Grabjani rrëzë kodrave. Pjesa e dytë

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

263

Hetuesi Zamir pra, ia solli fjalën rrotull e rrotull Teftës dhe ajo e kuptoi që me të parën përse ishte puna, por bëri sikur s’merrte vesh.

Ai ia përsëriti ofertat, por gjithmonë me një gjuhë të mbuluar. Në fund, doli nga dhoma personi tjetër që asistone, dhe hetuesi u ngrit në këmbë.

Edhe Tefta u ngrit dhe ajo dhe iu afrua duke i folur prerë: “Unë e kuptoj shumë mirë se ku e keni fjalën, por kur të flisni hapur ju, atëherë do të përgjigjem edhe une hapur”.

Mbas kësaj, Zamiri u tërhoq, por që atë ditë e mbas, filluan t`i bien atij tasti, herë prokurori, herë operativi, natyrisht pa rezultat. I dyti, operativi madje, e ngriti shumë tonin duke arritur të përdorte edhe fjalën “E poshtër!”. Tefta iu përgjigj me një zë jo të lartë, por me ton serioz dhe qortues: “Mos më thoni e poshtër, se ju e dini mirë që s’jam e poshtër”, një përgjigje kjo që e bëri të heshtte. Të tre përdornin në këtë fushatë të tyre, frikësimin se burgu do të ishte i rëndë e i gjatë. Tefta u përgjigjej përherë njësoj. “E di, këtë e di që ditën që kam hyrë këtu” Megjithatë ata s’u tërhoqën. Hetuesia tani ishte nga fundi; të gjitha ishin thënë dhe stërthënë, dhe përsëri ata nuk e mbyllnin procesin, por e shtynin edhe ca, se mos kushedi, ndërronte mendje dhe pranonte.

Duket e qartë se e kanë porosinë nga lart, të shfrytzojnë sidomos këtë fazën e fundit për t’ia acaruar sa më shumë dilemën të arrestuarit në prag të dënimit. Ishin të tre atë ditë, hetuesi, operativi dhe prokurori, kur e shtynë për të nesërmen mbylljen e hetuesisë, duke e vështruar njëri tjetrin në një mënyrë domethënëse. Të nesërmen, kur erdhi çasti, ishin vetëm dy të parët, disi nervozë dhe të vrenjtur. E pyetën të tensionuar: “ E mbyllim?” Tefta u përgjigj me kokë dhe e nënshkroi proçesin pa ngurrim. Por tek ngrinte sytë nga letra, kapi në shprehjen e fytyrës së operativit një shikim sikur kishte hequr një barrë. Ai mori frymë por Tefta nuk mund të dinte arsyen e këtij lehtësimi, që kishte mbaruar bezdia e një hetuesia të zgjatur, apo mos ndoshta që s’kishte “vdekur”, dhe ajo si shumë të tjerë?

Nga e tërë periudha e paraburgimit, Tefta ruan edhe një kujtim të shkëlqyer, atë të një seance hetimesh që për shkaqe të panjohura, u bë në mëngjes e jo në darkë. Hyri në zyrë, dhe mbas kaq javësh errësirë dhe lagështire sfilitëse, u përfshi nga drita e fortë dhe e ngrohtë e ditës.

Ishte sikur ta kishin zhytur në zemrën e diellit.

264

—

Lekë Tasi —

Gjyqi Me 15 dhjetor i erdhi ftesa për gjyq: “Në ora 8 të mëngjesit, roja hapi derën, dhe e çoi tek porta me hekura e korridorit ku arrinte pak nga drita e ditës. Aty prokurori që kishte asistuar në hetim i dorëzoi fletën me akuzat.

Këtë fletë, Tefta donte ta ruante si kujtim të akuzave qesharake që përmbante, por nuk arriti, sepse duke e përdorur për ta hedhur kafenë që e pinte thatë të përzier me sheqer, me kohë ajo u konsumua dhe u gris.

Mbas disa ditësh, ju drejtua Todit, me lutjen që të lajmërohej familja se i duheshin pallto, fustan, këpucë për të vajtur në gjyq. Ai ia kaloi Kryetarit kërkesën e saj, por ditët iknin dhe asgjë s’po vinte. Data 27 mbërriti, dhe veç përgatitjes për gjyq, tani ishte bërë merak edhe për familjen se ç’mund ti kishte ndodhur. Atë ditë kur po vinin për ajrosje e larje, vuri Jorgjinë ta pyese Todin, pse nuk po i vinin rrobat dhe mos i ka ndodhur gjë në familje. Todi s’dinte gjë: “Ajo e ka me hak të bëhet merak, - tha, por unë s’kam ç’i bëj, ia kam dhënë me kohë kërkesën kryetarit.” Nga kjo fjalë Tefta e kuptoi se ishte një formë presioni. (Siç e kam thënë, neve Dega s’na lajmëroi për gjyqin, Kryetari vendosi ashtu, megjithëse është e drejta e çdo familjeje të asistojë në gjyqin e pjestarit të saj).

Tefta u nis për në gjyq mëngjesin e 27 Dhjetorit me duar të lidhura mbrapa, me një triko të vjetër, me tri palë çorape të veshura njëra mbi tjetrën dhe një palë pantofla prej rrobe në këmbë. Pak para se të nisej, erdhi Todi në sportel dhe i solli sandalet që kishte në ruajtje, qysh ditën e arrestimit. (As një lloj këpucë nuk lejoheshin në biruca. Jorgjinë e kishin arrestuar në rrugë, afër shtëpisë, pa këpucë e çorape; duke mos pasur lidhje të dendura me shtëpinë, do të kish mbetur zbathur në thonj, gjatë gjithë hetuesisë po të mos i kishte bërë hall Tefta me ca gjëra të saja). Këto sandale që nxorri Todi, nuk i bënin më në këmbë dhe Tefta deshi menjëherë ti kthente pas, sepse as i kishte kërkuar. Por ai e kishte mbyllur raftin dhe nuk i pranoi më, pra rojet që i kishin kyçur duart në hekura, ja varën në gishta, dhe ashtu ajo e bëri rrugën, me makinë dhe kur zbriti në sallën e gjyqit.

Zakoni është që të pandehurit të shkojnë në gjyq një orë para fillimit të seancës. Zbritën nga makina, hynë brenda. Salla ishte e akullt,

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

265

se është e vendosur nga ana e ndërtesës që nuk e zë dielli dhe zjarr aty nuk ndizet. Disa ditë më parë kur Todi i kishte ardhur te sporteli për t’i komunikuar datën e gjyqit, kishte shtuar si për ta paralajmëruar: “Më duket se ke Shpresën; ajo ta pret të gjatë fustanin” duke aluduar për rreptësinë e gjykatëses Në pritje të fillonte seanca, Tefta i kërkoi rojes ta bëjë të flasë veçmas me gjykatësen, por kur u ngjit lart në sallë, i erdhi prokurori dhe e pyeti si është puna. Tefta i tha: “ Nuk jam në gjendje të gjykohem sot se kam merak për familjen, pse s’kanë dërguar njeri”. Ai u bë gati të largohej, duke kthyer kokën me ironi: “Janë shumë mirë. Asnjë dhimbje koke s’kanë...” – “Po si shpjegohet që nuk kanë ardhur, që s’më kanë dërguar këpucët?”. Ai po me atë ton: “Ndofta të kanë braktisur”. – “Nuk kam familje të më braktisë mua, i tha me zë të fortë Tefta, ata do vinë dhe në fund të botës, veç në qoftë se nuk i kini lënë ju. Desha këpucët se jam me pandofla. Unë jam më ngrohtë kështu, por që të nderoj gjyqin tuaj...”

Sidoqoftë kjo fjalë e tij e qetësoi për shtëpinë, dhe pastaj nga fundi i seancës u sigurua edhe nga prania në sallë e gruas time.

Trupi gjykues doli në podium dhe e kryesonte Shpresa, një grua e re flokëzezë. Si i thanë fjalët e para, Tefta pyeti: “Me dyer të mbyllura është ky gjyq?” Gjykatësja u përgjigj “Jo” dhe prokurori, që në këtë rast duhet thënë se ishtë ai që pat ardhur në Grabian natën e gurëve, dhe qëndroi jashtë dyerve për të ndjekur situatën, tha me zë të fortë: “Hapini dyert!”

– “Nuk flas për ato dyer - ndërhyri Tefta – ato mos i hapni se është ftohtë, po pse s’ka njerëz?”- “ Ku e dimë ne pse s’ka njerës?” thanë ata.

Salla ishte bosh, po të hiqje disa policë dhe një-dy nëpunës të gjykatës që erdhën të hedhin një sy, si dhe një karrocieri nga Grabiani me Gurin, ky i fundit meqë përcillte të shoqen, e cila do të delte dëshmitare dhe tani po priste në korridor.

Tefta donte që gjyqi të mbaronte sa më shpejt. Hetuesia e kishte tërhequr disi, gjyqi aspak. S’ishte as dyshimin më të vogël se do t’i jepej maksimumi i dënimit për këtë kategori faji, dhe këtu as e kishte dëshirën të fliste si atje. Të mbante këtu po atë qëndrim si në hetuesi, duke u zgjeruar për regjimin etj, me atë publik do të thoshte t’i jepte gjykatës plotësisht të drejtë ta dënonte ashtu siç kishte ndërmend. Jo, Tefta donte të dilte e qartë se po dënohej për mollë e për shpife trashanike.

(Vetë Guri kishte thënë “Unë kujtoja se do të kishte gjëra të vjetra që në Tiranë, po jo, e dënuan për gjëra të vogla...”)

266

—

Lekë Tasi —

Dolën dëshmitarët me rradhë, Zyhdiu, Donika, Nuria, shitësja e zarzavateve, Xhevahiri. Ky i fundit ishte një llogaritar që pak javë më vonë shkoi ushtar dhe s’e kishte idenë e Grabianit.

Dy të parët dolën dhe thanë po ato që kishin thënë në hetuesi, ndersa tre të tjerët, me të cilët Tefta nuk ishte ballafaquar, dëshmuan për të njëjtën temë, për mollët (si dëshmitarë okularë). Shitësja që kaq herë manovronte për ta lënë Teftën pa gjë tha – “E pyeta, këtë shoqen, se çfarë do të marrësh Teftë, dhe ajo më tha “Pse t’i marr? Këto mollë s’janë as për derra!”

Gjykatësja iu kthye Teftës: “ç’ke për të thënë?” – Tefta tha: “Njeriu s’rri në rradhë për të mos marrë. I sheh në arka, nuk i pëlqejnë ikën, s’ka pse të flasë. A rri njeriu dy orë në rradhë që të mos marrë?” (Flitet se kjo shitëse ka ngrënë shpulla nga i shoqi që dha dëshmi të rreme).

Nuria dhe Xhevahiri u ngritën me radhë dhe vërtetuan fjalët e shitëses.

Ky i fundit (si beqar hante në mensë, nuk e kishim parë kurrë në dyqan) shtoi se populli e kishte nxjerrë Teftën me shkelma jashtë nga dyqani.

Të gjithë dëshmitarët ishin zverdhur e përçapeshin të emocionuar, dhe kur gjykatësja u bëri pyetjen secilit me radhë “A e njeh të pandehurën” asnjëri nuk e ktheu kokën nga Tefta, përveç Nuries që s’deshi t’i shpëtojë rasti për ta parë në bangën e të akuzuarve, dhe e bëri këtë duke hedhur flokët mbrapa e duke ia ngulur sytë e kënaqur.

Tefta i hodhi poshtë thëniet e tyre pa ndonjë zemërim dhe pa e zgjatur shumë. Të vetmen dëshmi që e pranoi si të vërtetë, qe ajo e përgjegjësit të Sektorit. Ky doli para trupit gjykues dhe tha me zë të ulët: “E thirra të pandehurën në prani të sekretares së partisë dhe shefes së kuadrit, dhe i kërkova të dilte në punë. Ajo s’pranoi, e unë i thashë: “Ti duhet të dalësh medoemos në punë, kemi fushatë, të bindesh, të shikosh situatën tënde si e internuar... Ajo mu përgjigj: “Unë e kam për nder që jam e internuar!”. Gjykatësja u kthye nga Tefta: “ A je dakort me dëshmitarin?” `Tefta tha: “Këtë fjalë e kam thënë nuk e mohoj, por jo pikërisht në atë kontekst si u paraqit këtu. Momenti ishte i nervozuar, dhe ndaj meje u përdor shprehja “shiko se s’ke sjellje të rregullt!”, kjo fjalë e thënë dhe me ton të ngritur nënkupton sjellje të çrregullta dhe aq më tepër bie keq kur opinioni në atë fshat i konsideron të internuarit si të hequr për matrapazllëqe e imoralitete. Pastaj, nuk ishte ai toni me të cilin duhet ti kërkohet qytetarit të vejë me dashje në punë.”

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

267

Debati u mbyll. U thanë të gjitha “fajet” e Teftës, po fajet e Degës (hedhja e gurëve,) as që u përmendën. Pastaj u ngrit prokurori dhe me ton të lartë (megjithëse salla ishte bosh dhe gjyqtarët i kishte pranë) dha pretensën e tij duke kërkuar tetë vjet burg.

Kryetarja pyeti Teftën: “ Ç’ke për të thënë?”, Tefta tha: “Asgjë!”.

Gjykatësja: “Me një fjalë je dakort me pretencën e prokurorit?”

- “Jo, dakort nuk jam... por mëshirë nuk kërkoj, drejtësi e di që nuk jepni, aq më tepër për ne të internuarit. Prandaj, s’kam ç’të them. (Merak i mbeti që nuk tha, pse të kërkoj drejtësi, kur Shqipëria nuk ka ministri të drejtësisë? S’ka sepse nuk ia ndjen nevojën..)

Trupi gjykues u fut brenda; ata pak njerëz që formonin publikun dolën në diell dhe gati të gjithë u larguan, të sigurtë që vendimi do të vinte kopje e thjeshtë e kërkesës së prokurorit.

Mbas dy orë pritje në të ftohtë, trupi gjykues hyri përsëri nga dera në fund, dhe kryetarja lexoi vendimin pa asnjë spektator veç rojeve: Tetë vjet burgim. Tefta u ngrit; rojet i vunë hekurat dhe e nxorën nga salla.

Jashtë gjykatës priste makina. Me duar të lidhura mbrapa, Tefta mezi e ngjiti shkallën për të hipur, duke u munduar të mos e humbte ekuilibrin. Për një çast u desh ta mbajë nga krahu një polic. Prokurori me ca të tjerë kishin ndezur cigare aty më tutje, dhe ky ishte çasti përfundimtar i atij mëngjesi. Tefta i jep rëndësi qëndrimit të vendosur, kur ka për tu ndeshur me ta. Por për këtë, veç kokës lart, kërkohet që edhe hapi të jetë në sintoni. Aty veç nën shikimet e tyre, duke manovruar për të hipur ato shkallë me duar mbrapa që i vriteshin nga hekurat, sigurisht do ta ketë ndjerë të hidhur triumfin e tyre.

Edhe diçka tjetër nga gjyqi.

Gjatë hetimit, hetuesi nuk u zgjat fort për personat e tjerë të shtëpisë dhe as përsëriti akuza të vjetra për dënimin e tyre. Por rreth babait, kur erdhi fjala për të, Tefta iu përgjigj kështu pyetjes së tij: “Babai ka qënë patriot dhe merita e tij nuk do të humbasë, sepse punët e tij janë të dokumentuara dhe do të vijë koha të rehabilitohet emri i tij”. Kjo fjalë e fundit ra keq në veshin e hetuesit, sepse siç kam thënë babai është dënuar si “armik” nga Gjyqi Special, dhe të thuash që do të rehabilitohet, është njësoj si të thuash se do të përmbyset regjimi. Aty, s’foli, por të nesërmen e hapi përsëri këtë temë: “Pse the që do të rehabilitohet babai? Ai është i dënuar nga Gjyqi Special. Si?”. Tefta u përgjigj: “E thashë sepse koha

268

—

Lekë Tasi —

nuk mund të mos e vërë në vend emrin e tij, kur të shikohet me paanësi historia e atyre viteve kur ka vepruar. Ka ndodhur kështu për të gjithë ata që janë dënuar pa faj” (Pak muaj më parë ishte shfaqur filmi, Sacco e Vanzetti dhe Tefta e përmendi rastin e tyre si shembull). Hetuesi u bë ironik: “Aha, mbas 50 vjetëve?” – “S’ka rëndësi se kur – tha Tefta, mjaft të dalë e vërteta!”

Në gjyq, prokurori këtë fjalë të Teftës e nxori në akuzë: “E pandehura thotë se do t’i rehabilitohet i ati, i cili është dënuar si armik i popullit!

Kjo s’ka për të ndodhur kurrë!” – “Por është i pafajshëm!” – ndërhyri Tefta.

“Kjo s’ka për të ndodhur kurrë!” – insistoi ai me inat – “ Unë jam optimiste, unë shpresoj!” – i dha fund debatit Tefta me ton të qetë, dhe ai s’pati më ç’të thotë. (Një gjykatësi popullor që bënte pjesë në trupin gjykues atë mëngjes, i kishte bërë përshtypje insistimi i Teftës për të mbrojtur babanë; këtë e patëm marrë vesh dy vjet më vonë, rastësisht nga një i internuar banues në fshatin e tij. Dhe fjala na erdhi nëpërmjet Dostëve. Rregulli i komunistëve, është një tjetër, ata duan të përhapet fjala se i akuzuari e mohon babanë, dhe në qoftë se ka treguar forcë, të paraqitet si i dobët, nëqoftë se ka sfiduar akuzat të paraqitet sikur i ka pranuar dhe bile ka treguar pendimin e tij me lot etj. Për këtë arsye, unë e falenderoj këtë fshatar që së paku nuk i shërbeu gënjeshtrës, por aty ku vajti, e tha të vërtetën).

Muaji i Fundit Makina hyri në oborr të degës. Zbritën. Mbas 4-5 orësh, në ajër të pastër, biruca iu duk Teftës edhe më e ngushtë dhe e ndyrë, me erën e saj të mbyllur dhe lagështirën e mureve. Në ato javë që kishte kaluar aty, dikush kishte thënë se ai kati i nëndheshëm, në nivelin e tubave të ujrave të zeza, është ndërtuar sipas një projekti sovjetik. Nuk binte në sy ndonjë gjë e posaçme në të, e ndryshme nga çdo bodrum tjetër përveç faktit që për para dritares së vogël të çdo qelie, kishte nga jashtë një bllok betoni, për të penguar pamjen dhe dritën direkte. Nuk mund të ishte ndryshe, në sistemin që kemi importuar, çdo gjë e dobishme të përvidhet. Ime shoqe për shembull kishte prurë tek oficeri i rojes disa veshmbathje dhe ushqime, por tani Todi e kishte mbaruar orarin e tij,

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

269

kështu që Tefta u desh të presë darkën për të marrë pak djathë. Këtë radhë edhe supën e ftohtë e hëngri me uri, sepse qysh në mëngjes, ishte pa vënë gjë në gojë përveç kafesë.

Tani që mori dënimin, Tefta po priste ditën që do ta çonin në kamp.

Me asnjë nga zyrtarët e lartë nuk u pa më, përveç hetuesit të Jorgjisë, i cili si dezhurn, zbriste ngandonjëherë në bodrum. Të nesërmen e gjyqit ai e pyeti për vendimin. Dhe kur e mor ivesh vendimin, shprehu një keqardhje të hapur: “ Shumë të paskan dënuar...” – tha. “Unë prisja edhe më shumë” – u përgjigj Tefta.

Një tjetër nga personeli mjaft i njerëzishëm ishte Andoni, ushtar i shërbimit të detyrueshëm, i cili kishte detyrën të lajmëronte se kush do të që çohej lart për hetim. Ndonjëherë zbriste edhe vetë poshtë t’a mirrte kur mungonte njeri prej shoqëruesve. Herë-herë edhe asistonte në hetim kur mungonte operativi ose prokurori, meqë rregulli e donte që hetuesi të mos ish vetëm. Një herë, kur Tefta bëri një ngërdheshje dhëmbjeje, ai i kërkoi të falur me një keqardhje të sinqertë, dhe qysh atëherë hekurat në turnin e tij, lidheshin fare të lira. Gjatë pyetjeve ndërhynte shpesh për të sqaruar ndonje gjë, me guxim. Dukej me shkollë, kulturë dhe e shijonte debatin, sidomos gjatë asaj që e kam quajtur “bisedë e lirë”. Një ditë kur hetimi ishte nga fundi, ky papritmas i tha Teftës, me ton të përzemërt: “Me të vërtetë na vjen keq që po mbaron hetuesia. Jemi kënaqur!”. Teftës i erdhi mirë, por më tepër u habit për kurajon ose klimën e mirëbesimit midis tyre. – në fakt nuk lëvizi Zamiri nga kjo fjalë e asistentit të tij. Një gjë që as mund të ta merrte mendja në brezin e mëparshëm të hetuesve, jo shumë po 10-15 vjet më parë. Ndryshimi është kolosal, kjo përshtypje iu forcua Teftës edhe në raste të tjera më vonë. Por le të vazhdojmë edhe me një fjalë tjetër të Andonit. Një mbrëmje, mbas hetuesisë, para se të binte çanga, Tefta dëgjoi hapa në oborr dhe dikë që i foli shokut: “Ike Andon? Natën e mirë!”, kurse zëri i Andonit që përgjigjej me një frazë së cilës Tefta i kapi vetëm fundin: “ ...La mia vita, di prigioniera..!”

Njazi Hamzaraj, një hetues nga ata që kishte asistuar në “bisedën e lirë” dhe pikërisht hetuesi i Jorgjisë, një tip shumë i gjallë dhe që nuk dallohej për mënyra të buta, e habiti Teftën me sjelljen e tij. Dy ditë para se të fillonte gjyqi, hapi sportelin, i bëri shenjtë të afrohet dhe duke hapur sytë njëkohësisht djathas e majtas, i tha me zë të ulët por me një ton energjik: “Këtë qëndrim mbaj edhe në gjyq”. Pastaj kur ndjeu hapa,

270

—

Lekë Tasi —

vazhdoi të flasë me ton të rëndomtë, disi të egër, duke e porositur që ti tregojë të gjitha fajet e saj.

Të nesërmen e gjyqit, erdhi Todi në sportel dhe e pyeti zyrtarisht nëse do të apelonte zyrtarisht. Tefta i tha: “Si thua ti Todi?”. Ai u mendua pak dhe tha: “Unë them jo. Po ta hedhësh lart, nuk ke shpresë se ta ulin, vetëm sa do të vonohesh edhe dy muaj këtu, se aq është rregulli”. – “Ashtu them edhe unë” tha Tefta, “Jo”. Megjithatë, izolimi u zgjat edhe plot një muaj, dhe ky qe muaji më i rëndë i birucës, dhe për pak do t`i bëhej fatal.

Kjo ndodhi natën e vitit të ri. E ndjeu veten keq, dhe trokiti tek dera e qelisë për ndihmë. Shyqo, që ishte i turnit, hapi sportelin por në çastin që i tha “Lajmëro, jam sëmurë”, iu trash gjuha dhe i erdhi vilani.” U kap pas hekurave të derës, por s’u mbajt dot. U rrëzua për tokë. Jorgjia u ngrit menjëherë dhe e tërhoqi zvarrë deri tek rrobat, ndërsa Shyqo u nis të thërriste operativin.

Dikush erdhi në sportel pas pak, Tefta s’e njohu, por doktor s’kishte atë natë si festë që ishte. “Nuk i humba ndjenjat – thotë – “por isha shumë e dobët dhe kisha një shtrëngim në fyt”. Ju lut Jorgjisë t`i bënte pak ujë me sheqer në kapakun e kavanozit, të cilin e piu me vështirësi.

