Νικήτας Ζαχαρίου: Από την Sabaudia στο Porto Lago by aial.leros

ᰠ 鄃쀃찃 쐃 뜃봃 匀愀戀愀甀搀椀愀 쌃쐃 뼃 倀漀爀琀漀䰀愀最漀ᴠ ⠀ 뜃 쀃뼃섃딃 꼃 넃 쐃 뜃숃 뤃 쐃 넃묃뤃 먃긃숃 넃섃윃 뤃 쐃 딃 먃쐃 뼃봃뤃 먃긃숃 쐃 뜃봃 쀃딃 섃꼃 뼃됃뼃 쐃 뼃씃 밃딃 쌃뼃쀃뼃묃괃 밃뼃씃⤀

锃ꄃ锃ꔃ鴃⸀ 锃ꄃ錃鄃ꌃ 餃鄃㨀阃鄃꜃鄃ꄃ餃鼃ꔃ 鴃餃騃霃ꐃ 鄃ꌃ ⴀ 鴃餃騃鼃鬃鄃鼃ꌃ 锃ꀃ餃鈃鬃锃ꀃ꤃鴃騃鄃頃⸀ 㨀騃꤃鴃ꌃ ꐃ 鄃鴃ꐃ 鼃ꀃ鼃ꔃ鬃鼃ꌃ 霃鬃餃鄃ꌃ

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό έτος 2015-2016

ερευνητική εργασία

“Από την Sabaudia στο Porto Lago” (η πορεία της ιταλικής αρχιτεκτονικής την περίοδο του μεσοπoλέμου)

Ζαχαρίου Νικήτας-Νικόλαος

Επιβλέπων καθ. : Η. Κωνσταντόπουλος

Πάτρα 2016

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 

 

ΠΡΟΟΙΜΙΟ - ΣΚΟΠΟΣ - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

SABAUDIA Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟ ΕΛΟΣ ΤΗΣ PONTINE

SABAUDIA 

ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ o ΧΑΡΑΞΕΙΣ o



ΑΝΟΙΚΤΟΙ ΧΩΡΟΙ

- PLAZZA RIVOLUZIONE - PLAZZA DEL COMMUNE ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ -



L. PICCINATO

ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΤΗΡΙΑ

- PALAZZO DEL COMMUNE - CHIESA ANNUNZIATA - POSTE E TELEGRAFO ΚΑΤΟΙΚΙΑ

ΜΙΚΡΗ ΚΛΙΜΑΚΑ

ΣΗΜΕΡΑ

PORTO LAGO Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ ΩΣ ΙΤΑΛΙΚΗ ΑΠΟΙΚΙΑ -

ΠΕΡΙΟΔΟΣ LAGO

ΠΕΡΙΟΔΟΣ DE VECCHI ΡΟΔΟΣ ΚΩΣ ΛΕΡΟΣ

PORTO LAGO 

ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ o ΧΑΡΑΞΕΙΣ o

o 

ΑΝΟΙΚΤΟΙ ΧΩΡΟΙ - PIAZZA LITTORIA - PIAZZA ROMA ΚΟΜΒΟΣ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ o



F. DI FAUSTO A. BERNABINI R. PETRACCO

ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΤΗΡΙΑ -

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΓΟΡΑ (MERCATO DI PORTO LAGO)

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (R. SCUOLA ELEMENTARE)

ΝΑΟΣ ΤΟΥ SAN FRANCESCO

ΚΑΤΟΙΚΙΑ

ΜΙΚΡΗ ΚΛΙΜΑΚΑ

ΣΗΜΕΡΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΤΟΙΚΩΝΤΑΣ ΣΕ ΕΛΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εικ. 1: Πύργος- ρολόι (torre littoria) στον οικισμό του Porto Lago

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Ιταλία ήταν μια από τις χώρες που είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ιστορία της Ευρώπης στις αρχές του 20ου αιώνα, οι αποικιακές τις επεκτάσεις και η καθοριστική συμμετοχή της στους δυο παγκόσμιους πολέμους είναι αυτά που την χαρακτηρίζουν. Η κατάλυση της εξουσίας από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι θα επηρεάσει την πολιτική, πολιτιστική και κοινωνική ζωή της χώρας, επηρέασαν όμως σε σημαντικό βαθμό και την αρχιτεκτονική, την οποία χρησιμοποιούν ως προπαγανδιστικό μέσο στα νέα έργα τους, ένα από αυτά είναι ο οικισμός της Sabaudia. Η Sabaudia είναι ένας από τους πέντε οικισμούς που δημιούργησε το φασιστικό κράτος στην επαρχία της Latina, θέλοντας να ενισχύσει την αγροτική ανάπτυξη και την από-αστικοποίηση των πόλεων, μα προπαντός για να τονίσει μέσα από την μνημειακή της αρχιτεκτονική την δημιουργία μιας νέας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όπως ονειρευόταν ο Duce. Η Ιταλία στα πλαίσια της επεκτατικής της πολιτικής θα δημιουργήσει μια σειρά από αποικίες στην περιοχή της ανατολικής μεσογείου, σημαντικότερη όλων αποτελεί αυτή των Δωδεκανήσων, ή «ιταλικά νησιά του αιγαίου», όπως τα αποκαλούσαν. Ακολουθώντας το παράδειγμα και άλλων χώρων της Ευρώπης, με αποικιακή πολιτική, οι ιταλοί θα κάνουν αρκετά έργα, χωρίς ωστόσο να υποτάσσονται στην αρχιτεκτονική τεχνοτροπία της μητρόπολης. Ένα από τα πιο σημαντικά έργα των ιταλών στα Δωδεκάνησα είναι το «Porto Lago» Το Porto Lago είναι ένας νέος οικισμός στο Λακκί της Λέρου που δημιουργήθηκε για τις ανάγκες στέγασης της στρατιωτικής δύναμης του νησιού, των οικογενειών τους και των ντόπιων κατοίκων. Το Porto Lago έχει ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία της αρχιτεκτονικής όχι τόσο για το ρασιοναλιστικό του στυλ, αλλά κυρίως για το γεγονός ότι αποτελεί το μοναδικό ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο-οικισμό αυτής της τεχνοτροπίας. Η κατοίκηση στο τόπο ενός έλους, κάτι που χαρακτηρίζει και τους δυο οικισμούς, αποτελεί αφετηρία της σύγκρισης ανάμεσα στο Porto Lago και την Sabaudia. Ομοιότητες και διαφορές θα οδηγήσουν σε χρήσιμα συμπεράσματα για την συνύπαρξη τους στον χώρος της μεσογείου.

Εικ. 2 : Πύργος- ρολόι (torre littoria) στον οικισμό της Sabaudia

SOMMARIO L'Italia è stata uno dei paesi che hanno avuto un ruolo di primo piano nella storia d'Europa nel 20esimo secolo,con distinte caratteristiche le espansioni coloniali e la partecipazione decisiva nelle due guerre mondiali . L' ascesa al potere da parte del regime fascista di Mussolini influenzerà la vita politica, culturale e sociale del paese, ma colpirà in maniera significativa anche l'architettura, che verrà usata come uno strumento di propaganda nei loro nuovi progetti, uno dei quali è l'insediamento di Sabaudia . Il Sabaudia è uno dei cinque villaggi che è stato creato dallo stato fascista nella provincia di Latina, volendo migliorare lo sviluppo rurale e la deurbanizzazione delle città, ma soprattutto per sottolineare, attraverso l'architettura monumentale, la creazione di un nuovo impero romano sognato dal Duce. L'Italia,nell'ambito della politica espansiva, stabilirà un certo numero di colonie nel Mediterraneo orientale, di cui la più importante di tutti è quella del Dodecaneso, o "isole italiane dell'Egeo", come furono chiamate. Seguendo l'esempio di altre città metropolitane gli architetti italiani svilupperano diversi progetti i quali però non saranno subordinati all'architettura della metropoli. Una delle più importanti opere italiane nel Dodecaneso è la cittadinna di «Porto Lago». Il Porto Lago è un nuovo insediamento a Lakki di Leros creato per le esigenze abitative delle forze militari sull'isola, delle loro famiglie e per i residenti locali. Il Porto Lago è di particolare importanza per la storia dell'architettura non tanto per lo stile razionalista, ma soprattutto per il fatto che rappresenta, nella sua totalità, l'unico insediamento di questo stile architettonico. L'abitazione delle paludi, cosa che caratterizza entrambi gli insediamenti, rappresenta il punto di partenza per un confronto tra Porto Lago e Sabaudia. Similarità e divergenze porteranno a conclusioni utili per la loro coesistenza nella zona del Mediterraneo.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Η Λέρος, τόπος όχι ιδιαίτερα γνωστός και εν μέρη δυσφημισμένος, αφήνει εντυπωσιασμένους όσος την επισκέπτονται για πρώτη φορά και το συναίσθημα της αγάπης σε εμάς που την έχουμε πατρίδα. Κοινή έκπληξη προκαλεί η διαφορετικότητα που παρουσιάζει η αρχιτεκτονική τεχνοτροπία που εφάρμοσαν οι ιταλοί κατακτητές στον οικισμός του «Λακκιού» στις αρχές του 20ου αιώνα. Τα μεγαλεπήβολα έργα των ιταλών στον οικισμό του Λακκιού, ως αποικιακός τόπος, καθώς και εκείνα του οικισμού της Sabaudia, ως μητρόπολη, θα αποτελέσουν το βασικό αντικείμενο αυτής της εργασίας. Μέσα από την ανάλυση της ιστορίας και την αρχιτεκτονική πραγματογνωμοσύνη των δυο οικισμών, θα προσπαθήσω να εντοπίσω όλα εκείνα τα στοιχεία που τους συνδέουν, με κυριότερο εκείνο της «κατοίκισης σε βαλτό». Για την διεκπεραίωση αυτής της ερευνητικής εργασίας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κύριο Κωνσταντόπουλο Ηλία, για την αμέριστη εμπιστοσύνη του, την οικογένεια μου για την στήριξη της, το φίλο Enzo Bonanno και την ξαδέλφη μου Ιωάννα για την πολύτιμη βοήθεια τους, το τοπικό αρχείο της Sabaudia και ιδεατά την κυρία Daniela Carfagna. Τέλος ευχαριστώ όλους εκείνους που απλόχερα μου παραχώρησαν μέρος από το αρχείο τους.

ΣΚΟΠΟΣ Η μακρόχρονη εκμετάλλευση των πρώην ιταλικών στρατιωτικών εγκαταστάσεων από το ψυχιατρικό κρατικό θεραπευτήριο Λέρου, θα στιγματίσει το νησί και θα προκαλέσει σημαντικές φθορές στο μεγαλύτερο μέρος τους. Ανάλογες είναι και οι φθορές που προκλήθηκαν κυρίως από την αδιαφορία και τον τυχοδιωκτισμό της τοπικής κοινωνίας. Σκοπός της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι να ενημερώσει το κοινό για την αρχιτεκτονική ρασιοναλιστική κληρονομία που άφησαν οι ιταλοί κατακτητές στο νησί της Λέρου, την περίοδο του μεσοπόλεμου, καθώς και να γνωστοποιήσει για την παρουσία του οικισμού της Sabaudia, ενός σημαντικού αρχιτεκτονικού έργου της ίδιας περιόδου στη επαρχεία Latina της Ιταλίας. Απώτερος ώμος στόχος είναι η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και των αρμόδιων αρχών για την διαφύλαξη και συντήρηση ενός αρχιτεκτονικού έργου ανεκτίμητης αρχιτεκτονικής αξίας.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Για την πραγματοποίηση της εργασίας ήταν απαραίτητη η συλλογή ερευνητικού υλικού που συγκεντρώθηκες μέσα από βιβλιογραφική και διαδικτυακή έρευνα, βασικότερες βιβλιογραφικές αναφορές για την ιστορική εξέλιξη του οικισμού της Sabaudia αποτέλεσαν τα εξής έργα:  

Alessandra Muntoni, « Atlante storico delle città italiane. Lazio vol.3,(Sabaudia)» ILL 1988 Marcello Piacentini, «Sabaudia» Architettura -1934

Ενώ αντίστοιχα για τον οικισμό της Λέρου :   

Κολώνας Βασίλης, «Ιταλική αρχιτεκτονική στα δωδεκάνησα»,( Αθήνα 2002) Ήσυχος Μανώλης, «Από την ιταλική αποικιοκρατία στο διεθνές στυλ του Λακκίου της Λέρου» εφημερίδα «Λεριακά νέα», (Λέρος 1994) Simona Martinoli - Eliana Perotti , «Architettura coloniale italiana nel dodecaneso 1912-1943» (Torino 1999)

Σημαντική ήταν και η συνδρομή των δυο τοπικών αρχείων, I.M.U.A. (παράρτημα Sabaudia) και Γ.Α.Κ. (παράρτημα Λέρου), καθώς και αυτή ιδιωτών, που παραχώρησαν υλικό από το προσωπικό τους αρχείο. Το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από προσωπικές λήψεις, από το προσωπικό αρχείο ιδιωτών, από τα τοπικά αχρεία και από διαδικτυακή αναζήτηση. Με βάση το ερευνητικό υλικό που συγκεντρώθηκε καθώς και με την άμεση επίσκεψη και περιπλάνηση στους τόπους των δυο οικισμών, ακολουθήθηκε η συγκριτική ερμηνευτική μεθόδου. Αναλυτικότερα μετά από μια πρώτη ιστορική μελέτη, τόσο στα πολιτικοκοινωνικά γεγονότα της εποχής όσο και στην αρχιτεκτονική που εφαρμόστηκε στους δυο οικισμούς, ακολούθησαν κάποια πρόχειρα συμπεράσματα για το κλίμα και τις συνθήκες υπό τις οποίες δημιουργήθηκα αυτοί. Η επίσκεψη στους δύο οικισμούς, η ανάγνωση του τόπου δημιουργίας τους και η ανάλυση του πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού τους θα οδηγήσει στην διαφώτισης αποριών που ως τότε παρέμεναν αδιευκρίνιστες από την πρωταρχική έρευνα. Μια δεύτερη περεταίρω ανάλυση (αυτή την φορά με την χρήση κριτικής σκέψης) θα καταλήξει στην σύγκριση των δυο οικισμών και σε μια σειρά από χρήσιμα συμπεράσματα. Ολοκληρώνοντας αυτή την εργασία γίνετε αναφορά στις επιρροές που άσκησε ο τόπο της μεσογείου τόσο στην αρχιτεκτονική, όσο και στην ανθρωπινή ταυτότητα αυτών των οικισμών.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Την Ιταλία από την εποχή της αναβίωσης της κλασσικής εποχής μέχρι και σήμερα την χαρακτηρίζουν οι διάφορες επαναστατικές ανησυχίες και τα ρεύματα, που εκφράζονται με μανιφέστα και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, όπως είναι τα κείμενα και τα έργα του φουτουρισμού, στις αρχές του 1914, όπου ο πρωτοπόρου Sant’Elia μέσα από το έργο του «Citta Nuova» θα θέση τις βάσεις της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ιταλία. Οι επόμενες γενιές θα επηρεαστούν και θα ακολουθήσουν τις προσπάθειες των πρωταγωνιστών του «Διεθνούς Ρυθμού» (le Corbusier, Mies van der Rohe, W. Gropius, κ.α.), που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται σε Ευρώπη και Αμερική.

Εικ. 3: Η «Citta Nuova» το φουτουριστικό έργο του Sant’Elia

Η άνοδος του Μουσολίνι στην εξουσία θα προκαλέσει σύγχυση και αποπροσανατολισμό στους κύκλους των πρωτοποριακών αρχιτεκτόνων, ωστόσο δεν θα τους επιβληθεί και θα παραχωρήσει μια σχετική ελευθερία στα διάφορα καλλιτεχνικά ρεύματα, ιδιαίτερα στην αρχιτεκτονική την οποία θεωρεί την υπέρτατη τέχνη, (αντίθετα ο Χίτλερ υπήρξε δεσποτικός και απόλυτος, κυρίως με την αρχιτεκτονική). Η ελαστικότητα που επέδειξε ο Μουσολίνι θα οδηγήσει σε μια άτυπη διαμάχη ανάμεσα στους υποστηρικτές του μοντέρνου και σε εκείνους του νεοκλασικισμού. Η «Sabaudia» και το «Porto Lago» είναι δυο οικισμών που κατασκεύασε το ιταλό κράτος την περίοδο του μεσοπολέμου και αποτελούν παραδείγματα της μνημειακής-νεοκλασικής τεχνοτροπίας και του μοντερνισμού-ορθολογισμού αντίστοιχα. Αν και οι δυο οικισμοί κατασκευάστηκα υπό διαφορετικές συνθήκες, σε διαφορετικές χώρες, για διαφορετικό λόγο και σκοπό, ο κάθε ένας τους διατηρεί αναλλοίωτα τα στοιχεία εκείνα που χαρακτηρίζουν τις δυο «αντίπαλες» τεχνοτροπίες. Εικ.4: Προπαγανδιστική αφίσα εποχής διαφημίζει τα εγκαίνια της πόλης Nerviano 12/11/1933 με το torre littoria

ΙΣΤΟΡΙΑ Όπως και οι υπόλοιπες μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες, έτσι και η Ιταλία προσπαθεί στο τέλος το 19ου αιώνα να αναπτύξει αποικιοκρατική πολιτική, σε «θέσεις κλειδιά» κύριος στην λεκάνη της μεσογείου αλλά στην ερυθρά θάλασσα. Έτσι το 1880 εκδηλώνονται οι πρώτες αποικιακές τάσεις με την εγκαθίδρυση προτεκτοράτου στη Σομαλία, στην Ανατολική Αφρική 1. Το 1890 η Ιταλία, αποκτά την πρώτη της αποικία στην Αφρική, την Ερυθραία, ενώ το 1905 ακολουθεί η Σομαλία, το 1912 η Τριπολίτιδα και Κυρηναϊκή και το 1915 η Αλβανία χάρις της συνθήκης του Λονδίνου που επιτρέπει την ίδρυση Εικ.5: Σκίτσο από εξώφυλλο περιοδικού με ιταλικού προτεκτοράτου, παρέχοντας την φράση « η νέα ιταλική αυτοκρατορία » έτσι στην Ιταλία πρόσβαση στα απεικονίζει της νέες αποικίες της Ιταλίας Βαλκάνια. Το 1936 το φασιστικό καθεστώς καταλαμβάνει την Αιθιοπία2. Μετά την κατάληψη της Αιθιοπίας, ο Μουσολίνι ανακηρύσσει την Ιταλία αυτοκρατορία. Η Αιθιοπία, η Ερυθραία και η Σομαλία ονομάζονται «ανατολική Αφρική» ενώ τα Δωδεκάνησα «ιταλικά νησιά του αιγαίου»3. Το 1939 η στρατιωτική κατάληψη της Αλβανίας, αποτέλεσε την τελευταία αποικιοκρατική πράξη της Ιταλίας.

Εικ.6: Αφίσα με το σύμβολο της νέας αποικιακής αυτοκρατορίας

Η ανατολική Αφρική είναι μια περιοχή που συγκεντρώνει το αυξανόμενο ενδιαφέρον των ευρωπαϊκών δυνάμεων, ιδιαίτερα μετά τον καθορισμό του διεθνούς καθεστώτος λειτουργίας της διώρυγας του Σουέζ (1888) 2 Η στρατιωτική κατάληψη της Αιθιοπίας καταδικάζεται από την Κοινωνία των Εθνών και έτσι η Ιταλία στρέφεται προς την ναζιστική Γερμανία. 3 Η ιδιαιτερότητα αυτή των Δωδεκανήσων-ότι θεωρούνταν μέρος της ιταλικής κυβέρνησης και όχι αποικία- θα επηρεάσει την διοίκηση των νησιών αλλά και την αρχιτεκτονική, μέσα από τα έργα της ιταλικής εξουσίας. 1

Τα Δωδεκάνησα μέχρι το 1912 ήταν τουρκοκρατούμενα. Το 1911 ξεκίνησαν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του ιταλοτουρκικού πολέμου στη Λιβύη, οι οποίες με απόφαση του Giovanni Giolitti επεκταθήκαν στα Δωδεκάνησα.4 Οι Ιταλοί καταλαμβάνουν τα Δωδεκάνησα σε μια περίοδο που τα μέτρα της οθωμανικής διοίκησης είχαν προκαλέσει την αγανάκτηση και την απόγνωση του πληθυσμού. Σε αυτό το κλίμα, οι νέοι κατακτητές αντιμετωπίστηκαν από τους Ροδίτες ως πολιτισμένοι, χριστιανοί, Ευρωπαίοι απελευθερωτές, οι οποίοι σε λίγο καιρό θα τους ένωναν με τη μητέρα Ελλάδα.5 Ωστόσο μετά από συνεχόμενες συνθηκολογήσεις μεταξύ Τουρκίας και Ιταλίας [Ouchy Εικ.7: Χάρτης με τα νέα σύνορα μετά την (1912), Λονδίνου (1915), Παρισιού συνθηκολόγηση του 1912 (1920), Σεβρών (1920)] και την Μικρασιατική Καταστροφή, τον Ιούνιο του 1923 η συνθήκη της Λωζάννης, παραχωρεί οριστικά τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία χωρίς την πρόβλεψη για δυνατότητα αυτοδιάθεσης έτσι ο προσωρινός ως τότε χαρακτήρας της παραμονής των Ιταλών μετατράπηκε σε μόνιμος. Η ιταλική κατοχή των Δωδεκανήσων διήρκησε έως το 1943 και χωρίζεται σε δυο περιόδους. Η πρώτη περίοδος (1912-1923), οριστικοποιούσε διεθνώς την ιταλική κυριαρχία στα Δωδεκάνησα και είχε ως βασικά χαρακτηριστικά της την στρατιωτική διοίκηση των νησιών, τις παρεμβάσεις των Ιταλών σχετικά με την εφαρμογή των προνομίων που είχαν παραχωρηθεί στους ντόπιους επί Τουρκοκρατίας και τις συνεχείς μεταβολές της διεθνούς θέσεως ως προς την σύνδεση των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα ή την Ιταλία. Ιδιαίτερα σημαντικός είναι και ο αγώνας της αντίστασης των κατοίκων στη διεθνή κατοχύρωσή των νησιών στην Ιταλία και η συνεχή προσπάθεια για ένωση τους με την Ελλάδα.6

Η επιλογή των νησιών προς κατάληψη δεν ήταν αυστηρά προκαθορισμένη, καθώς από το 1911 κυκλοφορούσαν φήμες για την πρόθεση των Ιταλών να καταλάβουν νησιά του βορείου Αιγαίου ή ακόμα και πόλεις της Μικράς Ασίας. 5 Τσιρπανλής Ζαχαρίας, “Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1943”, έκδοση Γραφείου Μεσαιωνικής Πόλης Ρόδου –προγραμματικής σύμβασης ΥΠΠΟ – ΤΑΠΑ – Δήμου Ρόδου, Ρόδος, 1998., σελ. 31,32 4

6Μια

προσπάθεια που δεν θα σταματήσει μέχρι την επανένωση των Δωδεκανήσων με την υπογραφή συνθήκης ειρήνης μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδας το 1947 στο Παρίσι.

Στην Δεύτερη περίοδο(19231943), η διοίκηση των νησιών αλλάζει και από στρατιωτικό αποκτά πολιτικό χαρακτήρα. Η νέα φασιστική εξουσία χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια «εξιταλισμού» του τρόπου ζωής των κατοίκων σε δημόσιο επίπεδο, μέσω παρεμβάσεων στη παιδεία, οικονομία και φορολογία, Εικ.8: Προπαγανδιστική Καρτ ποστάλ που παρουσιάζει την με στόχο την υπονόμευση Ιταλία να απελευθερώνει την Δωδεκάνησο από τα τουρκικά δεσμά του ελληνικού στοιχείου και τη δημιουργία γεωργικών κέντρων με Ιταλούς εποίκους (κάτι που αντιλαμβάνονται οι Δωδεκανήσιοι και ξεσηκώνονται ενάντια στην ιταλική κατοχή). Στο χρονικό διάστημα της δεύτερης περιόδου χωρίζεται σε δυο υποπεριόδους σύμφωνα με την διοίκηση των Δωδεκανήσων, την περίοδο (1922-1936) με διοικητή τον Mario Lago, διπλωμάτης καριέρας και μετέπειτα γερουσιαστής, και την περίοδο (1936-1941) με διοικητή τον Cesare Maria de Vecchi.7 Ο Lago εφαρμόζει την λεγόμενη «πολιτική του λίθου». Αντιλαμβάνεται ότι η αρχιτεκτονική είναι ένα μέσο έκφρασης της ιταλικής κατοχής και θέλει να αλλάξει όχι μόνο την ιστορία του τόπου αλλά και το νησιωτικό χρώμα, με διάφορα τεχνάσματα προσπαθεί να αποδείξει ότι τα νησιά εθνολογικά και θρησκευτικά ανήκουν στην Ιταλία και να αναδείξει έτσι το ιταλικό μεγαλείο μέσω των ιπποτών της Ιταλίας. Άρχισε λοιπόν να εφαρμόζει εκτεταμένα προγράμματα ανοικοδόμησης βασισμένα στα πρότυπα που επικρατούσαν τον ίδιο καιρό στην Ιταλία. Χάρις την βοήθεια του συνεργάτη του και καταξιωμένου αρχιτέκτονα Florestano di Fausto, βάζει σε εφαρμογή τα μεγαλεπήβολα σχέδια του. Για την υλοποίηση αυτών των έργων χρειάζονται πόροι και κονδύλια έτσι η Ιταλική κυβέρνηση κατά την διάρκεια της «διακυβέρνησης του Mario Lago διαθέτει τακτική οικονομική ενίσχυση 8.690.000 λιρετών ετησίως». Μάλιστα την συγκεκριμένη περίοδο η κυβέρνηση διαθέτει έκτακτα κονδύλια ύψους 60 – 80 εκατομμυρίων λιρετών.8 Ο στρατάρχης De Vecchi αναλαμβάνει την διοίκηση των νησιών το 1936, η θητεία του αν και ήταν πιο σύντομη ήταν πολύ πιο καταπιεστική και σκληρή απέναντι στην τοπική κοινωνία την οποία αντιμετώπιζε με ρατσισμό. Ασχολήθηκε κυρίως με την αναδιοργάνωση της διοίκησης και της

7 Μανόλης 8Κώστας

Α. ‘Ησυχος “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΛΕΡΟΣ 1989 σελ. 119 Τσαλαχούρης: “Η Οικονομική Πολιτική Της Ιταλίας Στα Δωδεκάνησα”, σελ 61

εκπαίδευσης, αφαιρώντας κάθε στοιχείο ελαστικότητας του προκατόχου του.9 Τα προγράμματα ανοικοδόμησης των κατακτητών συνεχίζονται ωστόσο η αρχιτεκτονική που εφαρμόζει ο De Vecchi είναι αντίστοιχη της «σκληρής» καταπιεστικής διοίκησης του.

