt worden voor andere functies

binnen ecologische doorgaande structuren

op locaties waar oevers gerenoveerd dienen te worden

74 TenCate. 2013. Geotube Dewatering Technology. Available online: http://www.tencate.com/amer/ geosynthetics/solutions/dewatering_technology/how-it-works.aspx

luwe zone

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Productief landschap, vormgegeven als aantrekkelijke en toegankelijke openbare ruimte

Toepassing onder maaiveld

Impact op netwerk

Tijd: onregelmatige pieken

Beeld:DELVA Landscape Architects

75

76 Beeld:DELVA Landscape Architects

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

WATER

We hoeven niet nog een keer te herhalen hoe Nederlanders en BIODIVERSITEIT water zich tot elkaar verhouden. Waterveiligheid, water om te consumeren, water als biotoop, water als transportmiddel en Een levende waterstructuur levert een grote bijdrage aan water als infrastructuur, het zijn allemaal thema’s die ons raken een goede biodiversiteit in de stad. Ongebruikte havenarmen in onze essentiele leefkwaliteit. vormen luwtes in het brakke IJ, en zijn daarom geschikt als foerageergebied voor vissen of als stapsteen naar plekken Buiksloterham is in feite een bak met natte klei en ophogingen. dieper landinwaarts. Zachte oevers, maar ook flauwe rotsige In Buiksloterham liggen grote kansen voor ecologie, slimme oevers vormen aantrekkelijke voor biotopen voor waterdieren waterafvoer, zuivering, etc. De potentiële betekenis van het onderaan de voedselketen. Als er verondieping plaatsvind, en water van Buiksloterham voor: eventuele dynamiek ontstaat door bijvoorbeeld de aanvoer van schoon regenwater, kunnen de havenarmen kraamkamers voor het ij worden. Eventueel kan schoon regenwater ingezet MATERIALEN worden als zoetwaterparel: een klein gebied waar het water schoner is dan haar omgeving.

In materialenstroom analyses is water één van de grootste volumes die door de stad stroomt. Hoe hoger de kwaliteit van dit water, hoe groter de bruikbaarheid. Door cascadering SAMENLEVING in waterkwaliteit plaats te laten vinden wordt het water zo slim mogelijk gebruikt. Dat wil zeggen dat het schoonste Water in de stad kan een sociale pleisterplaats zijn waar wordt beschikbare water niet meteen geloosd wordt op het riool, maar gespeeld en gerecreëerd. bijvoorbeeld eerst gebruikt wordt voor bewatering van tuinen of het wassen van auto’s, en vervolgens in het open water terecht komt. Het stedelijk systeem kan zo ingericht worden dat vraag GEZONDHEID en aanbod van schoon water op elkaar afgestemd worden. Ook in gebieden die hoger dan het waterpeil van het IJ liggen, en Oppervlaktewater draagt bij aan de reductie van het hittedaarom niet direct problemen hebben met waterafvoer, kan het eiland-effect, door verdamping koelt zij de stad. Open water watersysteem zo slimmer gemaakt worden. zorgt ook voor frisse lucht: het IJ is een windcorridor, zij armen brengen de wind dieper de stad in. In schoon water kan gezwommen worden.

ENERGIE

Water speelt een belangrijke rol als drager van warmte-energie voor transport. Verder zijn er steeds meer toepassingen om elektriciteit te winnen uit kinetische energie van bewegend water. In Buiksloterham speelt deze laatste toepassing geen grote rol. Wel kan water als energiebuffer gebruikt worden. Ook warmtetransport dmv water wordt op steeds grotere schaal toegepast: Amsterdam ontwikkelt een warmtenet.

INDEX

1. Decentrale afvalwaterzuivering 2. Drijvende tuinen 3. Regenbuffers in de openbare ruimte 4. Regenbuffers op hoogte

77

DECENTRALE AFVALWATERZUIVERING

PROBLEEM Afvalwater is een bron van energie, nutriënten, metalen, en bevat sporen van andere waardevolle elementen. Het effectief en economisch terugwinnen hiervan uit afvalwater is één van de belangrijkste uitdagingen van de eenentwintigste eeuw.

Microverontreiniging zoals hormoon- en medicijnresten worden momenteel nauwelijks verwijderd, en dit kan vrijwel alleen gedaan worden door het afvalwater zo onverdund mogelijk te houden. Waardevolle nutriënten zoals fosfaat kunnen grotendeels worden teruggewonnen door toepassing van urinescheidingsinfrastructuur. Met voedselvermalers kan het nutriënten gehalte van het (zwarte) afvalwater verder verhoogd worden.

WAT

electriciteit

microverontreiniging (hormoon, medicijnresten)

bacteriën

warm water (3,3 miljoen MJ in 2034)

zwart water (168 miljoen liter in 2034) grijs water (349 miljoen liter in 2034)

Eén van de doelstellingen is om de nieuwe infrastructuur zo te ontwikkelen dat het de terugwinning van nutriënten kan ondersteunen. Dit ter voorbereiding op een gedecentraliseerde bioraffinaderij die niet alleen effectieve zuivering van het afvalwater maar ook het terugwinnen van waardevolle grondstoffen mogelijk maakt. Decentrale afvalwaterzuivering kan in een installatie plaatsvinden en (voor nazuivering of grijswaterzuivering) door middel van helofytenfilters.

biogas nutriënten

P/N

organisch afval (keukenvermaler)

schoon water

ONTWERPOPGAVE Het toepassen van decentrale afvalwaterzuivering kan geïntegreerd worden in bestaande bebouwing, maar het is ook mogelijk hier een aparte installatie voor te ontwerpen die dit proces zichtbaar maakt. Op gebouwniveau is er een groot aantal uitdagingen. Het bouwen van flexibele infrastructuur, zowel ondergrond als in gebouwen, die ruimte laat voor variërende aansluitpunten en uitbreidingen in de toekomst. Riolering dient te worden gescheiden voor verschillende afvalwatertypes (voorbeelden hiervan zijn grijs, geel en zwart water).

gescheiden leidigen geel, grijs en zwart water

RUIMTELIJKE VOORWAARDEN

Legenda Kabels en Leidingen Telecomkabel Datatransportkabels Hogedruk gas leiding Lagedruk gas leiding Hoogspanningkabel Middenspanningkabel Laagspanningkabel Waternet leiding

nabij nieuwbouwplannen (zo min mogelijk transport)

dichtbij open water

grond in eigendom van de gemeente (gedeeld belang)

nabij (knooppunt) kabels en leidingen

78 bron: eigendomssituatie Buiksloterham Stadsdeel Noord (2013)

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Utilitair gebouw vormgegeven als sculptuur - DOK architecten

boven het maaiveld

Impact op locatie

Dagelijks ritme

Beeld: Matthijs/Flickr

79

DRIJVENDE TUINEN

PROBLEEM Het water in Buiksloterham is niet zwaar vervuild, maar voldoet nog niet aan de ambitie die de gemeente Amsterdam zichzelf in de strategische visie heeft opgelegd: zwemwaterkwaliteit in al het openbare water van de stad. Om dit te bereiken op een duurzame, aantrekkelijke en relatief goedkope manier kan een serie drijvende tuinen toegepast worden die het water zuiveren en schoon (regen)water vasthouden.

habitat

WAT

bacteriën

Drijvende tuinen simuleren op een compacte manier een wetland effect. Ze zijn erg effectief in het reduceren van vaste deeltjes in het water en het afbreken van dood organisch materiaal in waterwegen. Drijvende tuinen zijn zeer goed aan te passen aan lokale omstandigheden.

schoon water

CO2 koolstodioxide

O2

grijs water

Microben die nutrienten en andere watervervuilingen afbreken hebben een oppervlakte nodig om aan te hangen. Een drijvend eiland met een dichte maar poreuze textuur kan veel bacteriën vasthouden (in de vorm van een biofilm) die in een korte tijd vervuilingen op kunnen nemen. Ook plantenwortels nemen vervuilingen op – de nutriënten zijn in feite mest voor de planten.