Të nesërmen u ngrit të vinte në banjë, por i erdhi biruca rrotull dhe ra menjëherë. Dy ditë ndenji dergjur, duke hedhur në gojë vetëm kafe të përzier me sheqer, që ia përgatiste Jorgjia. Në datën 3 erdhi doktori, një i ri trupmadh, i cili sipas rregullit vizitonte jo në birucë por në një të ndarë në fund të korridorit që shërbente si magazinë. Rrugën deri atje Tefta e bëri duke u mbështetur në mur, herë majtas e herë djathtas duke ecur si e dehur. “Çfarë ankon?” e pyeti ai. – “Nga paushqimi më ka rënë tensioniu përgjigj Tefta, mu errën sytë, mu shtrëngua fyti dhe rashë.” Ai i mati tensionin por me vështirësi të madhe sepse mezi ngritën mëngën e të dy trikove, dhe veç kësaj s’kishte asnjë karrike ku të ulej. Por Tefta ia nguli sytë aparatit dhe iu duk se zhiva u ngjit tek 70 mm. Doktori tha me mospërfillje: “ Ti, përkundrazi, e ke të lartë!” – “Sa e kam?” – “16” – “Çudi, unë normalisht e kam të ulët, tek 10-ta. Ndofta më është ngritur nga kafeja e shumtë që kam pirë...” – “Pse, ke pirë kafe?” pyeti i habitur ai. “Po – tha Tefta – kam pirë 100 gr pluhur dhe ndonjë çerek kile sheqer, këto dy-tri ditë, sepse nuk kam ngrënë tjetër...”.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

271

Ai e vështroi pa folur, shkroi diçka në kartelë, dhe kur u nis të ikte, tha që do të porositen ilaçe: “ Mos haj ushqim me substancë, jo mish, jo vezë!”

Gjersa i doli emri për në kamp, një muaj plot, Tefta ndenji shtrirë, dhe rojet nuk i thanë gjë. Todi bile u dha të dyjave nga një batanije plus. Çdo mëngjes vinin dy oficerë për inspektim. Ata pyesnin edhe për nevojat e secilit. Tefta me këtë rast kërkoi takim me shtëpinë, siç ia jep ligji çdo të dënuari pas gjyqit. Por ditët kalonin, dhe Tefta ua përsëriste kërkesën dy të tjerëve që vinin, dhe përgjigje nuk vinte. Mbas 3-4 ditësh, një oficer ia tha troç: “ Nuk do kryetari të bësh takim (hija e Kapllanit binte mbi çdo të keqe që i vinte. As sëmundja e saj, të themi më mirë rreziku që po kalonte nuk e kishte zbutur). Edhe atëherë Tefta ia ktheu prerë: “ Edhe unë nuk dua takim”.

Qysh atë ditë sa herë vinin oficerët dhe bënin pyetjen e zakonshme “Çkërkesa kini?” ajo nuk përgjigjej fare, vetëm bënte me kokë: “asgjë”.

Për ilaçet e tensionit të lartë, “interesohej” Todi. I thoshte: “kemi parë në farcmacine nr.1 po s’kemi gjetur”; të nesërmen: “në farmacine 2 po edhe atje s’ka”. Tefta e dëgjonte me buzë në gaz. Ditët e fundit kur ai i tha “kemi dërguar në Shkodër e ne Tiranë, dhe presim, Tefta ia ktheu haptazi: “Po nuk ka ilaçe për tensionin e ulët o Todi, duhet mish, verë, ushqime të mira; nga ato s’kemi këtu, apo jo? Unë e dinja që s’ishte tensioni i lartë, po i ulët, kot më thonje tërë këtë kohë..” Ai s’foli.

Ditët e para siç thash, veç kafes e sheqerit s’hëngri asgjë tjetër. Pastaj filloi të hante gjëra nga të shtëpisë, kurse supën në atë dobësi e neveri nuk e vinte dot në gojë. Rrinte shtrirë, Jorgjia i lyente biskotat me gjalpë (në të cilin Ylli kishte futur të maskuar edhe pak kos të kulluar) dhe ia jepte. Në atë cfilitje, trupi i ishte bërë çuditërisht i ndjeshëm. E ndjente ushqimin si i shkonte në stomak. Në vazhdim i ndodhte një fenomen i habitshëm. Mbas çdo kafshate që kapërdinte i fillonte një spazëm kaq e fortë saqë trupi i hidhej përpjetë (Jorgjia në fillim u çudit me këtë shkundje dhe e pyeti “ç’ke ashtu?”). Kjo mbante disa sekonda pastaj niste faza tjetër ajo e tretjes po aq e vrullshme. Si duket, nga nevoja e ngutshme që kishte trupi për ushqim, i shkaktohej një lokoçitje tjetër e fortë në shkallë më lokale, gjatë secilës lëngjet e stomakut vepronin me turr si ndonjë egërsirë që xhvat prenë dhe kjo përfundonte me një dhembje të fortë sikur të bllokohej një gyp nga veprime të njëkohshme.

272

—

Lekë Tasi —

Mbas kësaj i vinte një mirëqënie në trup, një ndijim se po rifitonte fuqitë e njëkohësisht me një gjum letargjik.

Tefta po e nxirrte pra këtë tremujor të birucës me dhëmbë shtërnguar. Si përmbledhje mund të thuhet se Lushnja ka rregullat me të rrepta se kudo gjetkë, (qëndrimi i detyrueshëm me këmbë për 16 orë në ditë, supa – një lëng i hollë pa yndyrë, kurse ushqimi nga shtëpia pa asgjë të kripur) por veç kësaj , lufta që i bëri kryetari veçanërisht Teftës, e dëmtoi atë edhe përtej periudhës se izolimit, duke përcjellë në kamp një opinion armiqësor. “Meraku” i tij arriti aq sa të niste apostafat një vartës të tijin atje – Tefta e pa në zyrat e drejtorisë – dhe efektet e kësaj vizite, ajo i ndjeu te qarta menjëherë: nuk e lanë të pushonte as dy ditë, e dobët siç ishte, dhe sipas rregullit të përgjithshëm për të ardhurat rishtas. Veç kësaj infermierja mbajti një qëndrim armiqësor tërë kohën, kështu nuk arriti të marrë prej saj raport, edhe kur e kishte të pamundur daljen ne fushë.

Një rast i tillë nxorri ne shesh edhe kartelën që shkroi doktori ditën e vizitës te magazina. Në një konflikt që pati me infermieren e kampit, e cila s’ia pranonte që vuante nga tensioni i ulët, ajo i tha: “Të vuanje nga ndonjë gje do ta kishte shënuar doktori qysh në birucë. –“Pse ka ardhur kartela? Pa nxirre këtu” i tha Tefta. Ajo e nxori dhe ia dha me një shikim tallës. Aty shkruhej: E aftë për çdo punë fizike.

Trajtimi tendencioz, veç këtyre që thash dhe bllokimit që na u bë neve për të mos vajtur në gjyq dhe pastaj 11 muaj për të mos vajtur për takim e me ushqime, u duk edhe në një fakt tjetër: dënimi me birucë në kamp ishte një masë poshtëruese që jepej vetëm në raste thyerje të rëndë të disiplinës. Ndryshe nga ordineret, që ishin të reja dhe zevzeke, gratë e politikës, si të moshuara përgjithësisht, nuk e bënin veten për një ulje të tillë, nuk grindeshin, nuk kundërshtonin, punonin rregullisht etj.

Megjithatë Teftën e futën aty dy herë, në të dy rastet të sëmurë, shkaku për mosdalje ne punë, një gjë kjo që shumë të tjerave nuk u vihej re fort, dhe që shpesh rregullohej me lehtësi në marrëveshje me infermieren.

Veç kesaj e “demaskonin” për mosrealizimin e normës, megjithse e shihnin fort mirë që punonte pa pushim. Si dhe plot ngacmime te tjera që dukeshin të porositura dhe që do t’i tregoj më vonë.

Në 27 janar , mbas plot 100 ditësh birucë, erdhi koha që të nisej për në kamp. Afër drekës zbriti Todi dhe u tha të dyjave të bëheshin

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

273

gati, sepse ndërkohë edhe Jorgjia e kishte mbaruar gjyqin e saj dhe ishte dënuar 4 vjet si përsëritëse.

NË KAMP I çuan në oborr, këtë rradhë pa hekura në duar: makina ishte e mbyllur nga të katër anët. Në Kosovë të Dumresë, ku është “Kampi i Riedukimit të Grave” arritën mbas një ore, por rruga iu duk shumë e gjatë.

Makina ndaloi, i zbritën dhe i futën njërën pas tjetrës në një ndërtesë ku i kontrolluan. E para hyri Jorgjia. Kur hyri vetë në ndërtesë, Tefta mori vesh se duhej të zhvishej krejt në prezencë të një gardianeje. Nuk pranoi me vendosmëri dhe ajo, mbas disa tentativash për ta bindur, hoqi dorë. I kaluan pastaj brënda telave, ku gjeti disa gra të njohura. U ngjitën lart, ku morën në dorëzim robat e punës, batanie dhe çarçafë, dhe më në fund zbritën në mensë vetëm për të qëndruar, mbasi për ngrënie nuk kishin hyrë në forcë akoma.

Dy herë është ngashëryer Tefta gjatë tregimit të kësaj historie trevjeçare; e para kur iu kujtua balta e rrugës për në vendin e punës dhe hera e dytë kur na përshkroi këtë takim të saj me gratë e kampit. Sa hyri në këtë sallë të madhe, pa nja tridhjetë gra, më tëpër të moshuara, të veshura keq, me arna të medha mbi uniformat ushtarake, të gjitha me pantallona, që po merreshin secila me punen e vet, hynin, delnin.

S’kishte rënë akoma çanga e drekës, prandaj disa nguteshin të gatuanin diçka jashtë racionit, të tjera pa këtë mundësi ishin ulur me lugën përpara, tek tryezat e mëdha. Kishte dhe ndonjë që rrinte e mënjanuar, me kokën mbështetur në tryezë për te gjetur pak qetësi nën zhurmën e radios dhe të rrëmujës së përgjithshme.

E dobësuar nga trupi dhe e ligësuar shpirtërisht prej izolimit të gjatë, kjo pamje i la Teftës mbresën e një mjerimi të madh aq sa qau duke e kujtuar.

Të parën që takoi ishte Myneveri e Dumeve, e cila kishte marrë vesh arrestimin e saj nga takimet me familjen. Biseduan per të gjitha veçanërisht për familjet e tyre dhe Teftes iu duk e informuar për çdo gjë.

Ajo i zjeu një veze dhe pastaj një kafe, të cilat i pëlqyen shumë.

274

—

Lekë Tasi —

Kampi përbëhej prej dy bujtinash trekatëshe që i bashkonte mensa njëkatëshe. Në të parën banonin të dënuarat politike, shtatëdhjetë gjithsej, në tjetrën ordineret, mbi 500.

Efektivi pra ishte rreth 600 gra, nga të cilat gjysma punonin në fushë. Fjetorja e politikëve ishte në katin e dytë, ajo konsistonte në dy salla me nga tridhjetë shtretër secila dhe një më të vogël me 10 shtretër për sovjetiket. Teftën e çuan shoqet tek një krevat i një gruaje që ishtë shtruar në infermieri.

Ordineret qarkullonin lirisht edhe në hapsirën e politikes por më vonë mbas një letre ankimi ne ministri (do të flas më vonë), ndofta si efekt i saj, u ngrit një mur ndarës në mes të oborrit, i cili nuk ndreqi gjë të madhe në drejtimin që kërkonte letra, të paktën jo përsa i përket punëtorëve, sepse ai veçoi dy kategoritë vetëm në kohën e lirë dhe jo plotësisht, kurse në orarin e punës i la të përziera, duke u dhënë kështu rast e kohë të grindeshin e të shaheshin.

Qysh ditën e parë të ardhjes se Teftës në kamp, mbrriti nga Elbasani operativi i burgut, Taqo i cili vizitonte efektivin e tij një herë në javë ose një herë në dy javë. Mori në pyetje njërën pas tjetrës të porsaardhurat, që nuk ishin vetëm këto të dyja, por edhe një dy të tjera nga rrethe të tjera ku valonin gjyqet.

Qe një takim prezantimi. Ai mbante një dosje përpara, me të dhënat e secilës. Mbas gjeneraliteteve personale, ai vështroi shkresat dhe tha: “Ti ke pasur dhe plot te tjerë në burg nga të familjes, qënkeni…”nuk e mbaroi fjalën. Tefta s’foli. Pastaj ai tha: “Të këshilloj të mos flasësh.” – “Nuk kam zakon të flas”, - “Të merremi vesh shpjegoi ai, jo të mbash gojën mbyllur”. – “Marr vesh.”

Ishte i gjatë, me flokë të rëna; dukej i lidhur me detyrën, sistematik dhe në disa raste me i sjellshëm se të tjerët. Vështronte shumë dhe fliste pak.

Në kamp, veç komandantit, ishte komisari, sekretari, sekretari i partisë, magazinieri, shefi i furnizimit dhe nënoficerët, nja 7 ose 8, që ruanin nga jashtë, kurse personel femër ishin nëntë gjithsej, gra e vajza, që ruanin brënda telave dhe merreshin me secilën nga të burgosurat.

Në kamp kishte një këshill të Riedukimit, të përbërë nga 25-30 gra me prejardhje të “mirë” politike, gati të gjitha ordinere, përveç katër të politikës (një ish oficere që ishte dënuar së bashku me një oficer, baba

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

275

5 fëmijësh për tentativë arratisjeje, Setoku, një e deklasuar që kishte sharë të jatin në gjyq dhe për këtë ishte dënuar vetëm 5 vjet, një tjetër e deklasuar me baba të pushkatuar, edhe ajo e parë me sy të mirë nga komanda, dhe e katërta një ish sekretare e dytë e partisë në Përmet që kishte rënë në disgrazia, sepse i kishte raportuar Komitetit Qëndror abuzimet e sekretarit të parë të saj.).

Këshilli kishte një kryetare të re në moshë. Kur bëhej rreshtimi i repartit, kjo rrinte pranë komandantit ose oficerit të rojës, mbante çelsa dhe jepte urdhra. Kishte qënë shitëse, vinte nga një familje komuniste me rreth të fortë, dhe ishte dënuar rëndë për vjedhje shumash te mëdha.

Anëtaret e këshillit bënin jetë të rehatshme, me punë të lehta, ngrohtë në dimër e fresk në verë, një rehat ky që kulminonte në personin e kryetares, e cila jetonte në luks. Ajo delte lirisht jashtë kampit, nuk e veshte kurre uniformen e burgut, hante veçan, kuzhina gatuante për të e shoqet e saj gjëra të mira – bënte banjo përdit dhe vilte nga puna e te gjithave, kështu kur u lirua para kohe me dekret te posaçëm, iku me pajë të plotë.

Ky këshill ishte organi që lidhte efektivin e burgut me komandën.

Me tu kthyer nga puna, brigadierja dhe normistja futeshin te dhoma e këshillit, ku raportonin jo vetëm volumin e punës së bërë, por edhe ngjarjet e ditës. Po për këto gjëra jepnin raport në komande edhe gardjanet, një dublim ky që i detyronte këto të fundit (ashtu si edhe të parat) të tregoheshin në lartësinë e duhur dhe të rrepta, nga frika e palës tjetër por edhe e ndonjë raportimi të tretë, që mund tu zbulonte ndonjë dobësi ose butësi të dy palëve. Gardjanet ishin nga fshatrat përreth dhe i kishin veshur mbas një kursi të shkurter.

Veç kësaj pune te pritjes së raporteve, kryetarja regjistronte pakot që u vinin te burgosurave, mbikqyrte sa prej të burgosurave nuk delnin në punë për shkak sëmundjeje, mbante biblotekën dhe veçonte artikujt që do të lexoheshin, dhe së bashku me oficerin e rojes bënte kontrollin para apelit nëse ishin shtruar mirë krevatët dhe mos kishte sende të palejuara poshtë krevatit.

Përveç këtyre organeve, komanda shërbehej edhe nga një rrjet i gjërë spiunesh, punëtore ose jo punëtore (dua të them që delnin në fushë ose nga ajo gjysma tjetër që për arsye të ndryshme, raporti ose moshe, rrinin në kamp).

276

—

Lekë Tasi —

Informacionin, për lehtësi, e mblidhte njëra në secilin nga grupet prej 3-4 grash që përbënin njësitë e rrjetit dhe e përcillte lart. Por kishte dhe vjelje më të drejtpërdrejta: sa herë vinte operativi, i thërriste të gjitha me rradhë dhe ato ia raportonin. Ky lloj “apeli” bëhej hapur, kështu që në kohën e kthimit nga fusha (një çast i shumëpritur ky, dhe me tension, sepse secili priste diçka nga shtëpia), kur thirreshin emra me zë të lartë “Filanka në komandë!” krahas mund të dëgjoje dialogje të tillë edhe me zë të lartë: “Ç’bëhet moj? Mos kanë ardhur pako?” dhe tjetra që përgjigjej: “Jo moj, po ka ardhur operativi dhe po mbledh “ato”. Puna banalizohej edhe më kur, për të mos krijuar vajtje –ardhje në komandë, operativi i priste agjentet e veta në një dhomë pranë mensës.

Në korridorin kryesor të ndërtesës së parë ishin dy kuti, letrat familjare dhe për ato zyrtaret. Të parën e hapte një gardjane e ngarkuar për këtë punë dhe letrat e hedhura aty ia dorëzonte komisarit. Ai i merrte, i lexonte (ato duhej të hidheshin të hapura) i mbyllte dhe i postonte në postën e fshatit. Kutinë tjetër e hapte sekretari i komandës. Letrat në këtë kuti, viheshin të mbyllura ato që drejtoheshin lart, postoheshin pa u kontrolluar. Në këtë kuti hidheshin dhe raportimet e informatorëve (Ato që s’dinin të shkruanin ia thonin me gojë shoqes së grupit, e cila ua shkruante).

Gjithçka raportohej: grindjet, dyshimet (kjo i vodhi asaj, ajo e shau atë etj) shitblerjet, fjalët e deri te përshpëritjet që përgjoheshin natën.

Gjëndja e përgjithshme Shoqet që gjeti aty i thanë se burgu ishte rënduar vitet e fundit, si punë dhe si trajtim, por ishte lehtësuar si jetesë dhe veçan si fjetje.

Në qytetin Stalin ku kishte qënë më parë kampi i tyre, lokali ishte i ngushtë, krevate s’kishte, flinin në drrasa të mbushura me çimka, ujët ishte me pakicë, mbasi vinte me autobot. Por nga ana tjetër hanin më mirë, me punë i çonin me makinë, megjithëse vendi ishte më afër nga ç’ishte këtu, i kthenin menjëherë sa fillonte shiu, ditët me shi nuk i nxirrnin fare në fushë, të sëmurat i lejonin të mos punonin etj.

Këtu në Kosovë ndërtesa ishte e bollshme, flinin në krevatë, kishin ujë boll, kishin një oborr ku mund të lanin, të gatuanin dhe të gjithë e quanin “burg me perspektivë”, ndofta edhe sepse efektivi ishte shtuar

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

277

shumë. Por trajtimi dhe kërkesa për punë ishin shtërnguar shumë, tamam siç e kishin paralajmëruar Teftën në hetuesi. Punonin të gjitha proçeset e bujqësisë që bëhen ne fushë, kanale, qilizëm, prashitje, vjelje te ndryshme, rrugën e bënin në kembë, dimrit në llucë, beharit në pluhur, në një largesi që shkonte edhe 5 kilometra , me ngjitje e zbritje kodrash, me opinga në këmbë. I nisnin per punë edhe kur shiu ishte i sigurt. Shpesh shkonin nepër shi deri tek vendi i punës, lageshin, pastaj punonin dhe ktheheshin vetëm kur shiu vazhdonte gjatë.

Apeli zgjaste gjysëm ore, dhe në kthim bëhej jashtë telave, sido që të ishte moti, shi, vapë, të ftohtë acar. Një mbasdite të nxehtë vere, Tefta ishte ulur me shoqet në pritje për të bërë apelin. Kishte në kokë një kapele prej robe e me strehë të gjërë, të bërë vetë. Një polic i rojeve të jashtme nga ata që s’kishin punë direkt me të burgosurat, tentoi disa here t’ia hiqte kapelen me majën e një shkopi. Tefta nuk po kuptonte kush po i lëvizte kapelen: kur drejtoi sytë nga ai, ai i tha me zë të ulët: “Hiqe kapelen” gjë që nuk ishte aspak punë e tij. Tefta e vështroi rreptë dhe i tha: “Mos e përsërit më këtë!”

Po për Teftën , gjëja më e keqe e burgut, tortura më rraskapitëse nga të gjitha, ishte rruga në dimër. S’kishte çizme, balta ngjitëse, rrëshqitjet, frika nga rrëzimet, me këpucat e llastikta që herë i delnin nga këmba, herë i zhyteshin në llucë, rrugët e përpjeta dhe të pjerrta, ngucja nga gardianet e nënoficerë për të ecur përpara edhe atëherë kur s’kishte fuqi e ngecte në vend, do t’i mbeten në shpirt si vuajtja më e padurueshme e tërë periudhës së burgut.

Puna Vendi rreth kampit ishte i bukur, i tërë kodrina dhe më tutje, liqene.

Siç mori vesh atje, Dumreja ka 90 liqene. Vendi më i largët që shkonin për punë ishte Dragoti, 5 km ne drejtim të Lindjes. Kurse më i keqi , më i rrezikshme ishte Gropa e Hamit Matjanit, këtë emër kishte marrë këto 20 vjetët e fundit, një humbelle tërë shkurre e driza, që u transformua në taraca pemësh frutore me punën e grave.

Komanda kishte një kontratë me fermën. Te burgosurat më të vjetra thonin se para ardhjes se tyre, s’kishte filluar asgjë. Grate i pastruan kodrat nga ferrat, nga çdo shkurre e nga gurët , hapën rrugën, i taracuan,

278

—

Lekë Tasi —

i punuan qilizëm dhe ua dorëzuan punëtoreve të lirë për t’i mbjellë.

Syri të shihte tani brezare të gjelbëruara tërë atyre kodrave, disa edhe me pemë të rritura të hyra në prodhim, rezultat i shtatë vjet pune.

Në disa proçese si në qilizëm, gratë punonin dy e nga dy, në të tjera si psh në prashitje, punonte secila veç. Në fillim, si puntore ende e dobët, Teftën e lanë të punonte vetëm.

Ditën e parë shkuan te gropa e H. Matjanit. Teftën e mori një shoqe prej dore ngaqë i merreshin mendtë po të vështronte poshtë. E çoi tek një vend i sheshuar dhe brigadierja erdhi dhe i tha: “Bëj sa të mundesh”. Mirpo ajo s’e ngrinte dot kazmën dy herë rresht dhe s’bëri gati asgjë. Ishte fare e këputur. Më vonë, si mori pak fuqi, e caktuan me një sovjetike që quhej Gala. Ajo ishte punëtore e mire, nuk e pushonte kurrë punën. Vuante nga veshkat dhe shpesh gdhihej e fryrë në fytyrë.

Megjithatë nuk e hoqën kurrë nga fusha, sepse edhe s’pranonte të “punonte” ndryshe, si shumë të tjera.

Taracimi bëhej kështu: Gratë shpërndaheshin nëpër kodra ku ishin piketuar taracat, merrnin gurët, të mëdhenj e të vegjël, i ngrinin peshë ose i rrokullisnin deri në buzë të asaj që do të bëhej ana e taracës, ku i grumbullonin për të bërë me ta mur të thatë.

Qilizmën e bënin të thellë, plot një metër, duke hequr gjatë punës çdo rrënjë ose gur, në mënyrë që kur të vinte normistja ose brigadierja te fuste një shkop të gjatë një metër në dheun e shkriftuar pa u penguar.

Puna paguhej. Punëtorja më e mirë mund të merrte edhe 2000 lekë në muaj. Njëra që kishte bërë 14 vjet, doli me afro 40.000 lekë, por këtë shume e kishte arritur me sakrifica të mëdha duke ia kursyer gojës dhe trupit, për të shtuar depozitën e saj në llogari vit pas viti. Tefta në kulmin e saj të formës arriti të marrë 700 lekë në muaj.

Edhe këtu puna hahej në matje. Brigadierët , që ishin në përgjithësi të dënuara për faje ordinere, favorizonin shoqet e tyre. Por Tefta, ashtu si dhe disa shoqe të saj, nuk e kërkoi asnjëherë të drejtën, se nuk i dukej fort me vend të bënte fjalë për një pagë që para se t’ia qethte brigadierja ose normistja, ia kishte rëgjuar vetë rregulli i burgut: Norma në proçesin më të veshtirë çmohej 40 lekë!