Εικ.9: Γελοιογραφία του Δ. Δημητριάδη στο «Βήμα» παρουσιάζει τον Μουσολίνι ως προστάτη των αδυνάμων

Περιοδ.: Επτά ημέρες “καθημερινή”: “Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα” (30/11/1997)

SABAUDIA

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ Στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ιταλία παρουσιάζονται διάφορα επαναστατικά ρεύματα που εκφράζονται μέσα από μανιφέστα αλλά και από διαφορές καλλιτεχνικές εκδηλώσεις (Sant Elia, «Citta Nuova» [1914]). Οι αναζητήσεις της νέας ιταλικής γενιάς θα προσανατολιστούν προς τον «διεθνές ρυθμό», όπως του le Corbusier, Mies van der Rohe, W. Gropius κ.α. ωστόσο η άνοδος του Μουσολίνι στην εξουσία θα δημιουργήσει στους κύκλους των πρωτοποριακών αρχιτεκτόνων σύγχυση και αποπροσανατολισμούς. Αποτέλεσμα αυτών είναι η δημιουργία ενός όψιμου νεοκλασικισμού, γνωστός με την επωνυμία «Novecento Italiano», που θα διαρκέσει μέχρι τα μέσα της δεκαετία του ‘20. Το κίνημα αυτό εκπροσωπεί τους «αντιδραστικούς της μοντέρνας επανάστασης» (σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό των ιδίων) αλλά έχει φασιστική απόχρωση.10 Ο φασισμός είχε ήδη καθιερωθεί, όταν το ιταλικό μοντέρνο κίνημα άρχισε να γίνεται γνωστό. Ο Μουσολίνι, που θεωρούσε την αρχιτεκτονική ως τη σημαντικότερη τέχνη γιατί «αγκαλιάζει όλες τις υπόλοιπες»11 υιοθέτησε το μοντέρνο ως νεοτερισμό. Η μεταφυσική πόλη στα έργα του De Chirico, είναι αυτή που θα επηρεάσει περισσότερο τις νέες αρχιτεκτονικές μορφές. Η πόλη εξελίσσεται πλέον ως μια σκηνογραφία, μια σύνθεση (μοντάζ) αιωρούμενη ανάμεσα σ’ έναν αισθητικό ρυθμό, απόρροια των κλασικών συνθέσεων των Salons, και σ' έναν ρυθμό πιο αφαιρετικό που πλησιάζει στο Novecento.12 O De Chirico για να τονίσει την ύπαρξη αυτής της πόλης στρέφεται προς την Ελλάδα, από την οποία και εμπνέεται. Έτσι τα κάστρα, οι στοές, το έντονο φως με τους σκιασμένους χώρους περιπάτου, οι ανοιχτοί εξώστες μπροστά από τα μεγάλα θεάματα της φύσης, οι μνημειακές πλατείες και το κεντρικό ρολόι, παραπέμπουν σε ένα μεσογειακό – ελληνικό Εικ.10: Έργο του De Chirico

Tafuri M & F : “Modern architecture” trans. R.E. Wolf , σελ 26 D. Υ. Ghirardo: “Italian architects and Fascist Politics: An Evaluation of the Rationalist’s Role in Regime Building”, Μάιος 1980, σελ. 126. 12 Κολώνας Βασίλης, “Ιταλική Αρχιτεκτονική Στα Δωδεκάνησα," Αθήνα, 2002, σελ 12 10 11

κλίμα. Ο Piacentini13 επηρεάζεται από τον De Chirico και προσπαθεί να δώσει στην αρχιτεκτονική του μια μεσογειακή αίσθηση, αλλά ουσιαστικά αυτό που καταφέρνεις είναι μια στατική αναπαράσταση της κλασικής Ελλάδας. 14 Το 1926 μια ομάδα επτά νέων αρχιτεκτόνων, οπαδών του μοντέρνου, εναντιώνετε κατά του ακαδημαϊσμού και του φουτουρισμού και δημιουργεί το Gruppo 7.15 Το μανιφέστο του Gruppo 7, -που ολοκληρώθηκε 1927- μεταξύ άλλων αναφέρεται και στις μορφές της πρώιμης περιόδου της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής ως πρότασης ρασιοναλιστικής αισθητικής. Επίσης αποκηρύσσει κάθε εξατομικευμένη ερμηνεία, πρεσβεύοντας ότι έτσι μόνο θα δημιουργηθεί ένα ομοιόμορφο στυλ που θα οδηγήσει σε μια αληθινή «ιταλική» αρχιτεκτονική, μια αρχιτεκτονική καθαρού/απόλυτου μεγαλείου («puragradiositd») και ήρεμου κάλλους («bellezza serena»).16 Η πρώτη επίσημη παρουσία τους έγινε στην triennale architettura στο Μιλάνο το 1928 και στην συνέχεια στην πρώτη έκθεση ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής στην Ρώμη, τον ίδιο χρόνο, ωστόσο οι απόψεις τους για τον ρασιοναλισμό «Η ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική, όπως την αντιλαμβανόμαστε, ανακαλύπτει εκ νέου αρμονίες, ρυθμούς και συμμετρίες σε νέα κατασκευαστικά σχήματα, στη φύση των υλικών και στην απόλυτη ανταπόκριση στις απαιτήσεις σχεδιασμού ενός κτηρίου» - δεν κατάφεραν να προκαλέσουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αντίθετα προκάλεσαν την επίθεση του Piacentini.17 Το 1930, το Ιταλικό Ρασιοναλιστικό Κίνημα συγκροτήθηκε ως Επίσημο σώμα, με την ονομασία, “Movemento Italiano per l’ Archittetura Rationale” γνωστό και ως (M.I.A.R.) στην νέα αυτή κίνηση εντάσσατε η ομάδα gruppo 7 καθώς και άλλοι αρχιτέκτονες ανάμεσα τους ο Giuseppe Τerragni και Adalberto Libera.18 Ο νεοτερισμός και η πρωτοπορία της νέας αρχιτεκτονικής του ρασιοναλισμού προσελκύει το φασιστικό καθεστώς που αρχικά ταυτίζεται με αυτήν. Ο ρασιοναλισμός αποτελούσε ένα είδος επιστροφής στην τάξη, την τόσο αγαπητή στη φασιστική ιδεολογία, χωρίς όμως, να χρησιμοποιεί γνωστές φόρμες ενώ ταυτόχρονα επαναπροσδιόριζε την αρχιτεκτονική και τις παραμέτρους της, δίνοντας έμφαση στη σχέση φόρμας και

Ο M. Piacentini ήταν ένας από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες της Ιταλίας την περίοδο του φασισμού. Προσπάθησε να ενώσεις τις άπλες-λιτές γραμμές του μοντερνισμού με την μνημειακότητα του νεοκλασικισμού δημιουργώντας μια δική του τεχνοτροπία. Ήταν στενός συνεργάτης του Μουσολίνι και υλοποίησε αρκετά από τα έργα εκείνης της περιόδου. 14 D. Watkin : “Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής” σελ. 634 15 «Δεν μαχόμαστε την παράδοση, αλλά η παράδοση μεταβάλλετε και αποκτά νέες όψεις... Η νέα, η αληθινή αρχιτεκτονική οφείλει να προκύπτει από μια αυστηρή υπακοή στη λογική, στον ορθολογισμό». 16 Κ. Πατέστος : “Οι όμορφες και οι άσχημες πόλεις” αρθ. “Το βήμα” ημ. 28/02/1999 17 Ο Piacentini θεωρεί ότι η ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής δεν είναι λειτουργική καθώς και ότι δεν εντάσσετε στις κλιματικές συνθήκες της χώρας. 18 Πολλοί είναι αυτοί που ταυτίζουν την ομάδα gruppo 7 με το M.I.A.R., κάτι που δεν υφίσταται, αν και οι δυο ομάδες ασπάζονται την ορθολογιστική αρχιτεκτονική. 13

λειτουργικότητας.19 Με την εύνοια του φασισμού οι υποστηρικτές του ρασιοναλισμού έχουν την ευκαιρία να υλοποιήσουν τις θεωρίες τους για την αρχιτεκτονική.20 Η επιρροή του όμως δεν κράτησε πολύ, αφού σύντομα υπονομεύτηκε από τις δυνάμεις της πολιτιστικής αντίδρασης. Στην προσπάθεια τους να αλλάξουν αυτές τις αντιδράσεις οι εκπρόσωποι του (M.I.A.R) θα εκδώσουν μια διακήρυξη, στην οποία προβάλουν έναν καιροσκοπικό ισχυρισμό: «Το κίνημά μας δεν έχει άλλον ηθικό στόχο παρά να υπηρετήσει την (φασιστική) επανάσταση μέσα στις σκληρές συνθήκες πού επικρατούν. Επικαλούμαστε την καλή πίστη του Μουσολίνι για να μπορέσουμε να το κατορθώσουμε».21 Προς τα μέσα της δεκαετίας του 1930 ο φασισμός θα αρχίσει να δείχνει ένα διαφορετικό πρόσωπο από αυτό που οραματίστηκαν οι οπαδοί του ρασιοναλισμού. Καθώς η πολιτική στάση του Μουσολίνι γινόταν όλο και πιο «σκληρή - συντηρητική», τόσο η καθεστωτική αρχιτεκτονική έκλινε προς ένα εθνικό ιταλικό αυτοκρατορικό στυλ. Έτσι η άποψη της «Εθνικής Ένωσης Αρχιτεκτόνων» 22ότι «…η ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική ήταν ασυμβίβαστη με τις ρητορικές απαιτήσεις του φασισμού», πόλωσε ακόμα περισσότερο το ήδη φορτισμένο κλίμα. Την κατάσταση αυτή εκμεταλλευτικέ ο Piacentini που μεσολάβησε στην διαμάχη της παραδοσιακότητας (Novecento) και της πρωτοπορίας (ρασιοναλισμός) και πρότεινε ένα νέο εκλεκτικιστικό στυλ. Το νέο στυλ θα ονομαστεί Stile Littorio23, και θα αποτελέσει την νέα αρχιτεκτονική ταύτιση του φασιστικού κόμματος. Αυτό που χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική του Stile Littorio είναι η απόλυτη συμμετρία, η κατασκευαστική ευκρίνεια και η δυναμική παρουσία στον χώρο. Το 1932 η φασιστική κίνηση «Raggruppamento Architetti Moderni Italian» (R.A.M.I.), θα ενισχύσει την θέση του Piacentini, αποφεύγονταν να καταδικάσει κατηγορηματικά τόσο τους υποστηρικτές του Novecento όσο και τους ρασιοναλιστές, και θα υποστηρίξει τον υποτυπώδη κλασικισμό του Stile Littorio. Η μεγαλομανία του φασισμού για την αναβίωση μιας νέας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας θα καταλήξει στον νεοκλασικισμό, ο οποίος, ύστερα από τις τόσες κατά καιρούς επαναλήψεις και αναβιώσεις, είχε χάσει πλέον κάθε ιδεολογικό υπόβαθρο και αρκείτε στην χρήση κλασσικών στοιχείων όπως η αψίδα, ο συνεχής τοίχος, η κολόνα και ο πεσσός.24

Γ. Π. Λάββας : “επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής” σελ. 294 Mariani, R., “Fascismo e città nuove” Feltrinelli, Milano, 1976. σελ 26 21 Frampton Kenneth : “Modern Architecture A Critical History” σελ.186 22 Η “Εθνικής Ένωσης Αρχιτεκτόνων” είχε επιρροές από το κλασικιστή Piacentini. 23 Προέρχεται από τον τίτλο των ραβδούχων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας 24 L. Benevolo: “History of Modem Architecture” Λονδινο 1971, σελ 576. 19 20

Τόσο ο ρασιοναλισμός όσο και η νεοκλασική αρχιτεκτονική του Piacentini αποτελούν εκφράσεις της φασιστικής ιδεολογίας, ανάλογα με τις επιλογές των διαφόρων αρχιτεκτονικών ομάδων και τις εκάστοτε σχέσεις τους με το καθεστώς, και αποδεικνύουν τη συνέχεια της αρχιτεκτονικής μέσω της πολιτικής εξουσίας. Δεν υπάρχει μία αλλά πολλές πολιτικές του φασισμού, που αντιπαρατίθενται και αλληλοκαλύπτονται και επόμενο ήταν να έχουν και αντίστοιχες αρχιτεκτονικές εκφράσεις.25 Αντίστοιχα με την αρχιτεκτονική ήταν και η ενασχόληση τον ιταλών αρχιτεκτόνων και με την πολεοδομία, άλλωστε η πολεοδομία είναι μια αρχιτεκτονική παρέμβαση μεγαλύτερης κλίμακας. Η πολεοδομία παρέχει την τεχνική υποστήριξη στην «αντι-αστική» πολιτική που εγκαινιάζει ο φασισμός, αποτελώντας συγχρόνως ένα ισχυρό εργαλείο προπαγάνδας για τις επιλογές του καθεστώτος. Οι περισσότερες πολεοδομικές μελέτες προσανατολίζονται προς την κατεύθυνση των μαζικών κατεδαφίσεων με στόχο την ανάκτηση του αστικού χώρου , χωρίς να προβλέπουν την μελλοντική επέκταση των πόλεων. Εικ.12: Αεροφωτογραφία του οικισμού της EUR-42 (ο τελευταίος οικισμός που κατασκευάστηκε)

Εικ.11: Αεροφωτογραφία του οικισμού της littoria (ο πρώτος που κατασκευάστηκε σύμφωνα με το πρόγραμμα από-αστικοποίησης

Η ιδεολογική αντίληψη της αρχιτεκτονικής του φασισμού έχει τον συμβολικό χαρακτήρα μιας σκηνογραφικής απόδοσης του χώρου της πόλης, οι φαρδιές λεωφόροι, οι πλατείες, τα μπαλκόνια εκφώνησης λόγων και οι πύργοισύμβολα του φασισμού είναι τα νέα σημεία αναφοράς ενός αυστηρά ιεραρχημένου αστικού τοπίου. Η αύξηση του πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ιταλίας στα τέλη της δεκαετία του ’20, θα προκαλέσει ιδιαίτερο προβληματισμό στο φασιστικό καθεστώς που προσπαθεί να αναπτύξει την βιομηχανική και την αγροτική παραγωγή, κάτι που είναι εφικτό κυρίως με την τόνωση της ζωής στην

V. Gregotti: “Milan et la culture architecturale entre les deux guerres”, Rationalisme et architecture en Italie. Παρίσι 1977, σελ 26. 25

ύπαιθρο. Έτσι οι διάφορες ανατρεπτικές θεωρίες που έρχονται από τον βορρά μπαίνουν στην ιταλική κουλτούρα και την επηρεάζουν. Χαρακτηριστική είναι η πρόταση τεσσάρων νέων αρχιτεκτόνων [Banfi, Belgioioso, Peressutti και Rogers] (B.B.P.R.) οι οποίοι συνέταξαν το «Εθνικό Ρυθμιστικό Σχέδιο» και την «Συνεταιριστική Πόλη», στην προσπάθεια «απο-αστικοποίησης» των μεγάλων αστικών κέντρων. Η ιδέα της συνεταιριστικής πόλης ήταν εκείνη που οδήγησε στη δημιουργία πέντε νέων πόλεων, η Littoria, η μεγαλύτερη απ’ όλες, η Carbonia, η Aprilia, η Guidonia και η Sabaudia. Όλες με αρχιτεκτονική έντονα ιστορικιστικής κατεύθυνσης και στοιχεία ιταλικού ορθολογισμού(Stile Littorio), από τον Μ. Piacentini, χωρίς να παρουσιάζουν τίποτα το ιδιαίτερο εκτός από την εικόνα τεράστιων καλοστημένων σκηνικών τοποθετημένα μέσα στην φύση, στη σημερινή επαρχία Latina νότια της Ρώμης.26 Ένα ακόμα από τα αξιοσημείωτα έργα, όπου ο Piacentini πρωτοεφάρμοσε την τεχνοτροπία Stile Littorio, ήταν η πανεπιστημιούπολη της Ρώμης (1932-35). Το 1938 ο Piacentini γίνεται επικεφαλής της αρχιτεκτονικής ομάδας για τον σχεδιασμό της πόλης Ε-42 («Esposizione Universale Roma ’42» γνωστή και ως EUR). Η EUR αποτελεί το όραμα του Μουσολίνι για την δημιουργία της «Τρίτης Ρώμης». Η αρχιτεκτονική της EUR-42 είναι η αποθέωση του Stile Littorio, μια απλοποιημένη νεοκλασική τεχνοτροπία, πού αναπαραγόταν μέσα από τα έργα του De Chirico.Τα εγκαίνια της Ε-42 έγιναν 1942 στα πλαίσια διεθνής έκθεσης.27 Η επιθυμία του Μουσολίνι για την ίδρυση μιας καινούριας πρωτεύουσας έξω από τα όρια της Αιώνιας Πόλης αποδείχτηκε μια ουτοπία, έτσι σήμερα η EUR αποτελεί μια «έρημη» συνοικία, που φιλοξενεί γραφεία μεγάλων εταιριών.

Εικ.13: Αφίσα για τα εγκαίνια της πόλης EUR 42, σε πρώτο πλάνο η αψίδα πρότυπο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, πίσω διακρίνεται το Palazzo della Civiltà.

Εικ. 14: Το Palazzo della Civiltà στην πόλη EUR-42

26 27

Κ. Πατέστος : “Οι όμορφες και οι άσχημες πόλεις” αρθ. “Το βήμα” ημ. 28/02/1999 [lo sapevate che..E42] (www.eurspa.it)

Εικ.16: Αεροφωτογραφία της λιμνοθάλασσας πριν την κατασκευή της Sabaudia

Εικ.15: Χάρτης θέσης της περιοχής Pontine

ΤΟ ΕΛΟΣ ΤΗΣ PONTINE Την δεκαετία του ‘30, μια δεκαετία ιδιαίτερα σημαντική για την κοινωνική και πολιτική διαμόρφωση και εξέλιξη του ιταλικού κράτους, ξεκίνησε η εφαρμογή ενός προγράμματος το οποίο στόχευε στο ριζικό μετασχηματισμό μιας ολόκληρης περιοχής στα νότια της Ρώμης, με σκοπό την διαμόρφωση των ελών Pontine. Η υπό μελέτη, περιοχή περιλάμβανε την πεδιάδα μεταξύ των βουνών Volsci, Ausoni και Lepini καθώς και στα παράλια της Τυρρηνίας, την ακτή μεταξύ των ζωνών του Nettuno και της Terracina. Η ελώδης αυτή περιοχή αποτελούσε μέρος των διαδικασιών προσαύξησης εδάφους, οι οποίες ξεκίνησαν και πραγματοποιήθηκαν αιώνες πριν.28 Από το 1918 το γραφείο Μηχανικής της Ρώμης είχε μελετήσει το πρόβλημα που παρουσιαζόταν στην περιοχή Pontine και είχε καταλήξει στην αποξήρανση των ελών της και στη διαίρεσή της σε δύο βασικές ζώνες, (έχοντας ως άξονα τον ποταμό Sisto, ορίστηκε η ζώνη στα δεξιά του με το όνομα «Consorzio Di Piscinara» και η ζώνη στα αριστερά του με το όνομα «Consorzio Pontino»). Αν και οι ενέργειες για την εφαρμογή του προγράμματος ξεκίνησαν το φθινόπωρο το 1926, ωστόσο τα διάφορα πολιτικά γεγονότα, και ο Α’ παγκόσμιος πόλεμος καθυστέρησαν την υλοποίηση του. Το πρόγραμμα αποκατάστασης προέβλεπε τη δημιουργία πέντε νέων πόλεων: της Littoria, (η οποία σήμερα ονομάζεται Latina), της Sabaudia, της Pontinia, της Aprilia και της Pomezia.29

Γίνονται αναφορές στην αρχαιότητα για την οδό via Appia, τον σημαντικότερο δρόμο της αρχαίας Ρώμης, που ένωνε τη Ρώμη με την αρχαία Capua. Κατασκευασμένη το 312 π.Χ. από τον Appio Claudio[ Giovanni Marucci «Citta pontine» ] 29 Από αυτές μεγαλύτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον έχουν η Litoria και η Sabaudia,γιατί ήταν οι δυο πρώτες που κατάφεραν να ολοκληρώθηκαν σύμφωνα με το αρχικό τους σχέδιο, αλλά και γιατί κατάφερα να διατηρήσουν της αρχική τους αρχιτεκτονική μορφή με πολύ λίγες αλλοιώσεις στο πέρασμα του χρόνου 28

Εικ.17:Διάγραμμα σύγκρισης των οικισμών της Pontine με το Porto Lago (έργο Α. Αντωνιάδη)

Μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου άρχισε να παρακμάζει η ζωή στη επαρχία, οι ιταλοί απαξίωσαν την παλιά κατοικία της επαρχίας, και δημιούργησαν την ανάγκη για ένα σύγχρονο και υγιεινότερο περιβάλλον κατοίκισης με νέες σύγχρονες κατοικίες. Επίσης η έλλειψη αγροτικής Γής γεγονός που οδήγησε στην αύξηση της ανεργίας στην επαρχία- αλλά και η αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής στα αστικά κέντρα – που συνεπάγεται με αύξηση της ζήτησης για βιομηχανικό εργατικό προσωπικό-, ήταν οι κυριότεροι λόγοι που παρουσιάστηκε ένα μεγάλο κύμα μεταναστεύσεων από την επαρχία στις μεγαλουπόλεις. Έτσι το μεγάλο πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει το ιταλικό κράτος εκείνη την περίοδο, ήταν η υπερπληθυσμιακή συγκέντρωση στα αστικά κέντρα. Για το λόγο αυτό, το φασιστικό καθεστώς προωθούσε έντονα την απο-αστικοποίηση επιδιώκοντας να κατευθύνει τους ανθρώπους πίσω στην επαρχία κρατώντας τους μακριά από τις μεγάλες πόλεις, όπου η μεγάλη παρουσία τους σε συνδυασμό με τα ποσοστά ανεργίας θα μπορούσε να αποτελέσει απειλή για την φασιστική κοινωνία και τάξη. Επίσης ο Μουσολίνι γνώριζε ότι η σταθερότητα του καθεστώτος του, από πολιτική άποψη, μπορούσε να αμφισβητηθεί και να απειληθεί μόνο από το βιομηχανικό περιβάλλον. Αναδιοργανώνοντας έτσι, τις μεγάλες βιομηχανίες και προωθώντας τα μικρά και μέτρια βιομηχανικά κέντρα μείωνε τους κινδύνους που τον απειλούσαν.30 Ο Μουσολίνι ήταν οπαδός του γερμανού φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Osvald Spengler, έτσι ταυτίστηκε σε πολλές από τις θεωρίες του Spengler σχετικά με την από-αστικοποίηση και τις πολιτικές της εφαρμογές. Ο Spengler στα συγγράμματά του ασκούσε σκληρή κριτική κατά των μητροπολιτικών συγκεντρώσεων του σύγχρονου πολιτισμού, θεωρώντας τις συμπτώματα της πτώσης του δυτικού κόσμου. Κατά τα λεγόμενά του οι μητροπολιτικές συγκεντρώσεις «στράγγιζαν τις ρίζες της ανθρώπινης ύπαρξης». Έτσι ο Μουσολίνι με το σύνθημα «εκκενώστε τις πόλεις» σε συνδυασμό με προγράμματα που ενθάρρυναν τις καλλιέργειες μικρής

Alessandra Muntoni, “Lazio 3, Sabaudia” – κεφ. “Urbanistic History”, σελ. 35-37

κλίμακας οργανωμένες όμως σε μικρούς οικιακούς οικισμούς, υιοθέτησε το πρότυπο της διασκορπισμένης αγροτικής συνοικιακής εγκατάστασης.31 Οι σημαντικότερες επιδιώξεις του Μουσολίνι για την δημιουργία του νέου φασιστικού κράτους ήταν, η καταπολέμηση της αστικοποίησης, η προώθηση και βελτίωση των αγροτικών εδαφών με σκοπό την εσωτερική μετανάστευση, η επιστροφή στη γη αλλά και η εδραίωση της αγροτικής παραγωγής ως βασικό στοιχείο για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Έτσι μετά την άνοδο του στην εξουσία επισπεύδει τις ενέργειες για την αποξήρανση του έλους της Pontine, και εφαρμόζει και άλλα ανάλογα Εικ.18: Αφίσα διαφήμισης της νέας πόλης προγράμματα σε άλλες επαρχίες της Littoria στο Agro Ιταλίας, όπως στο Agro Pontinο, στη Σικελία, στη Σαρδηνία και στην ευρύτερη περιοχή της Lazio. Η γρήγορη ταχύτητα υλοποίησης των έργων σε συνδυασμό με την μεγάλη κλίμακα και την έντονη μνημειακότητα που τους όριζε το νέο αρχιτεκτονικό στυλ, ήταν μερικά από τα βασικά μέσα προπαγάνδας του φασιστικού καθεστώτος. Ο Le Corbusier, ο οποίος προσπάθησε ανεπιτυχώς να εξασφαλίσει την ανάθεση έργου για την Pontinia, την έκρινε υπερβολικά ειδυλλιακή και ρομαντική.32 Περισσότερες από 140 νέες πόλεις και οικισμοί χτίστηκαν στην Ιταλία κατά τη διάρκεια του προγράμματος απόαστικοποίησης, από την Torviscosa στο Φρίουλι έως τη Segezia στην Απουλία και το Borgo Bonsignore στη Σικελία, από την Arsia στην περιοχή της Ίστριας έως την Carbonia στη Σαρδηνία.33

Εικ.19: Προπαγανδιστική αφίσα για την προώθησης της αποαστικοποίησης και της αγροτικής εργασίας.

Εκτός από την επαρχία -και αφού είχε αρχίσει να λειτουργεί το νέο πρότυπο του «σύγχρονου ιταλού αγρότη»- το φασιστικό καθεστώς στόχευε στην ανάπτυξη των πόλεων και του εμπορικού τους κέντρου. Έτσι ξεκίνησε μια σειρά προτάσεων για την

Giuseppe Parlato – “Metafisica Costruita” κεφ. “Le città nuove degli anni Trenta tra ruralismo e modernizzazione”, σελ. 63-67. 32 Peter Friedl: “documenta14”-αρθ. “Η στοιχειωμενη πολη” 33 Antonio Pennacchi,Fascio e Martello: “Viaggio per le città del Duce”, Laterza 2010. 31

αναδιάρθρωση και αναδιοργάνωση των κέντρων του Μιλάνου, του Τορίνο, της Ρώμης και της Μπρέσια, προτάσεις που ουσιαστικά είχαν απώτερο σκοπό την προσπάθεια απομάκρυνσης των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων από τις μεγαλουπόλεις.34

SABAUDIA

Εικ.20: Αεροφωτογραφία Sabaudia

Αρχικά το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής Pontine ανήκε στη δικαιοδοσία της Selva Marittima Terracina. Όμως, στις 7 Νοεμβρίου του 1928 ο διοικητής της, Leandro Pace, υπέγραψε συμφωνητικό, παραδίδοντάς την επίσημα, στις 7 Ιανουαρίου 1929, στην Opera Nazionale Combattenti (Εθνική Οργάνωση Παλαιμάχων). Η ίδρυση του νέου δήμου της Sabaudia γνωστοποιήθηκε από τον Μουσολίνι στις 18 Δεκεμβρίου 1932, κατά τη διάρκεια των εγκαινίων της Littoria, χωρίς ακόμα να έχει οριστεί η ακριβής τοποθεσία της κοινότητας. Τον Απρίλιο του 1933 αποφασίστηκε ότι η νέα πόλη θα κτιζόταν στην πεδιάδα η οποία βρίσκεται μεταξύ της Via Appia, του όρους Circeo και της λίμνης Paola.35 Στις 21 Απριλίου 1933 ανακοινώθηκε ο διαγωνισμός για το κέντρο της Sabaudia ο οποίος περιλάμβανε ένα συνοπτικό αλλά ιδιαίτερα λεπτομερή κατάλογο κτιρίων και χρήσεων γης. Στις 25 Μαΐου του ίδιου έτους υποβλήθηκαν τα προτεινόμενα έργα. Το σχέδιο που επέλεξε η κριτική επιτροπή ανήκε σε μια ομάδα νέων αρχιτεκτόνων μέλη της οποίας ήταν: ο Gino Cancellotti, ο Eugenio Montuori, ο Luigi Piccinato και ο Alfredo Scalpelli.