Door de luwe zones die onstaan tussen de plantenwortels bezinken vaste deeltjes die door het water drijven.

ONTWEPROPGAVE De havens in Buiksloterham staan in open verbinding met het IJ en het Noordzeekanaal, waardoor het niet reëel is de waterkwaliteit in haar geheel te verbeteren met de drijvende tuinen.

Wel kunnen op luwe plekken, bijvoorbeeld doodlopende havenarmen, schoonwaterparels gecreëerd worden die gevoed worden door regenwater en waar in- en uitstromend water gefilterd wordt door de (al dan niet toegankelijke) drijvende tuinen.

RUIMTELIJKE VOORWAARDEN

Wateroppervlak zonder bootverkeer

80

Nabij risico uitspoeling vervuilde grond

zuurstof

P/N nutriënten

Onderdeel van ecologische structuur

Floating Island International. 2015. Biohaven Technology. Available online: http://www.floatingislandinternational.com/products/ biohaven-technology/

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Drijvende tuin

Toepassing op en onder water

Impact op wijde omgeving

Tijd: geleidelijke afname

Beeld: bmilligan | Free Association Design

81

REGENBUFFERS IN DE OPENBARE RUIMTE

PROBLEEM De toenemende regenwaterpieken in de stad vormen op twee manieren een probleem. Ten eerste is er de overlast die overtollig regenwater veroorzaakt op lage plekken in steden en in de kelders van woningen. Ten tweede wordt er bij piekbuien overgegaan op overstorten, waardoor rioolwater direct op het oppervlaktewater geloosd wordt, met een flinke klap voor de lokale ecologie als gevolg.

recreatie publieke ruimte

Minerale olieen tot enkele meters diep in BSH

water

WAT

habitat

Door het bufferen wordt het riool minder belast tijdens piekbuien. Omdat infiltratie bij de hoge grondwaterstanden in Buiksloterham lastig is, is het maken van buffers de enige mogelijkheid. Het idee achter open waterbuffers in de openbare ruimte is dat het budget voor tijdelijk opslaan van regenwater wordt gecombineerd met een verbetering van de kwaliteit van de openbare ruimte. Er kan een vijver met dynamisch peil aangelegd worden, of een laagte die vol en weer leeg kan lopen.

regenwater piekbui normale bui

ONTWERPOPGAVE De dynamiek van het klimaat wordt zichtbaar in de openbare ruimte, en de aanwezigheid van water heeft een positief effect op het klimaat in de stad. Doordat het systeem gebruik maakt van natuurlijke afstroming zijn er geen pompen nodig. Het is voor ontwerpers wel belangrijk hier rekening mee te houden: de buffers moeten hoger dan het oppervlaktewater maar lager dan haar omgeving liggen. Zo wordt stagnatie voorkomen. Ook kunnen waterbuffers in de openbare ruimte gecombineerd worden met geconstrueerde wetlands die het regenwater zuiveren voordat het in het oppervlaktewater terecht komt.

VOORWAARDEN

29

90

m2

78 70

m2

m2

75

m2

working facilities living

Gebieden met regenwateroverlast

82

biomassa

In gebied met veel verharding

Integreren in nieuwe bebouwing

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Water als onderdeel van de openbare ruimte - planten zuiveren het water, cascades zorgen voor een permanente waterstand

Toepassing op maaiveld

Impact op netwerk

Tijd: onregelmatige pieken

Beeld: Sherbourne Commonâ&#x20AC;&#x2122;s Water Channel / Waterfrontoronto

83

REGENBUFFERS OP HOOGTE

PROBLEEM Het het opslaan van regenwater op hoogte heeft twee grote voordelen. Ten eerste blijft het water schoon , doordat het niet over het maaiveld stroomt voordat het gebufferd wordt. Ten tweede blijft de kinetische energie van regenwater bewaard doordat water onder natuurlijk verloop getransporteerd kan worden dankzij de zwaartekracht. Door het water op te slaan op hoogte kan het bijvoorbeeld gebruikt worden in een grijswatersysteem zonder veel te hoeven pompen.

grijs water

warm water

WAT

regenwater

landmark

Door het gebruik van verticale structuren in de vorm van watertorens wordt het systeem zichtbaar en onafhankelijk van de bebouwingsstructuur. Ook kunnen de torens ingezet worden om water op hoogte op te slaan wanneer er een energieoverschot is. De energie kan vervolgens teruggewonnen worden wanneer er energie nodig is.

electriciteit

afvalwater

Ook kan het water een aanvulling zijn op het watersysteem in de openbare ruimte omdat het kan zorgen voor een meer continue watervoorziening van openbaar groen of watervoorzieningen. netwerkverbinding

ONTWERPOPGAVE De hoofdopgave voor ontwerpers is het integreren van dergelijke beeldbepalende objecten in het stedelijk weefsel. Net als windmolens, warmte hubs en installaties voor bodemzuivering dragen de torens bij aan de identiteit van de circulaire stad. Er is weinig uitwisseling met de directe omgeving, dus het gaat vooral om de visuele kwaliteit.

Een uitdaging is het zichtbaar maken van de dynamiek van het watersysteem door op de een of andere manier de inhoud van de buffer te tonen. Verder zijn er natuurlijk mogelijkheden de waterbuffers te integreren in bebouwing of de torens in te zetten voor recreatieve doeleinden als een klimwand of uitkijkpunt

VOORWAARDEN

29

90

m2

78 70

m2

m2

75

m2

working facilities living

Gebieden met regenwateroverlast

84

In gebied met veel verharding

Integreren in nieuwe bebouwing

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Watertoren als architectonisch object

Beeld: Wikimedia Commons

Toepassing op hoogte

Impact op netwerk

Tijd: onregelmatige pieken

85

86

Beeld:DELVA Landscape Architects

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

BOUWEN

Een groot deel van de woningen en andere functies in Buiksloterham zal nieuw gebouwd worden. Bouwen in een postindustriële context onderscheidt zich van traditionele stadsuitbreidingen door de hoeveelheid gebouwde infrastructuur die al aanwezig is en eventuele kansen voor herontwikkeling van bestaande bouw die mogelijk zijn. De bouwketen van grondstofwinning tot bouwen en uiteindelijk het einde van de levenscyclus brengt veel impacts met zich mee en kent een hoge mate van energie en materiaalgebruik.

Een duurzaam gebouw gaat lang mee of is juist goed her te gebruiken. Daarnaast heeft bebouwing invloed op de duurzaamheid van een wijk: zowel door de integratie van techniek (zonnepanelen, isolatie) als door een energetische stedenbouw (compacte rasterstructuur bijvoorbeeld).

BIODIVERSITEIT Integratie van groen in architectuur draagt bij aan de creatie van lokale microklimaten die bijdragen aan een aangename leefomgeving. Door gelaagd te bouwen kan er zoveel mogelijk groen op gevels, daken en balkons worden gerealiseerd. Hierdoor kan warmte worden vastgehouden in de zomer, ter voorkoming van het hitte-eiland effect, kan regen worden gebufferd en lucht worden gezuiverd. Tevens vormen deze groene plekken microbiotopen die kunnen dienen als schuilplekken en nestplaatsen voor een lokaal sterke biodiversiteit.