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

279

Jeta e përditshme në kamp Zgjimi bëhej në ora 5, dimër behar. Te dielave më 6. Ngriheshin, visheshin me robat e punës, rregullonin shtratin. Me çelsin e valixhes në qafë, Tefta hynte në magazinë dhe luftonte të rrëmbente një stol nga tre që ndodheshin aty, për të hapur mbi të valixhen e saj të vendosur në njërin nga sergjenat. Merrte prej saj, ushqimet e përgatitura qysh në darkë, sheqer, sallam dhe gjizë, i vinte në traste. Merrte lugën dhe shkonte në sportel të mensës ku merrte tasin e supës dhe bukën e ditës.

Hante mëngjezin, lante lugën dhe fuste pjesen e bukës së darkës në valixhe. Çdo lëvizje ishte e racionuar në kohë. Pastaj shkonte në anë të oborrit, tek guzhinat personale (të ndërtuara disa vjet më parë për tu dhënë mundësi grave të gatuanin në një vend të mbuluar e jo jashtë, si përpara) dhe pinte kafenë me një shoqe. Pastaj rreshtoheshin të katër brigadat, numuroheshin dhe më ora 6 niseshin.

Ndërkohë të papunat, rreshtoheshin në trotuar, numëroheshin edhe ato, dhe hynin në mensë për të digjuar lexim dhe për të ngrënë mëngjesin. … Por ndonjëherë përgjegjsja e magazinës dhe pastrimit të mensës e kyçte mensën dhe gratë detyroheshin të hanin jashtë, si të mundnin, përtokë. Më vonë dolën mangut gjëra ushqimore nëpër valixhe dhe kështu kjo grua, nga përgjegjëse e mensës kaloi në pastrimin e nevojtoreve, dhe vendin e saj e zuri një infermiere e re, e dënuar me gjithë të motrën për helmimin e një kopeje lopësh.

Brigadat e puntoreve punonin gjithë ditën nën urdhrat e brigadiereve (të burgosura), të vëzhguara afër nga gardianet dhe të ruajtura nga larg me mitroloza të lehte prej rojeve.

Ishte një avantazh i madh të kishe një shoqe ndër ato që rrinin në kamp. Kur ktheheshe nga puna, e gjenje gati një kovë uji të ngrohtë (në dimër, sepse në behar puna ishte e zgjidhur, ujët e ngrohte dielli.)

Ajo gjithashtu mund të të zinte një radhë te banjat dhe, gjë me rëndësi, mund të të ruante kovën me robat që zienin në faqe të kodrës, nga rreziku i vjedhjes se ujit me gjithë milva prej ndonjërës.

Në dhomat e gjumit, krevatet nga ana e dritareve, ishin të rreshtuar si kunjat e krëhërit, kurse në murin përkundruall ishin rradhitur gjatazi në një rresht të pandërprerë. Ata ishin të hekurt dhe të dyfishtë, poshtë e lart. Tefta u caktua në një krevat lart. Por në fillim mori krevatin e

280

—

Lekë Tasi —

asaj gruaje të sëmurë që ishte poshtë. Me kthimin e të sëmurës nga infermieria mbas tri javësh, u detyrua të ngjitet lart, ku vazhdoi dy vjet e pak. Vetëm me lirimin e njërës u ul poshtë në shtatë muajt e fundit.

Të gjitha lakmonin një shtrat poshtë, sepse vinin të rraskapitura nga rruga dhe më sportivja prej tyre e kishte të rëndë me atë lodhje të bënte manovrën sikur ngjitej në paralele për tu shtritur pak. Kurse kush ishte poshtë lëvizte lehtë, ngrihej, ulej sa herë donte dhe e shtronte kollaj. Tefta veç vështirësisë për t’u ngjitur, kishte dhe marramendje prej tensionit.

Mensa Ushqimi në kamp, për atë që vinte nga biruca, dukej i mirë por me kohë bëhej i mërzitshëm. Të gjitha gjellet ishin në formë supe (spinaq supe me qepë ose presh të dala rabushe ose supë me domate, me fasule ose patërxhane, kunguj etj, me pak yndyrë. Një muaj në vit jepnin vazhdimisht makarona, mëngjez-drekë. Darka ishte gjithmonë çaj.

Ato që punonin, në parim duhej të hanin mish dy herë në javë, por kjo nuk zbatohej përherë. Mishi zjehej por nuk shpërndahej i tëri; ordineret e kuzhinës, pjesët më të mira ia kalonin paraprakisht shoqeve të tyre të partisë që i përkisnin seksionit të vjedhjes dhe të vrasjes. Tri gra, një sovjetike, një hungareze dhe një grua e vjetër (Lena) kishin akoma nënshtetësi të huaj. Shteti u bënte trajtim të veçantë, dhe privilegji mbi të tjerat konsistonte në 800gr bukë, në vend të 600 gr që u takonte të papunave, racion më i madh mishi dhe yndyrë më shumë në gjellë.

Funksiononin dy kazanë, njëri për puntoret dhe tjetri për të papunat. Kazani i të dytave ishte fare lëng, kështu gratë pa ndihmë nga shtëpia, mbasi kishin punuar një jetë të tërë (kishte të tilla me stazh deri 14 vjet brënda, dhe më shumë), me të mbushur moshën e daljes nga puna, degradoheshin automatikisht nga kazani i parë tek i dyti dhe duhet të kënaqeshin me të, veçse në qoftë se vendosnin të vazhdonin me kollonat e puntorëve drejt fushës vetëm nga nevoja e ushqimit.

Për të shpëtuar nga kjo dekadencë ushqimore, ishte gjetur një rrugë e mesme për një grua të vjetër. Komanda e kishte ngarkuar te korrte bar me drapër, jo në fushë por në parcelat brenda rrethimit. Kjo grua kishte qënë gjellbërëse e ambasades në Moskë. Askush nuk e dinte përse ishte

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

281

dënuar rëndë, por fakt është që s’doli as me këtë amnisti. Tefta i dha një ditë disa rrënjë majdanoz që i dërguam ne, dhe ajo i mbolli në një vend të fshehtë, me qëllim për të bërë të dyja herëpashere një sallatë të thjeshtë me to. Ndonjëherë një puntore e perimores që furnizonte kuzhinën, i jepte Teftës edhe ndonjë fletë preshi por në fshehtësi të madhe. Në fillim, dyqani në katin e tretë të politikaneve shiste vetë disa prodhime të dorës së dytë të perimores (domate, speca, shalqinj etj). Ndonjëra që s’kishte ndihmë nga shtëpia, pra pa lekë, shkarkonte karrocën dhe si shpërblim fitonte ca domate. Por më vonë erdhi një shtrëngim i fortë që i hoqi disa artikuj edhe nga dyqani, i cili mbeti fare pa gjëra të freskëta.

Ato që kishin ndihmë nga shtëpia mund të gatuanin. Këtu dalloheshin ato të katit të III të ordinereve, vjedhëset, të cilave u vinin gjithfarë gjërash dhe me bollëk, gjalpë, mjaltë etj. Mund të plotësoje ushqimin gjithashtu duke blerë në dyqan çdo gjë ushqimore, përveç frutave dhe perimeve që siç thashë ishin zhdukur kohët e fundit.

Kamja dhe skamja në kamp arrinin në ekstremet; mënjanë bukë, gjellë e byrekë që mykeshin dhe hidheshin poshtë, dhe në anën tjetër uri për copën e bukës. Këto bashkëekzistonin rehat fare, pranë e pranë.

Por së paku në pallatin e politikaneve uria durohej me dinjitet. Tortura më e bezdisshme në fushë ishin sytë e ordinereve të reja kur hahej vafti i ores 10. Shumica e tyre e hanin pjesën e bukës që në mëngjes dhe tani rrinin mënjanë, duke i marrë ndonjë cigare njëra-tjetrës ose duke mbledhur fshehtas në tokë një bisht cigareje qe e hidhte një e kamur.

Tefta ndiente një nevojë të madhe për ushqim n’atë orë. Në pamundësi të gatuante, si rregull merrte një vezë të zier, dy feta sallam dhe ca sheqer (te cilin e pinte me ujë e pak limontoz). Kur s’kishte vezë e sallam, merrte djathë e ullinj, por sheqerin s’e ndante kurrë, se i jepte fuqi (një ordinere e kishte parë me bisht të syrit në një rast duke ngrënë këtë drekë elementare dhe pastaj i kishte thënë shoqes në krah: “Kjo ha mirë o vlla!”)

Për të marrë veten ne i patëm dërguar Teftës një kuti me vitamina B12. Ato i bënë mirë siç na shkroi. Por ushqimi, mjaft më i plotë këtu se në Degë, ashtu si dhe ajri i pastër, dielli, lëvizja, e bënë efektin e tyre dhe u forcua aq sa të përballonte mirë punën.

Behari po vinte dhe lluca e rrugëve po shndërrohej në pluhur; ecej më lehtë tani. Por dita u zmadhua dhe puna u shtua. Nganjëherë në

282

—

Lekë Tasi —

kohën e korrjes së grurit i çonin që në katër të mëngjesit. Orët e lira mbas pune, mezi dilnin për të bërë punët e tjera, larje, gjellë, pregatitje.

Kështu që edhe lodhja shtohej. Më vonë e pati të vështirë të merrte ilaçe.

Ato përvetësoheshin para se t’i dorëzoheshin ose kur mbaheshin në ruajtje, sepse kjo ishte dhe një rrugë furnizimi të këshillit të Riedukimit, i cili duhet të kishte nga të gjitha.

Kontaktet me jashtë Takimet me familjen bëheshin pas punës ose të dielave në ndërtesën jashtë telave, në prani të një nënoficeri ose të një gardianeje.

Ardhja e kujtdo për takim behej lajm i ditës. Duke u kthyer nga fusha (sidomos të Enjteve që vinin zakonisht nga Elbasani), grate e para të kollonës, viheshin në kontakt me të papunat brenda telave, dhe lajmi pasohej më i shpejtë, deri ne fund të rreshtit që gulçonte akoma nëpër baltra: “Filankës i kanë ardhur nga shtëpia!” Kurse kur vinte autoburgu, makina e mbyllur e burgut, kureshtja ishte edhe më e madhe. Atëherë sinjali ishte: “O gra, kanë ardhur gra!” ose “Ka ardhur filanka!” për ndonjë mall të njohur që kishte rënë përsëri në lak. Lakmia për fjalë, për lajme ishte e madhe, një etje e vërtetë që ngopej me gllënka spasmodike nga goja e njërës te veshi i tjetrës tej për tej, derisa trupi i hallakatur i burgut t’i mësonte të tëra. Ky ishte çasti për të ngopur kureshtjet, por edhe në të cilin merreshin goditjet, shpesh ndonjë mandatë… Kishte gjallëri, të qeshura sipas moshave dhe natyrës së secilës. Por gjokset vuanin, ndonjëra mundohej dhe të mos përlotej kur merrte vesh se i shoqi ish martuar, ose që i biri s’kishte pyetur fare për të, dhe të rejat që dashnori bridhte tani me një tjetër. Shkurt këto takime që u sillnin aromën e lirisë ishin intensive dhe kush donte të shihte njerëzi në dhembje, aty kishte rast të vrojtonte.

Kjo që thamë ishte një pamje e përmbledhur. Në detal puna ishte më e qetë. Secila e merrte për kafe të porsaardhurën në qoftë se e njihte, qoftë pak, dhe në muhabet e sipër informohej. Prej atij momenti fjala hapej më shpejt ose më ngadalë, te kushdo që interesohej.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

283

Emërtimet Sjellja e gardianeve ishte e rreptë sidomos me ordineret, të edhe i keqpërdornin (thuhet madje se tani mbas amnistisë, atje ka filluar dhe druri) por edhe muhabetin me to e kishin; me politikanet nuk para afroheshin.

Rregulli e donte që atyre tu drejtoheshin me “zonjë”, kurse ato u flisnin të burgosurave në emër. Emri kolektiv i politikaneve ishte K.K.Sh., “krim kundër shtetit” por përdorej më tepër “armiket”, sepse nuk ishte fort praktike me iniciale dhe shume e gjatë kur e thoshnje të plotë. Një herë gardiania e fushës, Hanëmja e pyeti Teftën për një të burgosur që do të merrte dëzhurnin. Kishte një listë në dorë me gërmat K.K.Sh në krye, dhe Tefta që s’e dinte këtë emërtim u bë kureshtare: “Ç’është kjo K.K.Sh?”- “ Pse, nuk e di?”Kështu quheni ju, K.K.SH. tha ajo: Krim kundër shtetit.” – “O, po ju na paski bërë pula!” tha Tefta. Ajo qeshi. Kurse të burgosurat e katit të tretë të ordinereve u kishte mbetur emri “Pasuria Socialiste”, meqë ishin për vjedhje në pronën shtetërore (a thua se mizat, pasi e hanë drithin, bëhen drithë vetë…)

Personeli Gardianet ishin vajza ose nuse 20 deri 30 vjeç, jo të vrazhda në përgjithësi por silleshin sipas udhëzimeve; u bërtisnin grave vazhdimisht, shpesh herë dhe pa vend, veç për t’i mbajtur në tension.

Në mes tyre kishte dhe inteligjente. Kur urdhri ishte dukshëm i padrejtë por duhej zbatuar, Tefta e shikonte ndonjërën drejt në sy me ngulm dhe ajo i kthente sytë gjetkë. Mirpo një herë kjo ndodhi në drejtimin e kundërt. Hanemja që përmenda, ishte gardiania më shtatlartë, e zgjuar dhe autoritare. Një ditë Tefta ishte e tërë e kredhur në punë, kur i erdhi një zë prej saj: “Teftë! Puno, mos rri!” Tefta e habitur drejtoi trupin, por duke i rënë hiles në çast, buzëqeshi dhe ia bëri me dorë, sikur po i çonte të fala. Ajo ktheu kokën që të fshihte të qeshurën.

Rrethimin me tela të kampit të ndriçuar natën, e ruanin nënoficerët me automatikë. Ata patrullonin vazhdimisht. Ata vinin edhe në fushë dy për çdo ditë, me radhë, një për çdo dy brigada. Zinin pozicion lart në kodra, të pajisur edhe me dylbi. Ata merrnin me vete edhe hekura.

284

—

Lekë Tasi —

Ndodhte që ndonjë ordinere e kishin lidhur edhe në fushë për grindje ose mosbindje.

Komandanti ishte nga Jugu, i moshuar dhe i vjetër në këtë zanat.

Kurse me funksionin e komisarit, kur vajti Tefta, gjeti një oficere femër, e cila më vonë u martua dhe iku. Vendin e saj e zuri një mesoburre i rojes se kufirit, me origjinë nga fshatrat e Elbasanit. Ky bënte mbledhje çdo javë dhe fliste por pa ndonjë efekt mbi të burgosurat. Megjithatë, ndodhi nga fjalët e tij, që u nuhat amnistia shumë kohë para se të shpallej. – “Silluni mirë, moj, silluni!” u thoshte “që të kemi mundësi dhe neve të themi fjalën tonë”. Nga kjo u kuptua jo vetëm se do të bëheshin lirime por edhe që do t’i jepej kompetencë edhe komandës të propozonte. Kështu ndodhi në fakt më von, por pak ndryshe..

Kur thoshte komisari “silluni mirë” fjalën e kishte te grindjet e shumta, te dallaveret, vjedhjet, tek puna e te fjalët por edhe tek veset që lulëzonin aty, jo vetëm falë ngushticës dhe mungesës së burrave, por edhe një prirjeje të vjetër sa bota vetë. Këto vese praktikoheshin nga shumë prej tyre, brënda tyre, si për inat te emrit që i kishin ngjitur këtij burgu: Kampi i Riedukimit të Grave. Marrëdhëniet e jashtëligjshme kishin anën e tyre sentimentale: Xhelozira, rivalitete, grindje, ripajtime, por edhe atë social-ekonomike: shfrytëzimin e partnerit të dobët. Ana e parë binte në sy; e dytë bëhej në heshtje.

Figura më e shquar në këtë fushë, ishte një tiranase e dënuar e rëndë, që i trajtonte disa “shoqe” me prepotence të madhe dhe, në rastet kulminante, me një gjuhë jashtë mase te shthurur. Ajo përbënte polin magnetik të një rrethi të rejash me të njëjtën prirje sadoqë me shifër algjebrike të kundërt. Ajo nuk kishte ndonjë fizionomi burrnore, përkundrazi ishte një bardhoshe me tipare delikate dhe dallohej dhe për një gjë tjetër: e ndjente së tepërmi ndrydhjen e burgut dhe këtë vuajtje të saj e shfrynte të tërë mbi spiunet e servilet, të cilat nuk i shihte dot me sy. Kur u prish një herë me favoriten e saj, që për çudi kishte qënë dhe provokuesja e saj në birucë (çfarë nuk u shkon në mend organeve tona të hetuesisë për tua nxjerrë të fshehtat njerëzve!) e rrahu keq dhe ia nxori të gjitha të palarat ç’dinte për të, faqe të gjithave, një shfryrje spektakolare që la të shtangura edhe gojështhururat më në zë që u ndodhën aty, por që përfundoi më von me një risistemim mes tyre, mbas pak javesh.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

285

Përshkrim i kampit dhe orët e lira Kati i parë (përdhé) i ndërtesës së madhe të ordinereve kishte imoralet dhe përsëritëset, i dyti vjedhëset (“pasuria socialiste”) dhe i treti vrasëset. Meqë ordineret ishin shumë, mensën e madhe, që lidhte dy ndërtesat e kishin vetëm ato. Kuzhina mes dy mensave ishte e përbashkët për të dy kategoritë. Në ndërtesën më të vogël të politikaneve, katin përdhe e zinte pjesërisht mensa dhe pjesën tjetër zyra e riedukimit dhe dyqani. Fjetoret ishin në katin e dytë por me shkallë të veçantë, të jashtme; pjesën tjetër të katit të dytë e zinte infermjeria me një klinikë pak shtretërish dhe një magazinë robash, por këto e kishin hyrjen dhe shkallët nga hyrja kryesore në drejtim të hyrjes së kampit dhe po këtej duhet të kaloje për të hipur në katin e tretë, ku ndodheshin sallat e shkollës (kurse profesionale ku vajzat e reja merrnin zanat - e vetmja gjë që mund të justifikonte cilësimin e kampit si riedukues.)

Banja e nevojtore ishin nga ana e prapme, në katin përdhe, kështu duhet të bënje gati një rrotullim të ndërtesës në trotuar për të vajtur.

Përtej telave, kush delte nga kampi, kishte në të majtën e tij komandën, një ndërtesë dy katëshe por e madhe dhe e ndërtuar në vend të lartë e me verandë, kështu që kur delnin oficerët tek dyert e zyrave, e dominonin oborrin brënda telave si nga një ballkon.

Kurse në anën e djathtë të rrugës, në një vend të ulët, ishte shtëpia ku priteshin vizitat për të burgosurat dhe ku këto të fundit kontrolloheshin kur hynin sëpari në kamp, ndërsa më tëhu, ngjitur me telat, ishin banjat e komandes dhe më poshtë, magazinat e veglave. Përtej shtëpisë së vizitave ishte një barakë e thurrur me garth: Punishtja e Telave me Gjemba.

Gratë i grumbullonin drutë e zjarrit gjatë ditës në fushë. Mirëpo ndodhte që të shtunave, tamam ditën para së djelës, kur mund të lanin roba, komanda e ndalonte mbledhjen e druve; kështu që jo rrallë të nesërmen në mëngjes, pak mbas çangës së mengjesit, nga vendi prapa kuzhinave personale, ku gratë vinin rezervat e druve, fshehur diku, të digjoheshin britma te dëshpëruara: “O e mjera unë, më paskan vjedhur drutë!” Ky rrezik i detyronte disa prej tyre, t’i mbështillnin drutë me plasmas fort e t’i kyçnin me dryn te telat e ndarjes me pjesën ordinere.

Një tjetër surprizë e hidhur e jetës në kamp ishte kontrolli i plaçkave.

Shpesh, mbasi delnin forcat në fushë, me tu bërë leximi i mëngjesit, pa

286

—

Lekë Tasi —

asnjë paralajmërim, i kyçnin gratë e brëndshme në mensë ku i linin të kalonin ditën pa dalë fare, dhe pa bukë kë donte të gatuante), bile edhe pa vajtur në banjë, deri në orën që do ktheheshin forcat nga fusha. Në gjithë këtë kohë kontrolloheshin krevatet në fjetore nga gardianet, për të gjetur ndonjë gjë të vjedhur, të ndaluar ose për të parë pastërtinë. Kur ktheheshin gratë nga puna, vetëm atëherë lejohej hyrja në fjetore. Të gjitha nguteshin për t’u larë dhe njëkohësisht për të parë çfarë i kishte ndodhur mallit të vet, atje të futur nën dyshek ku detyroheshin ta fshihnin, dhe kjo ishte një ditë konfuzioni të madh ku shumë humbisnin ndonjë gjë të domosdoshme ose të nevojshme.

Kurse kontrolli i valixheve behej zakonisht të djelave, dhe zinte gjithë paraditen duke ua kthyer ditën e pushimit në ditë rrëmuje dhe ankthi.

Ndalese takimi Muajt e parë të burgut të Teftës, në atë zonë kishte rënë një epidemi tifoje (nga përzierja e ujit të pijshëm me ujrat e zeza). Kampi u izolua.

Ndaj, siç kam thënë, dy takimet e para me Yllin, Tefta i bëri jo në ndërtesën e caktuar, por tej për tej telave duke qëndruar rreth 15 m larg njëri – tjetrit. Kjo i dha rast personelit të komandës të asistojë nga vendi i larte ku ishin zyrat.

Mbasi folën për shendetin e të gjithëve, Tefta pyeti: “Pse s’erdhët në gjyq?” – “Se s’na lanë!” thirri Ylli dhe e pyeti: “Po tani si je?” Tefta u përgjegj: “ Jam mirë, ushqimi është i mirë, jo si në birucë. Megjithatë, bëni çmos të më dërgoni ca gjëra, se atje më ra tensioni, dhe kam nevojë të marr veten: kafe, vezë, mish po mundët, e gjëra të tilla” Disa të burgosura që rrinin anësh telave dhe dëgjonin, e kishin komentuar sikur Tefta kishte sharë kazanin e kampit meqë kërkoi ushqime. Kjo s’është e vërtetë sepse, përkundrazi, ajo e lëvdoi. Por prapë, nuhatja e tyre nuk ra fort jashtë. Ishte toni i saj jo i përulur, të folurit troç për birucën e Lushnjes që s’u kishte tingëlluar e urtë. Sipas mendësisë së përshtatjes, çdo gjë që na është caktuar nga lart, nëse nuk e lëvdojmë dot, së paku të heshtim. (Në fakt, për një fjalë të tillë, tamam ca kohë më parë, një grua e akuzuar për vjedhje, kishte marrë 5 vjet plus për politike, vetëm se kishte sharë kazanin e birucës.) Kërkesat,

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

287

edhe ato më të arsyeshmet, për këtë mendësi, duhen bërë nën zë, “me takt”, përndryshe je mëndjemadh. Por Tefta nuk ishte e kësaj mendjeje.

Vërtet nuk e tepronte, s’kërkonte favore, rrinte në punë të vet, por atë që i takonte e kërkonte me zë normal. Dhe ishte ndoshta ky normalitet, ky bonsens, që e shpëtoi nga një masë si ajo që posapërmenda. (ajo fjalë që na erdhi vjet për një ridënim të saj “për faj të gojës” s’qe gjësendi, vetëm një përshtypje e atyre që i tremben të folurit troç, dhe menduan se do t’i ndodhte.) Jo se kjo është e pamundur; siç e kanë zakon tanimë mund edhe të ndodhë, siç ndodh rëndom në burgun e burrave dhe siç ka ndodhur edhe një herë në atë të grave, një rast disa vjet më parë në qytetin Stalin kur kapën një grup grash – 13 saktësisht – duke gërmuar një tunel. Ndër të ridënuarat ishte dhe tiranasja gojështhurur që përmenda – po për këtë ka legjislacion në vendin tonë, nuk është si jashtë, shpëtove të lumtë, të kapa më lumtë dhe e lënë me kaq. Këtu dënojnë atë që tentoi, dënojnë edhe atë që s’tentoi por kishte ndërmend (!). por ne nuk duhet te rrimë e të shtijme fall se ç’faje fantastike do të shpikin këta. Normaliteti i të folurit që thashë mund të krahasohet me të ecurit serbes pranë një qeni, gjë që sado absurde të duket, të mbron.