34 35

Giovanni Marucci, “Αrchitettura-città” αρθ. “Citta pontine” σελ. 12 Alessandra Muntoni, “Lazio 3, Sabaudia” – κεφ. Urbanistic History, σελ. 23

Επικεφαλής αυτής της ομάδας ήταν ο Luigi Piccinato,(συνεργάτης του M. Piacentini). Ο θεμέλιος λίθος της πόλης τοποθετήθηκε στης 5 του Αυγούστου 1933 από τον Μουσολίνι και ολοκληρώθηκε σε 253 ημέρες, τα εγκαίνια της Sabaudia έγιναν στης 15 Απρ 1934 με τον Μουσολίνι να αναφέρει στον λόγο του προς το κοινό (περίπου 20.000 άτομα), «ότι δεν Εικ.21: Ο Μουσολίνι τοποθετεί τον πρώτο λίθο σε εκδήλωση κατάφεραν να για την έναρξη των εργασιών υλοποιήσουν οι αρχαίοι ρωμαίοι και η καθολική εκκλησία το κατάφερε ο Μουσολίνι και ο φασισμός σε μόλις εννέα μήνες…»36.37 Ανάλογες προπαγανδιστικές δηλώσεις που εξυμνούσαν το νέο έργο και το νέο μοντέλο κατοίκισης έγιναν από αρκετούς οπαδούς του φασιστικού κινήματος, ο L. Piccinato, ως πρωτοπόρος της ομάδας μελέτης της, δήλωσε για τη Sabaudia και τη σχέση της με το ζήτημα της απο-αστικοποίησης: «Η Sabaudia είναι το πρώτο θεμελιώδες βήμα προς την αστική διοικητική αποκέντρωση, ένα πρώτο βήμα προς ένα νέο τύπο αστικής ζωής. Περιέχει έναν καταφανή λειτουργικό λόγο, ο οποίος την δικαιολογεί πλήρως ως αστικό κέντρο. Δεν είναι πόλη, αλλά μια γεωργική κοινότητα, αδιάσπαστα δεμένη με το έδαφος και το παραγωγικό χώμα της και δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χωρίς τη γεωργική οργάνωση που την υποστηρίζει και εξυπηρετεί. Ο σκοπός της δεν είναι να ζήσει εις βάρος του προγράμματος αποκατάστασης του εδάφους, αλλά αντίθετα, χτίστηκε για να βοηθήσει το πρόγραμμα: η οικονομική λειτουργία της είναι Εικ.22: Ο θυρεός της επομένως ακριβώς αντίθετη από αυτή των πόλεων Sabaudia, διακρίνεται το έλος της Pontine και μια του παρελθόντος»38 αγροτική καλύβα

Alessandra Muntoni, “Lazio 3, Sabaudia” - κεφ. Urbanistic History, σελ. 27 Ο τύπος έδωσε μια ευρεία εθνική και διεθνή κάλυψη στο γεγονός, φιλοξενώντας στα πρωτοσέλιδα όλων των εφημερίδων για τις επόμενες ημέρες, κύρια άρθρα και φωτογραφίες των σχεδίων και των κτιρίων που ολοκληρώθηκαν ή ακόμα οικοδομούνταν. 38 Alessandra Muntoni, “Lazio 3, Sabaudia” σελ. 27 36 37

ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Ανάμεσα στις πέντε νέες πόλεις που κατασκευάστηκαν την περίοδο εκείνη, η Sabaudia39 είναι αυτή που παρουσιάζει το μεγαλύτερο πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Και αυτό γιατί οργανώθηκε και κατασκευάστηκε εκ του μηδενός και χωρίς προϋπάρχοντες περιορισμούς (με εξαίρεση κάποιες διασκορπισμένες κατοικίες λιγοστών αγροτών που απαλλοτριώθηκα για την δημιουργία της νέας πόλης), αλλά κυρίως γιατί είναι ο μόνος οικισμός που έχει διατηρήσει το πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό του ύφος σχεδόν αναλλοίωτο. Η δημιουργία της Sabaudia αποτελούσε τμήμα της ευρύτερης διαδικασίας αποκατάστασης των ελών στην περιοχή Pontine, για την αποξήρανση των οποίων έγιναν δενδροφυτεύσεις (κυρίως με δένδρα μεγάλης ιδροαπορροφητικότητας) και μαζικές προσχώσεις με αδρανεί και χώμα από την γύρο περιοχή, στο παραλίμνιο μέτωπο της λιμνοθάλασσας αλλά και την υπόλοιπη πεδιάδα (είναι χαρακτηριστικό ότι μεγάλο μέρος του περιφερικού οδικού δικτύου βρίσκεται πάνω σε τεχνητά πρανή). Στην περιοχή αυτή δεν υπήρχαν άλλες εγκαταστάσεις με εξαίρεση κάποιους διασκορπισμένους μικρούς παραδοσιακούς αγροτικούς οικισμού-συνοικίες, που φιλοξενούσαν 2-4 οικογένειες αγροτών.

Εικ.23: Εργασίες θεμελίωσης Εικ.24: Οικοδομικές εργασίας, αριστερά συσσωρευμένοι πάσσαλοι πιθανόν να χρησιμοποιούνταν για την θεμελίωση των κτηρίων, ενώ οι ράγες με τα βαγονέτα,κατένεμαν πιο γρήγορα τα υλικά.

Ο οικισμός της Sabaudia βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τις όχθες της λιμνοθάλασσας (Lago Di Paola) και ανάμεσα στους κόλπους «Braccio Della Annunziata» και «Braccio Della Crapara». Οι σχεδιαστές της Sabaudia δεν τοποθετούν το νέο οικισμό πάνω στο παραλίμνιο μέτωπο (όπως θα μπορούσε να είναι αναμενόμενο), αλλά ανάμεσα στην λιμνοθάλασσα και τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις της Pontinia. Είναι πιθανών η επιλογή της θέσης του οικισμού να ήταν τυχαία ή ακόμα να έγινε για τεχνικούς ή οικονομικούς λόγους, αυτό κάνει τον οικισμό να δείχνει ανεξάρτητα τοποθετημένος μέσα

Η ονομασία του οικισμού προκύπτει από το Sabaudo που σημαίνει Σαβοϊκός και αναφέρεται στην Ιταλική βασιλική οικογένεια. 39

στο τοπίο. Ωστόσο σε μια δεύτερη παρατήρηση των χαράξεων εισόδου και από τον τρόπο που ρυμοτομούνται τα οικοδομικά τετράγωνα βλέπουμε ότι, το μεγαλύτερο μέρος του οικισμού στρέφεται προς τις γεωργικές καλλιέργειες, έτσι ίσως οι καλλιέργειες να αποτελούν ένα κίνητρο για την υπάρχουσα χωροθέτησης του.

Εικ.25: Αστικός χάρτης

Διάγρ. 1. Παρουσιάζει το «άνοιγμα» της πόλης προς τις αγροτικές εκτάσεις

ΧΑΡΑΞΕΙΣ Οι πρώτες χαράξεις χωρίζουν την γη σε άρτια ορθοκανονικά οικόπεδα και ορίζουν τα ενδεικτικά όρια του οικισμού, ένας δεύτερος διαχωρισμός ορίζει τις ζώνες πρασίνου, τις ζώνες κατοίκισης και την ζώνη δημόσιας χρήσης. Η ζώνη δημόσιας χρήσης βρίσκεται στον πυρήνα του οικισμού και χάρης τις κεντρικές οδικές αρτηρίες έχει άμεση επαφή με τις ζώνες κατοικίας και πράσινου. Η ζώνες κατοικίας χωρίζονται συμφώνα με τον τύπο κατοικίας σε τρεις μικρότερες κατηγορίες, ενώ το πράσινο κάποιες φορές συνυπάρχει με την κατοικία άλλες είναι σε ορισμένο χώρο και άλλες είναι ελεύθερο περιμετρικά του οικισμού. Καθοριστικό ρόλο στον τρόπο λειτουργίας του οικισμού μέσα από τις παραπάνω ζώνες έχει η είσοδος σε αυτόν.

Εικ.26: Οι χαράξεις της πόλης σε σχέση με την πεδιάδα του Pontine

Η είσοδος στον οικισμό, ερχόμενος κάποιος από την Ρώμη (μέσο της εθνικής οδού), πραγματοποιείται από έναν μεγάλο οδικό άξονα στα ΒΑ του οικισμού (αποτελεί προέκταση του επαρχιακού οδικού δικτύου Via Migliara 53 ),και καταλήγει στην Plaza Del Commune. Η μεγάλη αυτή λεωφόρος (Via Principe Del Biancamano) τέμνει μια μικρή πλατεία (Plazza A.G. Teigo) που λειτουργεί ως «προθάλαμος» για την είσοδο στην πόλη, και συνεχίζει (ως Corso Vittorio Emmanuelle II, έχοντας πλέον μεγαλύτερα σε πλάτος πεζοδρόμια) διασχίζοντας μεγάλο μέρος του οικισμού μέχρι να καταλήξει στην πλατεία που βρίσκεται το κινηματοθέατρο, το κτήριο της αστυνομίας, το κτήριο του εργατικού συνδικάτου και το δημαρχείο με τον πύργο-ρολόι και το μπαλκόνι από όπου θα ακουγόταν ο φασιστικός λόγος –Torre Littoria (Plazza Del Commune). Μια δεύτερη είσοδος, με προέλευση τους γειτονικούς οικισμούς της νότιας Pontine και τα αγροκτήματα βρίσκεται στην Ανατολική πλευρά του οικισμού, εισχωρεί διαγώνια σε αυτόν μέσο της λεωφόρου Viale Carlo Alberto και στην συνέχεια διχοτομείται σε δυο μικρότερους περιφερικούς δρόμους που «αγκαλιάζουν» το κέντρο του οικισμού.

Εικ.27: “Corso Vittorio Emmanuelle II” προς Ρώμη Εικ.28: “Corso Vittorio Emmanuelle II” προς “Plazza Del Commune”

Ένας δεύτερος οδικός άξονας (Corso Principe Di Piemonte) ενώνει το κέντρο του οικισμού με το παραθαλάσσιο μέτωπο, διασχίζοντας την παραλίμνια πεδιάδα και την λιμνοθάλασσα της Sabaudia (Lago Di Paola), καταλήγει στην παραλία και την μεταγενέστερη παραλιακή λεωφόρο (Lungomare Di Sabaudia). Η δημιουργία του είναι αρκετά σημαντική αφενός γιατί προέβλεπε την μελλοντική «εκτόνωση-έξοδο» των κατοίκων του οικισμού προς την παραλία, αφετέρου γιατί μαζί με την παράλληλη και αντίθετη λεωφόρο Corso Vittorio Emmanuelle II οριοθετούν το κέντρο του οικισμού. Η λεωφόρος Corso Vittorio Emmanuelle III ξεκινά από τον επαρχιακό δρόμο που οδηγεί στον οικισμό Terracina στα ΝΑ, τέμνει οριζόντια το κέντρο του οικισμού και την Plazza Roma, και εφαπτόμενη στην Plazza Del Commune καταλήγει στο παραθεριστικό κέντρο στα ΒΔ.

Εικ.29: Η “Corso Vittorio Emmanuelle II” προς την “Plazza Del Commune” Εικ.30: Η “Corso Vittorio Emmanuelle II” προς την “Plazza Del Commune”

Ιδιαίτερης σημασίας ήταν η λεωφόρος Largo Giulio Cesare, εκεί πραγματοποιούνταν οι στρατιωτικές και μαθητικές παρελάσεις του φασιστικού κράτους, ένωνε την πλατεία του θρησκευτικό κέντρου (Plazza Regina Margherita) με την πλατεία του δημαρχείου (Plazza Del Commune) και την όμορη ανοικτή πλατεία «Επανάστασης» (Plaza Rivoluzione), όπου θα συγκεντρωνόταν το πλήθος για να ακούσει τον λόγο από το μπαλκόνι του Torre Littoria.

Εικ.31: Η λεωφόρος “Largo Giulio Cesare” προς το εκκλησιαστικό κέντρο

Διάγρ. 2. : Χαράξεις εισόδου στο οικισμό

Διάγρ. 3.: Χαράξεις εξόδου προς θάλασσα και χώρο αναψυχής

Διάγρ. 4: Ορισμός του κέντρου και η ένωση των τριών πλατειών

ΑΝΟΙΚΤΟΙ ΧΩΡΟΙ PLAZZA RIVOLUZIONE

Εικ.32: Αεροφωτογραφία της “Plazza Rivoluzione”

Από τα χαρακτηριστικά στοιχεία του πολεοδομικού σχεδιασμού της Sabaudia εκτός από τις μεγάλες και φαρδιές λεωφόρους είναι και οι ανοικτοί χώροι συγκέντρωσης. Η πλατεία «Επανάστασης» (Plazza Rivoluzione) είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στην διάταξη της πόλης, το μεγάλο μέγεθος και το ελεύθερο άνοιγμα προς την παραλίμνια πεδιάδα, βοηθά στην συγκέντρωση του πλήθους που άκουγε τον φασιστικό λόγο από το μπαλκόνι του πύργουρολόι. Η Plaza Rivoluzione εκτός από τις συγκεντρώσεις δεν είχε κάποιον ιδιαίτερο ρόλο στην λειτουργία της πόλης, έτσι είναι πιθανών το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα να παρέμενε ένας «νεκρός χώρος» για την πόλη. Ο Piacentini θεωρούσε ότι αυτή η πλατεία θα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην μελλοντική ανάπτυξη του οικισμού προς τον νότο40. Σήμερα η «Plazza Rivoluzione» έχει μετατραπεί σε φυτεμένο χώρο αναψυχής

Εικ.33, 34 : “Plazza Rivoluzione” το συγκεντρωμένο πλήθος ακούει τον λόγο από το torre littoria

Marcello Piacentini, “Sabaudia” . Architettura -1934 σελ. 24

PLAZZA DEL COMMUNE

Εικ.35: Αεροφωτογραφία της “Plazza Del Commune”

Βαρυσήμαντο ρόλο στην λειτουργία του κέντρου της Sabaudia είχε η πλατεία του δημαρχείου. Η Plazza Del Commune βρίσκεται στην θέση που διασταυρώνονται οι περισσότερες κύριες λεωφόροι του κέντρου, έτσι συγκεντρώνει το πλήθος, που καταλήγει από την λεωφόρο Vittorio Emmanuelle II και την Largo Giulio Cesare, και τους διοχετεύει στην Plazza Rivoluzione. Ο κομβικός της χαρακτήρας ενισχύεται από τα δημόσια κτήρια που την περικλείουν, το δημαρχείο (Commune),η «Casa Del Fascio», το εργατικό συνδικάτο (Dopolavoro), το κινηματοθέατρο , το ξενοδοχείο αλλά και τα εμπορικά καταστήματα κάνουν την Plazza Del Commune έναν ζωτικό δημόσιο χώρο σε καθημερινή βάση. Ο σχεδιασμός και η τοποθέτηση των περιμετρικών της κτηρίων γίνεται με τρόπο που δεν διακόπτονται οι οπτικές φυγές, έτσι ανεμπόδιστα κάνεις παρατηρεί τον επιβλητικό 38 μ. πύργο-ρολόι καθώς εισέρχεται στον οικισμό και το φυσικό περιβάλλον όταν βρίσκεται μέσα σε αυτήν. Η ύπαρξη στοάς στα κτήρια των εμπορικών καταστημάτων, καθώς και ο «υπόστεγος» χώρος που οριοθετεί την ΒΑ πλευρά της πλατείας και ταυτόχρονα εξομαλύνει την μετάβαση από τον ανοικτό χώρο, στον στεγασμένο χώρο της στοάς στην οδό Vittorio Emmanuelle III, συντελεί στην σωστή λειτουργία του χώρου.

Εικ.36: Ο πύργος του torre littoria από την “Plazza Del Commune” Εικ.37: Στρατιωτική παράταξη στην “Plazza Del Commune”

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικ.38: Άποψη του torre littoria, χαρακτηριστική του αρχιτεκτονικού στυλ “ψηλά κτήρια με μικρά ανοίγματα”

Αν και ο οικισμός της Sabaudia δείχνει να ακολουθεί ένα οθροκανονικό στυλ με τις επίπεδες στέγες, τις λιτές όψεις και τις λείες επιφάνειες, ωστόσο η ομάδα σχεδιασμού, που διατηρούσε άρρηκτη σχέση με τον αρχιτέκτονα M. Piacentini, επηρεάζεται από την τεχνοτροπία που προτείνει. Ο Piacentini θέλοντας να γεφυρώσει την διαμάχη που είχε προκύψει μεταξύ των υποστηρικτών της παράδοσης (Novecento) και των υποστηρικτών της πρωτοποριακότητας (Ρασιοναλισμός) πρότεινε την δημιουργία μιας νέας αρχιτεκτονικής τεχνοτροπίας, που θα συνδύαζε την μνημειακότητα του νεοκλασικού με την λιτότητα του μοντέρνου. Το νέο εξαιρετικά εκλεκτικιστικό στυλ λέγεται «Stile Littorio» και μέλλεται να αποτελέσει την επίσημη τεχνοτροπία του φασιστικού κράτους. Πρώτο έργο αυτής της τεχνοτροπίας ήταν ο πύργος της Brescia το 1932, βασισμένο σε σχέδια του Piacentini. Το Ανάκτορο της Δικαιοσύνης στο Μιλάνο (1932) και το νέο κτήριο του Πανεπιστήμιου της Ρώμης ήταν τα έργα που καθιέρωσαν το νέο στυλ. Αρκετά σπουδαία έργα εκείνης της περιόδου έγιναν με αυτό το στυλ, ανάμεσα σε αυτά και οι οικισμοί της Littoria, Sabaudia, Pomazia, Aprilia καθώς και η πόλη της EUR-42. Στα περισσότερα από αυτά επιβάλει στους αρχιτέκτονες-συνεργάτες του να ακολουθήσουν το νέο του στυλ. Οι μεγάλοι όγκοι με τα μικρά ανοίγματα, η επανάληψη απλών στοιχείων, οι μεγάλες στοές, η χρήση κιόνων και αψίδων (κυρίως σε δημόσια κτήρια), οι ψηλοί πύργοι, η χρήση σκληρών υλικών (travertino λίθος και μάρμαρο) και η διακόσμηση με εθνικιστικές επιγραφές και αγάλματα είναι μερικά από τα νέα χαρακτηριστικά, όλα αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν περισσότερο σε ένα αυστηρό νεοκλασικό ύφος παρά σε ένα νέο, όπως ο Piacentini επιδίωκε να παρουσιάσει. Το στυλ αυτό εκφραζόταν, σχεδόν πάντα, με τετραόροφους όγκους από τούβλο ή πέτρα, που κατέληγαν στην κορυφή σε υποτυπώδη γείσα, και αρθρωνόταν αποκλειστικά μέσα από την διαμόρφωση των ορθογώνιων ανοιγμάτων του. Από την στιγμή πού κάποια ασυμμετρία ήταν επιτρεπτή στον σχεδιασμό των λεπτομερειών, η απεικονιστική έκφραση περιοριζόταν κυρίως στις εισόδους, όπου έπαιρνε την κλασική μορφή με κιονοστοιχίες, ανάγλυφα και επιγραφές.41 Μέσα από «Stile Littorio» ο Piacentini προσπαθεί να αναβιώσει την ένδοξη εποχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, παγιδευμένος από τις υπέρμετρες φιλοδοξίες του Μουσολίνι για την δημιουργία ενός νέου σύγχρονου πολιτισμού μέσα από την επίκληση της δόξας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.42 Αυτό τελικά που κατάφερε δεν ήταν κάτι περισσότερο εκτός από ερημικές,

41 42

Frampton Kenneth : “Modern Architecture A Critical History” σελ.186 Tafuri M & F : “Modern architecture” trans. R.E. Wolf , σελ 226

κυβικές, αψιδωτές μορφές που δύσκολα θα μπορούσαν να συγκινήσουν και κάποιον άλλον, πέρα από τον ίδιο και τον De Chirico.43 Η Sabaudia είναι ένας από τους οικισμούς που ο Piacentini και οι συνεργάτες του εφάρμοσαν το «Stile Littorio», η αυστηρές-κλασικές γραμμές του παρατηρούνται σε όλες τις κλίμακες σχεδιασμού, από αυτόν της διαμόρφωσης της πόλης έως τον σχεδιασμό των επίπλων. Κύριος συντονιστής της ομάδας σχεδίασης ήταν ο L. Piccinato, η ιδιότητα του πολεοδόμου και οι προσπάθειες επίλυσης προβλημάτων που αντιμετώπιζαν οι πόλεις, θα τον καταστήσουν ως, τον ιδανικό αρχιτέκτονα για τον σχεδιασμό ενός νέου «αντι-αστικού» οικισμού, συμφώνα με την άποψη του Piacentini.44

L. PICCINATO Ο L. Piccinato, σπούδασε στη Βασιλική Σχολή Μηχανικής της Ρώμης και μετά την απόκτηση του πτυχίου συνέχισε στο «Royal School of Architecture», που αποφοίτησε το 1923. Είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πολεοδομία, ενώ το 1924-30 στα πλαίσια μεταπτυχιακών ερευνών προσέφερε εθελοντική εργασία στο έργο του M. Piacentini, για την μελέτη της Βασιλικής Σχολής Αρχιτεκτονικής της Ρώμης. Ήταν θαυμαστής του έργου του Adolf Loos, στο έργο του «Casa Coloniale» (1933) επηρεάστηκε από το Εικ.39: Luigi Piccinato «Raumplan» του Loos. Το 1926 εντάχθηκε στην ομάδα (GUR), το 1928 υποστήριξε το ιταλικό ορθολογιστικό κίνημα (MIAR). Από το 1929 ήταν μέλος το εθνικού ιταλικού ινστιτούτου πολεοδομίας (INU), του οποίου υπήρξε αντιπρόεδρος και διοικητικό μέλος. Ήταν στενός συνεργάτης του M. Piacentini (1924-30) και αποσπασματικός σε πολλά από τα μετέπειτα έργα του. Διατέλεσε καθηγητής πολεοδομίας στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Νάπολης (1937-50), στο Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (1950-63) και στην Σχολή Αρχιτεκτονικής της Ρώμης (1964-74). Ο Piccinato είχε συνεργαστεί σε διάφορα έργα στην Ιταλία αλλά και στις ιταλικές αποικίες της Αφρικής, τα περισσότερα από αυτά ήταν πολεοδομικές μελέτες, σημαντικότερο έργο του ήταν ο σχεδιασμός της Sabaudia, ενώ το 1933 έλαβε το πρώτο βραβείο στην Triennale του Μιλάνου για την «Casa Coloniale».45

Frampton Kenneth : “Modern Architecture A Critical History” σελ.188 ο Piacentini σε αρθώ του εξυμνεί το έργο του Piccinato θέλοντας ίσως να τον ευχαριστήσει για την προσφορά του στην μελέτη για τις πολεοδομικές παρεμβάσεις που έκανε αργότερα το στην πόλη της Ρώμης. 45 Alessandra Capanna : Dizionario Biografico degli Italiani – «Piccinato L.» Volume 83 (2015) 43 44

ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΤΗΡΙΑ Απώτερος σκοπός του Piccinato ήταν μέσα από την μνημειακή αρχιτεκτονική, να «εμφυτεύσει» τις αρχές του φασισμού, να προκαλέσει τον θαυμασμού και την συγκίνηση και να αναδείξει τον Μουσολίνι ως τον απόλυτο ηγέτη της Ιταλίας. Η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου και ιδιαίτερα των δημόσιων κτηρίων ήταν το ιδανικό μέσο αυτής της προπαγάνδας. Τα δημόσια κτήρια της Sabaudia παρουσιάζουν όλα τα χαρακτηριστικά του «Stile Littorio» (που επέβαλε ο Piacentini), ενώ η εξωστρέφεια που χαρακτηρίζει αυτήν την τεχνοτροπία γίνεται ακόμα πιο έντονη στη αρχιτεκτονική αυτών των κτιρίων. Από τα δημόσια κτήρια του οικισμού αυτά που ξεχωρίζουν είναι δυο, το κτήριο του δημαρχείου (Palazzo Del Commune) και η εκκλησία του ευαγγελισμού (Chiesa Annunziata). Και τα δυο αποτελούν κτήρια της εξουσίας, πολίτικης και θρησκευτικής αντίστοιχα, ενώ τόσο ο 38μ πύργος του δημαρχείου όσο και το 42 μ καμπαναριό της εκκλησίας αποτελούν τοπόσημα της περιοχής.

Εικ.40: Δημόσια κτήρια Sabaudia, με την σειρά από δεξιά προς τα αριστερά: είσοδος του Casa del fascio, είσοδος του Scuole, είσοδος του Caserma Piave, είσοδος Cinema – Teatro κλιμακοστάσιο του O.N.B.