SAMENLEVING

De potentiële betekenis van de bebouwing van Buiksloterham Een groot aantal handvatten om kwaliteit te brengen. voor: Diversiteit in samenstelling van de bevolking leidt tot een veerkrachtige samenleving. Door o.a. sociale huurwoningen, starterswoningen en exclusieve woningen te combineren creëer MATERIALEN je een interessant bruisend mix. Gedeelde voorzieningen in de openbare ruimte, zoals een deelschuur of een cultureel wijkcafé, De reeds aanwezige bovengrondse en ondergrondse dragen bij aan de sociale cohesie in de wijk. Bouwen met een infrastructuur in het gebied gaat grotendeels hergebruikt menselijke schaal draagt bij aan een prettige leefomgeving. worden. De aanwezige bebouwing kan hergebruikt worden. Zij is over het algemeen van te slechte kwaliteit om te renoveren en een nieuwe functie te geven, maar het sloopmateriaal kan GEZONDHEID in een materialenmarkt samengebracht worden en vervolgens gesorteerd en hergebruikt worden. Bij de nieuwbouw is het Naast het integreren van groen in de architectuur, wat bijdraagt ontwerpen met duurzame en lokale materialen interessant aan de gezondheid van de toekomstige bewoners en gebruikers om de levencyclus impact van materialen te verkleinen. Er van de wijk kan door bijvoorbeeld door een sportplaats in de zijn opties om bijvoorbeeld vezelrijke gewassen te telen op de buitenlucht fysieke activiteit en sociale cohesie gestimuleerd nog niet bebouwde kavels, zoals miscanthus, waar biobased worden. Ook het realiseren van goede infrastructuur voor bouwmaterialen uit gemaakt kunnen worden zoals isolatie of duurzame mobiliteit zoals (elektrische) fietsen draagt bij aan spaanplaat. de gezondheid van bewoners.

ENERGIE

INDEX

Nul op de meter of energie positief bouwen is al mogelijk.

De manieren om dit te doen worden steeds slimmer en hebben steeds minder negatieve impact op de leefkwaliteit.

Goede isolatie gaat niet meer ten koste van de luchtkwaliteit in woningen en windmolens zonder wieken hebben geen stroboscoopeffect en maken geen lawaai. Door vroeg in het proces te ontwerpen voor optimale energievraag reductie, en bijvoorbeeld en dak- en kaporiëntatie zo optimaal mogelijk af te stemmen op de hoogste opbrengst voor PV, bouwen we energieke wijken.

1. Sociale en functionele diversiteit 2. Adaptieve verkaveling 3. Tijdelijk landgebruik 4. Slim hergebruik

87

SOCIALE EN FUNCTIONELE DIVERSITEIT

PROBLEEM Postindustriële gebieden liggen vaak aan de rand van steden, met arbeiderswijken in de nabijheid. Ruimtelijke en sociale segregatie is sinds 2000 in Europese steden toegenomen. De uitdaging ligt in een goede sociale aansluiting van de nieuwe wijk met de bestaande omliggende wijken.

Om te voorkomen dat een van oudsher bedrijvig gebied een monotoon woongebied wordt, moet juist de waarde in menging worden herkent. Het gevaar bestaat dat gebieden te radicaal transformeren zonder behoud van kleine initiatieven en ondernemers, die reeds aanwezig zijn.

WAT

ONTWERPOPGAVE

Bij transformatie van postindustriële gebieden is behoud van diversiteit van groot belang. Reeds aanwezige initiatieven, creatieve werkplekken, cultuur etc. zijn belangrijke aanjagers van transformatie en dienen door lage huur of gefaseerde transformatie een plek in het gebied te houden.

Zelfbouw en CPO kavels zijn niet altijd aantrekkelijk voor ontwikkelaars of grondeigenaars. Daarnaast is een gefaseerde transformatie met behoud van aanwezige ondernemers vaak financieel niet aantrekkelijk voor ontwikkelaars. Met de nieuwe wetgeving voor woningbouw coöperaties mogen zij geen functies buiten sociale huur gebouwen ontwikkelen.

Verder kunnen maatregelen zoals een verplicht percentage voor werken en sociale huur ervoor zorgen, dat gebieden niet De huur van nieuwbouw is vaak niet te betalen voor reeds monotoon ontwikkelt worden. aanwezige kleine ondernemers met het gevolg, dat deze uit het gebied vertrekken, terwijl zij juist voor het aanjagen van Ook een verplicht percentage van zelfbouw of CPO kavels zorgt een gebied kunnen zorgen. voor een goede mix van bewoners, die zich vaak sterk betrokken voelen bij hun leefomgeving en sociale cohesie en participatie steunen.

VOORWAARDEN

nieuwbouwplannen wonen 88

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Mix aan stijlen, volumes en functies

1.35m - 1.50m

>1.50m

0.90m - 1.00m

Toepassing op maaiveld en hoogte

Impact op omgeving

Tijd: trage vernieuwing >50 jaar

89

ADAPTIEVE VERKAVELING

PROBLEEM Post-industrieële gebieden liggen vaak dicht bij het stadscentrum en zijn dan ook kansrijke uitbreidingsgebieden met stedelijke dichtheid. Het gevaar bestaat dat deze gewilde gebieden monotoon worden ontwikkeld met de meest kostenefficiënte gebouwen. Latere aanpassingen zijn dan niet meer mogelijk en bij vernieuwing blijft alleen de optie om hele blokken te slopen.

WAT Flexibiliteit op het zowel het niveau van de stedenbouw als van de architectuur. Het ontwerpen met overmaat en flexibele bouwstructuren biedt de kans dat een gebouw meerdere vormen van gebruik of functie achtereen aankan.

Voor gebouwen zijn flexibiliteit in constructie en extra verdiepingshoogte leidend. Naast het kleiner en groter maken van woningen wordt het bovendien mogelijk wonen en werken uit te ruilen.

Binnen stedenbouwkundige ensembles lijkt het hanteren van een kleine korrel en een kavelgewijze ontwikkeling– in plaats van grootschalige complexen – de sleutel wanneer de situatie zich mocht voordoen dat gebouwen niet meer voldoen.

ONTWERPOPGAVE De hoogte van de voorinvestering stijgt evenredig met het toenemen van de verdiepingshoogte en overmaat. Het realiseren van meer m3 per m2 vergt een forse financiële inspanning die dan ook verdeeld over een langere termijn kan worden terugverdiend.

Kavelgewijs ontwikkelen is vaak niet aantrekkelijk voor beleggers en ontwikkelaars, maar meer geschikt voor particulieren.

VOORWAARDEN

nieuwbouwplannen wonen 90

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR De gridverkaveling in New York laat een grote diversiteit aan bebouwingstypen toe binnen eenzelfde straat.