Dhe në të folurit normal hyn edhe fantazia e të thënit të vërtetën edhe në favor të kundërshtarit. Një shembull: kur mori një letër nga vëllai i madh në Shkodër i cili i shkruante: “është vapë, kur lë punën e shkoj freskohem me ujë të ftohtë më shkon mendja tek ti si bën?” ajo ju përgjegj: “mos u bëj merak fare nga kjo anë: ujë kemi boll, për të pirë e për të larë, na sjellin edhe në punë. Nuk është më ai burg që bëre ti, që futnit paguret në kazan për të pirë dhe vendin për të fjetur e kishit 30 cm. Tani ne kemi krevatë, me çarçafe e mbulesa, kemi mensë, radio, tv”.

Me një fjalë i përmbahej të vërtetës, dhe nëse punët ishin keq më parë dhe ajo e thoshte sot, nuk ishte faji i saj, aq më tepër që u linte shteg censuruesve edhe të kënaqeshin po të donin, meqë një burg komod është për ta lëvdata më e lartë që mund t’i bësh një shoqërie e cila për natyrën e saj s’heq dot dorë nga hekurat ndryrës.

Siç kam thënë, dy vjet e ca fjeti lart, duke hypur e zbritur me zorr.

Kërkesa për një krevat poshtë refuzohej o lihej mënjanë megjithëse vinin te reja dhe ua jepnin atyre krevatet e liruar.

Si priti mjaft, bile tepër, iu drejtua operativit: “Unë e kërkoj se më takon, edhe si vjetërsi stazhi, edhe si forcë pune edhe si moshë”.

288

—

Lekë Tasi —

“Nuk e dua si favor. Kur mendoj se babai im ka fjetur 20 vjet me rrobat në çimento, di të duroj, por nuk dua të mendojnë, siç e kanë lënë të kuptohet, se më kanë përfund, jo vetëm jashtë por edhe këtu në burg, ngaqë jam e deklasuar. Apo i bën këto dallime edhe komanda?” Ai, bëri shenjë: Jo. Megjithatë, vetëm 7 muajt e fundit zbriti poshtë me krevat.

Vijmë tani te puna e letrës që shkroi në Ministri. Periudha e parë e burgut për të, ishte e mbushur me konflikte, por gjëja me e padurueshme nga të gjitha ishte gjuha e përdorur prej ordinereve. Pa u dhënë shkak, ato e sulmonin dhe e shanin me fjalët me të ndyra, njëra e kishte goditur me grusht vetëm se i kërkoi t’i kthente kazmën që i kishte marrë.

Kjo liri goje dhe fakti që s’veprohej fare për ta bërë zap, ia mbushën mendjen të shkruante lart. Bëri një letër në ministri siç donte prej kohësh, për të gjitha ilegalitetet që ishin vepruar mbi personin e saj por edhe për gjendjen në kamp. E filloi me këto fjalë: “Vazhdimisht e ndjekur dhe nga një padrejtësi në tjetrën, arrita në rrethin e fundit të kufizimit: në burg. Mbas një “demaskimi” të turpshëm, u arrestova; mbas një gjyqi qesharak, u dënova, dhe tani po heq këtë dënim në këtë kamp, që për ironi e kanë emërtuar Kamp të Riedukimit.” Vazhdonte përshkrimin, sidomos ç’i përket gjuhës së përdorur, një përshkrim shprehës, që për fat të keq nuk e kujton dot. E përfundonte letrën: “Përse ky dënim për faje që s’kam bërë? 82 vjet burg ka hequr rrethi ynë familjar; edhe më kërkoni prej nesh?”

Disa javë më vonë, komandanti e thirri në zyrë dhe pa i përmendur letrën, deshi të merrte vesh anës e anës shkakun e pakënaqësisë së saj.

Tefta e digjoi dhe i tha: “Ku e kini fjalën? Ma thoni troç.” Atëherë ai doli hapur: “Ke bërë letër në Ministri”. – “Po, e kam bërë”. Ai përsëri jo direkt deshi t’i nxirrte nëse në letër e kishte ngarkuar me përgjegjësi por Tefta i tha vetëm gjëra të përgjithshme. Në fakt, letra paraqiste gjëndjen, nuk donte të nxirrte inate. Kështu armiqësia e drejtorit, e nisur me nxitjen e Kapllanit, mbeti po ajo dhe, se si u manifestua do ta tregoj më vonë, për pikën që Teftës i interesonte më shumë, atë të ndalimit të takimit me familjen.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

289

Vajzat Shumë nga vajzat ordinere ndodheshin aty për prostitucion.

Shumica dërmonjëse vinin nga qyteti, një pjesë ishin pa familje, me prindër të ndarë ose jetime dhe disa të rritura në Shtëpinë e Fëmijës.

Historinë e secilës nuk mund ta dish se si kishte filluar e zhvilluar për të vazhduar aty, por ngandonjëherë Teftës i zinte veshi copa të jetës së tyre, siç i rrëfenin ato pa droje shoqeve rrugës për në punë. Veç kësaj, prostitucioni mund të kishte qënë fillimi, mirëpo dënimi që vuanin tani ishte edhe për vjedhje, ngaqë kishin shkarë pastaj.

“Më ka zënë me zorr një oficer kur isha 16 vjeçe…” po tregonte njëra një ditë.. dhe më vonë, në komandë kur erdhi me punë një llogaritar (i veshur ushtarak) ato që e dinin çështjen e saj, i kishin parë t’u kryqëzoheshin shikimet dhe u fol më gjërë që ishte “ai”. (Ky ritakim i tyre me sy nga larg, nuk kaloi pa një fare nuance romanceske, një tronditje e kësaj, një buzëqeshje e atij, pak e menduar së bashku me një hije interesimi në sy, por jo në nivele shqetësuese e me pasojë të tipit Nehljudov, po vetëm sa për të ushqyer muhabetet e grave.)

Disa prej tyre po t’i gjurmonje ne jetën e lirë, rronin pa plenk e pa strehë fikse, ndonjëra edhe nëpër bunkerë, kështu që këtu e ndjenin veten jo dhe fort keq, kishin krevat, buke e gjellë e shoqëri boll, e merrnin burgun me zemër të lehtë. (Bile një hokatare u kishte thënë shoqeve tek, e liruar, po kalonte porten e hekurt: “Mos ma zini krevatin moj, se do të vinj prapë, dëgjoni?”)

Po kur frynte veriu i akullt dhe ato dridheshin të veshura me xhaketa të holla, ndonjëra edhe pa triko, duke hedhur këmbët nëpër llucë, atëherë e shihnin punën keq dhe i thërrisnin nga larg njëra-tjetrës me emrin e zanatit “E moj k…a, a do të bëni më?”

Tani vjetët e fundit flitej se komanda interesohej që mbas mbarimit të dënimit t’i pajtonte me familjet që i kishin bërë hasha. Nuk dihet akoma me ç’rezultat. Disa veç i kishin punësuar, dhe për këtë, ndihmonte hapja e kurseve brënda në burg. Kjo më duket sidoqoftë një politikë diametralisht e kundërt me atë të viteve 50 kur u hap kombinati sefte dhe nxitej afrimi i dy sekseve në të rinjtë e zbritur nga Malësia, me rezultat që te dendësohet aborti, fenomeni i vajzës-nënë dhe ai madhor i prostitucionit.

290

—

Lekë Tasi —

“Alkoli” Ylli kur vajti herën e dytë i çoi Teftës edhe pak raki me marrëveshje, për të ngritur tensionin, siç e praktikonte herë pas here edhe këtu. Ishte një shishe mesatare farmacie me etiketën “alkool”. Si për çdo artikull farmaceutik, u thirr a kontrollonte Liljana, infermierja. Ajo erdhi, e nuhati, kurse oficeri e ktheu pak me këtë rast, e ktheu dhe Tefta fsheht dhe i ra në të që ishte raki. Atyre nuk iu duk si alkool kurse Tefta insistoi se “andej nga ne kështu është alkoli”. E veshtruan me dyshim dhe e vunë mënjanë shishen që sa herë t’i dhimbte koka të vinte në infermieri e të ngjyente një pambuk në të për ta hequr në hundë, siç e ka zakon me alkolin e vërtetë…

Kundravajtja e Teftës Komanda i ndalonte shitblerjet por në të vërtetë krijonte kushtet që ato të lulëzonin. I paguante keq punëtorët, furnizonte dyqanin vetëm me paketa të shtrenjta dhe nga ana tjetër kishte pranuar menjëherë propozimin e një ordinereje të pasur, që e burgosura të përfitonte vetëm një palë rroba në vit, në vend të dy palëve që ishtë më parë.

Kjo masë solli si pasojë një kërkesë më të madhe për rroba – kur vinin të lagura nga fusha, të burgosurat kishin nevojë të ndërroheshin – dhe për t’i siguruar, shumë prej tyre porositën cigare në shtëpi për t’i pasur si monedhë këmbimi me ordineret e reja që shisnin me rrobat e reja që u takonin e rrinin me të vjetrat. Në këtë tregti pati natyrisht edhe teprime: me pak paketa, disa siguruan disa palë pantallona, që t’i ndërronin përditë e të lanin kur t’u tekej, qepën torba të mëdha për të vënë rroba, bënë ndërresa të reja, me një fjalë çdo gjë që mund të bëhet me pëlhurë e dok, ndërsa ordineret që pinin cigare delnin në punë, siç thashë, me rrobat e vitit të kaluar, të bëra copë dhe tërë baltë (provë kjo që edhe në socializëm mbrohet ai që ka).

Një jevgë që do të lirohej mbas pak muajsh, i ofroi Teftës një palë pantallona për katër paketa Ardian. Tefta pranoi se kishte nevojë të ngutshme. Porositi në shtëpi cigaret dhe ia dha por kur mori pantallonat, vajzën e ruanin dhe keshtu i kapën të dyja me mallin në duar. Njëkohësisht edhe dy të tjera. U bë çështje.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

291

Si komanda ashtu dhe Këshilli deri atëherë s’kishin mundur të gjenin në faj Teftën, sepse s’kishte bërë ndonjë shkelje. U gjet ngushtë.

Në fakt këto dhënie e marrje, megjithqë quheshin të paligjshme, toleroheshin prej tyre dhe s’kishte ndodhur të bëhej çështje ndonjëherë, ato bëheshin sheshit. Ky ishte rasti i parë dhe ra në faj pikërisht Tefta, që ishte ankuar kundër admininstrimit të keq në burg. Magazinieri e thirri dhe ajo i tha: “Po, e pranoj që bëra gabim. Megjithëse kam nevojë pa tjetër për një palë pantallona, jam vetëm me një palë, ju premtoj se kjo nuk do të ndodhë më”. Ai i kërkoi pantallonat dhe ajo i dorëzoi. Por ai i tha edhe komandantit, dhe i tha menjëherë pasi Tefta kishte dalë nga zyra e tij, ku ai e kishte pyetur rreth letrës. Ai e thirri përsëri.

Tefta hyri dhe qëndroi e vrenjtur para tij. Komandanti me magazinierin pranë tha: “Ç’më tha Nazifi? I paske shkelur rregullat?”

– “Po” tha Tefta “e bëra nga nevoja se me një palë nuk mund të rri, por tani do të shtërngohem t’i shkruaj shtëpisë që e kam në internim, të bëjë sakrifica dhe të më dërgojë”.

Shikimi i tij ishte nga lart-poshtë, mjaft i kënaqur. Por Tefta nuk ndaloi me kaq. E vështroi drejt në sy dhe tha duke ngritur pak tonin: “Unë bëra shkelje vërtet por si e shpjegoni që të gjitha e bëjnë dhe e përsërisin, dhe vetëm unë kapem?”

Ai se pristee këtë dhe s’pati ç’të përgjigjej. E tërë kjo në fakt qe një gjë e stisur dhe gjëndja vazhdoi ashtu siç kishte qënë.

Më vonë, Teftës i fali një dropullite që do të lirohej një palë pantallona por edhe ato ia morën poshtë dyshekut në një kontroll dhe mezi ia kthyen mbas disa muajsh, kur ua provoi me dëshmitarë që ishin të sajat e jo të blera.

Armiqësia Kjo antipati ndaj Teftës nuk u frymëzua vetëm nga Dega e rrethit që e kishte arrestuar; gjeti terren te favorshëm aty tek aleanca KomandëKëshill i Riedukimit, të cilat ndihmonin njëra tjetrën për t’i nxjerrë pengesa kudo ku jepej rasti.

Plot 11 muaj mbajti ndalimi për tu takuar me familjen por asaj s’iu komunikua arsyeja. Nuk arrinte ta kuptonte pse kjo prishje flagrante e rregullave. Që nuk ishte një masë e përgjithshme, siç mund të të shkojë

292

—

Lekë Tasi —

mendja, këtë e kuptoi herët, meqë familja tjetër nga Grabiani vinte rregullisht dhe kalonin bashkë me të burgosurën natën. Duhet thënë që në kamp, komunistet e rëna, sidomos të rangut të lartë gëzonin një prestigj e simpati të veçantë tek personeli dhe në masë. Kjo është një gjë e kuptueshme: deri dje i kishin mbi krye; kjo e kushtëzon turmën e thjeshtë që i mban sehir ngjitjet e zbritjet si spektatore, pa i lidhur me gjëndjen e vet, si shkak për përmirësim ose keqësim. Të kesh në krah dikë që e ke parë prapa xhamave të Benzit, është diçka! Vetitë personale, sjellja e mirë, karakteri etj nuk vlejnë për të, duhet të kesh qënë “dikush” që të të çmojë, akoma edhe sikur t’i sillesh i paafrueshëm. Por kur ai dikush denjon me shoqërinë e tij, atëherë është lumtura vetë! Më në fund Tefta e kuptoi që letra me kritika e kishte ndaluar takimin, meqë edhe Kapllani raportonte gjithmonë për keq.

Takimi më në fund Si kalonin muajt pa u parë me Yllin, Tefta filloi të bëhej merak.

Problemi i ushqimit zgjidhej me pako dhe mamaja i shkruante letër çdo muaj. Por këto s’mjaftonin tani. Ç’kuptim ka kjo fjalë e mamasë që “Yllit nuk i japin leje”?

Mbas 8-9 muajsh shkoi te operativi dhe i tha: “Kam 9 muaj pa takim me familjen. Nuk e kuptoj, kush është dënuar, jam dënuar unë apo ata, dhe për se? Se unë për vete s’di të kem bërë ndonjë faj, dhe ata vijnë për mua”.

Ai tha: “Unë nuk merrem me këto gjëra por besoj se do të të vijë vëllai” dhe njëkohësisht shkroi diçka në një letër duke e fshehur me dorën tjetër.

Kaluan dy muaj dhe më në fund i dhanë leje Yllit.

Duke dalë nga telat për të shkuar tek shtëpia e vogël, Tefta takoi komandantin që po hynte. I tha: “Zoti komandant kam 11 muaj pa bërë takim. A mund të bëj takim të zgjatur?”*. Ai u përgjigj: “ Do ta shohim..”

Takimi u bë fare i shkurtër dhe nënoficeri u rrinte fare afër, sa që s’patën mundësi të thoshin gjërat më të nevojshme. * Takim special ishte kur familjarët kalonin natën me të burogsurën; takim i zgjuar ishte kur vinin nga vende të largët, rrallë dhe rrinin disa orë me të.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

293

Tefta nxori përfundimin që takimi erdhi nga ndërhyrja e operativit (i cili si përfaqsues i Ministrisë e kishte këtë fuqi, një farë arbitri mes komandës dhe të burgosurave) por komandanti me kompetencën e tij e kishte kthyer atë në gjë formale.

Mbas pak kohe, operativi në një nga ardhjet e tij të rutinës, e thirri Teftën dhe e pyeti: “A të erdhi vëllai?” Tefta ia tregoi punën: “Përveç që na lanë shumë pak i tha, na kontrollonin çdo fjalë që thoshnim. Kemi dhe gjëra familjare për të folur.. apo nuk kam dhe unë të drejtë të rri me vllanë pak mënjanë? Gjithë të tjerat bëjnë takim special* sa herë duan…”

Kështu në takimin tjetër një muaj e gjysëm mbas të parit, gardiania që asistonte lexonte një revistë dhe rrinte në një distancë të tillë që Tefta me Yllin mundën të bisedojnë të pashqetësuar.

Hamendjet me shoqet Ky rast nuk i shpëtoi vrojtimit të saj. Nuk i rrihej pa hetuar në shkaqet e vërteta të ngjarjeve dhe kështu mund të dallonte një gjë thjesht episodike, nga një tjetër që i detyrohej kontekstit politik.

Kësisoj edhe egërsimet e zbutjet që shoqëronin jetën e burgut, mundohej t’i shpjegonte me ngjarjet politike që merreshin vesh përmes TV dhe radios, por më tepër nga fjalët e ndryshme që qarkullonin. Ky ishte momenti kur po shfuqizohej klani i Mehmet Shehut dhe kjo ishte bërë e qartë në një farë mënyre nga rënia e disa figurave më të vogla të asaj zone.

Kishte nevojë jo vetëm për informacion të këtij lloji, një dëshirë që bëhet imperative në ngushticën e burgut, por edhe për një rreth ku t’i diskutonte. Burimet nga mund të informohej ishin të shumta, të rastit, shoqet e punës, ndonjëherë edhe gardianet indirekt, por ato me të cilat fliste dhe komentonte ishin pak, kryesisht katër, Azizja, Bardha, Asambleja dhe Drita.

Prej tyre, vetëm me të tretën njihej qysh në Tiranë. Burri i saj, Galip Hatibi, njeri trim dhe inteligjent kishte braktisur studimet në itali në kohën e luftës, për të marrë pjesë në luftë, ishte vrarë pastaj me tortura në bodrumet e Ministrise se Brendshme si armik i Jugosllavisë (ngaqë kishte bërë publike pakënaqësinë e tij për çështjen e Kosovës). Mbeti e ve në moshën 22 vjeçe, vendosi të rriste djalin, të cilit ia vuri emrin

294

—

Lekë Tasi —

Durim dhe nuk i hoqi më rrobat e zeza. Kur e takoi Tefta aty, po bënte vitin e dytë të dënimit për agjitacion e propagandë.

Azizja ishte nga Gjirokastra por ishte rritur në Egjipt. E riatdhesuar në kohën e luftës, pati të njëjtën fat, bile më të rëndë: i pushkatuan burrin vitin e parë të martesës. Nuk u martua më dhe tani po vuante vitin e njëmbëdhjetë të dënimit, për të njëjtin faj, neni 55.

E treta, Bardha, ishte e bija e Gjon Marka Gjonit. Tefta kishte një njohje së largu me të, se njerëzit e saj me njerëzit tanë kishin bërë burg bashkë. Familja e saj mund të cilësohet nga më të vuajturat në Shqipëri: dy vëllezër të vrarë në male, dy jashtë, një vëlla e dy motra ne burgje e internime. Vetë ajo ishte dënuar dy herë, në këtë të dytën po bënte vitin e katërt. Edhe burrin e kishte në burg. Tip i gjallë dhe puntore shumë e shkathët, megjithëse e rritur në një kolegj të Italisë së Veriut, dmth rehat, i zinte dora çdo gjë, që nga mistria deri tek rrobaqepsia.

(Vllai i saj i burgosur, Deda, i ka kaluar 20 e ca vjet brënda. Tentuan aty nga 50a të përdorin si karrem për të tërhequr në kurth mirditasit e arratisur. Si bir i Kapidanit të Mirditës, emri i tij do tu jepte shumë dorë, por ai rezistoi. E izoluan plot 3 vjet në birucë, ndërsa një tjetër hiqej tebdil në rolin e tij. Gjithë këtë kohë familja nuk e dinte a ishte gjallë.

Kur doli andej, megjithse 23 vjeç kishte humbur shëndetin dhe e çuan ne spital vetëm që të mos u vdiste në dorë, dhe u fol se Kadriu ishte habitur me kokëfortësine e tij dhe deshi ta njihte.)

E katërta Drita, ishte më e re, dhe disa vjet, nja dy më duket, i kishte kaluar në Pekin (i shoqi përkthyes). Kishin dashur ta rekrutonin dhe, duke mos pranuar, e kishin luftuar derisa përfundoi aty. Vitet efundit para burgut kishte punuar në një institut studimesh. Një nga akuzat për të cilat u dënua ishte se kish thënë: “Unë çupat dua t’i martoj me kosovarë”.

Fjalë, hipoteza, shpresa Fliste hapur me to natyrisht, megjithëse Drita, kjo e katërta duke qënë e një ambjenti e klase tjetër, u tregua mjaft e rezervuar në fillim dhe ia shprehu pak prerazi një herë. (konkretisht kur erdhi fjala për Karl Marksin dhe s’i kujtohet pikërisht se si, Tefta i tha; “ai e shpiku teorinë vetëm për vende të zhvilluara, dhe pastaj ajo u zbatua vetëm

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

295

ne vende të pazhvilluara”… - “Tefta mos fol ashtu” ia kthehu ajo duke vështruar rrotull. Ishte koha kur nuk e kishin prekur temën politike, më vonë sigurisht e prekën edhe atë, bile boll.

Por çështja e përhershme ajo që s’rreshte kurrë mes tyre nuk ishte politika por një tjetër: A do të ketë falje?

Kjo është një temë që ushqehej më tepër me fjalë të digjuara me shpresë e dëshirë, me filxhana kafeje, me ëndrra të para naten dhe që zbërthehen në mëngjes, vetëm se për t’iu përgjigjur drejt duhet dhe politika.

Tefta thoshte po, ka shpresë, ato thoshin “jo”. Kjo ishte e kuptueshme nga burgu i gjatë i disave ose nga një pesimizëm i rëndomtë i shumicës, që gjente mbështetje tek autoburgu që vinte shpesh i mbushur me të reja.

Azizja ndodhej aty qysh në 69-ën; premtime bëheshin për vit; vetvetiu zhgënjimet e përsëritura ngrejnë një barrierë që s’e përshkon dot as shpresa më e arsyeshme më “objektive”. Vjet p.sh u fol edhe atje me insistim se do të bëhej amnisti e madhe për festat e Nëntorit, thuhej se nuk do të mbetej njeri në burg etj. Ndoqën në TV kongresin që ditën e parë e deri në mbyllje, e më pas në 28-29 por asgjë. Pak javë më vonë pastaj, kur vrau veten M. Shehu, ia hodhën fajin grindjes në udhëheqje, dhe kështu shpresa me dëshpërimin luftuan përsëri për të ardhmen.

Në një nga këto biseda Tefta mori vesh dhe punën e Barbaras.

Kjo ishte një polake e rëndësishme, që për çudi ndodhej në këtë burg shqiptar. Ishte liruar rrotull 10 vjet më parë; kishte ardhur vetura e ambasadës polake dhe e kishte marrë së bashku me një tjetër polake, edhe ajo Barbara. (Ndofta ndonjë shkëmbim agjentesh). Para se të ikte, i kishte thënë në konfidencë Azizes kështu: “Ju do të prisni deri në 72. ka shpresë të madhe të bëhet atëherë. Në qoftë se s’bëhet në 72, mos shpresoni më.”) Azizja ishte e posaardhur në atë kohë, mendoi se do të delte. Por siç e dimë, në 72 – 73 politika lëvizi mjaft, por jo aq sa të vinte në pikën e pjekjes. Dhe vitet u palosën një pas një plot 12, dhe tani s’besonte më.

296

—

Lekë Tasi —

Jehona të jashtme Tefta për vete nuk e humbte shpresën. Donte tu jepte soje edhe të tjerave, por konkretisht s’kishte si, mbasi fakte të kapshme me domethënie të qartë, me të cilat t’ua mbushte mendjen nuk kishte, ose kur dilnin të tilla për mendimin e saj, ato i quanin të parëndësishme, pa lidhje me fatin e tyre, sepse thellë-thellë i trembeshin zhgënjimit..