Διαδίκτυο: http://www.treccani.it

PALAZZO DEL COMMUNE Το δημαρχείο (Palazzo Del Commune), βρίσκεται στο κομβικότερο σημείο του οικισμού, στην θέση που διασταυρώνονται οι δυο πιο σημαντικοί οδικοί άξονες, στην θέση που συγκεντρώνονται οι πολίτες για να ακούσουν τον πολιτικό λόγο και στην θέση που ενώνεται το φυτεμένο με το οικοδομημένο περιβάλλον. Αρχιτέκτονες ήταν οι Cancellotti, Montuori, Piccinato και Scalpelli. Πρόκειται για ένα κτήριο τετράγωνης σχεδόν κάτοψης με εσωτερικό τετράγωνο αίθριο τοποθετημένο στο κέντρο της.46 Το ύψος του φτάνει τα 14μ με τον αριθμό των ορόφων να μεταβάλετε από 2 σε 3. Η είσοδος γίνεται από την μέση της ΒΑ πλευράς στο αίθριο και από εκεί μέσω δυο μνημειακών κλιμακοστασίων τοποθετημένων δεξιά και αριστερά της κύριας εισόδου, στον όροφο. Η κάτοψη του ισογείου έχει μνημειακή διαμόρφωση με τους χώρους να επαναλαμβάνονται συμμετρικά σε σχέση με το αίθριο. Στον όροφο το αίθριο ανοίγει προς την ΝΔ πλευρά και έτσι το τετράγωνο της κάτοψης παίρνει μορφή «Π» με την ΝΑ να έχει διπλό ύψος ενώ η ΒΔ αποκτά ακόμα έναν όροφο χωρίς να αλλάζει το συνολικό ύψος ούτε και η μορφή του κελύφους. Η στέγαση γίνεται με επίπεδο δώμα. Εξωτερικά το κέλυφος επενδύεται με travertino47 λίθο μέχρι το ύψος του ορόφου και οπτοπλινθοδομή με συμπαγή πλίνθο.48 Ο πύργος- ρολόι έχει ύψος 38 μ, εσωτερικά διαθέτει κλιμακοστάσιο που οδηγεί στην κορυφή, εξωτερικά είναι επενδυμένος με travertino λίθο. Είναι αποκομμένος από το κτήριο του δημαρχείου ωστόσο ενώνεται με αυτό με μικρή γέφυρα-μπαλκόνι στο ύψος του ορόφου. Η επιβλητική του παρουσία στο κέντρο της Sabaudia τον καθιστούν τοποσήμο της περιοχής. Εικ.41: Ο πύργος-ρολόι στο Palazzo Del Commune

Η τετράγωνη κάτοψη καθώς και οι αναλογίες της σε σχέση με το ύψος αλλά κυρίως ο εσωτερικός τετράγωνος αίθριος χώρος παραπέμπουν στα παραδοσιακά palazzo της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αλλά και στο έργο Casa del Fascio του G. Terragni, που κατασκευαζόταν την ιδία περίοδο στο Κόμο. Βέβαια η λειτουργία του αιθρίου στο δημαρχείο της Sabaudia δεν έχει καμία σχέση με αυτήν στο έργο του Terragni μιας και είναι δυο διαφορετικές αρχιτεκτονικές φιλοσοφίες . 47 Ο travertino (=τραβερτίτης), λίθος είναι ασβεστολιθικό πέτρωμα λευκό-κόκκινου χρώματος εξορύσσεται κοντά στον ποταμό Aniene στην επαρχεία της Latina. Έχει χρησιμοποιηθεί σε αρκετά σπουδαία έργα της Ιταλίας, κυρίως στην Ρώμη. 48 Η χρήση της πλίνθου και του travertino λίθου, παραπέμπουν στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία. 46

Εικ.42: Αριστερά ο Μουσολίνι επιθεωρεί την νέα πόλη στα εγκαίνια της Sabaudia Εικ.43: Πάνω “Plazza Del Commune” φωτογραφία εποχής

Εικ.44: “Plazza Del Commune” σχέδια κατόψεων και τομών

Εικ.45: “Plazza Del Commune” σχέδια όψεων

Εικ.46: “Plazza Del Commune” σήμερα

CHIESA ANNUNZIATA Ο ναός του Ευαγγελισμού (Chiesa Annunziata) βρίσκεται στην πλατεία «Regina Margherita» στα ΒΔ του οικισμού. Η κάτοψη του ναού έχει ορθογώνιο σχήμα με ΒΔ προσανατολισμό και ημικυκλική απόληξη, ενώ συμμετρικά προς τον άξονα τοποθετούνται έξι παρεκκλήσια. Το ύψος του φτάνει τα 22μ και στεγάζεται με επιδίδει στέγη. Εσωτερικά δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα ενώ τα μεγάλα ανοίγματα μεταξύ των παρεκκλησιών παρέχουν επαρκή φυσικό φωτισμό. Εξωτερικά το κέλυφος του ναού έχει ιδιαίτερο ογκοπλαστικό ενδιαφέρων, καθώς χωρίζεται σε δυο μερί, τον κυρίως ναό και τον πρόναο. Ο κυρίως ναός είναι επενδυμένος με οπτοπλινθοδομή, τα ημικυλινδρικά Εικ.47: “Chiesa Annunziata” φωτ. εποχής παρεκκλήσια (που θυμίζουν σιλό) και τα μακρόστενα ανοίγματα παραπέμπουν σε βιομηχανικό κτήριο. Ο πρόναος είναι μεγαλύτερου ύψους, έχει έδρανο–κρηπίδα, είναι επενδυμένος με travertino λίθο. Τα μεγάλα μνημειακά ανοίγματα παραπέμπουν σε ρωμαϊκή αψίδα. Χαρακτηριστικό του πρόναου είναι και το ψηφιδωτό πάνω από την κεντρική είσοδο που απεικονίζει τον ευαγγελισμό την Θεοτόκου και στο βάθος την πόλη της Sabaudia και τον Μουσολίνι ως αγρότη, μέρος της προπαγάνδας του φασιστικού κράτους. Επιβλητικό είναι και το καμπαναριό, το ύψος του φτάνει τα 42μ είναι επενδυμένο με travertino λίθο και αποτελεί το δεύτερο τοπόσημο της περιοχής (μετά τον πύργο του δημαρχείου), λόγο του μεγάλου ύψους του διακρίνεται από μεγάλη απόσταση. Το θρησκευτικό συγκρότημα της πλατείας «Regina Margherita» συμπεριλαμβάνει το κτήριο του βαφτιστηρίου, την κατοικία του ιερέα και το μοναστήρι.

Εικ.48: “Chiesa Annunziata” φωτ. εποχής

Εικ.49: “Chiesa Annunziata” αριστερά σχέδιο κάτοψης, δεξιά πάνω, σχέδια όψεων και δεξιά κάτω προοπτικό σχέδιο

Εικ.51: Ψηφιδωτό στην είσοδο της “Chiesa Annunziata” διακρίνεται ο Μουσολίνι στον ρόλο του θεριστή και πίσω η Sabaudia Εικ.50: Αριστερά πάνω, κάτω “Chiesa Annunziata” σήμερα

POSTE E TELEGRAFO Ένα από τα κτήρια που ξεχωρίζει για την αρχιτεκτονική του, είναι το μέγαρο του ταχυδρομείου. Αρχιτέκτονας του έργου είναι ο Angiolo Mazzoni49, η σχεδίαση των ταχυδρομείων και των σιδηροδρομικών σταθμών ήταν αρμοδιότητα του «Κρατικού Ταχυδρομικού Και Σιδηροδρομικού Συστήματος», Εικ.52: Poste E Telegrafo φωτ. Εποχής μέλος του οποίου ήταν και Mazzioni, από 1921, έτσι ανάμεσα στα έργα του ήταν και ταχυδρομείο της Sabaudia. Το κτήριο του ταχυδρομείου προδίδει την φιλοφουτουριστική άποψη του Mazzoni για τον σχεδιασμό. Ο λειτουργικός διαχωρισμός της κάτοψης (σε χώρο εξυπηρέτησης του κοινού και σε χώρο εργασίας του προσωπικού), η κυβιστική-ογκοπλαστική μορφή του κελύφους και τα μεγάλα, συνεχόμενα ανοίγματα (περιμετρικά του χώρου εξυπηρέτησης) είναι χαρακτηριστικά που συνάδουν με την ορθολογιστική αρχιτεκτονική τεχνοτροπία του ρασιοναλισμού. Το κτήριο τοποθετείτε σε ορθογώνια κρηπίδα με την κάτοψη του να καλύπτει τα 2/3 αυτής ενώ διαθέτει και δεύτερο όροφο που καλύπτει το 1/8 του ισογείου. Εξωτερικά είναι επενδυμένο με γαλάζια ψηφίδα που μαζί με τις ογκώδης κουπαστές από κόκκινο γρανίτη και το περιμετρικό γείσο (της επίπεδης στέγης) δίνουν φουτουριστικό ύφος στο έργο.

Εικ.53: Πάνω σχέδιο κάτοψης Poste E Telegrafo Εικ.54,55: Δεξιά Poste E Telegrafo σήμερα

Ο Angiolo Mazzoni, δεν είχε ταυτιστεί με κάποια συγκεκριμένη αρχιτεκτονική τάση. Αν και έχει το δικό του προσωπικό, δροσερό ύφος, η δουλεία του κλείνει προς τον φουτουρισμό με ανθρώπινο πρόσωπο, τουλάχιστον στην αρχή της καριέρας του [F. Kenneth : “Modern Architecture A Critical History”] 49

Μικρότερο ενδιαφέρον έχουν και τα κτήρια των στρατιωτικών εγκαταστάσεων καθώς και τα σχολικά κτήρια. Παρατηρείτε επίσης ότι στα περισσότερα από τα δημόσια κτήρια γίνεται προσπάθεια να αναχαραχθεί το σύμβολο το πύργου, σε διάφορες κλίμακες, είτε ως ιστός σημαίας, είτε ως κλιμακοστάσιο, είτε ακόμα και ως ολόκληρο το κτήριο.50

Εικ.56: Δημόσια κτήρια που παραπέμπουν σε πύργο

ΚΑΤΟΙΚΙΑ Με βάση τις αρχές του φασισμού: «το σπίτι, κοινωνιολογικά, δεν είναι μια άγνωστη οντότητα. Από τότε που το έθνος άρχισε να αισθάνεται την ανάγκη για ευημερία δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην κατοικία»51. Για το λόγο αυτό οι σχεδιαστές της Sabaudia ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το ζήτημα της κατοικίας προβλέποντας κατοικήσιμες περιοχές στις οποίες η πυκνότητα του πληθυσμού δεν θα ξεπερνούσε τους 70 κατοίκους ανά εκτάριο. Ο L. Piccinato εξηγεί με σαφήνεια αυτή την επιλογή: «δεδομένου ότι το σχέδιο έχει να κάνει με ένα γεωργικό αστικό κέντρο και όχι με μια πόλη, ο διαχωρισμός των κατοικιών περιορίζεται σε πολύ λίγες κατηγορίες οι οποίες διανέμονται με τη μέγιστη απλότητα. Γενικά σκεφτήκαμε ότι οι περισσότερες από τις οικογένειες πρέπει να λάβουν το υγιεινό και οικονομικό όφελος της κατοχής ενός μικρού κήπου. Για το λόγο αυτό οι μονάδες κατοικιών είναι εκτενείς».52

Ο πύργος, ως σύμβολο, έχει μακροχρόνια ιστορία στην Ιταλία. Αντιπροσωπεύει τη δύναμη, την οικονομική ισχύ, τη στερεότητα και τη σταθερότητα, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τους πύργους στο San Gimignano και τον πύργο των Μεδίκων στην piazza della Signoria στη Φλωρεντία. Το φασιστικό καθεστώς, επιδιώκοντας να τονίσει την αίγλη και το μεγαλείο του, πρόσθεσε, το 1932, σε όλα τα δημόσια κτίρια το σύμβολο του πύργου. [Hanne Storm Ofteland – Sabaudia 1934: Materializing the Fascist, Corporate Town.] 51 M. Moretti – “Case di abitazione in Italia” σελ. 32 52 “Lazio 3, Sabaudia” – Antologia di fonti, σελ. 60 50

Η ομάδα σχεδιασμού χωρίζει τις ζώνες κατοίκισης σε τρεις μικρότερης, σύμφωνα με τον τύπο κατοικίας και ορίζει διαφορετικούς όρους δόμησης για τον κάθε ζώνη. Οι τρεις ζώνες χωρίζονται σε, Ζώνη Α: διαμερίσματα και καταστήματα, με συνεχές σύστημα δόμησης (απευθύνονταν σε κατοικίες – διαμερίσματα στο κέντρο του οικισμού), Ζώνη Β: διπλοκατοικίες τριπλοκατοικίες, ή οροφοδιαμερίσματα , με συνεχές σύστημα δόμησης με προκήπιο (απευθυνόταν σε μικρές πολυκατοικίες περιμετρικά του κέντρου, κυρίως προς τα Β και ΒΑ του οικισμού), Ζώνη Γ: μονοκατοικίες και αγροτοκατοικίες με πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα δόμησης (απευθυνόταν σε μονοκατοικίες Νότια του οικισμού και αγροτικές κατοικίες εκτός οικισμού). Επίσης οι ζώνες κατοικίας πρόδιδαν την οικονομική και κοινωνική κατάσταση των κατοίκων.

Διάγραμμα κατοίκισης σύμφωνα με τον τύπο κατοικίας

Το ίδιο μνημειακό ύφος που εφαρμόζεται στα δημόσια κτίρια διακρίνεται και στην αρχιτεκτονική των κατοικιών, σχεδόν σε όλους τους τύπους κατοικίας (με εξαίρεση τις αγροτικές παραδοσιακές κατοικίες). Οι μεγάλοι όγκοι (χωρίς κάποια ογκοπλασία σχεδόν μονολιθικής μορφής), τα μικρά ανοίγματα, τα μικρά μπαλκόνια (σχεδόν ατομικής χρήσης σε ορισμένες περιπτώσεις) και η έλλειψη διακοσμητικών στοιχείων, είναι τα χαρακτηριστικά τους στοιχεία. Η αρχιτεκτονική τους παραπέμπει σε εργατικές κατοικίες, άλλωστε αυτός ήταν και ο βασικός λόγος δημιουργίας τους, η στέγαση αγροτοεργατών σε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης.

ΜΙΚΡΗ ΚΛΙΜΑΚΑ Η ομάδα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού της Sabaudia δεν έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων, έτσι δεν ασχολήθηκα με τον σχεδιασμό επίπλων και άλλων αντικειμένων μικρής κλίμακας σε αυτούς. Αντίθετα στην προσπάθεια τους να αναδείξουν των εξωτερικό δημόσιο χώρο, στα πλαίσια της εξωστρεφής αρχιτεκτονικής τους, σχεδίασαν αρκετά χρηστικά αντικείμενα δημόσιας χρήσης. Παγκάκια, φωτιστικά, κρήνες, ιστοί σημαίας κλπ, είναι μερικά από αυτά. Η γραμμή σχεδίαςης τους είναι ανάλογη της νεοκλασικής-μνημειακής αρχιτεκτονικής των κτηρίων τους. Το ίδιο παρατηρείτε και στον οικισμό της EUR-42, όπου ο Piacentini δεν σχεδιάζει τα έπιπλα (αν και ο ίδιος έχει σχεδιάσει αρκετά) αλλά απλά σκιτσάρει τον εσωτερικό χώρο.

Εικ.57: Σχέδια δημόσιων αντικειμένων, αριστερά φωτιστικό σώμα, δεξιά κρουνός βρύσης

Εικ.58: Δημόσια βρύση βιομηχανικό αντικείμενο Sabaudia

ΣΗΜΕΡΑ Ο Le Corbusier επισκέφτηκε την Sabaudia το 1934 και την περιγράφει…. «Είναι ένα γλυκό ποίημα, ίσως λίγο συναισθηματική αλλά κτίστηκε από το καλό γούστο, μια αληθινή εικόνα της αγάπης»53 Η μεγάλες και φαρδιές λεωφόροι και τα ψηλά (για έναν επαρχιακό οικισμό) επιβλητικά κτήρια δημιουργούν το αίσθημα αμηχανίας στον επισκέπτη καθώς κινείται στην πόλη. Η μεγάλη κλίμακα των κτηρίων κάνουν την ανθρώπινη παρουσία να μοιάζει ανύπαρχτη. Οι φιλοδοξίες του Μουσολίνι και της ομάδας σχεδίασης για το πρόγραμμα απόαστικοποίηση απέτυχαν και στην Sabaudia όπως και στους περισσοτέρους παρόμοιους Εικ.59: Sabaudia Τουριστική aφίσα οικισμούς, αν η πόλη φαίνεται να έχει γύρο εποχής στους 19.000 κατοίκους, κατά τους θερινούς μήνες ο πληθυσμός διπλασιάζεται μιας και αποτελεί θέρετρο τον κατοίκων της Ρώμης. Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί σημαντικά ο πληθυσμός των αλλοδαπών μεταναστών (ασιατικής και αφρικάνικης προέλευσης) που είτε απασχολούνται στις αγροτικές εκτάσεις της περιοχής, είτε επέλεξα την Sabaudia ως οικονομικότερη λύση διαβίωσης. Το μεγαλύτερο μέρος των κτηριακών εγκαταστάσεων είναι επιμελώς συντηρημένες, ενώ όλες οι νέες επεμβάσεις γίνονται, με ιδιαίτερη προσοχή ως προς τα αρχικά κτήρια. Άξια αναφοράς αποτελεί η πρόσφατη ανακαίνιση του Poste E Telegrafo με πρωτοβουλία των τοπικών αρχών. Το άφθαρτο, από αρχιτεκτονικής άποψης, περιβάλλον είχε αποτελέσει ιδανικό σκηνικό για αρκετές κινηματογραφικές ταινίες. Ο Bernardo Bertolucci, ο οποίος γύρισε τα πρώτα πλάνα της ταινίας του La Luna (1979) στη Sabaudia, εξήγησε το 2014 στο Λονδίνο πώς άλλαξε η αντίληψη για την πόλη με την πάροδο του χρόνου. Την δεκαετία του ’50 σχετιζόταν ακόμα με το μισητό φασιστικό καθεστώς. Τη δεκαετία του ’70 έγινε, ως διά μαγείας, σύμβολο της ορθολογιστικής αρχιτεκτονικής με θαυμαστές σε όλο τον κόσμο – και επίσης ιδανικό κινηματογραφικό σκηνικό54

“3 Rassegna”, αρθ. “I clienti di Le Corbusier” , Ιούλιος 1980. Alessandro Allocca, ‟Sabaudia faceva vomitare Moravia e mio padre. Poi si sono ricredutiˮ, στο Corrieredi Latina, τεύχος 19. Φεβρουάριος 2014. Διαδίκτυο:www.corrieredilatina.it/blog/3655/-Sabaudia-faceva-vomitare-a-Moravia. 53 54

PORTO LAGO

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ ΩΣ ΙΤΑΛΙΚΗ ΑΠΟΙΚΙΑ Το ιταλικό κράτος ποτέ δεν ονόμασε τα Δωδεκάνησα «αποικία» (όρο που χρησιμοποίησε αποκλειστικά για τις κτήσεις του στην Αφρική) αλλά τα αποκαλούσε πάντα με τον όρο «ιταλική κτήση», ή «ιταλικά νησιά του Αιγαίου», αφού τα θεωρούσε μέρος του ιταλικού κράτους. Έτσι η Εικ.60: Χάρτης εποχής των «ιταλικών νησιών του αιγαίου» Ιταλία, σε αντίθεση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, δεν επέβαλε την αρχιτεκτονική της μητρόπολης,55 αλλά επιχείρησε να ενσωματώσει σ’ αυτήν, στοιχεία από την τοπική αρχιτεκτονική παράδοση που είχαν σχέση με την Ιταλία, έτσι στην Λιβύη προσπάθησαν να αναδείξουν το ρωμαϊκό παρελθόν της χώρας, όπως και στα Δωδεκάνησα αυτό της ιπποτικής περιόδου. Το μοντέλο της «ένταξης» της τοπικής παράδοσης στην αρχιτεκτονική που επιβάλει η Ιταλία δεν βρήκε την σύμφωνη γνώμη όλων, κυρίως εκείνων που συμπαθούσαν το φασιστικό καθεστώς. Η άποψη του Ottavio Cabiati (φιλοκαθεστωτικού αρχιτέκτονα) για την αρχιτεκτονική της ένταξης είναι ότι… «η υπερβολική φροντίδα ως προς την ένταξη της αρχιτεκτονικής στο περιβάλλον καταπίεζε την πεποίθηση της δικής τους υπεροχής και άφηνε στους ντόπιους την αίσθηση ότι οι Ιταλοί στη Λιβύη δεν αισθάνονται αρκετά ώριμοι ώστε να μπορούν ν’ αφήσουν (...) τα σημάδια του δικού τους πολιτισμού»56 57, δείχνει τον αυστηρό, αντι-ρομαντικό τρόπο που ήθελαν να έχει η αρχιτεκτονική του κατακτητή. Ακόμα θεωρούσε ότι η αρχιτεκτονική – κυρίως των δημόσιων κτηρίων - θα πρέπει να προκαλεί τον θαυμασμό και το δέος, προτείνοντας μια «ενιαία» αρχιτεκτονική, όπως αναφέρει ο ίδιος, «Η αρχιτεκτονική των δημόσιων κτηρίων οφείλει να επιβάλλει σεβασμό στους αυτόχθονες, όλες οι κατασκευές που δεν είναι ιδιωτικές αλλά δημόσιες πρέπει να εκφράζουν ένα ιδίωμα ξεκάθαρο και για τους υποτελείς λαούς και για τους φιλοξενούμενους. Δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία για τον χαρακτήρα της

Η Αγγλία και η Γαλλία, επέβαλαν στις αποικίες τους τα αρχιτεκτονικά πρότυπα των μητροπόλεων. Η στάση τους αυτή άλλαξε σταδιακά με την πάροδο του χρόνου δείχνοντας περισσότερο ενδιαφέρον για την πολιτιστική κληρονομιά των αποικιών. 56 Σε κάθε περίοδο της ιστορίας της χώρας παρουσιάζεται να υπερτερεί η επιρροή της τοπικής παράδοσης από την ιταλική τέχνη εις βάρος των άλλων «δευτερευουσών» επιδράσεων από τη βυζαντινή, αραβική και οθωμανική περίοδο.. Μ. Fuller: «Building power, Italian Architecture and Urbanism in Libia and Ethiopia», Forms of Dominance, Aldershot 1992, σελ.. 214-215. 57O. Cabiati: “Rassegna di Architettura”, (No 9 , 1936) “Architettura italiana e.” σελ. 165 55

κουλτούρας και του πολιτισμού του έθνους που έκτισε εκείνα τα κτήρια, όπως μιλάμε την ιταλική γλωσσά στην Ρώμη έτσι την μιλάμε και στην Τρίπολη και στην Βεγγάζη και έτσι πρέπει να χρησιμοποιούμε και την ιταλική αρχιτεκτονική»58 59 Τις απόψεις του Ottavio Cabiati υποστήριζαν και άλλοι, έτσι μια δημιουργική διαμάχη ανάμεσα στην τοπική παράδοση και την ακαδημαϊκή αρχιτεκτονική της μητρόπολης είχε ξεσπάσει, ωστόσο δεν πρόκειται για μια διαμάχη της αρχιτεκτονικής του «κατακτητή» και του «προστάτη», αλλά για τη μεταφορά στις αποικίες ενός αντίστοιχου προβληματισμού με αυτόν που υπήρχε την ίδια εποχή στη μητρόπολη μεταξύ ρασιοναλισμού και μνημειακής αρχιτεκτονικής. Η λύση δόθηκε από τον όρο της «μεσογειακότητας». Αυτός ο νέος χαρακτηρισμός αποτελεί το πάντρεμα της τοπικής παράδοσης με την ιταλική «κλασική» αρχιτεκτονική (προσαρμοσμένα κάτω από τον ίδιο ουρανό και το ίδιο κλίμα του τόπου της μεσογείου), αφού ο «γενικός μεσογειακός χαρακτήρας» έκανε την αρχιτεκτονική των αποικιών της μεσογείου να είναι παρόμοια με αυτήν των άλλων περιοχών της, συμπεριλαμβανομένου και της μητροπολιτικής Ιταλίας. Η αρχιτεκτονική των έργων που έγιναν στα Δωδεκάνησα συνδέεται με την ιταλική διοίκηση Έτσι η περίοδος (1922-36) με διοικητή τον Mario Lago, που χαρακτηρίζεται πιο «ελαστική» για τους κατοίκους, ήταν πιο δημιουργική, εκλεκτική για την αρχιτεκτονική. Ενώ η δεύτερη περίοδος (1936-40) με διοικητή τον Cesare Maria De Vecchi, που ήταν πιο «σκληρή» για τους κατοίκους, υπήρξε πιο αυταρχική, επιβλητική για την αρχιτεκτονική.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ LAGO Ο Mario Lago δείχνει ιδιαίτερη ευαισθησία για την αρχιτεκτονική και αναθέτει στον αρχιτέκτονα Florestano de Fausto60, όλες τις αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές μελέτες των ιταλών στα Δωδεκάνησα, και τον διορίζει προϊστάμενο του «Γραφείου Σχεδιασμού» στην Ρόδο. Τα Εικ.61: Κτήριο διοίκησης Κω, έργο περιόδου M. Lago περισσότερα και σημαντικότερα έργα της ιταλικής εξουσίας, υλοποιούνται την περίοδο αυτή, κτήρια διοίκησης,

Στο ίδιο άρθρο, κατακρίνει τον F. di Fausto (διοικητή των αποικιών της Ιταλίας εκείνη την περίοδο) για υπερβολική χρήση της τοπικής παράδοσης, ακόμα και σε ξενοδοχεία που προορίζονταν για την φιλοξενία ιταλών. 59 O. Cabiati: “Rassegna di Architettura”, (No 4, 1936) “Orientamenti della moderna architettura italiana in Libia”, σελ. 343-344 60 Ο Di Fausto πήγε στη Ρόδο τον Απρίλιο του 1923 και ανέλαβε το σχεδιασμό του ρυθμιστικού σχεδίου της πόλης. 58

στρατιωτικές και βιομηχανικές εγκαταστάσεις, αστικές αναπλάσεις καθώς και αρχαιολογικές ανασκαφές γίνονται σε Ρόδου, Κω, και Λέρου αλλά και σε όλα τα νησιά. Τα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής που εφάρμοσε ο M. Lago είχαν στοιχειά της εποχής της Ιπποτοκρατίας, ανατολίτικα στοιχεία καθώς και στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, όλα αυτά παραπέμπουν στην αρχιτεκτονική του «Novecento» που επικρατούσε εκείνη την περίοδο στην Ιταλία. Ωστόσο υπάρχουν και περιπτώσει που το ύφος αλλάζει, και παίρνει μια πιο ορθολογιστική φόρμα. Οι αρχιτέκτονες Livadiotti και Rocco, αναφέρουν ότι η περίοδος διοίκησης του M.Lago, θα μπορούσε να χωριστεί σε δυο μικρότερες φάσεις. «Στην πρώτη φάση, μεταξύ 1923-26, η κεντρική εξουσία ασχολήθηκε με την προσπάθεια ένταξης της αρχιτεκτονικής στον τόπο. Όταν όμως το 1927 το στρατιωτικό φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι εδραιώθηκε στην Ιταλία άρχισαν να φαίνονται τα χαρακτηριστικά του και οι επιδράσεις του και σε ιδεολογικό επίπεδο σε όλους τους τομείς (πολιτική, οικονομία κ.τ.λ.) Στην δεύτερη φάση (1926-36) λοιπόν άρχισαν οι φασίστες να περνούν το μήνυμα ότι και η αρχιτεκτονική είναι έκφραση της γλώσσας του καθεστώτος και σε αυτό το σημείο θεωρούσαν ότι πρέπει να γίνουν πιο ρηξικέλευθες παρεμβάσεις, παρεμβάσεις που θα χαρακτηρίζουν το πολίτευμα της Ιταλίας».61 Η πρώτης φάση είχε μικρή διάρκεια, όμως η χρηματοδότηση από την ιταλική κυβέρνηση ήταν μεγαλύτερη και έτσι υλοποιήθηκαν περισσότερα έργα, με το εκλεπτυσμένο στυλ. Οι επιρροές από την ιπποτική αρχιτεκτονική, την κλασική ιταλική, και την ανατολίτικη αρχιτεκτονική έδωσε μεγάλη ποικιλία μορφολογικών και διακοσμητικών στοιχείων, όλα αυτά θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν αυτήν την περίοδο ως «μεσογειακό Novecento» Στην δεύτερη φάση ο M.Lago υιοθετεί την αρχιτεκτονική τάση της μητρόπολης και παραδείγματα ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής κυρίως στα μεγαλύτερα νησιά, με κτήρια και μικρούς αγροτικός οικισμούς. Μοναδικό όμως παράδειγμα ολοκληρωμένου οικισμού ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα αποτελεί η νέα πόλη το Porto Lago στη Λέρο.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ DE VECCHI Το χρονικό διάστημα 1936-40 την διοίκηση αναλαμβάνει ο Cesare Maria De Vecchi, αν και είχε μικρή διάρκεια επηρέασε σημαντικά την αρχιτεκτονική των Δωδεκανήσων. Ο De Vecchi νόμιζε πως γνώριζε τα πάντα. Φανατικός φασίστας και εθνικιστής θεωρούσε προσωπική δημιουργία την πολιτική του. Στα Εικ.62: Κινηματοθέατρο Pόδου, έργο περιόδου De Vecchi

Αντωνιάδης Κ.:“Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα”, Δ.Σ.Α, τόμ. 4-5 ( 1985). Σελ 36

πλαίσια της αποικιοκρατικής πολιτικής του Μουσσολίνι είχε απόλυτη ελευθερία χειρισμών και όλες τις εξουσίες της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η αυταρχικότητα και η σκληρότητα του De Vecchi θα επηρεάσει και την αρχιτεκτονική εκείνης της εποχής, η απέχθεια του για την ανατολική αισθητική τον οδήγησε στην αλλαγή της όψης αρκετών δημόσιων κτιρίων (σε Ρόδο και Κω). Ο νεοκλασικισμός του Piacentini που είχε αρχίσει να παρουσιάζει ήδη τα πρώτα έργα του στην μητρόπολη, εμφανίστηκε και στην νέα μνημειακή αρχιτεκτονική που επέβαλε ο De Vecchi . Οι οικονομικές δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει απέτρεψαν τις μεγάλες επεμβάσεις, και έτσι μαχόμενος την ανατολική αρχιτεκτονική, αρκέστηκε σε επιφανειακές εργασίες στα δημόσια κτήρια. Αφαιρώντας τα διακοσμητικά στοιχεία και καλύπτοντας τις όψεις σημαντικών δημόσιων κτηρίων με ένα μπεζ επίχρισμα που έμοιαζε με πέτρα («pietra finta») προσπάθησε να αντιγράψει την χρήση του τραβερτίτη λίθου που εφάρμοζε ο Piacentini στην μητρόπολη, και έτσι να ταυτίσει την αρχιτεκτονική του με αυτήν της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Μερικά παραδείγματα αυτής της τεχνοτροπίας είναι το κτήριο του δικαστικού μεγάρου και το ξενοδοχείο ρόδων, στην Ρόδο. Ανάλογος ήταν η επένδυση και στα νέα έργα που έγιναν με αυτήν την τεχνοτροπία, όπως το ξενοδοχείο Θέρμαι και το Palazzo Littorio στην Ρόδο, το μουσείο στην Κω και η εκκλησία του Αγ. Φραγκίσκου στη Λέρο.