1.35m - 1.50m

>1.50m

0.90m - 1.00m

Toepassing op maaiveld en hoogte

Impact op omgeving

Tijd: trage vernieuwing >50 jaar

Beeld: Flickr

91

TIJDELIJK LANDGEBRUIK

PROBLEEM BSH

Een van de kenmerken van Buiksloterham en andere postindustriële gebieden is de grote hoeveelheid terreinen die wachten op een nieuwe bestemming. Sommige gebieden liggen al tientallen jaren braak. De onzichtbare claims die op deze gebieden liggen hebben als resultaat dat zij ontoegankelijk blijven en niet gebruikt worden. Ook worden de terreinen gemaaid om natuurontwikkeling – dat verdere ruimtelijke ontwikkelingen in de weg kan staan – te voorkomen.

identiteit

materialen

sociale activiteit

zelf gemaakt

in tussen ontwikkeling

laag budget

flexibele ruimte

WAT Als antwoord op dit soort gebieden, dat in aantal is toegenomen sinds de jaren ’80 in industriegebieden en sinds de economische bouwcrisis ook in woongebieden, is tijdelijke stedenbouw in opkomst. Zowel op het gebied van regelgeving als ontwerp wordt onderzocht wat mogelijkheden zijn braakliggende gebieden slimmer in te zetten. Tijdelijkheid is hierbij het sleutelwoord: ingrepen die gedaan worden zijn van een relatief laag investeringsniveau en zijn eenvoudig weer weg te halen of elders te plaatsen. Op deze manier kunnen de ruimtes een belangrijke bijdrage leveren aan de omliggende wijken.

De diversiteit aan mogelijke vormen van tijdelijk ruimtegebruik is erg groot en afhankelijk van de lokale condities, hoe lang het gebied beschikbaar is en de mate van flexibiliteit die nodig is.

Verder is het van belang dat de eigenaar mogelijkheden ziet en er partijen zijn die het zien zitten het gebied op de een of andere manier in gebruik te nemen. De intensiteit kan sterk verschillen – van een tijdelijk natuurgebied met pioniersvegetatie tot tijdelijke voorzieningen die een wijk in aanbouw nodig heeft, zoals een basisschool of supermarkt. Het spectrum van extensief tot zeer intensief tijdelijk ruimtegebruik wordt steeds verder ingevuld, waardoor er succesvolle voorbeelden zijn te vinden voor vrijwel iedere context.

VOORWAARDEN

Braakliggend terrein >5jaar 92

ONTWERPOPGAVE Bij het in gebruik nemen van wachtende gronden is het belangrijk dat er heldere afspraken gemaakt worden tussen eigenaar in gebruiker. Het komt regelmatig voor dat een tijdelijk park oid. zo populair is dat het voor de eigenaar lastig is het gebied weer in te zetten voor nieuwe ontwikkelingen. Maar zelfs de meest extensieve vorm – het laten verwilderen van braakliggend terrein – al van grote waarde voor de stad, ondanks dat het terrein dan ontoegankelijk blijft. Dit omdat het type natuur dat hier ontwikkelt (pioniersvegetatie) een interessante soortenrijkdom kent die bovendien erg veerkrachtig is: de stad zal altijd andere wachtende gronden hebben om naartoe te verhuizen.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Diverse vormen van tijdelijk landgebruik, variĂŤrend van miniparken tot winkelcentra.

onderschrift, icoontjes

Beeld: Wikipedia

Beeld: Tanakawho | Flickr

Toepassing op maaiveld

Beeld: Wikimedia Commons

impact variabel

Tijd: tijdelijk

Beeld: La Citta Vitta | Flickr

93

SLIM HERGEBRUIK

PROBLEEM Inmiddels is het duidelijk dat het huidige lineaire materiaalgebruik van ‘take-make-waste’ moet veranderen, simpelweg omdat de grondstoffen opraken en we een te hoge ecologische voetafdruk hebben..

In transformatiegebieden wordt niet alleen veel nieuw gebouwd maar ook worden veel bestaande complexen gesloopt of gerenoveerd. De vraag naar bouwmaterialen is groot.

Leegstaande loodsen of kavels kunnen worden ingezet om tijdelijk lokaal teruggewonnen materialen op te slaan zodat ze voor nieuwbouw in het gebied gebruikt kunnen worden. Niet alleen hergewonnen bouwmaterialen maar ook zijn eventuele andere lokaal gewonnen of terugewonnen materialen in te zetten in de bouw. Denk bijvoorbeeld aan gekapte bomen uit de buurt of, als de ruimte dat toestaat, productie van gewassen heeft tot doel om de soort en hoeveelheid restmaterialen op zoals miscanthus waar vezels uit gewonnen kunnen worden. een bepaalde locatie inzichtelijk te maken en deze aan te bieden voor een volgend gebruik. Oogstkaart.nl werkt met een netwerk van afvalscouts en ondersteunt hen. Bovendien kunnen WAT leveranciers via de site hun gesloten afvalproces op een veilige Hergebruik is geen recycling. Bij hergebruik vindt geen manier meer openbaar maken. verandering van de oorspronkelijke vorm plaats maar wordt juist gebruik gemaakt van de vorm voor een zelfde of een ONTWERPOPGAVE andere toepassing.

Om hergebruik of het gebruik van gerecycled materiaal te Bij hergebruik wordt de milieubelasting verminderd doordat stimuleren, moeten er maatregelen worden genomen in geen nieuwe grondstoffen, energie en nieuwe producten nodig kavelpaspoorten. zijn. De maatschappelijke kosten voor (ver)bouwen en slopen Het vraagt ook om een andere manier van ontwerpen. De kunnen/zullen dalen. architectuur zal deels worden bepaald door de materialen die in Het lijkt evident dat ontwerpers van nieuwe gebouwen eerst de omgeving gevonden kunnen worden. te rade gaan bij een materialendepot; en dan bij voorkeur zo dicht mogelijk in de buurt. Dat depot kan letterlijk een tijdelijke Daarnaast kunnen ontwerpers vroegtijdig over de levensduur van de verschillende bouwdelen nadenken, in welke kringloop opslag zijn. de materialen horen en wat de vervolgtoepassing ervan is.

Een matchmaker tussen vraag en aanbod van leveranciers en ontwerpers van en met restmaterialen biedt uitkomst. De In een grondstoffenpaspoort kan de architect en bouwer positie van de ‘Marktplaats van tweedehands bouwmaterialen’ vastleggen, welke materialen met welke hoeveelheden en in wordt momenteel vervuld door de website Oogstkaart.nl. De welke kringloop zijn gebruikt en wat de vervolgtoepassingen site werd in 2013 door Superuse Studios werd gelanceerd en ervan zijn.

VOORWAARDEN

nabij nieuwbouwplannen (zo min mogelijk transport) 94

dichtbij open water

grond in eigendom van de gemeente (gedeeld belang)

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Her te gebruiken worden vaak in grote partijen aangeboden, bijvoorbeeld op de website van Oogstkaart.

Toepassing op maaiveld en hoogte

Impact op omgeving

Tijd: trage vernieuwing >50 jaar

Beelden: Oogstkaart.nl

95

96

TRANSPORT Het verplaatsen van goederen en mensen heeft een grote impact op hoe steden functioneren. Het is essentieel voor het functioneren van de economie en het invullen van persoonlijke behoeftes, maar het leidt ook tot grote hinder en impact zoals luchtvervuiling en geluidsoverlast. De trends rondom mobiliteit en transport zijn zeer dynamisch. Enkele decennia was een auto nog een zeldzaamheid, nu wordt alweer gesproken over de opvolger van de auto. Enige tijd geleden was de Segway nog het transport van de toekomst. Door haar hoge prijs is het voorlopig weinig meer dan een leuk ding voor toeristenrondleidingen.

De opkomst van elektrisch rijden (zowel auto’s als scooters en fietsen), autodelen en zelfrijdende auto’s worden nu gezien als grote game-changers. Betekenen deze ontwikkelingen het einde van het OV? (Van de Weyer, Van der Brent, 2015) De grote innovatiekracht en dynamiek in gebruik vragen vooral om stedenbouw die flexibel genoeg is om deze veranderingen te faciliteren en zo duurzaam mogelijk invulling te geven aan de benodigde transport en mobiliteitsvraag.