Sidoqoftë fjala e polakes ia përforconte bindjen se gjëndja e brendshme varet edhe nga faktorë të jashtëm. Një kombinim i të dyjave, si ai që pritej në 72 nuk ishte e thënë të mos përsëritej. Rënia e Kadriut qarkulloi pak muaj mbas vdekjes së Mehmetit dhe ngjalli shpresa mjaft, por mbas disa javësh ato u përgënjeshtruan kur Kadriu u shfaq përsëri në publik, për të mbetur të vakëta, kur ai ra përfundimisht.

Kjo e eklipsit të pjesshëm të figurave, ku ato edhe janë edhe s’janë, është një teknikë e njohur tanimë. Proçesi është ky: diçka qarkullon, përgënjeshtrohet, pastaj ndodh. Faza e ndërmjetme vlen për “të regjur” opinionin me përshtypjen e një ndryshimi por duke ia asgjësuar praktikisht ndryshimin. Që të thotë: nuk u bë asgjë. Tefta mundohej të shihte përtej kësaj teknike, të lexonte gjërat në thellësi, prandaj insistonte në bisedat me shoqet se një gjë pritej; ato ngurronin ta besonin.

Zërat rreth rënies së papritur të kuadrove të larta, aty në burg qarkullojnë çuditërisht herët në krahasim me jashtë, ngaqë burimin ndonjëri nga zërat e kishte tamam aty brënda. Provokueset, gratë e birucave, merrnin vesh shumë gjëra edhe në këtë fushë të politikës së lartë, përzier me material tjetër, më të pafismë. Njëra prej tyre u tha shoqeve të saj të ngushta në fshehtësi të madhe disa ndodhi të habitshme për një kuadro të lartë, gjëra që i kishte marrrë vesh në birucat e Tiranës ku e kishin dërguar të zbërthente një kuadro të mesme.

Ishte impresionuar kaq shumë gjatë këtij shërbimi nga ato që i kishin dëgjuar veshët prej kuadros së mesme për kuadron e lartë, ministër konkretisht, ajo që fundja s’ishte veçse një provokuese e rangut të ultë, saqë pastaj kishte ngurruar tua raportonte atyre që e kishin ngarkuar.

Por ata i thanë: “ Fol, mos ki frikë”, dhe ajo natyrisht ua tha. Pastaj ata, të armatosur me këtë lëndë të zgjedhur, e trajtuan edhe kuadron e mesme (drejtoreshë) me zemërgjerësi, duke arritur një zbërthim të mëtejshëm dhe të bollshëm për eprorin e saj ministër, dhe si mirënjohje për këtë material që u dha kuadroja e mesme (por nën katalizatorin -

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

297

provokuese e ultë, mos ta harrojmë) e liruan që në hetuesi, gjë shume e rrallë kjo, nëmos e pandodhur kurrë!

Ministri vazhdoi në funksion edhe për një vit e ca duke rënë në sy e duke dalë edhe në TV me prerje shiritash e inagurime, ndoshta edhe më shpesh se kolegët e tij. Veçse një rreth grash në fundin e burgut, megjithë daljet, e tij në ekran, e dinin se ylli i tij kishte perënduar me kohë, pikërisht ngaqë njëra prej tyre kishte dhënë ndihmesën e saj modeste për t’ia zbuluar fajin, ose dhe për t’ia sajuar nga hiçi atë brënda atyre planeve ku faji “mbillet” në disa dëshmitarë, dhe pastaj rritet e “piqet” edhe në gojën e atij që do të paguaje me kokë.

Shpresën për një ndryshim, për një kthesë, Tefta e mbështeste edhe në këto informata, duke i përdorur si gurë për një disenjo më të gjërë hamendjesh sigurisht, por me shumë intuitë-gjasë brënda; kurse për shumicën këto rënie meteorësh, siç janë daljet “anti-parti” e antarëve të byrosë, ministrave, gjeneralëve, vinin fare të papritura dhe komentoheshin gati me fatalizëm ose me indinjatë, si “Kështu ia solli fati” ose dhe “Ç’i duhej atij?” ose “ ia bëri koka!” ose “Ç’kërkonte më?!”

Rreth kësaj kohe pak a shumë iu mbush mendja të zbarkonte në Divjakë dhe Xhevdet Mustafa, dhe pastaj u fol se ishte ardhja e tij ajo që i solli fundin Kapllanit (për mosvigjilencë, kurse krushkut të tij, K. Hazbiut për komplicitet). Të gjitha këto gjepura, masa e të burgosurave i “hante” me nje shprehje të habitur pa vënë dyshimin më të vogël për ndonjë prapaskenë ose kurdisje. Ato ditë, në fshatrat përreth e në kamp, vetëm për këtë flitej. Ajo ngjalli shume emocion; rojet u dyfishuan, dhe kur mbaroi “lufta”, të gjitha e komentonin me shprehje të tepëruara, gati mitike, si për një bishë të ardhur nga deti, p.sh “E di moj? Krahu i tij sa këmba ime” etj.

Duke shkuar në punë ato ditë, një ordinere po i tregonte Teftës ca hollësi të zbarkimit dhe qëllimet e tij të errëta. – “Po pse, çfarë kishte ndërmend të bënte?” pyeti Tefta pak e distancuar, si borgjeze që ishte.

Ajo, e mbushur me zemërim: -“Donte të vriste shokun Enver moj!

Donte të hapte burgjet!!” Tefta e la nja dy hapa sa t’i binte pak mllefi i partishëm, dhe e pyeti gjoja e habitur: -“Dmth, donte të na lironte neve?!” Ajo iu kthye gojë-hapur, ndejti pak ashtu, pastaj bëri një rrudhë në mes të vetullave, shenjë kjo se po mendohej, dhe më në fund iu shfaq një shprehje dinake në anë të gojës e të syve.

298

—

Lekë Tasi —

Kurse një tjetër, mirditore, ish antare partie, e dënuar për vjedhje dhe brigadiere aty në kamp, pak para se të shpallej vdekja e Mehmetit, iu afrua Teftës kur po punonte në majë të një kodrine dhe i tregoi ëndrrën që kishte parë atë natë. Sikur hiqte vallen shoku Enver me shokë dhe deshi të futej dhe ajo vetë me ta. Në fund si mbaroi vallja, Enveri i dha secilit nga një 500 lekshe të kuqe (e kuqja është lajm i shpejtë). Pastaj u bë një det i tmerrshëm me dallgë të mëdha të formuara prej trupa njerëzish! (“Rrëmujë në qeveri...” mendoi me vete Tefta, sepse dihet që deti është qeveri por këtë e dinte edhe ajo që rrëfente ëndrrën”). –“Po, a të .. dalin ëndrrat?” e pyeti pastaj Tefta me thjeshtësi. –“Posi!” ia bëri ajo, dhe i ndritën sytë.

Tefta –“drejtor” Sjellja e ordinereve me Teftën pësoi një ndryshim të madh gjat tre vjetëve. Në fillim, pa u njohur mirë, e fyenin dhe e tallnin ashtu si gjithë fillestaret pa përvojë dhe pa fuqi por edhe fare kot, se s’u rrinte goja.

Ajo nuk përgjigjej por edhe nuk nënshtrohej bezdive të tyre, sidomos kur ndonjëra i vinte dore në trastë si ndodhi një herë, se sa për gojën e ndyrë, kjo ishte shumë fyese për t’u dhënë përgjigje. Një ditë në fushë, nga fundi i vitit të dytë ia vodhën ushqimin në traste dhe ia shkelën enën plastike. Kjo e zemëroi shumë; i shkoi mendja tek dy që punonin afër (kishte shenja shumë të qarta që ishin ato) dhe kur u mblodhën të gjitha në orën 10 për të ngrënë mëngjesin, tha para brigadës: filanja më ka vjedhur në trastë. E akuzuara, një rebele dhe përtace e madhe, iu turr ta godiste, dhe të mos e kishin hyrë në mes ordineret e tjera, puna do të kishte përfunduar keq për Teftën.

Kjo mbrojtje që i bënë – këtu e kam fjalën – nuk erdhi ashtu papritur, në atë kohë kishte filluar kthesë në sjelljen e tyre. Shkaqet e këtij përmirësimi, mund të kenë qënë disa. Nuk u përgjigjej ngacmimeve të tyre ose dhe bënte buzën në gaz, duke ngritur dorën në një qortim të butë, d.m.th “mjaft!”, u drejtonte fjalën thjesht, pa mëndjemadhësi.

Mund t’u ketë pëlqyer dhe sjellja e saj jo servile, sepse në përgjithësi, pavarësisht nga gjynahet, ordineret kishin ca veti të mira dhe një gardiane i kishte thënë tekstualisht që ato janë më të ndershme se politikanet e shkolluara, në shumë gjëra..

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

299

Tefta bisedonte me to, i pyeste për problemet e tyre, ndonjërës i kishte shkruar dhe lutje, nuk mbante mëri për sjelljet fillestare. Nga viti i tretë ato filluan ta trajtonin me respekt dhe e thërrisnin “drejtor”, e ndihmonin në mbajtjen e ËC-s në fushë (një tendë me shkopinj që i takonte secilës ta mbante me rradhë), i mblidhnin dru etj. Tefta duke u ambjentuar, diti të gjejë gjuhën me këdo dhe me raste të guxojë të hapet sipas njeriut që kish përpara.

Një ditë, duke protestuar tek operativi për gjuhën e shthurrur që përdorej në kamp dhe që i bënte shume efekt të keq kohët e para, i doli një frazë që e bëri kureshtar atë menjëherë: “Mendohem nganjëherë, i tha, çfarë do të bënja po ta drejtonja vetë kampin”. – “Hë, bëri ai, me interesim, çfarë?” – Tefta u mendua pak, dhe tha: “Nuk ka zgjidhje…

Duhej që në fillim.. Tani është prishur, skamja dhe trajtimi i keq i kanë prishur njerëzit, asgjë nuk ndreqet më.”

Dobësia Në fillim kur ishte e dobët dhe s’punonte dot, e kritikonin në mbledhjet që bënte komanda për mosrealizimin e normës nëpër brigada.

Shoqet e qetësuan duke i thënë se këtë avaz e kanë zakon me fillestarët.

Në një nga këto mbledhje, Tefta u tha që i kishte sytë të sëmurë dhe s’i lejohet të ngrerë pesha të rënda, por kërkesa e saj nuk u mor parasysh, dhe kritikat vazhdonin sepse në të vërtetë ato bëheshin më tepër për presion sesa ngaqë kishin merak për planin. Pritej ato kohë të bënte vizitën e tij vjetore një komision mjekësh nga Ministria, dhe të gjitha kërkesat për punë të lehtë, ose raport për heqje nga puna i liheshin atij.

Komisioni erdhi dhe përkundrazi, jo vetëm nuk dha rekomandime për punë të lehtë, por nxori në fushë si të afta dhe shumë nga ato që rrinin në kamp me raport.

Më vonë kur erdhi operativi në viziten etij rutinore, e pyeti Teftën për vizitën në komision se si kishte dalë me sytë. Kur mori vesh rezultatin negativ, i dha shpresë për herën tjetër. Tefta tha: “Nuk është punë komisioni, as komande, këtu nuk do Ministria. Është ajo që vendos dhe ajo nuk do...”. Ai e kapërceu fjalën te puna: “Më kanë thënë që e bën normën tani..” – “Po, iu përgjegj Tefta, punoj me inat!” – “Mirë bën, se me inat bëhen punët!” – “Jo, në atë kuptim”, ia ktheu Tefta, “jo inat me tokën, me kazmën, po me Ministrinë. Me inat ajo, me inat dhe unë!”

300

—

Lekë Tasi —

Këshilli Në përgjithësi nuk kërkohej fort llogari për punën. Por në periudha tensioni, për t’u manifestuar edhe në fushë diktatura, zgjidhej ndonjë e burgosur, ose disa dhe bëhej demaskimi i tyre, për mosplotësim norme ose për cilësi të dobët. Edhe Tefta i kishte kaluar këtë fazë në fillim të burgut.

Brënda kampit, në rend të ditës ishin bezdi të tjera. Për të bërë një jetë sa më të qetë, s’mjaftonte që ti të respektonje rregullat, më tepër duhej të mikloje Këshillin e Riedukimit. Në çdo ambjent është në fuqi ai ligj i pashkruar “më jep të të jap”. Më tepër se kudo ai vlente këtu. Tefta nuk ishte e predispozuar ta respektonte. Nëse i jepte diçka ndonjërës, këtë e bënte për respekt dhe pa interes. Vetë sjellja e saj në ambjent me antaret e këshillit ishte e ftohtë, u fliste vetëm kur ishte e shtërnguar nga rrethanat. Kjo, plus të folurit e saj troç, i prokuronin pengesa e bezdi sa herë paraqitej rasti i një nevoje të saj. Ajo donte t’i hidhte një sy gazetës dhe për këtë ruante rastin mbas leximit në darkë. Tani, me nxitjen e njërës nga politikanet, një antare këshilli edhe ajo, e politikes, e mori gazetën nga dora e lektores dhe e futi shpejt nën derën e këshillit, e cila nuk do të hapej më atë mbrëmje. Kishin vënë në qarkullim fjalën që Tefta lexon faqen e katërt (Lajmet nga jashtë). Rastësisht hapet dera e riedukimit dhe del kryetarja me një tjetër. Tefta i kërkon gazetën dhe i ankohet pse ia fshehin. “Unë s’di gjë për këtë” përgjigjet ajo. – “Thonë se unë lexokam faqen e katërt, pikërisht faqen e katërt dua të lexoj; Ç’del nga kjo?” – “Jo, s’ka asgjë të keqe tha ajo, ku ta gjejmë që edhe të tjerat të lexojnë gazetën”.

Ky sqarim vlejti që paskëtaj ta kërkonin për t’ia dhënë gazetën. E tregova këtë episod për ta bërë të kuptueshme se prirja e vetvetishme e atyre që kishin në dorë ishte të pengonin, dhe vetëm po të bëhej çështje mund të tërhiqeshin, me urdhër nga lart. E njëjta gjë me televizorin, i cili ndodhej në sallën e madhe të mensës. Vendet e para ishin gjithmonë të zëna. Tefta me shoqet e saj duhej të kënaqej me një vend larg. Por sa herë kishte ndonjë muzikë të mirë, ai fikej rregullisht. Kështu ajo hoqi dorë nga të vajturit atje. Vetëm muajt e fundit u instalua një televizor edhe në mensën e politikaneve.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

301

Skuadra Çdo brigadë ndahej në disa skuadra, me nga 8 ose 9 punëtore secila.

Në krye të skuadrës së Teftës, puntorja që ndante punën ishte Evgjenia, një grua nga Leskoviku, e dënuar për mbajtje ikonash (i kishin bërë kontroll në shtëpi për t’ia gjetur dhe e kishin dënuar 8 vjet). Në skuadër, veç kësaj dhe Teftës, dënuar për politikë ishin Gala, një sovjetike, dhe Drita për të cilën kam folur.

Më gjërësisht për Dritën. Ajo ishte dënuar 5 vjet për “shfaqje të huaja, sëpari se vishte gjëra të jashtme dhe së dyti, siç kam thënë, se kishte thënë “unë çupat do t’i martoj me kosovarë”. Ajo vetë ishte nga Kruja por kishte marrë një kosovar nga Shijaku dhe ishte shumë e kënaqur në atë familje. Ahmeti në hetuesi, kur iu bë akuza e parë – ajo e modës – në vend që të përgjigjej, u mjaftua të vështronte hetuesen nga këmbët, mbasi pikërisht atë ditë ajo mbante një palë çizme të modës së fundit. Në hetime doli gjithashtu se vëllai i gjyshit e kishte marrë gruan nga Merlikat. Kishte një vullnet të fortë: duke punuar si daktilografiste dhe duke pasur për të mataruar një burrë e tri fëmijë, ajo kishte mbaruar fakultetin natën. E zinin kriza epilepsie shumë të rënda. (Me atë sëmundje, ishte mëse e këshillueshme të mos delte në punë mbasi rrugës kishte gremina – një herë kishte rënë përmbys në ferra, por siç kam thënë, puna ishte shtërnguar tepër kohët e fundit dhe kështu nuk e linin të rrinte në kamp). Një herë u bë shumë keq. Kur Tefta vajti e pa në infermieri, e gjeti të dërrmuar, e me shenja të mavijosura në fytyrë.

Me një emocion të thellë, ajo i tha: “Po të jetë se vdes Teftë , do të vesh në shtëpinë time dhe do tu thuash që pranova të vuaj e të vdes por e kam për nder që nuk u bëra spiune”.

Por forcën e karakterit e kishin si fis: se motrës i kishin arrestuar burrin tamam ditën e martesës; i bënë shumë presione që ta linte, por ajo e priti 10 vjet pa u larguar nga shtëpia e tij.

Tipa të ndryshëm Një ndër ordineret e skuadrës ishte Kumja, një jevgë nga Elbasani, e dënuar për vrasjen e djalit të vet katërvjeçar. Dashnori i kishte thënë që donte ta merrte, por i pengonte djali dhe kjo e çoi në lumë.

302

—

Lekë Tasi —

E tregonte vetë historinë se si bërtiste djali: “Po ku më çon moj mami!” dhe se si rezistoi deri në fund me forcë të madhe para se të mbytej… E shkurtër dhe e shëndoshë, kjo ishte nja tridhjetë vjeç. Si gjysëm mëndje, e kishin dënuar vetëm 10 vjet. I vinte e ëma me një vajzë të cilën e kish lënë të vogël dhe që tani ishte bërë 7-8 vjeçe meqë dashnori asaj ia kish kursyer jetën.

Asnjë në kamp s’e vinte në hesap Kumen, sepse, t’a merr mendja; duhet të kesh bark të gjërë tepër që të pranosh për shoqe një të tillë edhe aty ku në çdo dy hapa gjeje një vrasëse ose një rufjane për çdofarë qelbësie. Vetëm njëra, jo vetëm pranonte t’i jepte shoqërinë, por edhe punonte e hante bukë sëbashku, dhe kjo ishte Gala, rusja, e cila mund të thuash ishte afeksionuar me të. Kushdo që e pyeste ç’është kjo dashuri për Kumen, ajo me shqipen e saj të trashë thonte: “Gjynah, është penduar…” (Shpesh ne i harrojmë lidhjet, prejardhjet, dhe pastaj befasohemi kur pjesa i ngjet së tërës si në këtë rast, qe një grua e thjeshtë e ardhur nga larg e pa mundësi kthimi, si një thërrime e hedhur tutje, na kujton papritmas atë popull që e ka për fis të habisë në çdo drejtim, për keq e për mirë. Por ja realiteti është aty, i gjallë: u desh të vijë një nënë tamam prej andej, që t’i gjendej edhe Kumes ngrohtësia e një shoqërie).

Gala ishte tupulake por me trup shumë të rregullt, e bardhë, bjonde por që po fillonte të bëhej e argjendtë, e shndritshme. Të dyja ato formonin një dyshe groteske në oborr të burgut, me zeshkanen e vogël që përplaste duart nga gëzimi duke thirrur “Gala! Gala!” sa herë ajo i tregonte ndonjë shaka. Gala ishte bijë e një ushtaraku nga rrethet e Moskës, mësuese me profesion dhe pa ndonjë shkollë të madhe, megjithatë e dinte shqipen me gjithë proverba. Kishte marrë një inxhinjer ushtarak nga Burreli, të pashëm e të aftë, i cili nuk e ndau megjithse e hoqën nga puna. Ai vinte e shihte shpesh dhe kishin tri fëmijë.

Të huajat Në burg në atë periudhë ishin 13 sovjetike, dy jugosllave dhe një hungareze.

Hungarezja ishte Bori (Barbara) një diplomate e vendit të saj në Tiranë, e martuar me një violinist shqiptar, Fatosin, të cilin e kam pasur

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

303

shok në orkestër. Arrestimi i saj mund të thuhet një akt i ndërgjegjshëm i Sigurimit për të prurë edhe fundin e Fatosit. Gjatë burgut të saj, ajo u shtrua në spital për një operacion të rëndë gjinekologjik. Fatosi i cili kishte vuajtur nga depresioni u shtrua në Psikiatri. I dhanë leje ta vizitonte në Spital. Qe një goditje e madhe për të. E pa tepër të dobësuar, iu hodh dhe i puthte duart duke i thënë në mes të lotëve: “Po si je bërë kështu moj Bori!” Pastaj shkoi në shtëpi dhe vari veten. Për një kohë të gjatë ajo nuk e mori vesh. Duke mos marrë lajme prej tij, i thoshte Teftës “pse s’më ka ardhur Fatosi!” Tefta e kishte marrë vesh nga Ylli lajmin por nuk guxonte t’ia thoshte në ato kushte. “Ndoshta nuk e lejojnë” i thoshte. Më në fund, me sugjerimin e Teftës ajo vajti e pyeti operativin; i cili ia komunikoi vdekjen e tij por jo mënyrën sesi. U dëshpërua shumë.

E ndjente veten fajtore për këtë fund tragjik, sepse në një udhëtim të tyre në Budapest, s’kishte dëgjuar të qëndronin atje përfundimisht.. Tani ajo ishte pa asnjë ndihmë aty. Ne kishim pasur mjaft miqësi me ta. Fatosi ishte një tip tepër i përzemërt dhe me një dell humori të shkëlqyer; me të vërtet një njeri gjakëmbël e simpatik. Tefta kërkoi t’i dërgonim kafe e sheqer siç është zakoni. Kështu Bori e ngratë mundi t’u nxjerrë shoqeve të fatkeqësisë kafen për Fatosin e humbur.

Por ajo nuk doli me rastin e amnistisë.

Prej dy jugosllaveve, njëra e kishte burrin në burg, por për të dyja Tefta s’kishte dëgjuar fjalë për të qënë…

Nga sovjetiket, dhjetë prej tyre jetonin në një dhomë të veçantë, ngushtë. Për Teftën paraqiste njëfarë interesi të shihte si i vërtitnin punët, si i kalonin ditët, vjetët, në atë copë sovjet, të shkëputur nga mëma Rusi.

Shumë prej tyre nuk flisnin me shoqen, ishin “idhnuar” aty ose mbanin mëri të vjetra (ngaqë i kishin dalë dëshmitare njëra-tjetrës). Disa prej tyre ishin ndarë nga burrat, por u vinin për takim fëmijët e rritur. Ato kishin mesatarisht 4-5 vjet brënda sepse ishin arrestuar brënda së njëjtës valë, kurse madhësia e dënimit shkonte nga 18 në 5 vjet. Kishte edhe ndonjë që ishte edhe më keq, dënuar rëndë dhe pa njeri për t’i ndihmuar ose vizituar.

Kishte një ndryshmëri e pabarazi mes tyre: mënjanë intelektuale, gra serioze e të urta, nga ana tjetër injorante dhe grindavece, e ndonjëra jo mire edhe me moral. Kjo ndryshmëri e bashkuar me ngushticën e vendit dhe me vështirësitë e burgut, çonte në një armiqësi latente që

304

—

Lekë Tasi —

shpërthente herë-herë në grindje të forta, në të cilat fitonin ato që kishin gojën më të shthurur. Dallonje ndër to tipa nga më fisniket, që duronin vuajtjen me dinjitet, pa asnjë ndihmë nga shtëpia (sepse disa kishin ose burrin ose djalin në burg), deri tek ato që mbushnin ambjentin me fjalë të ndyra e me shakara banale. Ndonjëra kishte “punuar” qysh jashtë për Sigurimin, ndonjë tjetër kishte filluar aty, njëra ishte bërë dhe provokuese, dhe këto gjëra siç thashë, ishin shkaku i përbuzjes së të tjerave.

Mbanin letërkëmbim me familjet në BS (jo të gjitha), kurse nga brënda kufijve u vinin lajme në përgjithësi të këqija. Njërës i vinte p.sh arrestimi i djalit, kurse një tjetër mori vesh aty që e bija iu sëmur nga sytë në uzinë gjat punës (prej helmeve). Njërës i kishte ardhur një pako nga i biri ushtar, të sajuar me lekët që ia kish dhënë i ati kur kishte vajtur për ta parë në burg. Një tjetër, e ndarë nga burri, merrte një pako mbas shumë vjet, me vetëm ca rroba brenda dhe një fotografi të së bijës, pa asgjë tjetër..