Εικ.63: Παραλιακό μέτωπο Ρόδου, περιόδου M. Lago

Εικ.64: Παραλιακό μέτωπο Ρόδου, περιόδου De Vecchi

ΡΟΔΟΣ Στη Ρόδο, αποφάσισαν να διατηρήσουν ανέπαφο τον ιστορικό χαρακτήρα του κέντρου και της περιτειχισμένης πόλης, κάνοντας μόνο περιορισμένες και επιλεγμένες παρεμβάσεις σε αυτό. Αντίθετα μεγαλύτερες ήταν οι παρεμβάσεις στο παραλιακό μέτωπο το οποίο διαμόρφωσαν ξανά στο μεγαλύτερο μέρος του τοποθετώντας το νέο διοικητικό κέντρο (Foro Italico) εκεί. Μια σειρά από νέα κτήρια ποικίλων ρυθμών ξεδιπλώνονται κατά μήκος της ακτής. Κάθε κτήριο, όπως η Λέσχη, το ταχυδρομείο, το δικαστήριο, Εικ.65: Ιταλικός θυρεός επιβάλλεται με τον όγκο του και με την ποικιλότροπη της Ρόδου αρχιτεκτονική του.62 Οι περιορισμένες απαλλοτριώσεις που έγιναν συντέλεσαν ώστε να διαμορφώσουν έναν άνετο παραλιακού οδικού άξονα. Από την αρχή η ιταλική διοίκηση έδωσε μεγάλη σημασία στην τουριστική ανάπτυξη του νησιού, έτσι αρκετά από τα έργα που υλοποίησε προορίζονταν κυρίως για τους επισκέπτες του νησιού (ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις, μουσείο, ενυδρείο κλπ), ακόμα όμως και οι προσπάθειες να μην αλλοιώσει το ιστορικό κέντρο άλλα να το αναστυλώσει και να το συντηρήσει έτσι ώστε να το χρησιμοποιήσει ως τουριστική ατραξιόν, αποτελούν μέρος αυτής της ανάπτυξης. Οι αναστηλώσεις και η συντήρηση των μνημείων της Ρόδου είχαν σημαντικό ρόλο στις αρχιτεκτονικές επεμβάσεις των ιταλών, ενώ παράλληλα αποδεικνύουν τον ελαστικό τρόπο διοίκησης του M.Lago στα Δωδεκάνησα, κάτι που δεν συνέβαινε στην μητροπολιτική Ιταλία αφού οι σκληρές παρεμβάσεις σε ιστορικά κέντρα πόλεων και μνημεία προς τιμή της ανάδειξης του φασιστικού καθεστώτος έχουν προκαλέσει ανεπανόρθωτες φθορές.

Εικ.66: Στρατιωτική παρέλαση στην παραλιακή λεωφόρο της Ρόδου

Εικ.67: Πάνω, ξενοδοχείο «Των Ρόδων» Εικ.68: Κάτω, κτήριο διοίκησης Ρόδου

Τσιρπανλής Ζαχαρίας: “Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1943, αλλοτρίωση του ανθρώπου και του περιβάλλοντος”, σελ. 72 62

ΚΩΣ Ανάλογες ήταν και οι παρεμβάσεις που πραγματοποιηθήκαν στην Κω, όπου διατηρήσαν τις παλαιές τουρκικές συνοικίες και προστάτεψαν την περιτοιχισμένη πόλη παρεμβαίνοντας μόνο στην παραλία. Οι μεγάλες καταστροφές όμως που προκάλεσε ο σεισμός του 1933 στάθηκε η αφορμή για να σχεδιαστεί ξανά το κέντρο της πόλης, το νέο σχέδιο για το κέντρο έχει ιδιαίτερη σημασία αφού για πρώτη φορά προέβλεπε την ανάδειξη των αρχαιοτήτων και την ένταξη τους στην ξανασχεδιασμένη πόλη.63 Εδώ οι Εικ.69: Ιταλικός θυρεός ιταλοί κατακτητές δεν ταυτίζονται με την περίοδο των της Κω ιπποτών όπως στην Ρόδο αλλά στρέφονται προς την κλασσική Ελλάδα. Κεντρικό σημείο του οικισμού αποτελεί η πλατεία Littoria που περιστοιχίζεται από διάφορα δημόσια κτήρια, (μουσείο,Torre Littoria, μέγαρο του φασισμού και την αγορά) ενώ ενώνεται και με της αρχαιότητες στα ΝΑ της αλλά και με την παλιά πόλη στα ΒΔ της. Η αρχιτεκτονική του Novecento (που ακολούθησαν για την ανοικοδόμηση της πόλης) είχε περισσότερες επιρροές από την ανατολίτικη αρχιτεκτονική (σε σχέση με την αρχιτεκτονική των ιπποτών, στην Ρόδο). Εξαίρεση αποτελούν οι σκληρές παραβάσεις των έργων του De Vecchi. «Δεν είναι εύκολο να εντάξουμε τις νέες κατασκευές στο τοπίο της Κω, κοντά στους τοίχους του κάστρου και στις κορυφές των μιναρέδων.. Δεν μπορούμε να επιστρέφουμε στον ψυχρό νεοκλασικισμό, μια ψεύτικη απομίμηση της αρχαιότητας που ο καθένας καταδικάζει, αλλά πρέπει να χαράξουμε απλές γραμμές χωρίς ωστόσο να φτάνουμε στην πρωτογενή γεωμετρικότητα»64

Εικ.70: Έργα ιταλών στην Κω : κατοικίες και καταστήματα (πάνω αριστερά), Μουσείο (πάνω δεξιά), Κινηματοθέατρο με τον πύργο ρολόι (κάτω αριστερά), Δημοτική αγορά (κάτω δεξιά)

Το νέο σχέδιο της Κω ανα τέθηκε στον R. Petracco, ενώ τα σχέδια και η χωροθέτηση των διαφόρων τύπων κατοικίας στον Μ. Paolini 64 S.Martinoli – E. Perotti: “Messagero di Rodi” (1935) σελ. 211 63

ΛΕΡΟΣ Μετά την κατάληψη των Δωδεκανήσων από τους Ιταλούς ο εξιταλισμός των νησιών προχωρεί μεθοδικά. Οι δυνατότητες των λιμανιών της Λέρου και η στρατηγική της θέση στο κέντρο των Δωδεκανήσων, θα εντείνουν την προσπάθεια των Ιταλών για μετατροπή της Λέρου σε ναυτική βάση.65 Τον Μάιο του 1923 αρχίζουν οι εργασίες για την δημιουργία ναυτική βάσης στην περιοχή Λέπιδα (στην ναυτική βάση Εικ.71: Ιταλικός θυρεός συμπληρώθηκαν αργότερα και οι εγκαταστάσεις της Λέρου και Πάτμου αεροπορίας ναυτικού). Η τοποθεσία της περιοχής είχε ιδιαίτερη στρατιωτική σημασία αλλά και την νεοκλασική έπαυλη με τον μεγάλο ανοικτό προς την θάλασσα κήπο, του ευγενή ελληνοαιγύπτιου Τσιγαδά Πασά, (η ιταλική διοίκηση την χρησιμοποίησε σαν προσωρινό κατάλυμα.) Η ναυτική βάση «G. Rossetti»66, εξελίχθηκε στην μεγαλύτερη στρατιωτική βάση της Ανατολικής Μεσογείου. Με συνεχείς απαλλοτριώσεις από το 1927 έως το 1932 εξασφαλίστηκε η απαραίτητη έκταση για την δημιουργία της. Χωριζόταν στην, ΝΔ ζώνη με στρατιωτικές και τεχνικές εγκαταστάσεις, που εκτίνεται μέχρι την θέση Αη Γιώργης, και στην ΒΑ. ζώνη με κατοικίας και κοινόχρηστους χώρους. Η πρώτη ζώνη περιλάμβανε ένα βοηθητικό και δύο κύρια Εικ.73: Κόλπος Λακκιού στην νήσο Λέρο υπόστεγα (τύπου HANGAR) για τις εργασίες συντήρησης των υδροπλάνων, αποθήκες, γραφεία, το κτήριο διοίκησης και τους κοιτώνες των αεροπόρων,(αργότερα θα προστεθούν και οι εγκαταστάσεις για τα υποβρύχια, με αποθήκες εξοπλισμού, συνεργεία συντήρησης και κοιτώνες πληρωμάτων). Η ζώνη κατοίκισης περιελάμβανε μονώροφα και διώροφα οικήματα καθώς και κοινόχρηστους χώρους ψυχαγωγίας, εστίασης καθώς και χώρους καταφυγίων. Μέχρι το 1943 η ναυτική βάση εξοπλίζεται με υποβρύχια, αντιτορπιλικά, τορπιλοβόλα,

Το Λακκί αποτελεί το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι μεγάλου βάθους στη Μεσόγειο, χαρακτηριστικό που οδήγησε στην εκμετάλλευσή του ήδη από το 1916, από το Αγγλικό Ναυτικό για τις ανάγκες του Πολέμου σύμφωνα μάλιστα με το Annuario Amminis-Trativo E Statistico-Erm. Armao, αναφέρεται εγκαθίδρυση αγγλικής ναυτικής βάσης, η οποία ύστερα από την αναγνώριση της ιταλικής κυριαρχίας, διατηρείται και επεκτείνετε [“η πολη του λακκιου της λερου” Ήσυχος Δημήτρη] 66 Η βάση πήρε το όνομα του Giovanni Rossetti προς τιμή του πρώτου πεσόντα αεροπόρου 65

τορπιλακάτους, βοηθητικά κτίσματα και προσωπικό που ανέρχεται στα 6000 άτομα.67

Εικ.73: Τοπογραφικό διάγραμμα της ναυτικής βάσης «G. Rossetti» στην θέση Λέπιδα

Το κτήριο της διοίκησης έχει δεσπόζουσα και στρατηγικής σημασίας θέση, αφού λειτουργεί και ως παρατηρητήριο των εγκαταστάσεων της βάσης και του κόλπου του Λακκίου. Τα κτήρια των εγκαταστάσεων της ναυτικής βάσης αποτελούν δείγματα της αρχιτεκτονικής του Novecento στα Δωδεκάνησα. Από τα διακοσμητικά τους στοιχεία μπορούμε να τα Εικ.74: Το κτήριο της διοίκησης στην ναυτική βάση διακρίνουμε σε εκείνα που έχουν επιρροές από την ανατολή και την εποχή των ιπποτών (τα κτήρια των κοιτώνων αεροπορίας και ναυτικού). Και εκείνα που επηρεάζονται από την νεοκλασική και βυζαντινή αρχιτεκτονική, (το κτήριο της διοίκησης, οι κατοικίες των αξιωματικών και κτήρια κοινόχρηστων εγκαταστάσεων).68

Εικ.75, 76:Η ναυτική βάση, διακρίνονται το κτήριο της διοίκησης και το κτήριο διαμονής των πιλότων

Ήσυχος Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” Λέρος 1989. Σελ 112-113 πιθανόν στα κτήρια με νεοκλασικό στυλ οι αρχιτέκτονες να επηρεαστήκαν από την νεοκλασική οικία του Τσιγαδά Πασά. Αφού αρχικά είχαν σχεδιαστεί με αρχιτεκτονική επηρεασμένη από την ανατολή, ωστόσο τα σχεδία αυτά δεν υλοποιήθηκαν [Αντωνιάδης Κ., «Ιταλική Αρχιτεκτονική Στα Δωδεκάνησα», Δ.Σ.Α, τόμ. 4-5 ( 1985). Σελ 37 ] 67

68Είναι

Εικ.77,78: Υδροπλάνα σε παράταξη στο χώρο επισκευής της βάσης

Κατά την διάρκεια του 2ου παγκοσμίου πολέμου, στης 26 Σεπτεμβρίου 1943 ένας μεγάλος βομβαρδισμός θα προκαλέσει σημαντικές ζημίες σε αρκετά κτήρια της βάσης με σημαντικότερες αυτές στο κτήριο των πληρωμάτων των υποβρύχιων. Το τέλος το πολέμου και η επανένωσης των Δωδεκανήσων με την ελεύθερη Ελλάδα θα οδηγήσει στην σταδιακή εγκατάλειψη των εγκαταστάσεων της βάσης. Ένα μέρος των εγκαταστάσεων περνάει στην ιδιοκτησία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των κτηρίων εγκαταλείπεται, έως των Οκτώβριο του 1948 όπου η επίσκεψη του βασιλικού ζεύγους στο νησί θα δημιουργήσει την ιδέα για την υλοποίηση των βασιλικών σχολών στις εγκαταστάσεις των κτηρίων της πρώην ναυτικής βάσης. Έτσι τον Μάρτιο του 1949 έχουμε την ίδρυση των βασιλικών τεχνικών σχολών, με την άφιξη των πρώτων παιδιών το καλοκαίρι του ιδίου έτους. Παράλληλα με τον ερχομό των πρώτων μαθητών έχουμε τις επισκευές των βομβαρδισμένων κτηρίων. Ο αριθμός των παιδιών χρόνο με τον χρόνο διαρκώς αυξάνετε (1258 το 1949, 1500 το 1950, 1200 το 1951)69, μέχρι το 1954 όπου οι Τεχνικές Σχολές αρχίζουν σταδιακά να συρρικνώνονται με αποτέλεσμα να κλείσουν οριστικά τον Δεκέμβρη το 1964, με επακόλουθο την ερήμωση των κτηρίων για δεύτερη φορά.70

Εικ.79: Το κτήριο διαμονής πληρωμάτων υποβρυχίων, μετέπειτα κτήριο βασιλικών τεχνικών σχολών και εν συνεχεία ψυχιατρική πτέρυγα

Εικ.80: Το κτήριο διαμονής των πιλότων υδροπλάνων, μετέπειτα εργαστήρια Β.Τ.Σ και ψυχιατρική πτέρυγα

Κουκάς Γ: “ΕΝΑ”, άρθ. : “Τα Ανταρτάκια Της Λέρου”, σελ. 26 (τευχ. Νο 9/1989) Αθήνα. Βιρβίλλης Ζ.: “Λεριακά Νέα”: “Η Λέρος και οι πρώην Βασιλικές Τεχνικές Σχολές”, (σελ. 12-13), , (τευχ. 428/2012), Αθήνα. 69 70

Οι ανάγκες του ελληνικού κράτους για κτηριακές εγκαταστάσεις σε συνδυασμό με την απομακρυσμένη θέση της Λέρου από την πρωτεύουσα θα καταστήσουν το νησί το ιδανικό μέρος τοποθέτησης περιθωριοποιημένων ομάδων, από την κοινωνία και από την πολιτεία, ατόμων. Από το 1967 έως 1970 μέρος των εγκαταστάσεων θα μετατραπεί σε φυλακές πολιτικών κρατουμένων που θα δεχτούν περίπου 2000 κρατούμενους. Το 1957 έχουμε την ίδρυση της «Αποικίας Ψυχοπαθών Λέρου» στην θέση Γωνία, και το 1964 την μεταστέγαση της στις εγκαταστάσεις της βάσης στα Λέπιδα. Το 1965, το ίδρυμα μετονομάζεται σε «Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου», ενώ ο αριθμός των τροφίμων διαρκώς αυξάνετε, έως το 1982 όταν με Υπουργική Απόφαση απαγορεύεται πλέον ο εγκλεισμός ασθενών και σταδιακά οι τρόφιμοι μεταφέρονται σε μικρότερες μονάδες στέγασης.71 Η αποσυμφόρηση των κτηρίων θα οδηγήσει στην σταδιακή εγκατάλειψη. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ‘90 το μεγαλύτερο μέρος των εγκαταστάσεων του Κρατικού Θεραπευτηρίου Λέρου (Κ.Θ.Λ.) κλείνει. Σήμερα οι εγκαταστάσεις της πρώην ναυτικής βάσης G. Rossetti ερημώνουν χρόνο με τον χρόνο, ενώ οι νωπές από το Κ.Θ.Λ. αναμνήσεις προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα στους κατοίκους του νησιού. Εκτός από την ναυτική βάση και την νέα πόλη του Porto Lago στον κόλπο του Λακκιού οι ιταλοί κατακτητές κατασκεύασαν και αρκετά αποσπασματικά κτήρια δημόσιας και στρατιωτικής χρήσης σε διάφορες περιοχές του νησιού, από αυτά ιδιαίτερο ενδιαφέρων έχει το κτίριο της αστυνομίας, της ιταλικής διοίκησης νήσου, το ταχυδρομείο και η αγορά σχήματος «Π» στον οικισμό της Αγ. Μαρίνας, την σημερινή πρωτεύουσα του νησιού που βρίσκεται στον ΒΑ κόλπο των Αλίντων.

Εικ.81-84: Δημόσια ιταλικά κτήρια: νοσοκομείο (πάνω αριστερά), αστυνομία (κάτω αριστερά ), τελωνείο (δεξιά πάνω κ’ κάτω)

Ήσυχος Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” σελ 155, (Λέρος 1989)

PORTO LAGO

Εικ. 85: Αεροφωτογραφία εποχής Porto Lago

Η διαρκώς αυξανόμενη στρατιωτική δύναμη του νησιού και της ναυτικής βάσης, δημιούργησε ανάγκες για νέους χώρους κατοικίας στους αξιωματικούς και στις οικογένειες τους. Οι προσδοκίες τους για έναν καλύτερο, σύγχρονο τρόπο ζωής, αντάξιο των προνομίων ενός αστικό κέντρο, που δεν ήταν εύκολο να έχουν στο νησί της Λέρου, οδήγησαν την ιταλική διοίκηση Ρόδου, στην δημιουργία της νέας πόλης του «Porto Lago»72, στην θέση Λακκί. Από το 1930 ξεκίνησαν οι πρώτες συζητήσεις για την ανάγκη μιας νέας πόλης. Μετά από μια σειρά μελετών που έγινα στην περιοχή από συνεργεία μηχανικών της ιταλικής διοίκησης Ρόδου, αποφασίστηκε η ακριβής τοποθεσία για την ανέγερση της νέας πόλης, απέναντι από την ναυτική βάση. Στην αρχή του 1933 πραγματοποιούνται τα πρώτα χωροταξικά σχέδια και προς το τέλος του ίδιου χρόνου έχουμε την έγκριση του τελικού σχεδίου. Το σχέδιο προέβλεπε την στέγαση περίπου 9.000 κατοίκων στρατιωτικών, αξιωματικών, πολιτικού προσωπικού και των οικογενειών τους, καθώς και τους ντόπιους κατοίκους73. Το 1936 το Porto Lago αριθμεί 7.554 ιταλούς κατοίκους στην πλειονότητα τους στρατιωτικοί, οι μεγάλες ανάγκες για εργατικό προσωπικό θα αναγκάσουν τις

Η ονομασία «porto lago» προέρχεται από την ελεύθερη μετάφραση ως «λιμάνι της λίμνης» θέλοντας να χαρακτηρίσου έτσι το κλειστό λιμάνι του Λακκιού, σύμφωνα με τον ιστορικό και συγγραφέα Μ. Ήσυχο. 73 Αρχικά οι ντόπιοι θα συστεγάζονται αλλά μελλοντικά θα εξωθούνταν από τον οικισμό προς τις άλλες περιοχές του νησιού, (Δ. Ησυχος) 72

εργολαβικές εταιρείες να προσλάβουν εργάτες και από τα άλλα νησιά αλλά και από την Ιταλία (κυρίως εργατοτεχνίτες). Τα πρώτα χρόνια η περιοχή είχε μετατραπεί σ’ ένα τεράστιο εργοτάξιο με χιλιάδες τόνους σκυροδέματος να καταφθάνουν από την Ιταλία και ένα σχεδόν μόνιμο νέφος σκόνης να καλύπτει την περιοχή. Μέτα από τις πρώτες χαράξεις ξεκίνησε η κατασκευή των πρώτων κτηρίων που περιελάμβανε εκτός από τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις, δημόσιους χώρους, (με όλες τις απαραίτητες σε μια πόλη διοικητικές, πολιτιστικές και κοινωνικές υπηρεσίες, ζώνες εμπορικών καταστημάτων) και ιδιωτικούς χώρους κατοικίας.

Εικ.86: Αεροφωτογραφία Porto Lago (1933), διακρίνονται τα πρώτα έργα και κυρίως το εμπορικό κέντρο (zona 1.2.3)

Με την μέθοδο της αντιπαροχής η ιταλική διοίκηση εξασφάλιζε την γη, ενώ για να κατευνάσει την δυσαρέσκεια των ντόπιων έδωσε προτεραιότητα στην κατασκευή των κτηρίων που θα τους παραχωρούσαν και ταυτόχρονα διατηρούν φιλικές σχέσεις με τους ιδιοκτήτες74. Σε δεύτερο χρόνο κατασκευάζονται τα κτήρια Εικ.87: Ιταλικός θυρεός του Porto δημόσιας χρήσης και τα κτήρια των διοικητικών Lago (πολιτική και στρατιωτική υπηρεσιών. Τα πρώτα έργα ολοκληρώθηκα το διοίκηση) 1934 ενώ τα τελευταία το 1941, με την κατασκευή διώροφων συγκροτημάτων διαμερισμάτων για υπαξιωματικούς. Αρκετά ακόμα έργα δεν υλοποιήθηκα λόγο της έναρξης του Β’ παγκοσμίου πολέμου, ωστόσο τα σχεδία τους υπάρχουν ως παρακαταθήκη για το μέλλον.

Σύμφωνα με μαρτυρίες ντόπιων ιδιοκτητών-αντιπαροχέων, τους επισκέπτονταν εκπρόσωποι των εργολαβικών εταιριών που είχα αναλάβει την διεκπεραιώσει των έργων και τους ενημέρωναν σχετικά με την πρόοδο των έργων, ανάλογη ενημέρωση είχαν και από τον αρμόδιο της διοίκησης του νησιού για τον καταμερισμό των ιδιοκτησιών στον οικισμό.

ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Θα χαρακτηρίζαμε τον αστικό σχεδιασμό του Porto Lago ως ένα «αρμονικό πάντρεμα» των προϋπαρχόντων αρχικών χαράξεων και των νέων, που έγιναν για να καλύψουν τις ανάγκες της φασιστικής διοίκησης. Αυτή η ένωση «προσαρμόζεται» πάνω στο θαλάσσιο μέτωπο του κόλπου-λίμνη του Λακκίου. Το Λακκί ήταν μια βαλτώδη περιοχή με μερικές παραδοσιακές θερινές κατοικίες, «περβόλια», «καφενέδες» και μια γραφική παραλία. Έτσι τα στενά μονοπάτια που διαχώριζαν τις μικρές καλλιέργειες και ένας επαρχιακός δρόμος που ένωνε με τα άλλα χωριά του νησιού, ήταν οι αρχικές χαράξεις της περιοχής. Μετά τις απαιτούμενες απαλλοτριώσεις γης ακολούθησαν οι εργασίες για την αποξήρανση του βάλτου. Πρώτο τους μέλημα ήταν η δεντροφύτευση της περιοχής από ευκαλύπτους (δέντρο γνωστό για την μεγάλη ιδροαπορροφητικότητα του), η μεταφορά μπαζών από τις γύρο περιοχές και η δημιουργία μικρών φραγμάτων για την συγκράτηση των υδάτων των βροχών που ως τότε κατέληγαν στον βάλτο κατά την διάρκεια του χειμώνα.

Εικ.88: Η παραλία του Λακκιού πριν την κατασκευή του νέου οικισμού.

Εικ.89: Η πεδιάδα του Λακκιού πριν την κατασκευή του νέου οικισμού.

Η επιλογή της θέσης για την ανέγερση του νέου οικισμού, απέναντι από την ναυτική βάσει, είναι πιθανών να μην ήταν τυχαία, η καθαρή παραλιακή λεωφόρος (που αποτελεί και τον κυριότερο δρόμο) και η ανοικτή, παραθαλάσσια κεντρική πλατεία ενισχύουν την άποψη που θέλει την ναυτική διοίκηση να εποπτεύει τα δρώμενα του οικισμού. Η τοποθέτηση του Porto Lago «απέναντι», εκτός από τους πιθανούς πρακτικούς λόγους παρατήρησης (και συνεπώς της έμμεσης συμμετοχής), ίσως να είχε και μεταφορικό χαρακτήρα (για τους ιταλούς στρατιωτικούς), όπως η πατρίδα-το σπίτι τουςβρίσκεται πέρα από την θάλασσα έτσι και το νέο τους σπίτι βρίσκεται πέρα από την λιμνοθάλασσα.