De betekenis van mobiliteit voor Buiksloterham voor:

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

BIODIVERSITEIT Mobiliteit heeft impact op biodiversiteit door uitstoot en fijnstof. Daarnaast vormt infrastructuur een barrière voor veel dieren.

SAMENLEVING De auto is het individuele transportmiddel bij uitstek. Door digitale media vervaagt de grens tussen individueel en openbaar vervoor. Bijvoorbeeld carpoolen door mensen met gedeelde interesses. De zelfrijdende auto is sociale auto: hij rijd als je oma en stopt dus overal voor. Minder parkeren in de stad als gevolg van de zelfrijdende auto = meer ruimte voor andere zaken.

GEZONDHEID

De slechte luchtkwaliteit in steden heeft een grote impact op de levensverwachting van haar bewoners. Schone lucht door MATERIALEN elektrisch rijden zal de leefkwaliteit daarom enorm verbeteren.

Ook lawaai van verkeer beïnvloedt de gezondheid van mensen.

Infrastructuur is een faciliterende functie in de stad. Op Bewegen op de fiets en te voet is gezond. Zolang mobiliteit een materiaal in directe zin valt relatief weinig te besparen, al ongezonde bezigheid is, is iedere kilometer minder afgelegd zijn er mogelijkheden voor bitumenvrij asfalt, hergebruik van winst. Gemixte functies resulteert in minder transport. bestaande bestrating, etc. Goede infrastructuur kan ander materiaalgebruik ook verminderen. Bijvoorbeeld door autodelen en kleinere eenheden (micro mobility). Door opneembare/ wijzigbare bestratingen te gebruiken neemt de flexibiliteit van INDEX de stad toe.

1. Nieuwe netwerken ENERGIE

2. Duurzame distributie

Mobiliteit is de meest zichtbare vorm van energiegebruik in het openbare domein. Door een de opkomst van de elektrische auto en de zelfrijdende auto, ontstaat de mogelijkheid de auto in te zetten als mobiele batterij (energiebuffer). Verder kan veel op mobiliteit bespaard worden door de stad slim in te richten zorgen dat auto’s weinig hoeven af te remmen en op te trekken, en dat fietsen aantrekkelijker wordt dan autorijden.

3. Shared spaces

Van der Weijer, Van der Brent. Hoe de autonome auto alles anders maakt. Volkskrant, 26 juni 2015

4. Slimme parkeeroplossingen

97

NIEUWE NETWERKEN

PROBLEEM Wie herkent het niet: straten die continu open liggen om nieuwe waterleidingen, rioleringen of kabels aan te leggen? In de transitie naar de circulaire stad zullen er grote veranderingen in de ondergrondse infrastructuur plaats gaan vinden. Door de groeiende uitwisseling tussen kleine en grote netwerken (smart grids), zullen veel leidingstructuren aangepast moeten worden. Tegelijkertijd worden bepaalde types infrastructuur ‘uit de grond’ gehaald, bijvoorbeeld regenwaterafvoer. Ook de komende decennia zal er dus veel onder de grond gebeuren.

WAT De uitdaging is om de fysieke netwerken makkelijker toegankelijk te maken, zodat zij makkelijk vervangen kunnen worden.

Ondergrondse leidingstraten, bijvoorbeeld in oude rioolbuizen, kunnen ervoor zorgen dat de straat veel minder vaak open gehaald hoeft te worden. Een andere uitdaging zit in het zoveel mogelijk draadloos oplossen van dataconnecties, en het zo lokaal mogelijk sluiten van kringlopen, zodat er ook minder ondergrondse infrastructuur nodig is.

ONTWERPOPGAVE Dit type ingrepen kan de openbare ruimte beïnvloeden wanneer netwerken zichtbaar gemaakt worden of zelfs boven het maaiveld aangelegd worden, in de vorm van leidingstraten. Ook de uitdaging om netwerken te reduceren heeft impact, zeker oplossingen met betrekking tot riolering en regenwater.

VOORWAARDEN

Legenda Kabels en Leidingen Telecomkabel Datatransportkabels Hogedruk gas leiding Lagedruk gas leiding Hoogspanningkabel Middenspanningkabel Laagspanningkabel Waternet leiding

Existing bestaande Gebruik undeground infrastructuur infrastructure

98

Rond nieuwe ontwikkelingen

energiebesparing efficiente consumptie smart grid

‘leidingstraat’

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Onzichtbare netwerken bepalen een steeds groter deel van onze leefomgeving

t- continu

Impact op netwerk

Toepassing op maaiveld

Beeld: Asian Green Buildings

99

DUURZAME DISTRIBUTIE

PROBLEEM Door de opkomst van internet verandert het gebruik en de functionaliteit van de openbare ruimte. Mensen werken makkelijker thuis, laten pakketjes thuisbezorgen en zoeken op internet een goed restaurant. Er vindt daardoor een decentralisatie van functies plaats: minder grote winkels, restaurants zijn minder locatieafhankelijk en thuiswerkers gaan wat drinken ‘om de hoek’.

WAT Als antwoord hierop wordt de variatie in transportvormen steeds breder. Waar weggebruikers tot nu toe min of meer te categoriseren waren in vrachtwagens, auto’s, fietsers en voetgangers, ontstaat er een spectrum van transportmiddelen waardoor deze grenzen vervagen. Van Segways en Hooverboards via elektrische bakfietsen tot kleine overdekte scooters en motors. Deze types transportmiddelen werken op kortere afstanden, manoeuvreren in kleinere ruimtes en kosten minder energie – en gebruiken geen fossiele energie meer.

Op dit moment is een grote innovatieslag gaande met betrekking tot deze ontwikkelingen. Bijvoorbeeld experimenten met pakketjeshubs, waar mensen pakketjes kunnen laten afleveren en zelf 24/7 op kunnen halen, en ook nog meer transportmiddelen: boot, tram, drone... Dankzij maatwerk wordt de impact van mobiliteit op de omgeving kleiner. Tijdsverlies zit dan vooral in de overslag van het ene naar het andere transportmiddel.

ONTWERPOPGAVE Ook de openbare ruimte vraagt om meer flexibiliteit. De harde scheiding tussen een smal fietspad en een brede autoweg wordt steeds minder logisch. Afstanden worden belangijker wanneer energiegebruik (menselijk of uit een batterij) een grotere rol speelt: er moet nagedacht worden over speciale netwerken voor fietsers en elektrisch verkeer.

VOORWAARDEN

dichtbij water of weg ivm vervoer

100

online markets

home delivery

road infrastructure

flexible transport

Hub

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Vele nieuwe vormen van distributie maken het systeem flexibeler en minder belastend voor de stad. E-cargo oplossingen verminderen de uitstoot.

Flickr

wikimedia commons

t- continu flickr

Impact op netwerk

Toepassing op maaiveld

flickr

101

STRAAT ALS VERBLIJFSRUIMTE

PROBLEEM De auto heeft in de steden in de loop van de jaren een onevenredig groot beslag gelegd op de openbare ruimte. Dat geldt zowel voor de rijdende als voor de stilstaande auto’s.

Met name in postindustriële gebieden is de infrastructuur ruim aangelegd voor het vrachtverkeer. Daarnaast wordt een groot deel van het maaiveld gebruikt als parkeerplaats, slechts een deel van de dag benut. De wegen die de doorstroming langs en over Buiksloterham faciliteren zijn zodanig geproportioneerd dat ze harde scheidingen vormen voor de naastgelegen functies. Bovendien is het autoverkeer, met inbegrip van transportverkeer, leverancier van een aanzienlijk deel van de fijnstof ter plekke.