Ndër ato që kishin letërkëmbim më të dendur me BS, njëra merrte edhe pako. Në një nga këto pako asaj i erdhën ilaçe dhe vitamina të forta, megjithëse ishte mjaft mirë me shëndet.

Kjo ishte një tip si e shkalluar, që fliste larë e palarë, duke i bërë të qeshin të gjithë në kamp-prralliste deri edhe operativin me banalitete në një shqipe të çalë por edhe shumë të qartë. Kishte kërkuar me insistim të riatdhesohej. Një officer vinte herë pas here apostafat, ia vërtiste fjalën rreth kësaj kërkese, që të shihte a kishte ndërruar mendje, por ajo ia kthente: “ Sa dal këtej, unë kërkoj!” – “Po ne të fusim prapë..” – “Unë prapë dal, prapë kërkoj!” ia kthente ajo me inat.

Vitaminat i donte për t’u bërë e re (!) Gatuante duke kënduar me të madhe, si në opera, dhe merrte per tekst çdo subjekt qe i vinte në gojë, p.sh gjellën që po gatuante: “Ta ha sonte? Apo ta lë për nesër? Pse ta lë për nesër? Do ta ha sonte!” të gjitha me këngë.

Tri festa Por ftohtësia që ekzistonte në mes tyre binte për një çast kur ndonjëra kishte një gëzim. Njëra një ditë, me rastin e fejesës të së bijës bëri festë. Të 70 politikaneet u lajmëruan nga antarja e këshillit e

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

305

ngarkuar për kulturën, që mbas apelit të darkës ftoheshin të merrnin pjesë, pa përjashtim. Ajo që kishte gazin, një sovjetike e ndarë nga burri pati punuar një qëndismë për gjellëbërësen dhe ajo ia pagoi me një kuti kakao, me të cilën bëri bonbona. I tërë seksioni politik u ulën në trotuar dhe ajo ua ndau bonbonat që ta uronin.

Në ekstremin e kundërt me këtë festë më se të varfër, qëndron ziafeti madhështor që u bë me rastin e lirimit të një vajze kuksiane mbas 8 vjet dënimi. Kishte rënë në burg në moshë 14 vjeçare me gjithë të motrën e madhe, për vrasjen e burrit të kësaj të fundit. Ishin bija të një agjenti të Min. Brendshme që hynte e dilte në Jugosllavi e që kishte miqësi me Kadri Hazbiun.

Viktima kishte qenë një inxhinjer kuksian, njeri i zoti dhe antar partie. Mbante armë me vete sepse punonte në zonat afër kufirit. Një ditë kishin dalë të tre, çifti dhe motra e vogël. Si me shaka, e shoqja ia mori revolen nga xhepi dhe ia drejtoi sikur do ta qëllonte. –“ Mos Fitime! I tha ai, mos bëj shaka të tilla, se është plot”. Por ajo e tërhoqi këmbëzën dhe e vrau. Pastaj të dyja e rrokullisën trupin në greminë.

Mbas dy ditësh shkoi në polici dhe tha: “S’më ka ardhur burri. Ishte marrë vesh me një durrsak, dentist a farmacist, s’e di mirë, por plani i saj nuk u realizua. Krimi u zbulua, sepse i shoqi ra buzë një përroi dhe dokumentat i ranë në ujë dhe rryma i çoi poshtë…

Motra e vogël, si e mitur u dënua 8 vjet, vrasësja 20. Ishte e bukur kjo Fitime, më e bukura në kamp, dhe vetë të ecurit e saj dëftonte kryelartësi, vrasja që kishte bërë ia jepte këtë të drejtë sipas mëndjes së saj. I vinin të gjitha të mirat nga shtëpia dhe kështu bëri festë të madhe.

Ftoi krejt burgun, gati 600 veta për të uruar, me cigare, karamele, llokum dhe kafe për kokë, kurse për më të afërtat, rreth 80 të ftuara në sofër, ku përfshihej “aristokracia” e kampit, u shtrua dreka me mish, byrek, vezë e baklava, një gosti kjo ku u shpalos i plotë zakoni i malësisë për harxhe të tepëruara si dhe toleranca dashamirëse e personelit ndaj një bije të Veriut që e kishte bërë si burrat. Në seancën e parë të kësaj feste, ajo bile recitoi një vjershë të gjatë që e kish bërë vetë, ku tregohej vrasja me hollësi. Tefta e humbi për fat të keq këtë manifestim, sepse nuk ndodhej aty.

Kështu nuk dimë nëse shprehej ndonjë fije pendim në atë epos.

306

—

Lekë Tasi —

Një lirim tjetër por ky në varfëri të tejme, ishte ai i Mejremes, nga Tropoja.

Jeta e saj ishte nga më tragjiket. Kishte pasur dy djem e dy vajza.

Djali i madh, si i mbaroi 17 vjet burg në Burrel, mendoi të hakmerret pastaj të arratiset. Mori vëllanë dhe motrën që kish në shtëpi, shkuan në depon e armëve e i vunë zjarr. Mirpo i rrethuan forcat e sigurimit dhe kështu i kapën e i dënuan me varje. Meremja, nëna e tyre nuk e duroi këtë goditje dhe në atë tronditje mendore që pësoi, gjeti një zgjidhje tjetër, të cilën e mbante dhe tani: besonte se do t’i kishin internuar diku, të tre. Të gjithë ia dinin këtë fiksim dhe nuk ia prishnin. Ajo kishte pyetur dhe Teftën se mos janë djemtë dhe vajza në Grabjan. Tefta iu përgjigj se Lushnja ka shumë fshatra dhe shumë të interrnuar, dhe ndofta ato do të jenë diku atje. Bëri 7 vjet, e dënuar dhe ajo për fajin e te bijve, po ashtu dhe i shoqi. Shtëpinë ua kishte djegur Sigurimi.

Një herë në vit i vinte vajza e martuar, i vetmi njeri që i kish mbetur në ndihmë. Të gjitha ushqimet që i sillte, kjo ua ndante atyre që e kishin ndihmuar gjatë vitit. Kishte maninë të lahej vazhdimisht, edhe atëherë kur shtërngonte koha e apelit. Por rojet e gardianet e dinin punën e saj, dhe s’ia vinin re fort vonesat.

U lirua pak kohë para faljes, dhe në ato ditë do të delte edhe i shoqi.

Vendosën me letra të dy të shkojnë në Savër ku kishin një farë fisi, që pastaj prej andej të niseshin për në Veri. Por të gjithë në kamp e kishin të sigurt se nuk do t’i lejonin të ktheheshin përsëri në Tropojë.

Ato javët e fundit, shoqet që e kishin në dhomë bënë një fushatë për të. Shkuan në dyqan dhe prenë një faturë sapuni 15 lekshe secila; dhe u mblodhën 400 lekë. Me ato blenë 3 metra basme. Bardha Bici i qepi një fustan dhe me atë doli.

Ngacmimet, Ndëshkimet Por këto që thashë ishin vetëm ishuj dashamrësie në mes të një deti lufte për ekzistencë e rivalitetesh të vrazhda. Lodhja e ditës gjente vazhdim në gjithfarë “lezetesh” kur ktheheshin në kamp. Dëshira për t’i bërë keq një të trete shpesh bashkonte dy të burgosura që në raste të tjera mund të ishin edhe armike me sho-shoqen.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

307

Infermierja nuk i kishte dhënë kurrë raport pushimi Teftës. Bilé as atëherë kur një brigadiere ia kishte lënë porosi meqë i kishte shkaktuar një plagë kazme Teftës, pa dashje, në këmbë.

Një mëngjes Tefta u gdhi pa qejf. Shkoi në infermieri brenda orarit, pa rënë çanga e apelit të forcave. Trokijes së saj iu përgjigj infermierja e fushës që po furnizohej. Tefta i tha: “Jam sëmurë”. Ajo ia mbylli derën dhe nuk ia hapi më. Dëgjoi vetëm dialogun e saj të pëshpëritur me infermieren e kampit: “Kush ishte? – Tefta!” Dhe pastaj infermierja e kampit me zë të lartë: “Shko në punë, se s’të jap raport!” Tefta shkoi e u shtri. Me pasojë të dënohet me birucë. Doli që andej në darkë dhe protestoi tek oficeri me një letër ku tregonte të vërtetën. Ishte e revoltuar të dënohej e sëmurë, kur shumë të tjera përfitonin raporte me miqësira, duke qënë krejt në gjëndje.

Një ditë tjetër, po priste apelin në oborr, kur vijnë dhe e lajmërojnë të shkonte të rregullonte krevatin. U habit! “Unë e rregullova, pra zbrita!”, u tha. U ngjit lart dhe i thanë që infermierja Mine nuk e kishte pëlqyer mënyrën e rregullimit dhe e kishte shkatërruar e bërë lëmsh. I bëri një rregullim të përciptë dhe zbriti. Të burgosurat ishin rreshtuar, por ajo nuk u ngut. E indinjuar me këtë poshtërsi, u ndal në mesin e shkallëve të jashtme dhe u foli me zë të lartë: “Ç’është kjo moj?! Jemi shoqe të një halli dhe në vend të ndihmohemi, ia punojmë njëra-tjetrës!” Oficeri i rojes ishte Ramazani, njeri i rreptë. E dëgjoi qartë, por e ktheu kokën nga ana tjetër. E lejoi të futej në rresht pa i thënë gjë. Dënimi me birucë u përsërit edhe një herë një vit më vonë. Ndodhi kështu: Komandanti i ri rrinte lart para komandës kur forcat u rreshtuan për të dalë në fushë. Brigadierët raportonin si zakonisht emrat e atyre që mungonin. Megjithse e dinte që Teftës nuk i kishte dhënë raport infermierja, brigadierja e quajti forcë pune. Por një grua e brendshme që ndodhej kot aty, pa qënë fare punë e saj, shtoi si mungonjëse edhe emrin e Teftës, që po dergjej në krevat. Komandanti dënoi tri gra me birucë, në mes tyre edhe Teftën.

Birucat ishin dy vrima të nëndheshme në ndërtesën e ordinereve, me një dritare të vogël afër tavanit, prej nga ndonjë shoqe që do të guxonte të hynte në një oborr të ndaluar mund të të fliste ose të të hidhte ndonjë gjë. Prostitutat e bënin këtë shkelje për tu hedhur shoqeve të tyre ndonjë cigare. Ushqimi aty vinte i keq, i fundit në ndarjen e kazanit, në

308

—

Lekë Tasi —

tasa alumini të shënuara me një “b” (birucë). Mbanin erë tmerrësisht sepse ishin afër kanalit të ujrave të zeza. (Në këto biruca ndër të tjera kishte kaluar një muaj të plotë Lena, një grua 65 vjeçare, e cila posa ishte riatdhesuar nga Italia, mbasi duke e dyshuar për agjente e kishin mbajtur 14 muaj hetuesi në Lushnje para se ta dënonin 12 vjet. Shkaku i këtij dënimi të gjatë në birucë ishte se nuk kishte pranuar të lante dyshemetë nga frika – për mendjen e saj – se do t’i vritej fëmija në bark (skizofreni e përqëndruar vetëm te fiksimi i barrës imagjinare).

Kur doli në mbrëmje Tefta ishte shumë e zemëruar për dënimin e pamerituar, ndaj shkoi drejt në hyrjen kryesore dhe kërkoi të fliste më komandantin. Disa shoqe të saj deshën ta ndalonin, por më kot, kurse Leonora, kryetarja e re e Këshillit të Riedukimit e ndoqi nga pas duke e pyetur çfarë do të kërkonte. Tefta nuk e ktheu kokën. Komandanti doli jashtë zyrës, por ajo i kërkoi të zbriste poshtë për të biseduar. Ai zbriti dhe qëndroi pak larg, pa u afruar tek porta e hekurt, kështu që ajo u detyrua t’i përmblidhte ato që donte të thoshte me këto fjalë që i erdhën aty për aty, por të shqiptuara me ton të rrept: “Më nxorrët nga biruca, por turpi kujt i mbetet?” Aty mbrapa qëndronte Leonora, gjithashtu disa oficerë mbanin vesh lart në ballkon dhe sigurisht nuk lejohej një shfrim i tillë nga një e burgosur, por për çudi komandanti nuk bëri gjë. Kishte zbritur gjithë ato shkallë për t’a dëgjuar dhe toni i saj ishte dukshëm i një njeriu të indinjuar nga padrejtësia, që ai t’i bërtiste ose të merrte masa. Tha vetëm me zë të ulët: “Shko tani.” (Diçka të tillë kam patur parasysh kur thosha më lart që puna ka ndryshuar vitet e fundit.

Tefta duhet të ketë qënë në gjëndje ta vlerësojë këtë ndryshim, sepse ambientin e burgut, edhe pa pasë qënë vetë brenda për shumë, e njihte mirë. Në shtëpinë tonë, ç‘janë roje, nënoficerë, hetuesa, komandantë burgjesh e kampesh kanë qënë lëndë bisedash familjare, i dimë me emra e me huqe prej dekadash. E pra, tipi i gardianit vrasës, një siluetë e kobshme që përhap terror sa nxjerr kokën në oborrin e barakave të ulëta, nuk kultivohet më, duhet të gërmosh në të kaluarën për t’a gjetur, ose në ndonjë seksion special ndofta. Por, nuk ha inat, për t’a thënë sakt, duhet kontrolluar edhe në burgun e burrave…. Rreth tij dhe bëmave të tij…”mbulim për së gjalli në kanal, thyerje kockash me kondak të pushkës ose lidhje pas shtyllës me tel”… mund të flasë më gjerësisht vëllai i madh, Napoloni, që ka hequr Vloçishtin, Bedenin, etj dhe i ka

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

309

akoma shenjat në trup. Por ai s’ka për ta bërë. Sa herë ia përmend më thotë: “Mos më fol për ato…”).

Një tip i veçantë Kthehemi pak tek Lena që përmenda më lart. Ishte mesatare nga trupi, pak e shëndoshë, me flokë të rrallë, e urtë, por edhe shumë e veçuar nga mjedisi rrethues. Nuk fliste fare dhe po t’i drejtoje fjalën, të përgjigjej shkurt dhe largohej.

Malësore me origjinë, kishte bërë më tepër se 30 vjet në Itali, e martuar siç duket me ndonjë ushtar qysh në kohën e luftës. Mbasi i vdiq burri, kishte punuar shërbyese nëpër shtëpira një kohë të gjatë dhe tani i vinte prej andej një pension i bollshëm, flitej njëzetë mijë në muaj!

Vetëm në arkën e kampit kishte depozituar gjashtëqind mijë.

Përveç fiksimit që përmenda, kishte edhe një mani tjetër, të bezdisshme për shoqet e fjetores, për ato më të afërtat sidomos: i telefononte burrit të saj të ndjerë natën, por gjatë e gjerë… Këtë e bënte me zë të ulët, megjithatë, gratë zgjoheshin dhe kështu niste një shamatë, me pasojë që të acarohej ajo vetë, që ish aq e butë dhe t’i çponte me gjilpërë fqinjet e saj, ose sipas rastit, detyrohej të ikte dhe të vazhdonte telefonatën në banjë, në dhomën e dushit, gjithmonë me zë të ulët (pronto, pronto Eugenio) e me kërkesa të ngutshme për gjinekologë, maternitete e mamira. Sepse preokupimi i saj kryesor, që ia zinte gjithë kohën dhe mendjen, ishte fëmija që kujtonte se kish në bark! Ushqehej mirë dhe në mënyrë të atillë, që ushqimi t’i vlente veç atij; një herë bleu pesë mijë lekë llokume, qëndiste pelena, thurrte triko të vogla mes rrëmujës së përgjithshme pa e prishur fare terezinë, qepte çarçafë, mbulesa me zbukurime e gjëra të tjera. Disa nga gratë e trazonin: “Hajt me nje djalë, Lenë!” Ajo u përgjigjej me mirësjellje dhe kokëulur: “Si të dojë Zoti, çka dhe vajzë…”

Një ditë e kërkonte me urgjencë një gardiane, ajo më e rrepta, për ta çuar me disa të tjera në Elbasan, sepse duhej firma e saj në bankë.

Makina do të nisej, s’priste puna, por Lena tha: “Ja prit pak sa të marr rrobat e fëmijës…” Gardianja u nervozua dhe qe duke e sharë, por pastaj ndërroi mendje përnjëherësh dhe i tha me butësi të tepëruar: “Jo, se të japim ne atje.”

310

—

Lekë Tasi —

Ndërsa një herë tjetër, kur komandanti posa kishte dalë i nervozuar nga një mbledhje sekrete me Këshillin e Riedukimit ku, siç flitej ishte përballur me punën e disa vajzave të kapura për marrëdhënie të parregullta mes tyre, dhe po bëhej gati të kalonte portën e hekurt, Lena që prej kohësh kërkonte ta takonte, iu afrua dhe i tha: “Po mua Zoti Komandant, kur do më shpini në maternitet? Sepse unë ….” Ai e vështroi një çast me ngulm meqë e kishte mëndjen gjetkë, pastaj u kujtua, e dërgoi në esfel duke ngritur duart lart dhe u largua me hapa të mëdhenj në drejtim të komandës, ku duhej të bënte një raport që s’dinte nga ta fillonte.

Nepërka Bëhej shkulja e patates në kodrat afër kampit. Tefta po punonte duke biseduar njëkohësisht me Galën, kur ndjeu një pickim në gishtat e dorës. Në atë kohë kishte shkulur një rrënjë patate me shumë kokra dhe po bëhej gati ta vilte, kur në mes të kokrave pa një gjarpër që po përdridhej. E largoi menjëherë nga trupi dhe ua dëftoi grave rrotull, duke mos u kujtuar që ai ishte shkaku i dhimbjes së vogël që kishte ndjerë një çast më parë. Brigadieri i lirë që rrinte tek peshorja ktheu kokën dhe u zbeh. “Flake tutje, është nepërkë!” i thirri dhe menjëherë rrëmbeu belin e saj dhe e bëri copa. “Të pickoi?” e pyeti dhe vetëm atëherë Tefta pa në gisht një pikë fare të vogël gjak, ndërsa gratë po mblidheshin rrotull. “Mjekoje, shpejt!” i tha ai. Lajmëruan Minen, infermieren e fushës, e cila erdhi dhe filloi t’ia hiqte me gojë gjakun, duke thithur e pështyrë disa herë. Pastaj ajo vazhdoi ta shtrydhte edhe më, duke i bërë një fërkim të fort gishtit nga lart-posht derisa e zbardhi krejt. Si mbaroi me këtë, i bëri katër lidhje, një në gisht, një në kyç të dorës dy në krah. Ndërkohë gardianja e brigadës bisedonte më tutje me oficerin nëse duhej çuar në kamp (ai kundërshtonte siç duket, sepse gardianja i çoi copat e gjarprit në lopatë duke i thënë: “Pse nuk e njoh unë nepërkën?”). Atëherë, shoqëruar nga gardianja dhe infermierja e nisën për në kamp, ku i bënë dy glukoza. Edhe gratë i dhanë ujë me sheqer, por antivipera nuk kish. Komanda u tregua mjaft e kujdesshme në këtë rast dhe sidomos një oficer, Tajari, i cili doli në rrugë dhe ndali një kamion për në Belsh. E ngjitën në karoceri dhe bashkë me të erdhën

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

311

gardianja dhe infermierja e kampit, Liliana, dhe ai vetë. Tefta nuk e dinte efektin kaq të shpejtë të helmit të nepërkës, por gjatë rrugës shihte Tajarin të shqetësuar. Sa herë makina ndalonte për të lejuar kalimin e një makine në drejtim të kundërt, oficeri zbriste nga kabina e shoferit dhe e pyeste. Këtë interesim e shpjegoi ai vetë më vonë: “Kam parë vetë një vajzë njëzetvjeçare në Gjirokastër tha, sesi vdiq e nxirrë krejt nga helmi i nepërkës, prandaj….”.

Në spital i bënë dy antivipera dhe pastaj qëndroi aty pa ndjerë ndonjë shqetësim. Aty në spital, burgu kishte një sallë ku dërgonte të burgosurat e sëmura. E gjeti me plot gra shtatzëna të avancuara, gati për të pjellë. (Është fakt që arrestimet s’kanë pyetur as për këtë gjëndje delikate, shumë nga gratë kanë kaluar nga hetuesia në materninetin e burgut, për t’u ndarë nga fëmija menjëherë mbas lindjes së tij…). Njëra nga të shtruarat i tha Teftës t’i jepte të falat e saj një jevge ordinere me emrin Selvi. Kjo Selvia ishte me nam për të parë filxhanin e kafesë. Kur u kthye në kamp, me rastin e të falave, Tefta piu një kafe dhe vetë dhe ajo i tha: “Ke kaluar dy rreziqe, do të kalosh edhe një të tretë. Tefta i quajti dy rreziqet krizën në birucën e Lushnjes dhe kafshimin e nepërkës. I treti erdhi ne fushë pak kohë më vonë. Ndërsa punonin në taraca, Galës, që ishte më lart, i shpëtoi nga dora një gur i madh, i cili po vinte drejt Teftës.

Ajo u spraps për t’a shmangur dhe humbi ekuilibrin. Ra me shpinë në një grumbull gurësh, por dora e Zotit bëri që koka t’i binte në një vend të vogël bosh që u gjend tamam aty mes mijëra gurësh.

Kështu kaluan tre vjet Shpresa për falje ngrihej si valë çdo vjeshtë dhe pastaj binte menjëherë sa kalonin festat e Nëntorit. Por diskutimet rreth kësaj mundësie nuk rreshtnin kurrë në shoqëri me rreth të ngushtë. Ata që ishin optimistë nga natyra, mes tyre edhe Tefta, s’hiqnin dorë nga shpresa, kurse shumica që i shihnin të errëta punët, vazhdonin ta kundërshtonin ngaqë rrjedha e përditshme jepte pak shenja të mbara.

Viti 1982 po afronte të mbyllej dhe ishte tamam i 70 vjetorit të Pavarësisë; megjithatë ato tundnin kokën me mosbesim… … Derisa një natë, normistja e kampit së bashku me dy llogaritare, të tria ordinere (dhe ish-ekonomiste ne jetën e lirë) u ngritën nga krevatet

312

—

Lekë Tasi —

e veta në kulmin e natës dhe ndërsa i tërë burgu ishte i kredhur në gjumë, kaluan në oborrin e politikaneve, dhe majë gishtave për të mos bërë zhurmë, u ngjitën në katin e tretë të ndërtesës, në sallat e kurseve të profesioneve. Ndezën dritën dhe filluan të punojnë.

Lodhja ishte e madhe, gjumi i rëndë, megjithatë të nesërmen kjo kishte marrë dhenë. Ç’bëjnë ato atje lart? Përgjigjja vinte vetiu; Pregatisnin likuidimet e faljes!. Por, fshehtësia mbahej e fortë dhe duke mos ardhur ndonjë konfermë, dyshimi i përçau përsëri dy palët dhe çdo gjë mbeti në nivelin e hamendjeve.

Pas pak një tjetër fjalë zë e vjen rrotull: “O gra! Në komandë ka burra!”. Ky lajm doli nga dy burime; i pari: disa të burgosura që kishin dëgjuar vajtje-ardhje natën vonë, nga komanda lart tek WC-ja e saj poshtë, dhe i dyti: ai që e vërtetoi ishte Xheloja, një brigadiere e lirë (që vlen të përmendet edhe për faktin që s’kishte pranuar të bëhej informatore e tyre dhe për këtë e kishin luftuar aq sa – siç morrëm vesh javën e kaluar nga njëra që erdhi nga Kosova, humbi postin dhe sot punon në fushë). Këtë vajzë të pashme e prisnin mirë sa herë shkonte lart në komandë për çështje të punës, jo vetëm sepse e pëlqenin, por pikërisht se ishte në “përpunim” dhe s’kishte ardhur akoma pika e këputjes, po ose jo. Pra, javët e fundit, në kohën e këtyre fjalëve, një ditë kur Xheloja bëri të futej në zyrë, komisari i doli përpara tek hapsira e derës me një buzëqeshje të shtirur dhe nuk e la të hyjë me një pretekst.