Εικ.90: Η άποψη της «απέναντι» όχθης από την παραλία του νέου οικισμού

Διαγράμματα ανάλυσης της ανοικτής πλατείας “Plazza Littoria”

Το κλειστό σχήμα

2. Ο διαχωρισμός

3. Η απομάκρυνση

4. Η οπτική επαφή

Η οπτική επαφή στον κόλπο

Εικ.91: Η άποψη της «απέναντι» όχθης από την παραλία της ναυτικής βάσης

Οι απαιτήσεις της ιταλικής διοίκηση για ένα πομπώδες, προπαγανδιστικό πολεοδομικό σχεδιασμό σύμφωνο και με την νεωτεριστική αρχιτεκτονική τάση της μητροπολιτικής Ιταλίας, για την νέα πόλη, θα οδηγήσουν στην δημιουργία ενός «ξένου» (για τον μικρό πληθυσμό της Λέρου) οικισμού. Η παραδοσιακή ακανόνιστη διάταξη των κατοικιών με τα στενά σοκάκια και την κλειστή πλατεία στο κέντρο, που χαρακτηρίζει την νησιωτική αρχιτεκτονική και που συναντάμε στους άλλους δυο μεγάλους οικισμούς του νησιού (Πλάτανος και Αγ. Μαρίνα), δεν υφίσταται στο Porto Lago. Κάθετοι και οριζόντιοι οδικοί άξονες χωρίζουν τα ισοκατανεμημένα οικοδομικά τετράγωνα του νέου οικισμού, ενώ και εδώ, όπως και στους περισσότερους από τους οικισμούς που δημιουργήθηκαν από το φασιστικό κράτος εκείνη την περίοδο, συναντάμε χαρακτηριστικά στοιχεία της εξωστρεφής σχεδίασης που επέβαλαν, με τις φαρδιές λεωφόρους, τις μεγάλες πλατείες και τον πύργοσύμβολα του φασισμού. Οι λεωφόροι φιλοξενούν τις παρελάσεις, και η πλατεία συγκεντρώνει τα πλήθη που θα ακούσουν τον φασιστικό λόγο από τον Torre Littoria. Αναλύονταν τον σχεδιασμό του Porto Lago μπορούμε να διακρίνουμε όλα αυτά τα στοιχεία, όχι όμως με την ίδια ευκολία που θα κάναμε όπως σε άλλες πόλεις που κατασκεύασε εκ νέου η ιταλική εξουσία, και αυτό γιατί, αφενός οι σχεδιαστές του Porto Lago προσπάθησαν να εντάξουν στην νέα αστική σχεδίαση και τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας, (βασισμένοι στις αρχικές χαράξεις της περιοχής) αφετέρου η ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική και η διακριτικότητα της ογκοπλασίας που την χαρακτηρίζει, ενώνεται με την μεσογειακή τοπική παράδοση με αποτέλεσμα ένα αρμονικό δημιούργημα. Έτσι ο νέος οικισμός δεν βασίζεται απλά σε «έργα σχεδιαστηρίου», που δεν έχουν σχέση με την περιοχή και την τοποθεσία της ανέγερσης του, αλλά δείχνει να «σμιλεύεται» σε αυτή.

ΧΑΡΑΞΕΙΣ Οι χαράξεις των κύριων οδικών αξόνων ξεκίνησαν πριν καν το τελικό σχέδιο πάρει την σχετική έγκριση της διοίκησης και αφού είχε ολοκληρωθεί το μεγαλύτερο μέρος της αποξήρανσης. Είναι πιθανών η μελέτη να έχει γίνει από τον Rodolfo Petracco και τον Armando Bernabini (αν και δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία για τον αρχιτέκτονα-ες του πολεοδομικού σχεδιασμού του Porto Lago).75 Από τις προϋπάρχουσες χαράξεις η περιοχή επικοινωνούσε με την πρωτεύουσα του νησιού (Πλάτανο) μέσο ενός στενού επαρχιακού δρόμου που οδηγούσε στην παραλία και αποτελούσε την είσοδο στην περιοχή. Η αρχική αυτή είσοδος, διατηρείται και ο στενός δρόμος μετατρέπεται σε λεωφόρο (Βασ. Γεωργίου), δίνοντας έμφαση στην κίνηση των ντόπιων που έρχονταν από την πρωτεύουσα και καταλήγουν στην παραλία. Η λεωφόρος Βασ. Γεωργίου (Viale imperium) έχει σημαντικό ρόλο όχι μόνο γιατί αποτελεί είσοδο στον οικισμό, αλλά κυρίως γιατί με τις διακλαδώσεις της «εισχωρεί» σε όλο τον οικισμό, και στο κομβικό εμπορικό κέντρο, Εικ.92: Η λεωφόρος “Viale Imperium” προς την έξοδο του κοντά στην παραλία. οικισμού

Μια δεύτερη εξίσου σημαντική είσοδος βρίσκεται στην ΝΔ πλευρά του οικισμού και απευθύνεται σε εκείνους που καταφθάνουν από την ναυτική βάση στα Λέπιδα. Έτσι ο επαρχιακός δρόμος που ενώνει την ναυτική βάση με το Porto Lago, επεκτείνεται σε μια μεγάλη φαρδιά παραλιακή λεωφόρο (Lungomare Duce) που ακολουθεί την τοξοειδή πορεία της παραλίας. Στην παραλιακή λεωφόρο (Ακτή Πλουτάρχου Πλέσσα- Lungomare Duce), πραγματοποιούνταν όλες οι στρατιωτικές και μαθητικές παρελάσεις, που είχαν την εποπτεία της πολιτικής ηγεσίας του νησιού (η παραλιακή εφάπτεται στην πλατεία όπου βρισκόταν το δημαρχείο) και της στρατιωτικής διοίκησης (που βρίσκεται στην απέναντι όχθη του κόλπου). Οι κάθετες διασταυρώσεις με τους κύριους οδικούς άξονες των λεωφόρων Βασ. Γεωργίου (Viale imperium) και Βασ. Παύλου (Viale Del Re), καθώς και η γειτνίαση της με την πλατεία Ελευθερίας (Piazza Littoria),αποδεικνύουν τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στις αρχικές χαράξεις του πολεοδομικού σχεδιασμού. Εξίσου σημαντικό στοιχείο του σχεδιασμού είναι η τόνωση της οριζοντιότητας, μέσα από την

Οι δυο νεαροί αρχιτέκτονες υπογράφουν τα περισσότερα από τα σχέδια του οικισμού, τα οποία πραγματοποιούνται στην Ρόδο, όπου και εργάζονται ως απεσταλμένοι του Υπουργείου Δημοσίων Έργων της Ιταλίας . Ενώ ,κατά τον ιστορικό Μ. Ήσυχο, πιθανότατα οι αποικίες της Ιταλίας να λειτουργούσαν ως κάποιος άτυπος τόπος εξορίας για μη φιλικούς προς την καθεστωτική εξουσία, υπαλλήλους των δημόσιων υπηρεσιών, ανάμεσα σε αυτούς ίσως είναι και οι Bernabini και Petracco. Αρκετά από τα σχέδια που έχουν βρεθεί δεν φέρουν κάποια υπογραφή και αυτό μάλλον οφείλετε σε αυτή την πιθανότητα. 75

εσκεμμένη «καθαρότητα» του παραλιακού μετώπου.76 Το φαρδύ παραθαλάσσιο πεζοδρόμιο αποτελεί το σκληρό όριο με το νερό, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί και ως πασαρέλα, των απογευματινών περιπάτων των κατοίκων (κάτι που διατηρείται ακόμα και σήμερα).

Εικ.93: Η παραλιακή λεωφόρος “ Lungomare Duce” προς την “Piazza Littoria”

Εικ.94: Στρατιωτική παρέλαση στην παραλιακή λεωφόρο, πίσω διακρίνεται το δημ. σχολείο

Εικ.95: Παραλιακή λεωφόρος, συνοδεία σε κηδεία

Τρίτη μεγάλη αλλά λιγότερο σημαντική είναι η λεωφόρος Βας. Παύλου (Viale Del Re), ξεκινά από την παραλία και την Piazza Littoria και φτάνει έως την σημερινή πλατεία Ελευθερίας (Piazza Roma). Αν και βρίσκεται στο κέντρο του νέου οικισμού, δεν έχει κάποια ιδιαίτερη λειτουργία εκτός από την έμμεση επικοινωνία των δυο πλατειών και την πιθανή διέλευση των στρατιωτικών δυνάμεων, από τα κτήρια- στρατώνες προς την παραλία.

Σύμφωνα με τον κ. Δ. Ήσυχο, …αν και όλη η περιοχή δενδροφυτεύτηκε για λόγους αποξήρανσης, ωστόσο ένα μεγάλο μέρος από τα δένδρα που βρίσκονταν ήδη στην παραλληλία ξεριζώθηκαν για να τονιστεί η «καθαρότητα» του σχεδιασμού και συνεπώς να βελτιωθεί η παρατήρηση του οικισμού από την απέναντι όχθη…., απόδειξη ότι το παραθαλάσσιο «άνοιγμα» της πλατείας δεν ήταν κάτι που έγινε τυχαία. 76

Διαγράμματα κύριων οδικών αξόνων

1.1 Η είσοδος από την πρωτεύουσα

1.2 Η ένωση με τον “κόμβο”

2.1 Η είσοδος από «έξω»

2.2 Η ένωση με τις πλατείες

3.1 Η είσοδος από την ναυτική βάση

3.2 Η “Piazza Littoria” και ο “κόμβος”

ΑΝΟΙΚΤΟΙ ΧΩΡΟΙ PIAZZA LITTORIA

Εικ.96: Η “Piazza Littoria (φωτ. Εποχής)

Στην διασταύρωση των δυο μεγάλων δρόμων και εφαπτόμενη στο παραλιακό μέτωπο, σχηματίζεται η πλατεία ελευθερίας, «Piazza Littoria». Η Piazza Littoria αποτελεί την κεντρική πλατεία του οικισμού, έχει σχήμα τραπέζιου και περικλείεται από το κτηριακό συγκρότημα της ιταλικής δημαρχίας (Municipio Di Porto Lago)[1933-35], το ξενοδοχείο «Λέρος» (Albergo Roma)[1936-37], το κινηματοθέατρο (Cinema Ε Teatro)[1935-37] και το θαλάσσιο μέτωπο. Περιμετρικά των κτηρίων υπήρχε ανοικτή στοά. Στην Piazza Littoria συγκεντρωνόταν το πλήθος για ν ακούσει τον φασιστικό λόγο από το μπαλκόνι του δημαρχείου. Στα ΒΔ επικοινωνούσε με την Piazza Roma μέσω της λεωφόρου (Viale Del Re) ενώ στα ΝΑ είχε μικρή προβλήτα. 77 Η «ανοικτή πλατείας», δεν ήταν κάτι τυχαίο, αφού με το άνοιγμα της προς την θάλασσα δίνει την δυνατότητα στην ναυτική βάση να παρακολουθεί τα δρώμενα της πλατείας από την απέναντι όχθη. Έτσι το στοιχείο του νερού «ενώνει» τις εγκαταστάσεις της ναυτικής βάσης με το κέντρο του οικισμού.

Εικ.97: Χαλαρωτικοί περίπατοι στην “Piazza Littoria” Εικ.98: Συγκεντρωμένο πλήθος ακούει τον φασιστικό λόγο από το μπαλκόνι του δημαρχείου

Η Είναι πιθανών η μικρή προβλήτα στην παραλία να λειτουργούσε ως μια ακόμα είσοδος για την πρόσβαση από την θάλασσα (ως είσοδος για τους επισκέπτες του νησιού), σίγουρα ώμος είχε κάποιον ρόλο στην σχεδίαση μιας και ήταν προέκταση της κάθετης (στον παραλιακό δρόμο) λεωφόρου (Viale Del Re).

PIAZZA ROMA

Εικ.100: Ο στρατώνας πεζικού στην “Piazza Roma”

Η Piazza Roma βρίσκεται ΒΔ του οικισμού, επικοινωνεί με την Piazza Littoria μέσο της λεωφόρου που καταλήγει την παραλία (Viale Del Re). Χαρακτηριστικό της στοιχείο είναι οι μνημειακές χαράξει των δρόμων που καταλήγουν σε αυτή. Ο ρόλος της έχει δευτερεύουσα σημασία και περιοριζόταν στην συγκέντρωση του στρατού, αφού η πλατεία έχει επαφή με τα κτήρια-στρατώνες (Caserma Regina Mitraglieri). Ωστόσο η κεντρική της θέση και το πλήθος των δρόμων που καταλήγουν ή διέρχονται από αυτή, δημιουργούν σενάρια για την μελλοντική της λειτουργία.

ΚΟΜΒΟΣ Το Porto Lago δεν είναι ένας εντελώς νέος οικισμός, αν και δημιουργήθηκε από την αρχή, ωστόσο βασίστηκε στις υποτυπώδης προϋπάρχουσες χαράξεις. Οι σχεδιαστές λαμβάνοντας υπόψην τους τον ως τότε τρόπο λειτουργίας της περιοχής, προσπάθησαν να προσαρμόσουν το «νέο» στο «αρχικό». Βασικό στοιχείο αυτής της ένωσης είναι η περιοχή μεταξύ των δυο παράλληλων οδικών αξόνων (Viale imperium και Viale Del Re) που λειτουργεί ως κόμβος. Εκεί τοποθετείται το «θρησκευτικό κέντρο» με τον καθολικό ναό του San Francesco (σημ. Αγ. Νικολάου)78και την κατοικία του ιερέα καθώς και το «εμπορικό κέντρο», που αποτελείται από τρία οικοδομικά τετράγωνα-ζώνες (MAGAZZINI ZONA 1,2,3) κλειστής όψης, με ισόγεια και διώροφα κτίσματα, (στέγαζαν καταστήματα και διαμερίσματα στο όροφο τα περισσότερα από τα κτήρια παραχωρηθήκαν ως αντιπαροχή στους ντόπιους). Η εμπορική λειτουργία του κόμβου, πιθανόν να έγινε για λόγους προπαγάνδας (να αναδείξουν την ιταλική εξουσία μέσα από την ευμάρεια και τον καταναλωτισμό του εμπορίου),είχε όμως και κοινωνικό σκοπό, καθώς οι εμπορικές συναλλαγές θα βοηθούσαν στην προσέγγιση-ανάμιξης των δυο λαών και συνεπώς την κοινωνική αποχή των κατακτητών από την τοπική κοινωνία. Παρ όλες της αλλοιώσεις που έχει υποστεί η περιοχή παραμένει ακόμα ένα από τα «ζωντανά» κομμάτια του Porto Lago.

Η θέση του κεντρικού, ως τότε, ορθόδοξου ναού (Αγ, Θεολόγος) βρίσκεται στην ΒΔ πλευρά του οικισμούς, η θέση του νέου που καθορίζετε από τους σχεδιαστές και την στρατιωτική διοίκηση στην νέα κομβική θέση, ενώ ο προσανατολισμός του ιερού είναι προς το Βατικανό δηλαδή ΒΔ. 78

Εικ.101-104: εμπορικό κέντρο «κόμβος» (ZONA 1.2.3), (φωτ. Εποχής )

Εικ.105: Σχέδια από το εμπορικό κέντρο (ZONA1,2,3), αριστερά διάγραμμα οικοδομικών τετραγώνων, δεξιά μέρος σχεδίων όψεων

Εικ. 106: φωτογραφίες «ενώσεων» όμορων κτηρίων διαφορετικών ιδιοκτησιών στο εμπορικό κέντρο

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικ.107: Στοά από επαναλαμβανόμενες αψίδες (είσοδος στο Δημ. Σχολειο)

«Το παρελθόν και το παρόν μας δεν είναι ασυμβίβαστα. Δεν επιθυμούμε να αγνοήσουμε την κληρονομία της παράδοσης μας. Η παράδοση όμως αυτή μετασχηματίζεται και παίρνει νέες μορφές , που λίγοι μόνο μπορούν να αναγνωρίσουν.» [«Rassegna Italiana». (gruppo 7) Dec. 1926] Η ένωση του «κλασσικού» με το «ονειρικό», (το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον), αποτέλεσε την αφετηρία για την ανάπτυξη του ιταλικού ρασιοναλισμού. Οι S.Larco, G Frette, C. E. Rava , A. Libera , L. Figini, G. Pollini και G. Terragni (που συγκροτούν την ομάδα gruppo 7) αναζητούν μια νέα , περισσότερο ρασιοναλιστική σύνθεση, των εθνικιστικών αξιών του ιταλικού κλασικισμού και της δομικής εποχής της μηχανής. Οι ίδιοι όπως αναφέρουν στην «Σημείωση»79, θέλουν να εξερευνήσουν τον χώρο που μεσολαβεί ανάμεσα στην απόκρυφη γλώσσα του Novecento και το δυναμικό λεξιλόγιο της βιομηχανικής μορφής, δίνοντας περισσότερο βάρος στην παράδοση, «…αυτό που πρέπει να γίνει σαφές είναι ότι δεν σκοπεύουμε να κόψουμε τους δεσμούς μας με την παράδοση… η αρχιτεκτονική πρέπει να είναι το αποτέλεσμα μιας στενής σχέσης ανάμεσα στη λογική και τον ορθολογισμό». Παρόλα αυτά τα πρώτα έργα του ρασιοναλισμού, βασίζονται σε βιομηχανικά θέματα (κυρίως στα έργα του Terragni). Το 1930 το ρασιοναλιστικό κίνημα γίνεται επίσημο σώμα (MIAR), και ο ρασιοναλισμός θα αποτελέσει την νέα αρχιτεκτονική έκφραση του φασισμού. Αυτό όμως δεν θα διαρκέσει για πολύ (παρά τις προσπάθειες υποστήριξης του) καθώς ο M. Piacentini θα καταφέρει να πείσει τον Μουσολίνι για το δικό του εξαιρετικά εκλεκτικό στυλ. Το Porto Lago ιδρύθηκε ως αυτόνομη ολότητα για να ανταποκριθεί στις ανάγκες της πολιτικής ζωής μιας στρατιωτικής κοινότητας και αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα ρασιοναλισμού, τόσο σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού όσο και σε επίπεδο αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Οι αρχιτέκτονες R. Petracco και A. Bernabini ακολούθησαν τις υποδείξεις του διοικητή M.Lago, για το αρχιτεκτονικό στυλ των κτηρίων της νέας πόλης («…in modo razionale»), και κατάφεραν να δημιουργήσουν μια πόλη-υπόδειγμα σωστής αφομοίωσης του ρασιοναλισμού και να αποκαταστήσουν την αρχέτυπη σχέση του μοντέρνου με το Αιγαίο (κάτι που είχε αρχίσει να φθείρεται από τα πρώτα έργα του νεοαναγεννησιακού D. Fausto) Οι R. Petracco και A. Bernabini, επηρεασμένοι από την άποψη των ρασιοναλιστών, προσπάθησαν να ενώσουν την τοπική παράδοση με την βιομηχανική σχεδίαση. Έτσι οι επίπεδες στέγες, οι αψιδωτές καμάρες, και τα νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχεία συνυπάρχουν με τους κυλινδρικούς όγκους, τα κυκλικά ανοίγματα και τα μακρόστενα μπαλκόνια (που θυμίζουν φιλιστρίνια και γέφυρες καραβιών) δημιουργώντας ένα αρμονικό πλαστικό αποτέλεσμα.

Μανιφέστο της ομάδας gruppo 7 στην εφημερίδα “Rassegna Italiana”

Η τοπική αρχιτεκτονική παράδοση ενέχει πάντοτε το στοιχείο της διαφοροποίησης ως έκφρασης της ταυτότητας ενός συγκεκριμένου τόπου (Genius Loci). Αν τις περισσότερες φορές χρησιμοποιείται για να εδραιώσει την αυτονομία ή την ανεξαρτησία αυτού του τόπου, μπορεί επίσης να γίνει το εργαλείο μιας πολιτικής «ένταξης», μιας πολιτικής του «προστάτη» από την πλευρά του καταχτητή, στον τόπο της κατάκτησης.80 Η ένωση της τοπικής παράδοσης με τον ρασιοναλισμό (της μητροπολιτικής Ιταλίας) θα δημιουργήσει μια ιδιαίτερη τεχνοτροπία με τον χαρακτηρισμό «Μεσογειακός Ρασιοναλισμός». Στα αντιπροσωπευτικά δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα συγκαταλέγονται τα περισσότερα έργα των αρχιτεκτόνων Petracco και Bernabiti, με σημαντικότερα ανάμεσα τους τα δημόσια κτήρια του διοικητικού κέντρου και της αγοράς του Porto Lago. Το νέο μοντέλο μεσογειακής ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής που αναπτύσσεται κυρίως στα Δωδεκάνησα θα αφήσει σημαντική αρχιτεκτονική κληρονομιά στην Ελλάδα. Ωστόσο η αρχιτεκτονική αυτή άνοιξη δεν θα διαρκέσει πολύ, αφού σύντομα θα δεχτεί την επίθεση της μνημειακότητας, που επέβαλε η μεταστροφή της φασιστικής αποικιακής πολιτικής και η ανακήρυξη του Imperium.81

F. DI FAUSTO Ο Di Fausto ήταν ο επικεφαλής όλων των έργων στα Δωδεκάνησα και είχε το χρίσμα της μητρόπολης ώστε να εκφράσει τις απόψεις του καθεστώτος για την εξουσία και τον δημόσιο βίο μέσα από την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία, τα περισσότερα από τα έργα του ήταν πολεοδομικές παρεμβάσεις και κτήρια δημόσιας χρήσης στις αποικίες των Δωδεκανήσων, της Λιβύης και της Αλβανίας. Αν και πρόκειται για έναν σπουδαίο αρχιτέκτονα της εποχής, είναι ελάχιστα γνωστός στην Ιταλία, μιας και τα περισσότερα από τα έργα του έγιναν σε αποικίες Εικ. 108: Di Fausto της Ιταλίας, η αρχιτεκτονική του διακρίνεται από τις ίδιες παραδοχές πολλών συναδέλφων του στην μητροπολιτική Ιταλία, όπως των G.Levis Montalcini, G. Pagano, E. Del Debbio, I. Sabatini, V. Fasolo, A.Foschini κ.α. που δρουν κυρίως στην Ρώμη και στις άλλες μεγάλες ιταλικές πόλεις.82 Έτσι και ο Di Fausto, ακολουθεί την εκλεκτικιστική μορφολογία

Κολώνας Β. , “Ιταλική Αρχιτεκτονική Στα Δωδεκάνησα 1912-1943" Αθήνα, 2002, σελ 72 Χολέβας Ν. , “Αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου στα Βαλκάνια” σελ.125 82 Giuseppe Miano : Dizionario Biografico degli Italiani – «Di Fausto F.» Volume 40 (1991) Διαδίκτυο: http://www.treccani.it 80 81

αναγεννησιακής προέλευσης.83 Σύμφωνα και με το M. Biancale « ο Di Fausto ανήκει στην ομάδα εκείνων των καλλιτεχνών, που δε θέλησαν ν αρνηθούν τον χαρακτήρα της εθνικής ιταλικής παράδοσης, αλλά και να μην απόσχουν από τις νέες, νεότατες τάσεις».84 Οπαδός της παράδοσης ο Di Fausto σχεδίασε στα Δωδεκάνησα κτήρια επηρεασμένος από την ανατολίτικη αρχιτεκτονική και την εποχή των ιπποτών της Ρόδου, καθώς ταυτίζεται με κίνημα Novecento. Αν και στα έργα του στην Λιβύη, ακολουθεί το μνημειακό, νεοκλασικό στυλ που είχε επιβάλει ο M. Piacentini στην Ιταλία. Ο σχεδιασμός του Porto Lago δεν θα αποτελέσει συνέχεια της αρχιτεκτονικής που ως τότε εφάρμοζε ο Di Fausto, αλλά ακολουθεί τις σύγχρονες τάσεις που οι R. Petracco και A. Bernabini θα εφαρμόσουν (με την υπόδειξη του M.Lago), επηρεασμένοι από την δεύτερη έκθεση «Διεθνές Στυλ» (1932).

A. BERNABINI Ο A. Bernabini σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Μπολόνια το 1922, η αγάπη του για τις καλές τέχνες και οι δυσμενείς πολιτικές εξελίξεις θα τον οδηγήσου στο Παρίσι (1923-25) όπου και θα εργαστεί στο γραφείο του γάλλου αρχιτέκτονα Auguste Perret, τα χρόνια της παραμονής του εκεί θα επηρεαστεί από τις πρωτοποριακές απόψεις του Le Corbusier αλλά και από τον ίδιο τον Perret, που ήταν υποστηρικτής του μοντέρνου κινήματος, το 1925 στην «Διεθνή Έκθεση Σύγχρονων Διακοσμητικών» Εικ.109: A. Bernabini στο Παρίσι θα εντυπωσιαστεί από την παρουσίαση της Art Deco, έτσι στα μελλοντικά του έργα θα εντάξει αρκετά από τα γεωμετρικά διακοσμητικά στοιχειά της, (ρόμβου, τετράγωνα , ζιγκ ζαγκ κλπ). Το 1927 διορίζετε στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων και «εξορίζεται» στα Δωδεκάνησα ώστε να συντελέσει στον σχεδιασμό των οικοδομικών έργων 85

εκεί.

Σε σύντομο χρονικό διάστημα γίνεται σημαντικός πρωταγωνιστής στα

νησιά των Δωδεκανήσων κατά τη διάρκεια της Ιταλοκρατίας. Ο Armando Bernabiti ήταν ένας από τους βασικούς εκφραστές της ιταλικής αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου. Μετά το τέλος του πολέμου θα συλληφθεί, θα φυλακιστεί και με την επανένωση των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα, θα επιστρέψει στην Ιταλία, όπου θα συνεχίσει να εργάζεται ως αρχιτεκτονας. Για μεγάλο χρονικό διάστημα τα έργα του συνδέονταν με το φασιστικό καθεστώς και την ιταλική αποικιακή αρχιτεκτονική και ως εκ τούτου αντιμετωπίζονταν από κάποιο αίσθημα απόρριψης

Χολέβας, Ν.: “Αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου στα Βαλκάνια” σελ.54 Χολέβας, Ν.: “Αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου στα Βαλκάνια” σελ.123 85 Paolo B. : “Rassegna Storica Crevalcorese 10” σελ.125 83 84

R. PETRACCO Ο R. Petracco σπούδασε αρχιτεκτονική στην Τεργέστη υπό την εποπτεία του Lodovico Braidotti, το 1924 μετά την αποφοίτησή του διορίζεται στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων και μετακομίζει στη Ρόδο όπου ανέλαβε, αρχικά μαζί με τον Di Fausto και αργότερα με τον Bernabini, τον σχεδιασμό των έργων οικοδόμησης στα Δωδεκάνησα. Ο Petracco αν και τον χαρακτήριζε το κλασσικό-συντηρητικό ύφος του, η συνεργασία του με τον κατά 11 χρόνια νεότερο του Bernabini θα Εικ.109: R. Petracco αλλάξει τις ως τότε απόψεις του, και θα ταυτιστεί με το νέο ορθολογιστικό κίνημα, έχοντας ως αποτέλεσμα την δημιουργία αρκετών έργων στον οικισμό του Porto Lago.86 R. Petracco και A. Bernabini, θα αναλάβουν περισσοτέρων έργων των ιταλών στα Δωδεκάνησα.

τον

σχεδιασμό

των

ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΤΗΡΙΑ Όπως και στις άλλες πόλεις που δημιουργήθηκαν εκείνη την περίοδο στην μητρόπολη έτσι και στο Porto Lago, η καθεστωτική διοίκηση χρησιμοποιεί την αρχιτεκτονική (ιδιαίτερα των δημόσιων κτηρίων) ως προπαγανδιστικό μέσο του φασισμού. Τα δημόσια κτήρια χαρακτηρίζει μια αρχιτεκτονική εξωστρέφεια, η κυβιστική-ορθολογιστική σύνθεση των όγκων δημιουργεί ένα αρμονικό αποτέλεσμα, ενώ δεν απουσιάζει το στοιχείο του πύργου-σύμβολο (ρολόι, κτήριο, κλπ), αλλά και του «μπαλκονιού», με έναν διακριτικότερο όμως τρόπο, χαρακτηριστικό του «Μεσογειακού Ρασιοναλισμού». Η ένωση του παρελθόντος με το μέλλον (που χαρακτηρίζει τον ρασιοναλισμό), παρουσιάζεται πιο έντονα στην αρχιτεκτονική των δημόσιων κτηρίων. Οι επενδύσεις με συμπαγείς πλίνθους και ερυθρό πωρόλιθο (υλικά που παραπέμπουν στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία), και τα νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχεία (κορνίζες, κιονόκρανα, κλπ) εναρμονίζονται με τις μεγάλες καθαρές επιφάνειες και τις σωστές αναλογίες, (τα κτήρια δεν ξεπερνούν τους δυο ορόφους). Αν και ο οικισμός είχε μελετηθεί σαν ένα ενιαίο σύνολο ως προς το ύφος της αρχιτεκτονικής, η σταδιακή μελέτη και υλοποίηση των έργων καθώς και το προσωπικό ύφος του κάθε μελετητή, έδωσαν στο κάθε κτήριο διαφορετικό χαρακτήρα.87 Έτσι το κάθε ένα από τα δημόσια κτήρια του Porto Lago έχει το δικό του ενδιαφέρον, ανάμεσα τους μπορούμε να ξεχωρίσουμε το κτηριακό

Paolo B. : “Rassegna Storica Crevalcorese 10” σελ.141 Αναλύοντας το κάθε κτήριο μπορούμε να διακρίνουμε μερικά από τα χαρακτηριστικά της σχεδίαση του κάθε αρχιτέκτονα αφού αρκετά από τα σχέδια που έχουν εντοπιστεί δεν φέρουν υπογραφή 86 87

συγκρότημα της ιταλικής δημαρχίας (Municipio Di Porto Lago)88και του ξενοδοχείου-κινηματοθέατρου (Albergo-Cinema e Teatro), και τα δυο αυτά συγκροτήματα έχουν υποστεί μεγάλες φθορές και αλλοιώσεις, αυτό καθιστά δύσκολη την περεταίρω λεπτομερή μελέτη τους. Ολική καταστροφή έχει υποστεί το κτήριο Casa Balilla. Σχεδόν στην αρχική τους μορφή παραμένουν το κτήριο της δημοτικής αγοράς (Mercato Di Porto Lago) και το δημοτικό σχολείο (R. Scuola Elementare).