WAT Genoemde problemen bieden genoeg motivatie om het autoverkeer in Buiksloterham terug te dringen ten gunste van kwalitatief hoogwaardig ingerichte openbare ruimte. Naast het stimuleren van de bereikbaarheid per fiets en openbaar vervoer en het delen van elektrische auto’s biedt het inpandig oplossen van parkeren en stallen letterlijk ruimte.

Wanneer de auto alleen op de hoofdontsluitingstructuur gebruikt wordt, kunnen de secondaire ontsluitingsystemen meer voor langzaam verkeer en spelende kinderen worden ingericht. Daarnaast kan de openbare ruimte hier worden vergroend, wat tot meer biodiversiteit en een betere luchtkwaliteit leidt. Hoe verder je de wijk in komt, te meer de auto te gast is.

Bij de hoofdontsluiting bieden nieuwe profielen zoals de gedeelde straat kansen om de wijk aantrekkelijker te maken voor voetgangers en fietsers.

VOORWAARDEN

dichtbij water of weg ivm vervoer

102

ONTWERPOPGAVE Om gebieden autoluw te maken moet er goed samengewerkt worden met verschillende partijen (gemeente, ontwikkelaar, ontwerper). Vanuit de gemeente moet het bezit van auto’s ontmoedigd worden door strenge parkeernormen. Daarnaast vraagt een vergroening van de openbare ruimte om nieuw beleid mbt de algemene inrichting en beheer openbare ruimte.

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Diverse vormen van gedeeld ruimtegebruik op straten en pleinen

landezine

Flickr / Franklin Heijnen

t- continu

Impact op netwerk

Toepassing op maaiveld

buurtengids.rooming.nl

103

SLIMME PARKEEROPLOSSINGEN

PROBLEEM Bij de transformatie van postindustriële gebieden naar deels woongebieden wordt de parkeerdruk aanzienlijk verhoogd.

Parkeren in ondergrondse garages is vaak door bodemverontreining een te dure oplossing. Wanneer er in binnengebieden wordt geparkeerd, ontstaan er grote verharde (dak)oppervlaktes waar geen bomen kunnen groeien en infiltratie van regenwater onmogelijk is.

WAT Slim gesitueerde centrale parkeergarages kunnen daarbij een goede oplossing bieden, omdat ze het verkeer concentreren op strategische plekken en voor de buurt mogelijkheden bieden tot autoluwe inrichting. De buurt kan vergroenen met bomen en minder verharding.

Tegelijkertijd kunnen ze ook prima inspelen op toekomstige ontwikkelingen van de zelfrijdende auto. Deze vraagt namelijk niet meer om conventionele parkeergarages die via rijbanen worden ontsloten maar om automatische parkeervoorzieningen, die de auto compact kunnen stapelen.

Zeker in combinatie met de recente toename van het gebruik ONTWERPOPGAVE van deelauto’s zal de zelfrijdende auto bijdragen aan een efficiënter gebruik van het wegennetwerk. Mensen zijn dan Bewoners zijn vaak nog niet bereid om het ongemak van de op eerder geneigd hun eigen auto op te geven; in de meeste afstand geparkeerde auto te accepteren. gevallen gaat het tenslotte om toegang tot mobiliteit, on demand, en niet per se over het bezit van een auto.

Ontwikkelaars zijn nog gebonden aan traditionele Ten slotte kunnen middels het toepassen van groene gevels en parkeernormen, die door gemeenten worden geëist. daken de parkeergarages nog een verdere waarde leveren aan Parkeergarages vragen om een zorgvuldige stedenbouwkundige de buurt. Beplanting kan een belangrijke invloed bieden voor inpassing en een goede architectonische vormgeving. koeling en luchtfiltering niet alleen voor de parkeergarage zelf maar ook voor de hele buurt.

VOORWAARDEN

dichtbij straten

104

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR Automatische parkeergarage

Elektrische deelauto

De garage als batterij: elektriciteit van zonnepanelen kan worden opgeslagen in accuâ&#x20AC;&#x2122;s.

Groene vormgeving van een parkeergarage

t- continu

Impact op netwerk

Toepassing op maaiveld

Beelden: Wikimedia commons

105

CIRCULARITEIT CREËERT RUIMTE

Ruimtelijke expressie van de circulaire stad - zeven ruimtelijke principes De genoemde ingrepen zijn een selectie van mogelijke bouwstenen voor de circulaire stad. Het zijn ingrepen die an sich nog weinig doen met haar omgeving: ze dragen technisch bij aan de circulariteit van de stad, maar hebben geen betekenis voor de leefbaarheid. De toegevoegde waarde ontstaat als er uitwisselingen plaats gaan vinden met andere ingrepen, maar ook met de openbare ruimte, met de mensen die er wonen en werken.

Technieken – maar ook algemenere inzichten betreffende duurzaamheid – veranderen continu. De selectie van bouwstenen is dus in feite een momentopname van de huidige stand van techniek. Toch zijn er conclusies te trekken uit deze verzameling die een algemeen beeld geven van de impact van circulariteit op steden. Zij schetsen een aantal ruimtelijke trends die zichtbaar zullen worden in steden waarin circulariteit een belangrijke rol speelt. Circulariteit kost ruimte. Processen die zich normaal gesproken afspelen in gebieden buiten de stad, worden de woonwijk ingehaald. Deze ruimte komt op termijn buiten de stad dan weer vrij, bijvoorbeeld wanneer een RWZI niet meer nodig is omdat rioolwater in de wijk behandeld wordt.

Ten tweede speelt het omgaan met onzekerheden een steeds belangrijker rol in stedenbouw, wat zich uit in mogelijkheid scheppen van flexibel ruimtegebruik en eenvoudige (her) montage van gebouwen. Zeven principes:

1. Ruimte voor uitwisseling en buffering Vraag van grondstoffen, energie en ruimte kent grote pieken en dalen. Doordat er in de circulaire stad gebruik wordt gemaakt van natuurlijke bronnen, zijn vraag en aanbod moeilijker direct op elkaar af te stemmen. Bovendien wordt de schommeling in het aanbod van deze bronnen door klimaatverandering groter.

Hierdoor is het nodig buffers aan te leggen waarin vraag en aanbod op elkaar afgestemd kunnen worden.

Naast de trend van decentralisatie als het gaat om materiaalen energiestromen, wordt er volop gebouwd aan grote infrastructuren voor de levering van energie, data, warmte, water, etc. Doordat deze netwerken slimmer worden, zullen zij niet alleen leverend worden maar zijn het infrastructuren waar – net als bij internet – van afgenomen kan worden maar waar ook aan geleverd kan worden. Op die manier kan iedereen bijdragen aan de duurzame stad en ontstaat tevens extra ruimte voor buffering.

3. Flexibiliteit, modulariteit, demontabelheid Voortschrijdend inzicht op het gebied van duurzaamheid, snelle ontwikkelingen in de detailhandel, autonomere manieren van voortbewegen: de openbare ruimte gaat veranderen, maar we weten niet precies wat de gevolgen hiervan gaan zijn.

Slimme inrichting kan zich aanpassen aan nieuwe vormen van ruimtegebruik. Het mogelijk maken van hergebruik zit al in de productie van een gebouw of ruimte. Dit is de bekende Cradle2Cradle gedachte. Daarnaast kan een circulaire stad zichzelf continu vernieuwen en groeien. Verplaatsbaarheid, modulariteit en demontabelheid dragen bij aan een flexibele stad die zonder veel impact kan transformeren en waarin materialen op een makkelijke manier hergebruikt kunnen worden.