Por ndërsa ai e përcillte me ngut e duke u munduar të zgjerohej nga trupi sa dera vetë, ajo me bisht të syrit arriti të shihte brenda plot burra, fytyra të papara, që punonin nëpër tryeza.

Diçka lëvizte në kamp, një gjë jo e zakonshme dhe prap skepticizmi i të burgosurave nga vitet nuk epej. Ato ngulnin këmbë të mos dëgjonin asgjë.

Por, kur kaloi java e parë e Nëntorit dhe bisedat u dendësuan dhe më, doli në shesh edhe një fakt tjetër. U hap fjala që kishte ardhur një sasi marmelate në magazinë dhe ishte pjestuar në 300 racione!. (Tani vjen pyetja: përse tjetër, në mos për t’i marrë me vete ato që do të liroheshin?). Teftës iu shtua edhe një armë në favor. Pyetjeve të saj deri atëherë, shoqet mund t’u gjenin përgjigje kokëforta paçka se mohuese për hir të mohimit: Burrat në komandë mund të jenë, mund të mos jenë, kush i pa? Mund t’i kenë bërë sytë Xhelos. Ose mund të jenë revizorë.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

313

E njëjta gjë për llogaritarët; edhe në qofshin, fundja kanë punën e tyre…(por vetë-zemërimi me të cilin i kthenin përgjigjet, i tepëruar, i përdhunte, tregonte se ishin lëkundur…). Atëherë Tefta përdorte argumentin e fundit të serisë dhe më një sfidë të gëzuar i bënte mat me një fjalë të vetme: Po marmelata?!

Burgu ziente tani. Amnistia pritej për festa, në fund të muajit, por ajo erdhi më parë, befas; e shpalli Enveri kur doli përpara zgjedhësve më datën 10.

Atë ditë po ktheheshin nga puna, kur ato të kryes së kollonës e morën sinjalin nga gratë brenda telave dhe lajmi u përhap si vetëtima: “U bë falja moj!! E tha radioja në drekë!!” Fundi i kollonës tek qafa e kodrës nuk po merrte vesh gjë, vetëm se shihte gratë e para që ishin kthyer me fytyrë andej dhe po shqyheshin nga krahët, duke tundur xhaketat si shami. Pastaj, kur afroi ora 8 e mbrëmjes, u dha urdhëri që të mblidheshin të gjitha para televizorit në mencën e madhe. Fjalimi u transmetua përsëri dhe në çastin që u përmend falja, shpërthyen brohoritjet e duartrokitjet. Një spiune i vuri duart në sqetulla Teftës që t’a ngrinte nga vendi, por ajo nuk u çua. U tund salla, gëzimi s’përmbahej.

Por kjo hare filloi të ftohej të nesërmen, kur doli gazeta. Ligji që botohej në të, ishte shumë i ndërlikuar; nëpër gërmat e neneve rrezik të ngecnin shumë nga ato që morrën zjarr të djeshmen dhe në vend të tyre t’u hapej rruga të tjerave që rrinin me frikë deri tani.

Dekreti u shpall të mërkurën datë 10, doli në shtyp të nesërmen datë 11, por do të hynte në fuqi të hënën mbas zgjedhjeve, datë 15.

Ato pesë ditë nuk i nxorrën në punë krejt efektivin, të falura e të pafalura. Padurimi ishte i madh dhe më tepër ankthi, sepse për të marrë vesh se cila lirohej e cila jo, duhet të vinte data 15 kur do të komunikoheshin emrat. Ishin 130 orë pasiguri, ditë dhe natë. Të burgosurat vinin vërdallë si në një zgjua, lexonin ligjin në gazetën e afishuar, me nene e paragrafe, pyesnin njëra tjetrën dhe prap s’dinin se çfarë e priste secilën prej tyre veç...

Tërë atë kohë operativi nuk u largua nga kampi. Ishte vendosur në shtëpinë ku bëheshin takimet speciale bashkë me dy kuadro të ardhur nga Tirana, dhe thërriste njerëz ose dhe priste, s’dihet përse, por njëra tha që jepte udhëzime të burgosurave që ishin rekrutuar për lidhjet që do të mbanin në jetën e lirë. Veçse duhet thënë që një befasi e kësaj

314

—

Lekë Tasi —

faljeje ishte që zhgënjeu shpresat e një numri bashkëpunëtoresh, kurse liroi disa të dënuara rëndë që s’kishin shpresë. Dekreti i gazetës thoshte se kush ishte dënuar me një farë neni dhe sidomos me gërmën “gj” të atij neni, do të lirohej.

Se ç’ishte kjo “gj”, asnjëra s’e kishte të qartë dhe aq më pak mund të sillte tani ndërment çastin kur i kishin kënduar vendimin, për të kujtuar gërmat e neneve. Shumë ordinere u afroheshin politikaneve për t’i ndriçuar ato rreth kësaj gërme, por ato ngrinin supet. “A ke “gj” ti?”.

“Nuk e di, po ti?” shkonin duke përsëritur me sho-shoqen në oborr.

Kishte edhe një gjë tjetër. Ligji bënte fjalë edhe për “ulje të dënimit” në këtë masë ose në atë masë. Në një fare momenti Tefta i gjeri shoqet e saj duke bërë llogari me laps në dorë se sa përfitonin. I pyeti me buzën në gaz: “Ç’bëni?” – “Ja të shohim sa përfitojmë” i thanë ato. – “Ç’janë këto hesape çifuti u tha ajo”, falja bëhet për të liruar jo për të ulur. Po ju si të doni, vazhdoni…”.

Këto shoqe përjetësisht të njollosura si “armike” e “reaksionare” është e kuptueshme të rinin si të mpira, si në një festë të tjetër kujt. Falje nuk ishte bërë qysh nga ‘60-a, prandaj nuk dinin kriterin politik mbi të cilin ishte bazuar, kështu kujtonin se do të mbeteshin në fund të listës.

Tefta ishte lodhur me diskutime dhe tani donte që të flisnin faktet.

Por prap për t’ua kursyer këtë agoni, që asaj vetë i dukej fare e kotë, e nxiti Azizen, e cila prej të gjithave kishte stazhin më të gjatë në burg, të shkonte e të pyeste operativin. Ajo u nis me ndrojtje e me frikë, por kur u kthye, shkëlqente e tëra. E puthën të gjitha shoqet me rradhë. E kishte kundërshtuar me ngulm tërë ato ditë spiralen e shpresës (që për të, kishte qënë një plagë e lënduar tepër gjatë) dhe vetëm tani pranoi t’a qasë mendimin se burgu i saj prej 14 vjetësh kishte marrë fund.

Ditën e dytë a të tretë filloi të qarkullojë fjala se kati i dytë i ordinereve, i quajturi “Pasuria Socialiste” ishte dënuar të mbetej brenda! Kjo shkaktoi zemërim të madh në këtë kategori të burgosurash, që në fakt ishte më e numërta nga të gjitha të tjerat. Si shpjegim për këtë hata u fol se shkak ishte bërë një shitëse, e cila kishte mbërritur pak muaj më parë dhe për çudinë e të gjithave e kishin vënë në fjetoren e politikaneve. Kjo paskish vjedhur plot 15 milion… Thuhej se vet Enveri kur kishte parë proçesin e saj ishte zemëruar keq me krejt kategorinë e hajduteve dhe ua kishte hequr faljen, duke ia hedhur katit të tretë,

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

315

vrasëseve, të cilat me të vërtetë dolën çuditërisht me shumicë, ndonjëra pa mbushur as vitin (meqë ish me fëmijë të vogël). Flitej edhe se arsyeja që nuk e kishin përzierë hajduten e milionave me shoqet e saj ishte që ta mbronin se mos ato e vrisnin nga inati që ua “punoi” kështu.

Po të shohësh pakëz përtej këtyre përrallave, një fakt të bie në sy: ky kat i dytë, gati i tëri, ishte i përbërë prej grash me përbërje të “mirë”, bile të familjeve të forta komuniste, të dënuara rëndë dhe me gjëndje ekonomike të shkëlqyer (aq sa korruptonin me lehtësi ato të katit të parë, prostitutat, që ato t’u bënin çfardolloj shërbimi e lëshimi). Deri tani ato, megjithëse hajdute, nuk shikoheshin aq egër; kurse tani po u mbyllej dera e daljes, kur katileve u hapej!. Nga kjo mund të konkludosh se tani ka filluar të mos pyetet më për “rreth” e për “origjinë” klasore, kur është puna për dëmtim të arkës së shtetit. (Boll ju kemi lënë të shini!). Bile edhe në hetuesi, shumë prej tyre ua kishin shkëputur deponimin për vjedhje duke përdorur drurin, pa pyetur se ishin gra o motra komunistësh të fortë (njëra akoma i kishte kofshët e nxira, shumë kohë mbas hetuesisë). Por jo vetëm kaq, burgosja e tyre nuk ka lënë pa pasoja vet rrethin familjar të secilës. Një ditë të zymtë dimri, kur po rrinin duke u lagur në shi tek një parcelë argjilore afër kampit, një korçare ish-shitëse shpërtheu papritmas me dëshpërim në një deklaratë të tillë: “Ah, moj Tefta, ta dish ti ç’kam bërë unë! 53 anëtarë partie kam shkatërruar që rash në burg; i tërë fisi im ra poshtë…”.

Pak a shumë e njëjta gjë mund të thuhet edhe për informatoret, që patën zhgënjimin më të madh, këto jo nga partia por direkt nga komanda, me të cilën kishin marrëdhënie “pune”, nga e cila kishin marrë premtime dhe kundër të cilës filluan të mërmërijnë të pakënaqura.

Por njëra prej atyre që s’u falën, arriti t’a tërheqë përsëri në gropë njërën që iu lexua emri për të dalë, dhe kjo ndodhi kur ajo ishte bërë gati dhe priste me të tjera t të nisej, e veshur e me valixhe në dorë.

Kjo, e amnistuara që u kthye pas, ishte Juliana, shkodrane, motra e Arqipeshkvit të fundit (që edhe ai ishte burgosur e kish vdekur në burg), nënë e dy djemve, njëri në burg, tjetri në internim. Vuante nga një sëmundje jo e rëndomtë, i mbushej barku me ujë dhe kishte bërë 8 a 9 nga të 20 vjetët e dënimit. (ishte gjykuar fajtore për tradhëti sepse kishte vajtur në Ambasadën italiane për të marrë vesh ndonjë gjë për të shoqin e saj italian). Ajo tjetra, e dënuar edhe ajo 20 vjet, por që s’u fal,

316

—

Lekë Tasi —

pyeti një oficer të Degës së Elbasanit, që kalonte atë çast mes grumbullit të grave që prisnin makinat: “Julianën pse e lironi dhe mua jo? Apo pse është e sëmurë?”. Nuk mund t’i vësh faj, aq më tepër me formën që e bëri pyetjen, nuk ishte një shqetësim përzierë me smirë, siç mund të pritej në ato raste, ishte më tepër një hedhje dore te lundra e shoqes, pa menduar fare se mund t’a mbyste edhe atë; për më tepër që ia dha të gatshme përgjigjen. Por oficeri nuk deshi (ose nuk mundi) të thoshte një “po” të thjeshtë (apo u ndodh bosh?). Vajti pyeti në komandë dhe u kthye me lajmin e zi për Julianën: “Është bërë gabim…” – i tha “Nuk lirohesh”. Asaj i ra të fikët. Shoqet s’mund të rinin më me të, ato që liroheshin duhej të veçoheshin sakaq nga të tjerat, ishte punë minutash (sikur makinat të kishin ardhur pakëz më herët, e gjora Julianë sot do të ishte e lirë). Në këtë mënyrë, ngazëllimi i atyre çasteve u përzie me hidhërimin për ato shoqe të mira që mbeteshin, por edhe për ato më pak të mirat, meqë në atë çast, sidoqoftë, sheshohen disi dallimet.

Me t’u lexuar emrat, të liruarat u grupuan sipas rretheve. U dhanë nga një racion bukë dhe një copë nga e famshmja marmelatë dhe i çuan para ndërtesës së vogël jashtë telave ku tërhoqën pagat dhe, ndonjëra, lekët e depozituara në arkë.

Ndërkohë vinin makinat e rretheve. Të parat u nisën ato të rretheve të largët Tropojë, Gjirokastër e me rradhë. Teftës i takoi të niset rreth orës 3, së bashku me dy Dumet. Mbas pak ishin në Lushnje, por Dega u tha që të interesoheshin vetë për mjetin që do t’i çonte në Grabjan. Tefta u tha: “Ashtu siç gjetët mjet për të na marrë, është e drejta të gjeni edhe për të na çuar.” Nderkohë Myneveri kishte gjetur një taksi që i solli në destinacion.

Lena, ajo me para shumë, për arsye sigurie, u përcoll të nesërmen me shumën kolosale në xhep dhe më dy roje trupi, disa duan të thonë me makinë të blinduar.

13 Dhjetor 1982 Tefta ka akoma gjëra për të thënë.

Shoqet e saj, ato që i kam përmendur si më të ngushtat, u liruan të gjitha, por ajo ka merak për disa të tjera, që mbetën atje, me këtë dimër që ka hyrë, sepse shumë prej tyre janë në gjëndje të keqe në familje.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

317

Tek shkallët e fjetores, mëngjesin e ditës së fundit i dha lamtumirën Minës, një profesoreshë sovjetike, me të cilën mbante shoqëri më shumë se me çdo tjetër nga të huajat. Ishte një grua e gjatë , serioze, shumë e vetmuar. Burrin e ka në burg.

Qëndruan disa sekonda në heshtje. Sytë e saj shkëlqenin kur i uroi udhën e mbarë. Tefta përdori shumë, tepër, nga optimizmi i saj për t’ia këmbyer këtë urim me një fjalë shprese, sepse dihet si është puna e sovjetikeve. Ato kanë për të qënë të fundit që do të dalin andej. Pastaj ajo hipi shkallët për të mos asistuar në nisjen, kurse Tefta zbriti poshtë, drejt grupit që prisnin makinat.

20 Dhjetor 1982 Kanë kaluar kaq javë dhe Tefta nuk e merr dot veten; është akoma e dobët. i pëlqen të rrijë gjatë në krevat.

Rregulli i ri për lejet; do të lajmërosh dy ditë përpara përgjegjsin e apelit. Ai do të telefonojë në Degë. Dega do t’i jap lejen po t’a shohë të arsyeshme (…). Falja që u bë ishte në drejtim të zbutjes, kjo masë është në drejtim të egërsimit. Kështu mbahet ekuilibri.

Unë me Yllin i kemi prerë pothuaj krejt daljet, por ka të tjerë me fëmijë të sëmurë, ose nevojtarë për t’u vizituar vetë dhe që rregulli i ri i çrregullon krejt.

Të tjerë tipa Në kuzhinë shërbente një mesogrua me emrin Palka. E lezetshme, rrumbullake dhe e qeshur, kjo korçare prej familjeje komuniste kishte qënë shitëse dhe ishte dënuar 12 vjet për vjedhje.

Historia e e saj lidhet me atë të Krisanthit, një korçare tjetër, që kishte vdekur pak vjet me parë nga një tumor në veshka. Kjo rridhte nga familja Venetiku,fotografë dhe ishte dënuar për agjitacion kundër pushtetit. Nuk kishte qënë mirë me shëndet qysh përpara, dhe në birucë ku, për fatin e saj të keq, i vunë si provokuese Palkën, kjo e fundit përdori dorën e fortë për t’a zbërthyer (në atë mes mund të ketë pasur edhe çështje floriri). E rrahu kaq fort meqë s’po i nxirrte gjë, ndofta

318

—

Lekë Tasi —

s’kishte çfarë të nxirrte, saqë kur erdhi në kamp e gjora Krisanthi, e dënuar me 10 vjet, ishte bërë sakate nga këmba.

Të gjitha gratë që e kishin njohur flisnin për Krisanthin si për një shenjtore. Vuante shumë, kishte dhimbje të mëdha, por mundohej të mos rënkonte dhe për të mos shqetësuar shoqet që flinin. Ato të gjitha njëzëri, duke u ardhur keq për të, iu lutën komandës t’a çonte përsëri në infermieri, ku të paktën të shfrynte dhimbjen e saj pa ndrojtje.

Kur vdiq, e para që vajti për t’a qarë si patrioten e saj, ishte Palka.

Për familjen tonë, historia e fatkeqes Krisanthi, nuk ishte e panjohur.

Motrën e saj, Netën, e kemi pasur afër me shtëpi në Tiranë, para shumë vjetësh. Karakteristikë e përbashkët e të dyjave: një fat i mbrapsht që i ndoqi dhe e njëtja natyrë kokëulur dhe e ëmbël, me të cilën i përballuan fatkeqsitë e tyre; (ishin motrat e martirit Kiço Venetiku, i akuzuar e përndjekur për besimin e tij të krishter, vdekur në burg) këto të dhëna më bëjnë t’i zgjat dhe pak këta rreshta, jashte temës së burgut. Mamaja dhe Tefta kishin lidhur një farë miqësie me këtë grua shumë të sjellshme, Netën, që kalonte çdo ditë përpara shtëpisë tonë. Ishte martuar e madhe në moshë me një austriak mjaft më të moshuar se veten, gjeometër, i ardhur në Shqipëri mbasi kishte humbur familjen në Luftën e I-rë (kështu flitej). Mirëpo, fëmijën e tyre të vetëm, një djalë i bukur me flokë ari dhe sy blu të thellë, që i ati e vinte përpara në bicikletë dhe ne banorët e asaj mëhalle të Rrugës së Bamit e admironim dhe i gëzoheshim të gjithë duke e përkëdhelur, ua mori Zoti në moshën 5 vjeç. Mbas disa vitesh, asaj i vdiq edhe burri dhe më vonë ne u shpërngulëm nga ajo lagje, prandaj nuk dimë sot se si i ka vajtur filli asaj vetë. (Gjëra të vogla këto, hollësira nga jeta, të shpërndara në një pamje të gjerë muzgu, si të një qielli mbremjeje me re, të pakapshme, ku ne, secili veç, mundohemi të kthjellojmë një cep diku për veten tonë, duke shpresuar se ajo paqe e veçuar që krijojmë do të vazhdojë gjatë.).

Rasti i dhimbshëm i Madalenës Kjo ishte një grua e vogël, e shkurtër por shumë e ëmbël dhe e sjellshme. Historinë e saj mund t’a fillojmë me martesën që bëri në moshën 15 vjeçare me mësuesin e saj në një fshat të Dropullit (të dy minoritarë). Çiftit i lindën dy fëmijë, vajzë e djalë, por kur djali u bë 4 vjeç u vra nga

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

319

një bombë e mbetur nga koha e luftës. E dëshpëruar Madalena hidhet nga ballkoni dhe plagoset në kokë. U bë keq, gati për vdekje, por rrojti.

Dhe rrojti që të vuante gjithë jetën. Qysh atëherë i mbeti një krizë që ngjiste me epilepsinë dhe që e zinte herë pas here; nuk humbte ndjenjat, por nuk mund të lëvizte. Kaluan vite, u lindi edhe një vajzë. Ndërkohë, të kunatit, vëllait të burrit, po i binte në qafë Sigurimi që t’a bënte spiun.

Për të shpëtuar nga ky presion që përfshiu me kohë edhe vetë burrin e Madalenës, vendosën të dy vëllezrit të arrastisen në Greqi, prej nga bien në marrëveshje më vonë me një fshatar të tyre besnik t’ua nxirrte edhe Madalenën në kufi. Madalena kishte dy vëllezër. Natën që do të nisej krejt gand e pa ditur gjë, i vjen në shtëpi më i riu i tyre, Stravri 18 vjeçar.

Sheh pregatitjet që po bënte dhe megjithë kundërshtimet e saj që s’do t’a implikojë, vendos t’a përcjellë. Merr për dore vajzën e madhe 9 vjeçare, ndërsa ajo mban në krahë të voglën, foshnjë. Në çastin që arritën në kufi dhe e panë me sy burrin dhe kunatin përtej, që ua bënin me dorë, i vjen kriza. Ata e thërrisnin që andej, ajo s‘lëviz dot, por i lutet të vëllait të ikë që t’i shpëtojë burgut, por edhe se ka hallin edhe të vëllait tjetër të martuar që do të përndiqej. Por Stavri s’e lë dot motrën në atë gjëndje dhe kështu kapen të dy. Ajo u dënua 17 vjet, ai 18.

Në kohën që e njohu Tefta, Madalena ishte në mbarim të dënimit, ndërsa i vëllai që kishte përfituar nga puna, e plotësonte ato ditë dënimin dhe e kishte lajmëruar që do të blinte një kile kafe e do t’i vinte aty. Ishte në merak të madh për të, dhe me të drejtë, a do t’a linin të lirë, sepse në fakt me të dalë, atë e internuan në një fshat të Lezhës.

Erdhi koha e lirimit edhe për Madalenën. Gjatë këtyre 16-17 vjetëve, e vjehrra i kishte vdekur dhe i vjehrri ishte rimartuar, kështu që askush nuk i vinte në ndihmë nga familja e burrit. E ëma e ndihmonte duke i mbajtur vajzën e vogël, kurse e madhja ishte martuar, kishte bërë edhe me një djalë, të cilit i vuri emrin e të jatit.

Këtu fillon brezi tjetër: Me akuzën se pa TV grek marrin dhe dënojnë dhëndërrin me 8 vjet. Me këtë ndikoi edhe fakti që i vuri djalit emrin e të arratisurit.

Lirimi i Madalenës pati diçka ngazëllyese. Me nismën e një çifuteje sovjetike që i dhimbsej (e donin të gjitha Madalenën sepse ishte shumë e urtë dhe e dashur), gratë mblodhën ca para dhe i blenë ca fanellatë për t’ua çuar çupave peshqesh.

320

—

Lekë Tasi —

Ndryshe nga Stavri që e morën drejt nga burgu, atë e lanë të lirë.

Vajti tek vjehrri në fshat, ku erdhën dhe e takuan të bijat. Pastaj mbas një jave, së bashku me vajzën e vogël, e çuan edhe atë në Fishtë, ku gjeti të vëllanë mbas gjithë atyre viteve. Prej andej u dërgoi kartolinë shoqeve në kamp.

Gjatë burgut të saj të gjatë, Madalena, kishte marrë një herë një fotografi nga xhaxhai i saj në Amerikë, në të cilën kishte dalë e gjithë familja e tij. Në mes tyre ishte dhe një nip me pak mjekër e mustaqe, dalë pak veçan të tjerëve, i pashoqëruar me nuse e fëmijë si të tjerët dhe me një buzëqeshje pak të sforçuar në fytyrë, si çdo qyqar që sillet në botën e gjerë larg të dashurve të zemrës dhe pa shpresë t’i bashkojë më. Kur e pa Madalena, e njohu Filipin, burrin e saj, por nuk tregoi. I’u mblodh një lëmsh në fyt dhë tërë trupi i saj donte të shkrihej. Kuptoi në çast që ajo fjalë që thuhet për disa “i vajti jeta kot…”, ishte thënë për të, njëherë e përgjithmonë.

Por një ditë, mes shoqeve që e morrën në dorë fotografinë, u ndodh një dropullite nga një fshat i afërt. “Ky është Filipi!” tha për njeriun më mjekër dhe u drejtua tërë gaz tek Madalena. Njëra raportoi në komandë, e cila e thirri në zyrë Madalenën dhe ia mori çdo fotografi që kishte, duke dhënë urdhër madje që të mos i lejohej më të merrte postë të jashtme.

Silvana Midis politikaneve ishte dhe Silvana, një vajzë rreth të 30-ve, e gjatë, e hollë, me flokë të lëshuara mbi supe.

I ati kishte qënë polic, studiuar në Itali, me origjinë prej Hasit. Aty nga vitet 50 i pakënaqur, mori familjen dhe u arratis. Qëndroi një vit në Jugosllavi, pastaj në Itali dhe përfundimisht emigruan në Australi.

Mbas shumë vitesh, kur fëmijët ishin rritur, ndodh një gjë e pabesueshme. Ai e nis të gjithë familjen e tij në Shqipëri, ndërsa vetë qëndron në Australi, në anën tjetër të botës.