Εικ.:111

Εικ.:110 Εικ.:112

Εικ.:113 Εικ.:115

Εικ.:114 Εικ.110,111: Δημόσια κτήρια ιταλικό δημαρχείο Εικ.112: Ξενοδοχείο “Roma” (albergo Roma) Εικ.113: Κινηματοθέατρο Εικ.114: Κτήριο προσκοπισμού (casa balilla) Εικ.115: Στρατώνας πεζικού (caserma mitraglieri)

Συμφώνα με τον κ. Κολώνα: «ανάμεσα στα σημαντικότερα έργα των αρχιτεκτόνων Petracco και Bernabiti, είναι τα κτίρια του διοικητικού κέντρου του Porto Lago που αποτελεί κυριολεκτικά για ένα μουσείο μοντέρνας αρχιτεκτονικής στον ελληνικό χώρο, την ταύτιση επί τέλους του μοντέρνου με το Αιγαίο. Πρόκειται για το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα μεσογειακού ρασιοναλισμού στον ελληνικό χώρο και πιστοποιεί την ιδιαίτερη σημασία που αυτός αποδίδει στο χρώμα, στα διαφορετικά υλικά και τον χαμηλότονο συμβολικό χαρακτήρα των μορφών.» [Β. Κολώνας: “Ιταλική Αρχιτεκτονική Στα Δωδεκάνησα,1912-1943" (Αθήνα, 2002), σελ. 72] 88

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΓΟΡΑ (MERCATO DI PORTO LAGO)

Εικ.116: Δημοτική αγορά (mercato di porto lago)

Το κτήριο της δημοτικής αγοράς με τον πύργο-ρολόι, αποτελεί τοπόσημο της περιοχή του Λακκίου και ένα από τα σπουδαιότερα κτήρια του μεσογειακού ρασιοναλισμού. Βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο του οικισμού και ενώνει τον εμπορικό κόμβο με την λεωφόρο Viale Del Re. Κατασκευάστηκε το 1934-36, πιθανόν αρχιτέκτονας να είναι ο R. Petracco. Η ογκοπλαστική του σύνθεση είναι ένα σύμπλεγμα κυλινδρικού και ορθογώνιων όγκων, που καλύπτει τα ¾ του οικοδομικού τετράγωνου, με το υπόλοιπο να παραμένει ως χώρος πρασίνου. Το κτήριο εν μέρει έχει δυο ορόφους, στο ισόγειο βρισκόταν εκτός από την στεγασμένη αγορά και μικρά εμπορικά καταστήματα, περίπτερο και δημόσιες τουαλέτες, ενώ στον όροφο οι προσωρινές εγκαταστάσεις του γυμνασίου και γραφεία του δήμου (στο εσωτερικό του πύργου). Η κάτοψη έχει σχήμα τραπεζίου, κεντρική και κύρια θέση είχε ένας εσωτερικός κυκλικός περιστύλιο χώρος με αίθριο στο κέντρο, εκεί περιμετρικά τοποθετούνταν οι εμπορικοί πάγκοι της αγοράς, στεγάζεται με διαδοχικούς δακτυλίους (θολωτής διάταξης) και άνοιγμα στο κέντρο. Ο κυκλικός χώρος είναι εφαπτόμενος σε έναν ορθογώνιο (όπου στεγάζονται μικρότερα καταστήματα) και στα όρια του οικοδομικού τετράγωνου. Στα σημεία επαφής δημιουργούνται οι τέσσερεις είσοδοι της αγοράς, με κυριότερη εκείνη προς το ορθογώνιο και της λεωφόρο Viale Del Re, ενώ στις γωνίες που δημιουργούνται από τον εγγεγραμμένο κύκλο τοποθετούνται βοηθητικοί χώροι (κλιμακοστάσια , τουαλέτες, αποθήκες). Στον όροφο, κατά μήκος του ορθογώνιου βρίσκονται οι αίθουσες διδασκαλίας και κλιμακοστάσιο που καταλήγει στην κορυφή του πύργου. Ο πύργος με το ρολόι έχει ύψος 20μ, στην κορυφή του οποίου βρίσκεται παρατηρητήριο. Το κέλυφος του κτηρίου καλύπτεται με λευκό επίχρισμα, ενώ ένα μέρος του πύργου με συμπαγείς πλίνθους. Συμπαγείς πλίνθοι χρησιμοποιούνται και ως διακοσμητικό στοιχειό στην μικρή στοά με τα αψιδωτά ανοίγματα που βρίσκεται στην βάση του πύργου. Στο κτήριο της αγοράς, τα γωνιακά και κυλινδρικά ανοίγματα , οι κυκλικοί δακτύλιοι της στέγης και οι επενδύσεις από συμπαγείς πλίνθους συνυπάρχουν με τα αψιδωτά ανοίγματα, και τα νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχειά (κορνίζες,

κιονόκρανα, φατνώματα κλπ), δημιουργώντας ένα αρμονικό αποτέλεσμα "μεσογειακής" ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής.89

Εικ.117,118: Δημοτική αγορά κυκλικό αίθριο κ’ πύργος ρολόι

Εικ. 119: Δημοτική αγορά σχέδια κατόψεων (πάνω) λεπτομερειών (δεξιά) όψεων (κάτω)

Εικ. 120: Δημοτική αγορά σήμερα

Ο καθηγητής κ. Αντωνιάδης σημειώνει, «Το κτίριο της κυκλικής αγοράς με το ρολόι είναι σύμφωνα με την εκτίμησή μας είναι ένα από τα αρτιότερα και συνθετικός δυνατότερα κτίρια διεθνούς στυλ σε παγκόσμια κλίμακα αναφοράς. Η Έκθεση του Ιταλικού Ορθολογισμού στην Μπιενάλε της Βενετίας, του Ιούλιο του 1976, ενώ έδειξε σειρά κτιρίων-ρολογιών στις διάφορες πλατείες ορισμένων ιταλικών πόλεων, δεν παρουσίασε κανένα συναγωνιζόμενο σε αρμονία αναλογιών και κομψότητας του Πύργου-Ρολόι της κυκλικής αγοράς του Λακκιού. Το ευαίσθητο πάντρεμα κύκλων με ορθογώνιες συντεταγμένες και το αγκάλιασμα κυβικών όγκων με σφαιροκυλιυδρικές μάζες, τόσο έντονα και έντεχνα φτιαγμένα στο κτίριο αυτό, αποτελούν μοναδικά στοιχεία της δύναμής του, που το κάνουν να ξεχωρίζει στο πάνθεο των δημιουργημάτων της εποχής» [Περ.: «Άνθρωπος + Χώρος» (τεύχος 20) Αρθ.: «Αγνοημένος Διεθνισμός: Η Αρχιτεκτονική του Λακκίου» (Αθήνα 1983) ] 89

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (R. SCUOLA ELEMENTARE)

Εικ.121: Δημοτικό Σχολείο (R. Scuola Elementare)

Ένα ακόμα ιδιαίτερο κτήριο του μεσογειακού ρασιοναλισμού είναι και το δημοτικό σχολείο (R. Scuola Elementare). Βρίσκεται στην ΒΑ πλευρά του οικισμού και εφάπτεται στην παραλιακή λεωφόρο. Κατασκευάστηκε το 193436, πιθανόν αρχιτέκτονας να είναι ο R. Petracco. Το σχολείο λειτουργούσε με καλόγριες (που εκτελούσαν χρέη διδασκάλων), ενώ εκτός από δημοτικό σχολείο ήταν και νηπιαγωγείο. Το κτήριο τοποθετείται γύρω από έναν ορθογώνιο αίθριο χώρο (που λειτουργεί ως προαύλιος χώρος) έτσι η κάτοψη του έχει μορφή «Γ» , με την πλευρά προς την θάλασσα να έχει και δεύτερο όροφο. Η σύνθεση της κάτοψης είναι ιδιαίτερα λειτουργική, με τις αίθουσες διδασκαλίας να παρατάσσονται κατά μήκος του προαυλίου, αριστερά της εισόδου και δεξιά, τις αίθουσες του νηπιαγωγείου με τον δικό τους ανεξάρτητο κλειστό χώρο αύλησης, ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η πρόβλεψη και η δημιουργία πολεμικών καταφυγίων κοντά στο προαύλιο. Στον δεύτερο όροφο βρίσκονται οι κοιτώνες για τις καλόγριες, ένα μικρό παρέκκλιση, μια αίθουσα εκδηλώσεων, κουζίνα και τραπεζαρία, καθώς και ένα μικρό προαύλιο. Η ογκοπλαστική διαμόρφωση του κελύφους, με τις ημικυλινδρικές απολήξεις την στοά με τις μικρές επαναλαμβανόμενες αψίδες και τα μεγάλα συνεχόμενα ανοίγματα, είναι στοιχεία της ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής του κτηρίου. Παρατηρώντας κανείς διαπιστώνει ότι, τα περισσότερα από αυτά τα στοιχεία όπως και ο δεύτερος όροφος, βρίσκονται στην κύρια όψη του κτηρίου (όψη που εφάπτεται στην παραλιακή λεωφόρο), απόδειξη του εξωστρεφή χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής των κατακτητών. Σήμερα το κτήριο του δημοτικό σχολείο διατηρεί την ίδια λειτουργιά προσαρμοσμένο στις σύγχρονες πλέον ανάγκες, ενώ χάρης των ανακαινίσεων που έχει υποστεί και της φροντίδας των αρμόδιων αρχών διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση.

Εικ.122, 123: Δημοτικό Σχολείο φωτ. Εποχής

Εικ.124-128: Δημοτικό Σχολείο σχέδια κατόψεων (αριστερά), σχέδια όψεων (δεξιά)

Εικ.129-135: Δημοτικό Σχολείο σήμερα

ΝΑΟΣ ΤΟΥ SAN FRANCESCO

Εικ.136

Η αλλαγή της ιταλικής διοίκησης θα φέρει αλλαγές και στο αρχιτεκτονικό στυλ, αποτέλεσμα αυτής είναι ο καθολικός ναός του San Francesco. Ο ναός κτίστηκε το 1938 και είναι δείγμα της μνημειακής αρχιτεκτονικής του Piacentini, γνωστή ως «Stile Littorio», στα Δωδεκάνησα. Με λυτή ορθογώνια κάτοψη και επένδυση από ερυθρό πωρόλιθο, ο ναός ακολουθεί πιστά τα αρχιτεκτονικά πρότυπα της μητρόπολης και ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα κτήρια του οικισμού. Σήμερα, η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό έχει προκαλέσει την παραποίηση της αρχικής του μορφής.90

Εικ. 137

Εικ.136: Ναός του San Francesco Εικ.137: Σχέδια κάτοψης , λεπτομερειών Εικ.138: Ο ναός μετά από βομβαρδισμό Εικ. 139: Ο ναός σήμερα

Εικ. 138

Εικ. 139

Εκτός από τον ναό του San Francesco με το ίδιο αρχιτεκτονικό στυλ (Stile Littorio) κατασκευάστηκε και ο στρατώνας των πληρωμάτων υποβρυχίων (Caserma Sommergibili) 90

ΚΑΤΟΙΚΙΑ Ο οικισμός του Porto Lago αν και προοριζόταν για μαζική κατοίκηση, ωστόσο οι κατοικίες που δημιουργήθηκαν δεν έχουν σχέση με «προχειροφτιαγμένες» εργατικές κατοικίες. Η οικονομική άνεση που είχε η τότε ιταλική διοίκηση για την οικοδόμηση του νέου Εικ.140: Διώροφη κατοικία αξιωματικών. τύπο B οικισμού, το ευέλικτο χρονικό διάστημα μελέτης και υλοποίησης των έργων, και το πάθος των νέων αρχιτεκτόνων για δημιουργία, ήταν οι βασικοί λόγοι που συντέλεσαν στην μοναδικότητα αυτών των κτηρίων. Κάθε ένα από τα κτήρια κατοικίας έχει το δικό του ύφος και ελάχιστα από αυτά επαναλαμβάνονται. Οι σχεδιαστές χωρίζουν τις ζώνες κατοικίας σύμφωνα με την επαγγελματική ιδιότητα του κάθε κατοίκου, και εν συνεχεία την κάθε μια από αυτές σύμφωνα με τον τύπο κατοικίας. Έτσι δημιουργούν ζώνες που κατοικούν κρατικοί υπάλληλοι, αξιωματικοί, υπαξιωματικοί, εργατοτεχνίτες και ντόπιοι κάτοικοι. Στην ζώνη για τους κρατικούς υπαλλήλους, κατασκευάζονται ισόγειες διπλοκατοικίες (στο κέντρο του οικισμού μεταξύ της «Piazza Littoria» και της «Piazza Roma»). Στην ζώνη για αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, ισόγεια και διώροφα κτήρια με δυο έως τέσσερα διαμερίσματα το κάθε ένα (στην ΒΔ πλευρά του οικισμού), ενώ στην ζώνη για εργατοτεχνίτες, δημιουργούνται διώροφα κτήρια με τέσσερα διαμερίσματα (στην ΒΔ πλευρά), όλες σε σύστημα δόμησης «πανταχόθεν ελεύθερο» 91. Το μεγαλύτερο μέρος των κτηρίων του εμπορικού κόμβου (που περιλαμβάνει καταστήματα και διαμερίσματα στον όροφο σε συνεχές σύστημα δόμησης) παραχωρείται ως αντιπαροχή Εικ.141: Διώροφη κατοικία αξιωματικών. τύπο Α στους ντόπιους.

Τα κτήρια που προορίζονταν για την στέγαση εργατοτεχνιτών έχουν μια ιδιαίτερα λυτή αρχιτεκτονική μορφή, γεγονός που οφείλεται στο ότι αφενός θα στέγαζαν εργατοτεχνίτες και αφετέρου στο ότι ήταν από τα τελευταία έργα που υλοποιήθηκα και υπό την φειδωλότητα χρημάτων της διοίκησης του Del Vecchi. 91

Το ορθολογιστικό ύφος και η ένωση με της παράδοση του μεσογειακού ρασιοναλισμού που υπάρχει στα δημόσια κτήρια παρατηρείτε και στην αρχιτεκτονική των κατοικιών. Μακρόστενα μπαλκόνια (σαν γέφυρες πλοίων), στρογγυλά παράθυρα (που θυμίζουν φιλιστρίνια), γωνιακά ανοίγματα, τεταρτοκυκλικές γωνίες και Εικ.142: Διώροφη κατοικία αξιωματικών. κυλινδρικές απολήξεις, είναι μερικά από τα στοιχεία της ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής τους που συνυπάρχουν αρμονικά με στοιχεία της νεοκλασικής και της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Κάθε κτήριο είναι μοναδικό και διαφέρει από τα υπόλοιπα, κάτι που είναι φανερό ακόμα και στα κτήρια του εμπορικού κέντρου, που αν και κατασκευάζονται με σύστημα συνεχόμενης δόμησης σε κλειστό οικοδομικό τετράγωνο, το καθ ένα έχει διαφορετική εξωτερική διακόσμηση.92

Α. Β. C. D.

Ισόγειες κατοικίες αξιωματικών Διώροφες κατοικία αξιωματικών Διαμερίσματα με καταστήματα σε συνεχές σύστημα δόμησης σε οικονομικό τετράγωνο Οικονομικές κατοικίες δυο οροφών

Τα περισσότερα από τα κτήρια των εμπορικών ζωνών(1,2,3) είχαν την ίδια λειτουργία (δωμάτια προς ενοικίαση στον όροφο και καταστήματα στο ισόγειο) και κατασκευαστικά την ίδια περίοδο (1934-35), όμως οι εξωτερικές κύριες όψεις τους αλλάζουν και διακοσμούνται με διαφορετικά στοιχεία η κάθε μια. Είναι πιθανών ο διαφορετικός διάκοσμος να πραγματοποιείτε ώστε να είναι ευδιάκριτες οι διαφορετικές ιδιοκτησίες, αφού τα κτήρια αυτά θα παραχωρούνταν ως αντιπαροχή στους ντόπιους. Η παραχώρηση αυτών των κτηρίων ίσως επηρέασε και τον αρχιτεκτονικό τους διάκοσμο, καθώς σε αυτά τα κτήρια παρατηρείτε πιο έντονη η προσθήκη νεοκλασικών και ανατολίτικων στοιχείων, έτσι μέσα από την αρχιτεκτονική θέλησαν να προσεγγίσουν περισσότερο τους ντόπιους χρησιμοποιώντας στοιχεία γνώριμα για αυτούς. Ίσως πάλι αυτά τα κτήρια να αποτελούν την μετάβαση από το στυλ του novecento σε από αυτό του ρασιοναλισμού. 92

ΜΙΚΡΗ ΚΛΙΜΑΚΑ Επηρεασμένοι από το μοντέρνο κίνημα που επικρατεί την περίοδο εκείνη στην Ευρώπη που θέλει τον αρχιτέκτονα να σχεδιάζει και την επίπλωση και τα αντικείμενα ενός χώρου, έτσι και οι σχεδιαστές του Porto Lago σχεδίασαν την επίπλωση (κυρίως πιο εξειδικευμένα έπιπλα) στα περισσότερα από τα κτήρια που υλοποίησαν ακόμα και στις κατοικίες. Το στυλ του εφαρμόστηκε ήταν ανάλογο της αρχιτεκτονικής, λιτές γραμμές, καθαρές επιφάνειες, και στρογγυλεμένες γωνίες είναι τα χαρακτηριστικά της σχεδίασης τους. Η ίδια φόρμα επαναλαμβάνεται στα περισσότερα κτήρια προσαρμοσμένη τις ανάγκες του κάθε χώρου, έχοντας ως κύριο υλικό το ξύλο. Ο A. Bernabini είχε μεγαλύτερη έφεση στον σχεδιασμού επίπλων, αφού είχε σχεδιάσει την επίπλωση σε όλα τα έργα του σε Ρόδο, Κω και Λέρο. Ανάλογη ήταν η φροντίδα και για των ανοικτό δημόσιο χώρο, κρήνες, παγκάκια, και φωτιστικά ήταν μερικά από τα αντικείμενα που χρησιμοποίησαν.

Εικ.143: Σχέδια επίπλωσης

Ενδιαφέρων παρουσιάζουν και οι ζωγραφικές παραστάσεις που απεικονίζονται στις εσωτερικές τοιχοποιίες ορισμένων κτηρίων, κυρίως σε κτήρια αξιωματούχων, με θέματα εκείνης της εποχής. Είναι πιθανόν να αποτελούν μεταγενέστερες παρεμβάσεις, ωστόσο δεν παύου να φέρουν την αύρα της εποχής από κάποιον άγνωστο δημιουργό.

Εικ.144: Εσωτερικός διάκοσμος

ΣΗΜΕΡΑ Μετά το τέλος του 2ου παγκοσμίου πολέμου, την αποχώρηση των τελευταίων στρατευμάτων και την επανένωση των Δωδεκανήσων με την υπόλοιπη Ελλάδα (7/3/1948), ξεκίνησε η σταδιακή παρακμή του οικισμού. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα κτήρια λεηλατούνται, και υφαρπάζονται από τυχοδιώκτες της τοπικής κοινωνίας. Οι ντόπιοι θεώρησαν την ιταλική αρχιτεκτονική ξενόφερτη, που τους θυμίζει την φασιστική ιταλική κατοχή, έτσι αδιαφορούν για αυτήν. Τα κατάλοιπα από τον τελευταίο βομβαρδισμό του νησιού στον 2ο ΠΠ, αλλά κυρίως ο τυχοδιωκτισμός, η αδιαφορία, η έλλειψη γνώσης και οι παρεμβάσεις από μη εξειδικευμένους ανθρώπους θα προκαλέσουν σημαντικές φθορές σε πολλά από τα κτήρια του οικισμού, έως και την κατεδάφιση ορισμένων εξ αυτών. Η μετατροπή της πρώην ναυτικής βάσης στα Λέπιδα και των στρατώνων πεζικού σε τόπο εξορίας ψυχασθενών,93 θα στιγματίσει το νησί και τον οικισμού του Porto Lago, γεγονός που θα οδηγήσει και στην αδιαφορία των κρατικών αρχών, που ασχολούνται μόνο με την ιταλική αρχιτεκτονική κληρονομία των μεγαλύτερων νησιών της Ρόδου και της Κω. Στο 1957 το πολεμικό κλίμα του Porto Lago και η «μάχη της Λέρου» θα εμπνεύσου τον συγγραφέα του μυθιστορήματος «τα κανόνια του Ναβαρόνε», η ομώνυμη ταινία θα γυριστεί στην Ρόδο βασιζόμενη στο ίδιο το μυθιστόρημα. Σήμερα 80 περίπου χρόνια μετά την δημιουργία του Porto Lago,ο οικισμός παραμένει ζωντανός και λειτουργικός, ωστόσο η αδιαφορία των τοπικών και κρατικών αρχών εξακολουθεί να υφίσταται (με ορισμένες εξαιρέσεις),ελάχιστα είναι τα κτήρια που Εικ.145: Αφίσα ταινίας « ΤΑ έχουν χαρακτηριστεί από τις αρμόδιες αρχές ως ΚΑΝΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΟΝΕ» «διατηρητέα» καθώς ελάχιστες παραμένουν και οι αναφορές των ιδικών και επιστημόνων για την παρουσία αυτού του οικισμού. Όπως αναφέρει ο κ. Κολώνας: «Τα κτίρια αυτά δεν έπαψαν να αποτελούν μέρος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς των Δωδεκανήσων και με αυτό το κριτήριο πρέπει να αξιολογηθούν. Ωστόσο δεν αρκεί η μη κατεδάφισή τους και η συνεχής (ευτυχώς) χρήση τους. πρέπει να ενταχθούν σ’ ένα πρόγραμμα προστασίας και ανάδειξης, ώστε να ανακτήσουν τη θέση που τους αξίζει, ως τμήμα της διεθνούς κληρονομιάς του μοντερνισμού.»94

Το Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου έχει συρρικνωθεί περίπου στο 2% και σχεδόν όλα τα κτίρια έχουν εγκαταλειφθεί. 94 Κολώνας Β. : “Ιταλική Αρχιτεκτονική Στα Δωδεκάνησα,1912-1943" Αθήνα, 2002, σελ 78 93

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΚΑΤΟΙΚΩΝΤΑΣ ΣΕ ΕΛΟΣ

Εικ.146: Giorgio de Chirico. Από την συλλογή Mythologie, 1934

Με τον ορό «έλος» χαρακτηρίζεται μια τοποθεσία στην οποία συγκεντρώνονται στάσιμα νερά, σε περιόδους ξηρασίας η κατάσταση σε ορισμένες περιπτώσεις μεταβάλλεται από υγρή σε στερεή, έτσι ένα έλος έχει απροσδιόριστο όριο. Η παρουσία του νερού συντελεί στο μικροκλίμα ενός τόπου, που σε αρκετές περιπτώσεις το ανάγλυφό τους δεν διαθέτει. Ενώ το εναλλασσόμενο όριο ενισχύει την ήδη ασαφή κατάσταση μεταξύ στεριάς και θάλασσας.95 Η αντανάκλαση στην επιφάνεια μιας λίμνης ή γούρνας έχει επίσης μια εξαϋλωτική επίδραση που αντιπαρατίθεται στη σταθερή τοπογραφική δομή. Σ’ ένα βαλτώδες τοπίο το έδαφος προσλαμβάνει το μέγιστο της απροσδιοριστίας. Οι όχθες των ποταμών και των λιμνών, αντίθετα, σχηματίζουν σαφή όρια που λειτουργούν συνήθως ως πρωταρχικά δομικά στοιχεία του τοπίου. Αυτά τα όρια εκπληρώνουν μια διπλή λειτουργία, καθώς προσδιορίζουν τόσο το νερό όσο και το παρακείμενο έδαφος.96 Στην αρχαιότητα τα έλη θεωρούνται ανεπιθύμητες τοποθεσίες, καθώς κατοικούσαν εκεί μυθικά πλάσματα, αρκετές ήταν οι φορές που χρησιμοποιήθηκαν ως πεδία μάχης στρατηγικής σημασίας, από αμυνόμενους λαούς, λόγο των δυσμενών συνθηκών που δημιουργούσαν στους επιτιθέμενους. Το υγρό και ανθυγιεινό περιβάλλον, καθώς και η απροσδιοριστία του εδάφους, καθιστούν τα έλη ακατάλληλο τόπο για την ανθρώπινη κατοίκιση.