4. Geïntegreerd groen Het belang van groen voor een gezonde stad wordt al meer dan een eeuw herkend. Er ontstaat ook steeds meer inzicht in het brede spectrum aan ecosysteemdiensten dat groen kan bieden enerzijds, en de bijdrage van stadsgroen aan biodiversiteit anderzijds. Groen heeft een groot bufferend effect op pieken in warmte, regenwater of luchtvervuiling. Slim gebruik van planten vindt steeds meer toepassingen, bijvoorbeeld voor de koeling van gebouwen of het zuiveren van de bodem.

Tegelijkertijd kan de gebouwde omgeving plek bieden aan bijzondere flora en fauna die het buiten de stad moeilijk heeft.

De biodiversiteit in steden is intussen groter dan die op het platteland, en niet alleen in stadsparken.

5. Kritieke massa Postindustriële gebieden bevinden zich vaak in een scheg nabij de binnenstad. Voor een levendige stad, minder energiegebruik, minder mobiliteit en compactere verzorgingsgebieden van nutsobjecten en voorzieningen is een hoge dichtheid met een mix van functies van belang.

6. Netwerk voor kleinere transportmodaliteiten

Door de opkomst van kleinere transportmodaliteiten en een minder centrale distributievraag ontstaat krapte op de weg. Het gat in formaat tussen de traditionele stadsfiets en auto wordt steeds meer gedicht door allerlei vervoerstypes. Met elektrische Er ontstaan dus allerlei types nutsobjecten in de stad: een of menselijke aandrijving is ook afstand een belangrijkere factor warmtehub hier, een biovergister daar. Deze objecten hebben dan bij de auto. Dit vraagt om netwerken speciaal georiënteerd dezelfde orde van grootte, niet kleiner dan een garage en niet op dit type transport. groter dan een flinke woning. De meerwaarde van dergelijke objecten in de wijk is niet altijd te vinden: een buitenbad verwarmd met restwarmte is leuk, maar er is niet genoeg 7. Transportmodi als buffer draagvlak voor ieder object om een dergelijke functie in zich op te nemen. Ook zijn veel objecten tijdelijk, bijvoorbeeld Twee belangrijke trends - de opkomst van de zelfrijdende auto en de opkomst van de elektrische auto - leiden ertoe dat het installaties die vervuiling uit de bodem verwijderen. aantal autobewegingen toe zal nemen, maar dat parkeren op Toch is een dergelijke serie gebouwtjes ook bijzonder: zij zijn termijn in parkeergarages buiten de stad plaats kan vinden. Er gezamenlijk een ontwerpuitdaging die een grote bijdrage kan komt dan enorm veel parkeerruimte vrij in de stad. leveren aan de identiteit van een wijk.

2. Nutsobjecten als ontwerpopgave

106

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Projectie van de optimale locaties van alle bouwstenen op Buiksloterham. Er ontstaat een verspreid beeld, waarbij veel gebeurt aan het water en rond vervuilde plekken.

Legenda VOCL extractie Biologische zuivering Biosculpturen Oevers en slib Decentrale AWZI Drijvende tuinen Regenbuffers Tijdelijk ruimtegebruik Materialenmarkt Nieuwe netwerken/ Duurzame distributie

107

5

OP NAAR DE CIRCULAIRE STAD

Ontwikkeling van Industriegebied naar Woonwijk In de jaren ‘80 begon de leegloop van Buiksloterham, met het vertrek van enkele grote fabrieken. Grote stukken liggen al tientallen jaren braak, en lange tijd was het een relatief laagwaardig bedrijventerrein door haar slechte ligging tov. snelwegen. Toen werd besloten het gebied te transformeren naar woonwijk, werd een nieuwe ontsluitingsweg aangelegd.

De eerste pioniers kwamen tijdens de bouwcrisis kijken: De Ceuvel, New Energy Docks en andere interessante plekken. Op dit moment bevindt Buiksloterham zich in een overgang van een pioniersfase naar een snelle ontwikkelingsfase.

Door de plotselinge stormachtige ontwikkeling van Buiksloterham ontstaan er nieuwe kansen voor het gebied.

Naast een serie trends op de korte termijn en het feit dat nog steeds partijen zich aansluiten bij het manifest Circulair Buiksloterham, staan er ook voor de langere termijn grote ontwikkelingen op stapel. De kans dat er in de toekomst een fietsbrug zal landen aan de Grasweg is groot. Ook ligt er een reservering voor een metro naar Zaanstad, met een station aan het Johan van Hasseltkanaal, deze zal er echter niet voor 2030 komen. Andere trends, zoals de komst van de zelfrijdende/ elektrische auto en het verplicht energieneutraal bouwen vanaf 2020 beïnvloeden stedelijke ontwikkeling in het algemeen.

Instrumentarium De drie onderzochte lagen vormen samen het instrumentarium om tot de circulaire postindustriële stad te komen. Iedere laag vormt een eigen ruimtelijke toevoeging: De grote structuren komen uit de genius loci. De vlakken worden geprogrammeerd op een zodanige manier dat circulariteit uit zichzelf een plek krijgt in de stad. Op een flink aantal punten is het metabolisme van de stad zichtbaar in de vorm van de toepassing van circulaire technieken.

Wanneer we het circulaire stad instrumentarium van de drie lagen toepassen ontstaat een wijk waarbij transitie over tijd bepalend is. We testen twee momenten: 2020 en 2040. In 2020 zijn de meeste nu- (op korte termijn) geplande ontwikkelingen gerealiseerd. Buiksloterham begint echt een stad te worden.

Hier wordt getoond hoe adaptief omgaan met de Genius Loci het stadsbeeld verandert. In 2040 is veel veranderd, vooral waar het gaat over mobiliteit.

In het ‘business as usual’ scenario gebeurt dus al erg veel. Op de volgende pagina zijn deze ontwikkelingen in relatie tot elkaar weergegeven.

me

rogram me p

Het instrumentarium voor de Circulaire Stad definieert de drie stappen naar de circulaire stad:

n

g

i

im

ne

n we Ge ius Loc

Sl

laire bouwste

eu

108

rcu

Ni

rin

Ci

1. Omarm de nieuwe Genius Loci 2. Programmeer de stad zodat circulariteit zal ontstaan 3. Werk aan lokale uitwisselingen van circulaire bouwstenen

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Circulaire Bouwstenen

Programmeren voor Circulariteit

Een Nieuwe Genius Loci

109

SLEUTELMOMENTEN Business as usual: Buiksloterham groeit snel vol Momenteel bevindt Buiksloterham zich met een aantal transities in een fase van revival, niet alleen pakt de bouw weer op, ook neemt het aandeel hernieuwbare energie toe en spelen digitale media een steeds grotere rol in stedelijke ontwikkeling. Wanneer deze ontwikkelingen doorzetten, groeit Buiklsoterham snel vol.

1. Leegloop

Stilstaan bij de lessen die tot nu toe zijn geleerd, en daarbij niet alleen experimenteren maar ook consolideren.

Zo zal Buiksloterham niet slechts een pilot zijn, maar zal het de toon zetten voor nieuwe stedenbouw.