C. Norberg-Schulz, “Το Πνεύμα Του Τόπου” 2009 σελ. 22

Ο τρόπος με τον οποίο κατοικούμε διαφέρει κάθε φορά, και εξαρτάται από διαφόρους παράγοντες όπως ο τόπος, ο χρόνος, το κλίμα, η κλίμακα, η παράδοση κλπ. Η αρχιτεκτονική αποτελεί μέρος αυτού του τρόπου, έτσι η αρχιτεκτονική είναι μια διαδικασία μετασχηματισμού του φυσικού τοπίου σε αστικό περιβάλλον, στο οποίο ο άνθρωπος κατοικεί με την έννοια της οικειοποίησης. Ένα από τα αποτελέσματα της αρχιτεκτονικής είναι και η δημιουργία της πόλης. «Η πόλη, ως κατεξοχήν ανθρώπινο αντικείμενο, αποτελείται από την αρχιτεκτονική της, καθώς και απ' όλα εκείνα τα έργα που συνιστούν τον πραγματικό τρόπο μετασχηματισμού της φύσης.» 97 Στην ιστορία δεν είναι λίγες οι φορές που ο άνθρωπος οικειοποιεί-κατοικεί σε ένα έλος, κάποιες φορές με σκληρές-βίαιες παρεμβάσεις, που αλλάζουν σχεδόν όλη την τοπογραφία της περιοχής, και κάποιες άλλες με λεπτέςχειρουργικές τοποθετήσεις που δεν αλλοιώνουν το φυσικό περιβάλλον. Η αποξήρανση του έλους της Pontine και εκείνη της βαλτώδης περιοχής του Λακκίου είναι δυο παραδείγματα παρεμβάσεων, που πραγματοποιήθηκαν με σκοπό την κάλυψη των αναγκών για καλλιεργήσιμη γη και κατοίκιση, αντίστοιχα. Κυρίως όμως δημιουργήθηκαν για να αναδειχθεί η δύναμη της φασιστικής εξουσίας και η ικανότητα της να υλοποιεί σε μικρό χρονικό διάστημα έργα που για αιώνες δεν ήταν εφικτά, σύμμαχος της ήταν η τεχνολογία και η καινοτομία των νέων υλικών όπως το μέταλλο και το σκυρόδεμα, ενώ η αρχιτεκτονική χρησιμοποιήθηκε ως προπαγανδιστικό μέσο έκφρασης του καθεστώτος. Ο Μουσολίνι που οραματιζόταν μια νέα ρωμαϊκή αυτοκρατορία στην μεσόγειο, «Mare Nostrum»98, επιδιώκει χάρης τις νέες αρχιτεκτονικές τάσεις να δημιουργήσει το σύγχρονο σπίτι της Μεσογείου, ως συνέχεια της κλασικής-ρωμαϊκής οικίας, καθώς και να απενοχοποιείσει την σχέση αυτού με την κατά τόπους αρχιτεκτονική παράδοση, ώστε να αποτελέσει κοινό πρότυπο κατοικίας για όλες τις ιταλικές αποικίες.99 Τα μεγαλεπήβολα σχέδια του Μουσολίνι για μια αρχιτεκτονική στην δική του «ενιαία μεσόγειο» δεν κατάφεραν να πραγματοποιηθούν. Αν και προσπάθησε να Εικ. 147: Προπαγανδιστική στρατιωτική αφίσα εποχής

A. Rossi, “Η Αρχιτεκτονική Της Πόλης” 1991, σελ. 39 θάλασσά μας), ήταν έκφραση που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι της αυτοκρατορικής περιόδου για να χαρακτηρίσουν τη Μεσόγειο, καθώς αυτή περικλειόταν από εδάφη της Αυτοκρατορίας τους. Ο Μουσολίνι χρησιμοποίησε αυτήν την έκφραση για δείξει την ισχύ του Ιταλικού στόλου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην μεσόγειο. 99 Χολέβας, Ν.: “Αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου στα Βαλκάνια” σελ. 53 97

98(=η

επιβληθεί με τα έργα του στις αποικίες της μεσογείου100, απεικονίζοντας την σύγχρονη αρχιτεκτονική ως την πρωτοπορία του μέλλοντος ενώ αντίθετα η παράδοση ήταν κάτι το παλιό, το παρελθοντικό που πρέπει να αλλάξει.101

Εικ. 148: Bernard Rudofsky. Σκίτσο του νησιού Κάπρι, 1933

Σύμφωνα με τον Fernand Braudel στο έργο του « Η Μεσόγειος» (1990): «Τι είναι Μεσόγειος; Είναι χίλια πρόσωπα μαζί. Δεν είναι ένα µόνο τοπίο αλλά αμέτρητα τοπία…. Δεν είναι ένας πολιτισμός, αλλά πολιτισμοί που συσσωρεύονται ο ένας πάνω στον άλλο….. Είναι µια συνάντηση µε πράγματα πολύ παλιά, που είναι όμως ακόμη ζωντανά και συνυπάρχουν µε το υπερ-μοντέρνο. Το ταξίδι στην Μεσόγειο είναι µια διείσδυση στον αρχαϊσμό των νησιωτικών κόσμων, είναι το ξάφνιασμα μπροστά στην εξαιρετική νεότητα πόλεων πολύ παλιών που παραμένουν ανοιχτές σ’ όλους τους ανέμους του πολιτισμού και του κέρδους και που εδώ και αιώνες ελέγχουν και απομυζούν την θάλασσα. Η Μεσόγειος είναι ένα πανάρχαιο σταυροδρόμι που την συγκροτούν, γιατί από την παράδοση και την συνύπαρξη όλων αυτών των πολιτισμών έχουμε την δημιουργία του «νέου». 100 Με την κατ’ επανάληψη διατυπωμένη θέση του Άρη Κωνσταντινίδη ότι «παραδοσιακό σημαίνει σύγχρονο και αντίστροφα» (Οι ρίζες του «μοντέρνου» αναζητήθηκαν στη Μεσόγειο, στα παραδοσιακά της σύνολα, από τον Le Corbusier και το «μετα-μοντέρνο» σήμερα, πάλι στη Μεσόγειο αναζητά τις αρχές του, όπως ο R. Boffil) .» η μεσόγειος δεν θα μπορέσει να υπάρξει χάρις την παράδοση όλων αυτών των λαών που την συγκροτούν, γιατί από την παράδοση και την συνύπαρξη όλων αυτών των πολιτισμών έχουμε την δημιουργία του «νέου». 101 Με την κατ’ επανάληψη διατυπωμένη θέση του Άρη Κωνσταντινίδη ότι «παραδοσιακό σημαίνει σύγχρονο και αντίστροφα» (Οι ρίζες του «μοντέρνου» αναζητήθηκαν στη Μεσόγειο, στα παραδοσιακά της σύνολα, από τον Le Corbusier και το «μετα-μοντέρνο» σήμερα, πάλι στη Μεσόγειο αναζητά τις αρχές του, όπως ο R. Boffil) 100

ΣΥΜΠΕΑΣΜΑΤΑ Το έντονο φως και το κλίμα της μεσογείου (σημαντικό στοιχείο του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού) και η επίδειξη δύναμης που επιδιώκει το ιταλικό κράτος, (μέσα από την αποξήρανση και την οικοδόμηση των ελών, σε σύντομο χρονικό διάστημα), αποτελούν κοινά στοιχεία ανάμεσα στην Sabaudia και το Porto Lago. Και οι δυο οικισμοί δημιουργήθηκαν με μια διαφορετική αρχιτεκτονική φιλοσοφία, αυτή η διαφορετικότητα τους θα υπάρξει η αφορμή της άτυπης διαμάχης ανάμεσα στους υποστηρικτές του ρασιοναλισμού και του νεοκλασικισμού. Η σύγκρουση ανάμεσα στον μοντερνισμό και την παράδοση είχε πάρει στην Ιταλία μια ιδιαίτερα λεπτή μορφή. Οι ρασιοναλιστές δείχνουν ενδιαφέρον για την παράδοση, ιδιαίτερα για τις βασικές αρχές της κλασσικής εποχής, όπως το μέτρο και η κλίμακα, τις οποίες επαναδιατυπώνουν μέσα από τον νεοτερισμό της νέας ορθολογιστικής αρχιτεκτονικής (σε ορισμένες περιπτώσεις δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν και διακοσμητικά στοιχεία από την παράδοση, όπως στην αποικία των Δωδεκανήσων). Αντίστοιχα η νεοκλασικιστική αρχιτεκτονική του stile littorio στηρίχθηκε στην μίμηση κυρίως των ρωμαϊκών προτύπων, που ήταν κατάλληλα να εκφράσουν το στρατιωτικό-εθνικιστικό πνεύμα του φασισμού, μέσα από λυτές γραμμές και με ελάχιστη διακόσμηση σύμφωνα με τα πρότυπα του μονεταρισμού. Ο κανόνας της αναλογίας, και ως προς το περιβάλλον αλλά και ως προς την ανθρωπινή κλίμακα, είναι το κυριότερο στοιχείο της ρασιοναλιστικής τεχνοτροπίας (στοιχείο που προϋπήρχε από την κλασσική εποχή). Η ρυθμική τάξη στον χώρο και η σωστές αναλογίες είναι κάτι που παρατηρείτε και στον οικισμό του Porto Lago, που εναρμονίζεται με το περιβάλλον του, με τρόπο τέτοιο ώστε να δείχνει σαν να «αναδύεται» μέσα από αυτό. Τα περισσότερα κτήρια δεν ξεπερνούν τους δυο ορόφους και μόνο όσα έχουν τοποσημειακό χαρακτήρα είναι ψηλότερα (εκκλησία, πύργος-ρολόι, δημαρχείο). Με τον τρόπο αυτό η πόλη «ξεδιπλώνεται» ομαλά τονίζοντας την «οριζοντιότητα» του αστικό σχεδιασμού (κάτι που επιδιώκεται και από τους ίδιους τους μελετητές), ενώ ο επισκέπτης βιώνει ένα φιλικό προς εκείνον περιβάλλον. Αντίθετα, ο νεοκλασικισμούς του stile littorio δεν ασχολείται με το μέτρο και την ανθρωπινή κλίμακα, αλά επιδιώκει μέσα από το αυστηρό μνημειακό ύφος με τα ψηλά επιβλητικά κτήρια να προκαλέσει δέος και θαυμασμό (όπως και στην περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας). Οι λυτές γραμμές του σχεδιασμού της Sabaudia παραπέμπουν στον μοντερνισμό, όμως επαληθεύει όλα τα γνωρίσματα του νεοκλασικισμού. Τα ψηλά τετραώροφα κτήρια της και τα ακόμα ψηλότερα τοποσημειακά, των 16 ορόφων (εκκλησία, πύργος), τονίζουν την «καθετότητα» του σχεδιασμού. Οι μεγάλες αναλογίες και ιδιαίτερα το ύψος των κτηρίων, προκαλούν αμηχανία και σύγχυση στον επισκέπτη, ενώ κάνουν τον οικισμό να δείχνει «ξένος» ως προς την γύρο περιοχή, σαν μια απλή τοποθέτηση μέσα στο τοπίο.

Θεωρώ ότι, αυτό που δίνει ταυτότητα, στον οικισμό του Porto Lago είναι ο ανθρωποκεντρικός του χαρακτήρας, ο άνθρωπος βρίσκεται στο επίκεντρο του σχεδιασμού, αστικού και αρχιτεκτονικού, είτε στον δημόσιο είτε στο ιδιωτικό χώρο (ένα ακόμα στοιχείο της κλασικής εποχής που υιοθέτησε ο μοντερνισμός). Ενώ η αρχιτεκτονική του δεν βασίζονται μόνο στην εξωστρέφεια των δημόσιων κτηρίων (όπως παρατηρείτε στον οικισμό της Sabaudia), αλλά εσωτερικό και εξωτερικό λειτουργεί ως σύνολο. Αντίθετα στην Sabaudia η «εξουσία» (διοικητική, στρατιωτική, θρησκευτική) είναι αυτήν που έχει τον κύριο λόγο. Η πόλη «περιστρέφεται» γύρο από τα μεγαλοπρεπήμνημειακά δημόσια κτήρια και τις μεγάλες πλατείες συγκεντρώσεως, που έχουν σκοπό να αναδείξουν την φασιστική εξουσία, αδιαφορώντας για την ανθρώπινη παρουσία. Η εξωστρέφεια που έχει ο αστικός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός της πόλης θα ενισχύσει ακόμα περισσότερο αυτήν την άποψη.102 Οι δυο οικισμού δεν είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους αλλά συνυπάρχουν και συνδέονται μέσα από την αρχιτεκτονική πορεία της Ιταλίας, έτσι η μνημειακή αρχιτεκτονική της Sabaudia διαδέχεται το μεσογειακό-ορθολογιστικό μοντέλο του Porto Lago. Μελετώντας την αρχιτεκτονική τους, μπορούμε να αντιληφθούμε τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής και τις μεγαλεπήβολες επιδιώξεις της ιταλικής εξουσίας.

Ολοκληρώνοντας αυτή την έρευνα, αναφέρουμε επιγραμματικά ομοιότητες και τις διαφορές της δημιουργίας των δυο οικισμών.

τις

Ομοιότητες: 

ίδια περίοδο κατασκευής και υπό τις ίδιες πολιτικές συνθήκες



Κατασκευή σε παρόμοιο κλίμα (Μεσόγειος)



Κατασκευή σε έλος



Ο ναός του San Francesco (Porto Lago) σε Stile Littorio



Το Poste e Telegrafo (Sabaudia) σε Stile Rassionalismo



Προσανατολισμός των οικισμών προς στους χρήστες

102

Μπορούμε να εντοπίσουμε την παραπάνω παρατήρηση αν δούμε στον αστικό σχεδιασμό των δυο οικισμών, την θέση που έχουν τα θρησκευτικά κέντρα-ναοί. Στο Porto Lago η θέση της εκκλησίας είναι σχεδόν ανεξάρτητη και ουδέτερη σε σχέση με το κέντρο της πόλης, ενώ αντίθετα στην Sabaudia η εκκλησία όχι μόνο έχει κεντρική θέση αλλά καθορίζει και τον τρόπο αστικής χάραξης της.

Διαφορές: 

Διαφορετικές χώρες, διαφορετική κουλτούρα, διαφορετική παράδοση



Διαφορετικό αρχιτεκτονική τεχνοτροπία



Κατακόρυφη | οριζόντια : ανάπτυξη, (Sabaudia | Porto Lago)



Κατασκευή εκ του μηδενός (Sabaudia) | κατασκευή σε αρχικές χαράξεις (Porto Lago)

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

ΈΤΟΣ

ΙΤΑΛΙΑ

1880

Οι πρώτες αποικιακές τάσεις με την εγκαθίδρυση προτεκτοράτου στη Σομαλία, στην Ανατολική Αφρική

1890

ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

Η πρώτη αποικία στην Αφρική και την Ερυθραία Έναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων του ιταλοτουρκικού πολέμου

1911 Αποικία Τριπολίτιδα και Κυρηναϊκή

Πρώτη συνθηκολόγηση Τουρκίας και Ιταλίας στο Ouchy

- Συμμετοχή στο Α’ παγκόσμιο πόλεμο - Αποικία στην Αλβανία

Δεύτερη συνθηκολόγηση Τουρκίας και Ιταλίας στο Λονδίνο

- Ο Μουσολίνι αναλαμβάνει την διακυβέρνηση της χώρας - Συμμετοχή στο Β’ παγκόσμιο πόλεμο

Διορίζεται διοικητής των Δωδεκανήσων ο M. Lago

1912

1915

1922

-Η συνθήκη της Λωζάννης παραχωρεί τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία - Έναρξη των εργασιών της ναυτικής βάσης G. Rossetti στην Λέρο

1923

1928

Επίσημη παρουσία του gruppo 7 στην triennale architettura στο Μιλάνο

1930

Το Ιταλικό Ρασιοναλιστικό Κίνημα συγκροτήθηκε ως Επίσημο σώμα (M.I.A.R.)

1932

Η φασιστική κίνηση «R.A.M.I.» υποστηρίζει τον κλασικισμό του Stile Littorio

Ολοκλήρωσης των εργασιών της ναυτικής βάσης G.Rossetti στην Λέρο

1933

Έναρξη των εργασιών της Sabaudia με τον Μουσολίνι να βάζει τον θεμέλιο λίθο.

Μεγάλος σεισμός στην Κω προκαλεί ισοπεδωτικές καταστροφές

Ολοκλήρωσης της Sabaudia.

Έναρξη των εργασιών του Porto Lago

Έναρξη των εργασιών της EUR-42

Διορίζεται διοικητής των Δωδεκανήσων ο De Vecchi

1934

1936 Ολοκλήρωσης της EUR-42 1938

Ολοκλήρωσης των έργων στο Porto Lago (λόγο β’ ΠΠ)

1941 Τέλος Β’ Παγκοσμίου πολέμου 1945

Το συμβούλιο υπ. Εξωτερικών των Μ. Δυνάμεων παραχωρεί τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα

1946 1947

Υποστολή Αγγλικής Σημαίας Ελληνική Στρατιωτική Διοίκηση Τα Δωδεκάνησα ενσωματώνονται με την υπόλοιπη Ελλάδα

1948

Η ίδρυση των βασιλικών τεχνικών σχολών στην πρώην ναυτική βάση G. Rossetti στην Λέρο

1949

Η Ίδρυση «Αποικίας Ψυχοπαθών» 1957 -Κλείσιμο των βασιλικών τεχνικών σχολών -Επέκταση της «Αποικίας Ψυχοπαθών» στην πρώην ναυτική βάση G. Rossetti Μέρους της πρώην ναυτικής βάσης μετατρέπεται σε φυλακές πολιτικών κρατουμένων

1964

1967

Κλείσιμο πολιτικών φυλακών 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ                                

Α. Ταρσούλη: “Δωδεκάνησα ‘Α” (Αθήνα 1947) Β. Κολώνας: “Ιταλική Αρχιτεκτονική Στα Δωδεκάνησα,19121943",(Αθήνα 2002) Γ. Π. Λάββας: “Επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής”, (Θεσσαλονίκη 2002) Δ. Α. Ήσυχος: “Η πόλη του Λακκιού της Λέρου” (Αθήνα 2015) Δ. Πικιώνης: “Το πρόβλημα της μορφής” (1946) Δ. Φιλιππίδης : “Νεοελληνική Αρχιτεκτονική” (Αθήνα 1987) Ζ. Ν. Τσιρπανλής: “Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1943, αλλοτρίωση του ανθρώπου και του περιβάλλοντος” Κ. Τσαλαχούρης: “Η Οικονομική Πολιτική Της Ιταλίας Στα Δωδεκάνησα” Μ. Α. ‘Ήσυχος: “Το Πανόραμα Της Λέρου” (Λέρος 1989) Ν. Χολέβας: “Αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου στα Βαλκάνια” (Αθήνα 1994) Σ. Χριστοφυλλάκης: “Αρχιτεκτονική έκφραση στα Δωδεκάνησα (19121945)”, (Αθήνα 1997) A. Muntoni: “Lazio 3, Sabaudia” (Roma 1990) A. Pennacchi,F. e M.: “Viaggio per le città del Duce”, (Laterza 2010) A. Rossi: “Η αρχιτεκτονική της πόλης” (1991) B. Zevi: “The Italian Rationalists” Architectural Press (London 1978) C. E. Rava: "Mediterraneità" and the Architecture of the Colonies in Africa” (Rome 1995) C. Norberg-Schulz,: “Το πνεύμα του τόπου” (Αθήνα 2009) D. Watkin: “Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής” (Αθήνα 2009) D. Υ. Ghirardo: “Italian architects and Fascist Politics: An Evaluation of the Rationalist’s Role in Regime Building”,(1980) F. Braudel: “Η Μεσόγειος (πρώτος τόμος)” (1990) F. Kenneth: “Modern Architecture A Critical History” (London 1985) G. Marucci: “Citta pontine” G. Parlato: “Metafisica Costruita” J.F. Lejeune -M. Sabatino : “Modern architectureand the Mediterranean” (London 2010) L. Benevolo: “History of Modem Architecture” (London 1971) M. Piacentini: “Sabaudia” (Roma 1934) N.Pitsinos : “La presenza italiana nel do decananeso tra il 1912 e il 1948” (Atene 1997) P. Borsellino: “Rassegna Storica Crevalcorese 10” (Crevalcore 2014) R. Mariani: “Fascismo e città nuove” Feltrinelli, (Milano, 1976) S.Martinoli – E. Perotti: “Architetura colaniale italiana nel dodecaneso 1912-1943” (Roma 1999) S.Martinoli – E. Perotti: “Messagero di Rodi” (1935) Tafuri M & F: “Modern architecture” trans. R.E. Wolf (New York 1979)



V. Gregotti: “Milan et la culture architecturale entre les deux guerres”, Rationalisme et architecture en Italie. (Paris 1977)Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ             

Ζ. Βιρβίλλης: “Λεριακά Νέα” άρθ. “Η Λέρος και οι πρώην Βασιλικές Τεχνικές Σχολές”, (No 428/2012) Κ. Αντωνιάδης: “Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων” άρθ.: “Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα” τόμ.4-5(1985) Κ. Λιοντής: “Επτά ημέρες” (Καθημερινή) άρθ.: “Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα” (30/11/1997) Κ. Πατέστος: “Το βήμα” άρθ. “Οι όμορφες και οι άσχημες πόλεις” Κουκάς Γ: “ΕΝΑ”, άρθ. : “Τα Ανταρτάκια Της Λέρου”, (Νο 9/1989) Μ. Α. ‘Ήσυχος: “Λεριακά νέα” άρθ. “Από την ιταλική αποικιοκρατία στο διεθνές στυλ του Λακκιού της Λέρου” (Νο 218/1994) Ν. Χολέβας: “Κατοικία” άρθ. “Στην Λέρο η ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική, στο Λακκί” (Νο 43) P. Friedl: “documenta14” άρθ.: “Η στοιχειωμενη πολη” O. Cabiati: “Rassegna di Architettura” άρθ. “Orientamenti della moderna architettura italiana in Libia” (No 4/1936) O. Cabiati: “Rassegna di Architettura” άρθ. “Architettura italiana e.” (No 9 /1936) K. Αντωνιάδης: “Άνθρωπος + Χώρος” άρθ.: “Αγνοημένος Διεθνισμός: Η Αρχιτεκτονική του Λακκίου” (No 20/1983) Αθήνα A. Allocca:“Corrieredi Latina” άρθ.‟Sabaudia faceva vomitare Moravia e mio padre. Poi si sono ricredutiˮ, (No 19/2014) “3 Rassegna” άρθ.: “I clienti di Le Corbusier”

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ         

www.eurspa.it www.treccani.it www.wikiwand.com www.corrieredilatina.it www.archivioluce.com www.wikipedia.org www.archnet.org www.arxeiomnimon.gak.gr www.eritalia.org

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ.1: Εικ.2: Εικ.3: Εικ.4: Εικ.5: Εικ.6: Εικ.7: Εικ.8: Εικ.9: Εικ.10: Εικ.11: Εικ.12: Εικ.13: Εικ.14: Εικ.15: Εικ.16: Εικ.17: Εικ.18: Εικ.19: Εικ.20: Εικ.21: Εικ.22: Εικ.23: Εικ.24: Εικ.25: Εικ.26: Εικ.27: Εικ.28: Εικ.29: Εικ.30: Εικ.31: Εικ.32: Εικ.33: Εικ.34: Εικ.35: Εικ.36: Εικ.37: Εικ.38: Εικ.39: Εικ.40: Εικ.41: Εικ.42: Εικ.43: Εικ.44: Εικ.45: Εικ.46: Εικ.47: Εικ.48: Εικ.49: Εικ.50: Εικ.51: Εικ.52: Εικ.53: Εικ.54: Εικ.55: Εικ.56:

Προσωπικό αρχείο Προσωπικό αρχείο Εικόνα διαδικτυακής ανάρτησης Εικόνα διαδικτυακής ανάρτησης www.treccani.it www.treccani.it Rassegna storica crevalcorese Εικόνα διαδικτυακής ανάρτησης Εφημ. «Το Βήμα» Εικόνα διαδικτυακής ανάρτησης Προσωπικό αρχείο www.treccani.it www.treccani.it Προσωπικό αρχείο Προσωπικό αρχείο Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχιτεκτονική κ χώρος Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Εικόνα διαδικτυακής ανάρτησης Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA www.treccani.it Προσωπικό αρχείο Προσωπικό αρχείο Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Προσωπικό αρχείο Προσωπικό αρχείο Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA

Εικ.57: Εικ.58: Εικ.59: Εικ.60: Εικ.61: Εικ.62: Εικ.63: Εικ.64: Εικ.65: Εικ.66: Εικ.67: Εικ.68: Εικ.69: Εικ.70: Εικ.71: Εικ.72:

Εικ.73:

Εικ.74: Εικ.75: Εικ.76: Εικ.77: Εικ.78: Εικ.79: Εικ.80: Εικ.81: Εικ.82: Εικ.83: Εικ.84: Εικ.85: Εικ.86: Εικ.87: Εικ.88: Εικ.89: Εικ.90: Εικ.91: Εικ.92: Εικ.93: Εικ.94: Εικ.95: Εικ.96: Εικ.97: Εικ.98: Εικ.99: Εικ.100:

100

Προσωπικό αρχείο Προσωπικό αρχείο Προσωπικό αρχείο Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Προσωπικό αρχείο Προσωπικό αρχείο Προσωπικό αρχείο Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Προσωπικό αρχείο Αρχείο I.M.U.A.-SABAUDIA Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΡΟΔΟΣ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΡΟΔΟΣ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΡΟΔΟΣ Β. Κολώνας (Ιταλική Αρχιτεκτονική Στα Δωδεκάνησα, 1912-1943) Β. Κολώνας (Ιταλική Αρχιτεκτονική Στα Δωδεκάνησα, 1912-1943) Αρχείο Γ.Α.Κ. – ΡΟΔΟΣ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΡΟΔΟΣ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΡΟΔΟΣ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΡΟΔΟΣ Αρχείο Γ.Α.Κ. – ΚΩ Αρχείο Γ.Α.Κ. – ΚΩ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΚΩ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΚΩ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΚΩ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΛΕΡΟΥ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΛΕΡΟΥ Προσωπικό αρχείο ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” Αρχείο Σ. ΦΥΛΑΚΟΥΡΗ Αρχείο Σ. ΦΥΛΑΚΟΥΡΗ Αρχείο Σ. ΦΥΛΑΚΟΥΡΗ ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” Αρχείο Σ. ΦΥΛΑΚΟΥΡΗ

Εικ.101: Εικ.102: Εικ.103: Εικ.104: Εικ.105: Εικ.106: Εικ.107: Εικ.108: Εικ.109: Εικ.110: Εικ.111: Εικ.112: Εικ.113: Εικ.114: Εικ.115: Εικ.116: Εικ.117: Εικ.118: Εικ.119: Εικ.120: Εικ.121: Εικ.122: Εικ.123: Εικ.124:

Προσωπικό αρχείο Αρχείο Σ. ΦΥΛΑΚΟΥΡΗ Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Αρχείο Ι.Α.Σ.Α Αρχείο Ι.Α.Σ.Α ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” Αρχείο Ι.Α.Σ.Α Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΛΕΡΟΥ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΛΕΡΟΥ Προσωπικό αρχείο www.eritalia.org www.treccani.it www.treccani.it www.treccani.it Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Προσωπικό αρχείο Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Προσωπικό αρχείο

Εικ.125: Αρχείο Ι.Α.Σ.Α Εικ.126: Προσωπικό αρχείο Εικ.127: ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της

Λέρου” Εικ.128: ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Εικ.129: Εικ.130: Εικ.131: Εικ.132: Εικ.133: Εικ.134: Εικ.135: Εικ.136: Εικ.137: Εικ.138: Εικ.139: Εικ.140: Εικ.141: Εικ.142: Εικ.143: Εικ.144: Εικ.145: Εικ.146: Εικ.147: Εικ.148:

101

Λέρου” Αρχείο Σ. ΦΥΛΑΚΟΥΡΗ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΛΕΡΟΥ Αρχείο Γ.Α.Κ. - ΛΕΡΟΥ Προσωπικό αρχείο ΉΣΥΧΟΣ Μ.: “Το Πανόραμα Της Λέρου” Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Αρχείο Ι.Α.Σ.Α Αρχείο Γ.Α.Κ. – ΛΕΡΟΥ Αρχείο Γ.Α.Κ. – ΛΕΡΟΥ Προσωπικό αρχείο Αρχείο Ι.Α.Σ.Α Αρχείο Γ.Α.Κ. – ΛΕΡΟΥ Αρχείο Ι.Α.Σ.Α Προσωπικό αρχείο Αρχείο Γ.Α.Κ. – ΛΕΡΟΥ Αρχείο Κ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Εικόνα διαδικτυακής ανάρτησης J.F. Lejeune -M. Sabatino : “M. Α.the. Mediterranean” Εικόνα διαδικτυακής ανάρτησης J.F. Lejeune -M. Sabatino : “M. Α.the. Mediterranean”

Η παρούσα εργασία αποτελεί μέρος προσωπικής έρευνας, απαγορεύετε η επανέκδοση ολόκληρης ή μέρους αυτής , χωρίς την σύμφωνη γνώμη του συντάκτη της.

102