2. Wegbereiding

3. Pioniers De Ceuvel

Amsterdam Air Products

nieuwe Wachtende Ridderspoorweg gronden

“Business as usual” stedelijke ontwikkeling

Voormalige energiecentrale

Zelfbouw pioniers UnderCurrent

New Energy Docks CPO’s

Gewoonboot

Ce

14% 6% 1,5%

Manifest Circulair Buiksloterh

€ Gemeente: selecteren op kwaliteit

1900

Nota “Kiezen voor stedelijkheid”: 9000 nieuwe woningen in Noord

3600

Vaststelling bestemmingsplan

Car sharing

E

Mobile shopping Cloud

3500 Elektriciteitsgebruik (kWh/inw)

1350

Gasgebruik (M3/inw)

C

Noorde

3220

2000 110

2005

2010

2015

2020

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

4. Revival

5. Veerkrachtige stad Schoonschip Cityplot Noorderkaap

6,0 Economische groei Aandeel hernieuwbare energie 50%

Ceuvel

De nieuwe Ceuvel?

3,0

Cityplot BSH 14%

Zelfbouw BSH

0

uiksloterham

g

Economische groei (%)

Schoon Schip

-3,5

Energy neutral building law Volledig zelfrijdende auto

ng

Metrostation V. Hasselt

Cloud based technology

Fietsbrug over het IJ C

Noorderwarmte

2020

2025

2030

2035

2040 111

2020 Projectie van de circulaire maatregelen

De drie stappen (Omarm de nieuwe Genius Loci - Programmeer de stad zodat circulariteit zal ontstaan - Werk aan lokale uitwisselingen van circulaire bouwstenen) leiden tot een stad waarin de nieuwe genius loci zichtbaar is. Op een aantal plekken zal pas na vele jaren gebouwd worden. De bodemcondities bepalen waar parken komen. Hier worden bomen opgekweekt die later in de straten komen te staan. Overal in de buurt bevinden zich kleine nutsobjecten. Het metabolisme van Buiksloterham is soms zichtbaar en soms verborgen, en bestaat uit zowel kleine gesloten kringlopen als aantakkingen die grote netwerken voeden en er van afnemen.

In de buurt is veel ruimte voor groen en blauw, maar alleen aan oevers die niet in gebruik zijn voor het waterdistributiesysteem.

Zo vormt Buiksloterham een schakel in het groene netwerk langs de IJ-oevers.

112

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

warmtenet

C C

biopiling

waterbuffering

VOCL extractie fytoremedatie

waterzuivering

biovergister

drijvende tuinen

ecologische verbinding watertransport

waterbuffering

biovergister C waterpleinen

biopiling

materialenmarkt

ecologische oevers

fytoremediatie

C

waterzuiverend park

biogasboot

doorgaande LV route

113

2020

114

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

115

2040

Twintig jaar later is een veerkrachtige, gemengde wijk ontstaan.

De Ceuvel is intussen verhuisd naar een nieuwe locatie, waar zij haar zuiverende- en pionierende werk weer doet. Een nieuwe HOV-lijn en een nieuwe fietsbrug maken Buiksloterham definitief onderdeel van de stad, zeker voor langzaam verkeer.

De bomen die aangeplant zijn om de bodem te zuiveren, worden herplant langs de groene straten, waar nauwelijks nog autoâ&#x20AC;&#x2122;s rijden maar wel een grote diversiteit aan kleinere transportmiddelen.

116

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

warmtekoudenet

C C

waterbuffering

biopiling

warmtehub

energieopwekking waterzuivering

biovergister

materialenmarkt

ecologische verbinding watertransport

waterbuffering

C

T

station BSH pakketjes hub waterpleinen

biopiling biogasboot

C

watertoren

waterzuiverend park fytoremediatie

De Nieuwe Ceuvel

nieuwe fietsbrug

station No

station Sixhaven 117

2040

118

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

119

120

NAWOORD

BUIKSLOTERHAMCIRCULAIR

Buiksloterham is geen wijk als andere wijken in Amsterdam.

Al is dit postindustriële gebied exemplarisch als een van de laatste voormalige havengebieden nabij het centrum van de stad die na een decennialang proces van leegloop her ontwikkeld wordt tot stadswijk, de huidige ontwikkeling is niet te vergelijken met bijvoorbeeld de herontwikkeling van het hele Oostelijk Havengebied, het IJ plein of de Houthavens.

Tijdens de eerste studie naar Circulair Buiksloterham, die de basis was van het door twintig partijen getekende manifest om tot circulaire ontwikkeling van de wijk te komen, gingen ruimtelijke ontwikkelingen erg traag. De bouwcrisis heeft Amsterdam de kans gegeven nieuwe vormen van stedenbouw te ontwikkelen die uiteindelijk leiden tot een meer gemixte, circulaire en door de mensen gedragen stedelijkheid.

De vrij plotselinge hernieuwde bouwdrift in Amsterdam noodde ertoe de focus van deze vervolgstudie enigszins te verleggen: naast het verzamelen en ontwikkelen van ontwerptools, is de nadruk komen te liggen op het creëren van een voedingsbodem voor circulariteit. Deze voedingsbodem ontstaat pas als er zowel ruimte is voor experiment als voor het consolideren van de opgedane kennis.

Gelukkig heeft Buiksloterham de ruimte gehad om de nieuwe of hernieuwde vormen van stedelijke ontwikkeling een plek te geven. Hiermee worden de circulaire ambities in de brede zin van het woord waargemaakt op een aantal schaalniveaus.

Bovendien wordt er doorgewerkt aan de kennisopbouw rond dit thema. Deze studie is slechts een van de vele die zich richten op de opgave van circulariteit in stedelijke ontwikkeling.

Gemeente en ontwikkelaars zijn nu aan zet. Buiksloterham is nog geen ‘geslaagde experiment’, en het is nog te vroeg om achterover te leunen en te genieten van het feit dat de bouwcrisis voorbij lijkt. De gemeente heeft een belangrijke rol in de voorwaardelijkheid van gronduitgifte in het begin van het planproces, en het mogelijk maken van nieuwe vormen van beheer en management van de stad tijdens en na realisatie van de projecten. De volgende stap is nu de geleerde lessen toe te passen en uit te rollen over andere postindustriële gebieden in Amsterdam en Nederland.

121

BUIKSLOTERHAM CIRCULAIR Ontwerpen aan de postindustriële stad DELVA Landscape Architects Steven Delva, Rens Wijnakker, Jens Jorritsma, Cosmin-Stefan Pislariu Studioninedots Albert Herder, Monika Pieroth, Maaike Behm Metabolic Sanderine van Odijk ISBN: 978-90-823764-1-8

Vormgeving en uitgave: DELVA Landscape Architects NL Hoogte Kadijk 71 I 1018 BE Amsterdam BE Quellinstraat 49 I 2018 Antwerpen t. +31(0)20 220 90 78 e. info@delva.la I w. www.delva.la

Dit document is gepubliceerd onder een Creative Commons licentie op naam van DELVA Landscape Architects, Metabolic & Studioninedots (CC-BY-NC-ND 2016) Je bent vrij om: het werk te delen — te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat Onder de volgende voorwaarden: Naamsvermelding — De gebruiker dient de maker van het werk te vermelden, een link naar de licentie te plaatsen en aan te geven of het werk veranderd is.

Je mag dat op redelijke wijze doen, maar niet zodanig dat de indruk gewekt wordt dat de licentiegever instemt met je werk of je gebruik van het werk.

NietCommercieel — Je mag het werk niet gebruiken voor commerciële doeleinden.

Geen Afgeleide Werken — Je mag het veranderde materiaal niet verspreiden als je het werk hebt geremixt, veranderd, of op het werk hebt voortgebouwd.

Afwijking van bovenstaande - Elk van de bovengenoemde omstandigheden kan worden afgeweken als je permissie van de rechthebbende.

Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie in het kader van de open oproep ‘Sleutelen aan het metabolisme van de stad.’