Në fatin e çdonjërës prej të burgosurave (si dhe në atë të çdo njeriu në botë) mund të gjesh diçka të pagjasë, ndonjëherë edhe krejt absurde, gjë që e provon atë që thuhet shpesh se realiteti në shumë raste të habit më shumë se vetë fantazia. Megjithatë, prap është e pashpjegueshme se

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

321

si një njeri i larguar prej këtej, brenda kohës së këtij regjimi, me një fjalë i “arratisur nga komunizmi” të nisë djalin e vetëm, e pastaj krejt familjen për një rrugë kaq të gjatë (e gjatë sa për të thënë, sepse ajo është rrugë pa kthim) vetëm për një han që ka familja atje në Hasin e thatë! Me të vërtetë të ikën mendja!

Do të ketë thënë ndofta: Fajtori ose “armiku” jam unë, me djalin s’kanë gjë! Ashtu duhet të ketë menduar pa tjetër dhe kjo tregon një gjë të mirë dhe të hidhur njëkohësisht: që njeriu, truri i tij, ka fuqi të madhe rigjeneruese, përderisa harron në 20 vjet rregullat dhe ligjet e një vendi si ky.

Sidoqoftë, fakt është që djali erdhi (më pas edhe familja) dhe në burgun që e futën (kjo dihej) kaloi në skizofreni. (E njëjta gjë i ka ndodhur edhe një violinisti që erdhi në Gjirokastër, menjëherë, pa goditje amortizuese, direkt nga Filadelfia, e njoh personin).

Si pasojë, familja u shpartallua; vajza e dytë njohu një shofer dhe të dy mundën të arratiseshin, duke u kthyer tek babai. Nëna dhe vajza e vogël, siç është rregulli, u internuan dhe kështu, fejesa e vajzës me një djalë të mirë shkodran, u prish. Silvana ndërkohë kishte rënë në burg, meqë kishte njohur një tiranas me mjaft vese, i cili duke e parë të padjallëzuar dhe për të hequr telashet vetes, e kallzoi për fjalë kundër pushtetit. U dënua 10 vjet për agjitacion.

Kishte marrë edhe kjo një tronditje në nerva prandaj e mbanin pa punë aty në kamp. Një ditë e nxorrën në fushë, sepse e kërkoi vetë. ishte e dëshëruar për lëvizje, të dilte në natyrë, të aktivizohej, kishte një gjallëri të tepruar, natyrë artisti. Por meqënëse recitoi një pjesë teatrale në anglisht (me të vërtetë shumë bukur – thotë Tefta) në fund të së cilës bie e “vdes”, nuk e nxorën më, që të mos i linte vajzat pa punë.

Në fillim të mbylljes së saj Silvana ishte shumë e shqetësuar, me kriza nervash e grindje të shpeshta, sidomos atëherë kur njohu provokuesen e saj të birucës në mes të atyre që po lëviznin në oborr, një shkodrane ordinere, që e kishte patur shumë të lehtë me të, mbasi kjo si natyrë e çiltër që ishte, i pat besuar plotësisht. Profili i shkodranes atje poshtë duke folur e qeshur me shoqe e egërsoi jashtë mase Silvanën dhe u sul t’a vriste. Arriti t’a kapë nga flokët, por ndërhynë gardianët dhe i’a hoqën nga duart. Qysh atëherë dyert midis të dy kategorive ruheshin më fort.

322

—

Lekë Tasi —

Kishte një shqiptim të shkëlqyer në anglisht, recitonte me profesionalitet. I ati e kishte çuar për të studiuar për teatër kur ishte 12 vjeç, sepse në një garë të improvizuar me shoqet e saj në një oborr shtëpie atje në Australi, një mësuese kishte hapur dritaren dhe e kishte përgëzuar me entuziazëm, duke e nxitur të vazhdonte në këtë rrugë.

Një herë në gjashtë muaj i vinte e ëma me të motrën nga Kuksi, me leje, dhe qau nga gëzimi kur i thanë se erdhi një mjek i mirë francez (neurokirurg), i cili do të operonte (dhe e operoi) të vëllanë në tru. “Të më bëhet Kujtimi mirë, s’dua gjë tjetër!” thoshte me lot në sy. E morën si kavie për të parë këtë djalë, meqë kjo ishte një ndërhyrje e një tipi të ri, ndofta ende eksperimentale dhe nuk u desh të mernin firmën e askujt, meqë ky s’e kishte familjen afër. I lajmëruan me lëtër se do t’i hiqnin diçka në tru dhe mbas dy vjet amnezie, ai do të bëhej mirë. Tefta nuk e di se si përfundoi operacioni. Por mendoj, se edhe po të dalë me sukses, shkenca nuk arrin efekte të tilla që një tru, qoftë mbas filtrit të amnezisë, të fshijë në mënyrë të plotë të vjetrat, aq sa të durojë vazhdimin e burgut pa goditje të re!* Silvana nuk u lirua me këtë amnisti.

31 Dhjetor 1982 Dje kur u kthyem nga puna na priste një telegram; s’ime shoqe i ka vdekur e motra në Tiranë.

E përcolla deri në Lushnje, më tutje jo, rregullat e reja s’ma lejojnë.

Ishte një acar në karroceri të makinës dhe plasmasi që mbanim në drejtim të erës nuk na bëri fort punë; kur arritëm ishim të ngrirë krejt.

Kur hymë në stacionin e trenit, u rregullova nga flokët, nga rrobat dhe si fshatar i paparë që jam bërë, vështroja me kureshtje rrotull njerëzit e shumtë që ishin mbledhur aty. Salla e palyer, e mjerë si përherë, por mbrëmë më dukej ndryshe. E para herë që pas kaq kohësh shihja njerëz të veshur mirë, me shumicë, bilé gratë të veshura sipas modës. Niseshin për festë.

* Tani mbas burgut të Teftës kemi marrë vesh se Kujtimi ka vdekur.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

323

Jam i dëshëruar të shoh fytyra, parfumet pastaj, plot një shekull që s’i kam nuhatur, më hapnin ca shtigje kujtimesh të largëta që s’di si t’i shpreh.

Mbasi u nis treni ishte vonë. Shkova zura vend në hotel, me lejen e Degës. Por para se të ngjitesha lart, erdha rrotull ndonjë gjymë ore nëpër rrugët e errësuara duke u përzierë me kalimtarë të veshur rëndë.

Pastaj u futa në restorantin e hotelit dhe u ula.

Përballë kisha një tryezë me tiranas (e them prej targës që pashë jashtë), të cilët nga veshja luksoze, i klasifikova menjëherë, s’di pse, si të Export-Importit. Binte në sy biseda fine që zhvillonin, e ndërprerë tektuk, ose edhe shpesh, me të qeshura nën zë.

Por ajo që më la mbresë më shumë në krejt mbrëmjen, aty dhe në rrugë, ishte atmosfera e vigjiljes, që për mua bëhet më shumë joshëse në netë të qeta si e mbrëmshmja, të ftohta e me njerëz që vonohen nëpër rrugë e lokale, para se të futen në shtëpitë e ngrohta. Ndjeja frymën e Krishtlindjeve, tashmë të zbuar nga jeta publike, por që ne e mbajmë në zemër.

Festat, çudi, veçanërisht ato të dimrit, më pëlqejnë më tepër në atë fazën e tyre të pregatitjes, pasdite vonë, kur ti ke një ndjenjë pritjeje aspak të paduruar, përkundrazi, që të vjen keq t’a harxhosh.

Llampat në restorant ishin të dobta, si kandile; errësira na rrinte rrotull edhe aty në sallë. Mbrëmja kishte diçka intime. Shoqëritë nëpër tryeza, vazhdonin pas darke të bisedonin, por si në sordinë. Ndenja aty për ca kohë pa lëvizur, gati duke u kotur.

Kurse sot ishte krejt tjetër gjë. U ngrita që para orës 6 dhe dola tek agjensia. Ishte errësirë, ftohtë. Makinat ndalonin dhe merrnin të prapambeturit që bashkohen me familjet në Durrës, Tiranë, Vlorë, për Vitin e Ri. Në makinën e mbyllur të Nd. Gazit që hipa, punëtorët (që s’mund t’i lenë puset asnjëherë pa punë) i kishin zënë të tria anët e karrocerisë, ishim si në një kuti hermetike. U ula në një stol edhe unë, mes tyre. Rrapëllima shurdhonjëse e motorit dhe vibrimi i ecjes më troshitën të tërin, çdo grimë timen; pluhuri, tymi i duhanit ngjitej lart, gri në të bardhë. Lindja e diellit na gjeti rrugës, drita na futej nga çdo vrimë, duke lëshuar tufa rrezesh nëpër tymrat e kaltëruara dhe mbas pak, vet ai, dielli, filloi të shfaqej i tëri si ndonjë hell inkandeshent që na lëbyrte sytë një çast e zhdukej, sipas kthesave të rrugës.

324

—

Lekë Tasi —

2 Janar 1983 Të tjera nga të burgut Prenda, malësore e martuar me tiranas (i burgosur edhe ai; fëmijët e tyre, një djalë e një vajzë, të internuar) ishte dënuar për një faj të pazakonshëm politik, por rast i rrallë, që e kishte kryer vërtetë; çpim gomash tek makinat e trupit diplomatik! Një prej këtyre makinave e kishte shtyrë e rrëzuar përtokë një ditë tek po çonte postën (ishte koriere në Universitet) dhe kjo si bijë malësie e kishte vendosur të hakmerrej.

Dilte natën dhe çdo makine me shenjën TD që gjente, i çponte gomat me thikë.

Policia s’po e gjente fajtorin (tamam: ajo është specializuar për jo-fajtorët dhe kështu` u gjend në terren të pashkelur), ambasadat ankoheshin. Atëherë, Ministri i Brendshëm, thirri shefat e policisë dhe u tha: “O m’a gjeni në 24 orë, ose jini të pushuar!”.

Rasti e solli që të kapej një natë (jo vetëm rasti, por edhe ajo mospërfillje që i bën artistët e keqbërësit zemërmëdhenj të mos jenë përherë të përkryer në të gjitha veprat e tyre).

Në gjyq ftuan edhe ambasadat për t’u dhënë kënaqësi (Ministria e Jashtme ishte zotuar edhe t’i zhdëmtonte), veçse diplomatët, kur panë një grua në bankën e të akuzuarve, kërkuan që të mos ndiqet penalisht.

Mirëpo gjykatësi i dha 15 vjet (meqë e kishte dorën të lehtë atë ditë) pavarësisht se ajo grua ishte i vetmi person në këtë tokën tonë që kishte treguar spontanisht urrejtje për imperializmin, pra edhe solidarizim me politikën në fuqi.

Kjo Prenda nuk ishte ndonjë e pashkollë. Si e punësuar në një mjedis akademik, e kishte gojën brisk, por vuante dhe nga një lloj paranoie, zhvishej lakuriq, lahej me ujë të ftohtë edhe në dimër, dhe kishte zakon të mbante fjalime nga krevati i saj, lart, duke i shkrirë në gaz gratë e duke hedhur thumba për gjendjen, të maskuara bukur.

Ishte dinjitoze, nuk i shtrinte dorën askujt. S’kishte askënd që t’i vinte për ndihmë, as valixhe për ushqime s’posedonte. Por edhe s’pranonte asgjë. Jetonte, pra, më keq se të gjitha, në fund të klasifikimit.

Komanda që ia dinte skamjen, i fali një herë një palë rroba, se ishte veshur me lecka, si dhe një kovë teneqeje. Por ajo, sa herë zemërohej me ta (kishte shumë sedër dhe prekej lehtë) shkonte dhe ua kthente kovën: “Merreni, nuk dua asgjë nga ju!”.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

325

Lida, llogaritare nga Fieri, kishte rënë në burg për defiçit. Ishte një 30 vjeçare, nëne e dy vajzave (e dyta lindur në birucë), por burri e kishte ndarë menjëherë pas gjyqit dhe ish martuar; për këtë ajo vetë i jepte të drejtë. Sepse gjatë hetuesisë, të cilën e kishte bërë duke qënë e lirë, ai e pyeste me insistim: “Ke bërë gjë, po apo jo, që të ndërhyj, ose të gjejmë gjëkundi ca para dhe t’i vemë në vend?”. Por kjo jo e jo deri në fund.

“Nuk më la se vodha, por se e gënjeva...” u thoshte shoqeve me dëshpërim. Vuante tmerrësisht.për Menellën, si e marrë. “Nuk vodha për vete, as për fustane, o për të vënë plackë. Vetëm për atë e bëja; që te dilnim së bashku pasditeve e të vinim nëpër lokale e të pinim birrë e të kërcenim. I thosha: “Ç’ke ti, qeras unë, kam marrë shpërblim për tejkalim plani” dhe ai e besonte. “Ah sa më pëlqente të vinim në plazh bashkë, të dilnim në mbrëmje…”.

Ishte pak e veçantë si tip, aspak vulgare dhe shumë e sjellshme, mund të thuash fisnike dhe kjo natyrë e saj, ia bënte të besueshme ato që thoshte.

“Po tani çfarë do bësh, kur të lirohesh?” e pyesnin shoqet me një simpati ngacmimtare. – “Unë e di që për mua ka mbaruar çdo gjë; por një gjë do t’a bëj se s’bën. Do të vete në shtëpi, do t’i bie ziles, dhe po të më dalë Menella do t’i hedh krahët në qafë dhe do t’a puth; pastaj ç’të dojë le të bëhet” – thoshte me një të qeshur që të godiste në zemër, ndërsa qerpikët i shkëlqenin nga lotët.

Kurse Drita, llogaritare edhe ajo, 27 vjeçe, fytyrë rrumbullake e lezetshme, kishte përvetësuar një sasi të fortë, po kur u dënua, i shoqi, mësues, vrau veten nga turpi duke u hedhur nga ballkoni. E vjerra e kishte marrë mëri për këtë shkak, s’i dërgonte asgje dhe ia mbajti të dy djemtë, duke prerë kësisoj krejt marrëdhëniet edhe me familjen. Bëri 8 nga 10 vjetët e dënimit dhe kur doli kishte merak se a do t’a donin më fëmijët, të rritur pa të dhe me një këmbanë armike në vesh tërë këta vjet.

Një tjetër nuse e re nga Berati, me baba komunist të fortë, ish kryetar dege, kishte përfunduar aty nga mëndjelehtësia (ose mëndjemadhësia e tepërt), por më mirë le t’a marr me rradhë historinë, fare shkurt: Martuar 15 vjeçe, pa lejen e familjes, me një marangoz 19 vjeçar që bënte shërbimin ushtarak në qytetin e saj, pati mbas pak vjetëve dy vdekje në familje, nga njëra anë burri, që u ekzekutua për vjedhje materiali, dhe në anën tjetër vëllai, që u vra nga të kunetrit mbasi u kishte lënë

326

—

Lekë Tasi —

motrën, dy humbje këto që kjo i duronte me zemër të lehtë, duke pasur në qëndër të vëmendjes veç hallin e vet, sidomos tharjen e tepëruar të lëkurës nga dielli, për të cilën u ankohej shoqeve përditë. Kishte muhabet të bollshëm, të pasosur. Gjatë hetimeve të burrit e merrnin në pyetje edhe atë, por kjo nuk bëhej fort merak, pavarësisht që ishte edhe vetë bashkëfajtore meqë kishte pranuar me vetëdije të vjedhurat në shtëpi. Përgjigjej me arrogancë, aq sa hetuesi, Sokol Koleka, e rrahu keq me thupër gome një ditë, dhe ia ktheu hetuesinë e lirë në arrest. U dënua 7 vjet për këtë çështje, dhe 5 vjet iu shtuan në gjyq meqë shau supën e birucës (kjo ishte ajo që thashë në fillim) dhe kjo sharje e kishte prurë në fjetoren e politikaneve, sepse supa u quajt politikë.

Shpesh u tregonte shoqeve me një ton të lehtë, gati me të qeshur, skenën kur i bënë kontroll në shtëpi (kontroll që në fakt solli si pasojë dënimin kapital për të shoqin), se si hetuesit nuk gjenin gjë dhe po bëheshin gati të mbyllnin proçesin bosh, kur djali i vogël 4-5 vjeç doli në mes të dhomës dhe i ktheu mbrapsht: “Ja këtu i vë babi veglat” dhe u tregoi një depo të vogël gjërash të kushtueshme, të maskuar mjeshtërisht si sofa.

U lirua me faljen që u bë.

20 Janar 1983 Dje na erdhi Qemal Dema nga Gradishta. Kam folur për valën e arrestimeve në Gradisht. Ky është arrestuar nga të parët, prandaj dhe është liruar më herët.

Në mes plot të tjerave, na tregoi edhe një gjë interesante për Dedën, vëllanë e Bardhës.

Siç e kam thënë, ai s’pranoi atëherë në fillim të bashkëpunonte në manovrën e tyre për të gabuar të arratisurit me organizata të stisura “rezistence” e me radio-dhënëse e marrëse, që t’i bënte të zbrisnin me parashutë për t’u kapur nga Sigurimi. Për komunistët, bashkëpunimi i tij, do të kishte qënë një kolpo e shkëlqyer; do të kishin në qëndër të asaj montature vetë birin e Gjon Marka Gjonit, të luante ai vet rolin e të “arratisurit” në mal, për të mashtruar të ikurit. Nuk pranoi dhe preferoi birucën tre vjeçare, ku për pak mbaroi. Por këta përsëri deshën t’ia njollosnin emrin, kështu përhapën fjalën se kishte pranuar dhe një

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

327

pjesë e mirë nëpër burgje, ata që s’kishin kontakte me të, e dinin si të tillë.

Kur u bë falja e fundit dhe Deda doli, mbas 20 vjetëve, një tjetër mirditor, derë bajraktari edhe ai, por që nuk u fal, bëri letër lart, sepse ai vet kishte bashkëpunuar dhe i dukej e padrejtë të mos shpërblehej. Çështja u bë publike kur erdhi në burg për inspektim ministri i ri i brendshëm, Hekurani. – “Pse të mos dal edhe unë?” e pyeti ky, - “derisa shumë të tjerë dolën?” – “Kush ka dalë?” e pyeti ministri kalimthi. – “Po ja, Deda…”. – “Aha!” – ia ktheu ai, dhe për çudinë e atyre që ishin aty, u ndal dhe i dha përgjigje të hollësishme: “Ti kujton se Dedë Gjon Markaj bashkëpunoi me ne atë kohë? Nuk është aspak e vërtetë! Të gjithë veprimet nën emrin e tij i ka bërë Mark Dodani! Deda s’pranoi asnjëherë të bashkëpunonte, prandaj dhe bëri tre vjet birucë dhe veç kësaj e bëri dhe burgun kokërr më kokërr. Kurse ti dole atëherë kur na ndihmove. Tani e ke dënim tjetër, s’të kapin nenet e faljes, s’kam ç’të të bëj.”

Ja më në fund një rehabilitim i plotë. I bërë me gojën e tyre!

Edhe një episod tjetër Deda qëndroi tre vjet në qeli, por në izolim të plotë. Vetëm një polic komunikonte me të, ai që i çonte ushqimin, kurse prej ambientit rrethues ai mund të shihte një pjesë të oborrit të burgut përmes një dritareje të vogël. Ushqimi tepër i varfër me vitamina, me kohë i shkaktoi skorbutin dhe iu fry trupi. Kur pështynte i çvoshkej lëkura e gojës.

Një ditë erdhi Halim Xhelo për t’a hetuar. E filloi fjalën duke e quajtur armik, por pastaj u habit me fryrjen e këmbëve që kishte avancuar shumë dhe u step. Deda i tha: “Pse kurseni një plumb? Më vritni më mirë! Jam fajtor aq sa është ai fëmija i vogël që luan atje në oborr…”. Fëmija që lozte ishte djali i Halimit, i cili e merrte me vete ato ditë (meqë e shoqja ishte e zene me punë) dhe e linte të lozte në shesh.

Ky fëmi nuk ishte tjetër veçse ai i burgosuri i stërmunduar gjatë më vonë kur Halimi ra nga pozita dhe u burgos dhe vetë.

Kjo përqasje që bëri Deda me djalin e tij të pafajshëm, nuk mbeti pa bërë efekt tek Halimi. E mbylli hetimin menjëherë dhe iku me një dritë enigmatike në sy. S’kaloi as një orë dhe dera e qelisë u hap përsëri.

328

—

Lekë Tasi —

Këtë rradhë hyri Nënkryetari i Degës, Manol Milo, i cili mbante një kanistër mjaft të madhe me rrush. Nuk folën shumë, sepse mbas pyetjes së përgjithshme për shëndetin, fare të panevojshme, Milo e ftoi Dedën të merrtë rrush e të hante. Deda refuzoi megjithse e tërë qënia e tij prirej tek ata rrush. Mbasi u përsërit disa herë kjo ofertë dhe ky refuzim, Milo mori një vesh rrush dhe ia ngjeshi me zorr në gojë Dedës. Ai e kthente kokën nga muri dhe nuk e hapte gojën. Atëherë ai ngrihet e del nga qelia duke ia lënë kanistrën aty përpara. Vetëm atëherë “u dorëzua” Deda. Filloi të hajë e të hajë derisa e mbaroi krejt kanistrën, mund të ishin edhe 5 kile. Më vonë Deda kishte thënë: “Duke i ngrënë ata rrush, ndjeja se këmbët po më shfryheshin.”

2 Shkurt 1983 Në brigadë çdo gjë shkon mos më keq. Fahria, brigadirja e re na vjedh sheshit. Favorizon shoqet e saj, sidomos veten. (Ka falsifikuar ca dokumenta që të shtojë pagën e të shoqit që e ka traktorist; konkretisht ka shtuar sipërfaqen e parcelave, mirëpo edhe një vjedhje kaq e dukshme, krerëve të sektorit nuk u duket e mjaftueshme për t’a pushuar. I kanë vënë kapak.).

7 Shkurt 1983 Sot ngarkuam dy skoda me fara luledielli, të dy me Qaniun. Në fillim unë e mora me vrull, ai me ngadalë. Sedër prej kalamani kjo e imja, edhe sot mbas 7 vjet internim. Kurse ai e urren punën qysh i vogël, në mënyrë të qetë, pa pasion, që para se t’a fillojë.

1 Mars 1983 Tefta u nis për në Tiranë. Një turné në Tiranë dhe në Shkodër për t’u takuar me kushërinjë dhe vëllanë e madh, Sjellja ndaj saj në sektor ka ndryshuar qëkur është liruar. Shitëset nuk e diskriminojnë, duket disi e rehabilituar në sytë e tyre. Ka një kthesë rrënjësore, megjithse lirimi i saj i habiti jo pak. Bile tamam ditën

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

329

që u shpall amnistia, një shitëse kishte thënë më një siguri që s’qaste kundërshtim: “Bah, nuk del Tefta andeja!”. Prandaj dalja e saj, për më tepër tek autobuzi që do t’a nxirrte jashtë Grabianit, drejt lirisë dhe larg apelit, shkaktoi një kureshtje të habitur te sheshi i sektorit.

7 Mars 1983 Fahria, brigadieria jonë po hedh shkelma. Përveç, pakënaqësive që ka shkaktuar tek punëtorët, ajo nuk kujdeset as për punën, fare!

Arrogante sa asnjë deri sot, ajo kundërshton çfardo kritike që i bëhet nga kushdoqoftë; edhe nga agronomët ose nga përgjegjësi i sektorit.

Revoltë e hapur. Bazohet tek miku që ka në drejtori të ndërmarjes në Lushnje.

Lika, që e di këtë fuqi të fshehtë të saj, ka nisur një lojë të dyfishtë: në një anë e lufton fshehurazi duke sinjalizuar lart gabimet që bëhen në brigadë dhe nga ana tjetër tregohet i sjellshëm në rrethin e saj, luan domino me vjerrin e saj (ky është njeriu kyç, sepse ky e ka mikun e fortë në Lushnje).

Fahria ia sheh këto manovra si me një pasqyrë që i ka vënë mbrapa, sepse ka informatorët e saj, i sillet gati me përçmim, pavarësisht nga ndryshimi i madh i moshës, e ironizon dhe meqë rrogën ai e merr me firmën e saj, i shkroi një herë në urdhrin e punës: Like X: Data Y: Kapje dhe pjekje iriqësh(!). E tërë brigada qeshte.

12 Mars 1983 Qaniu nuk po më afrohet më. Luhatje të lehta ka patur gjithnjë në sjelljen e tij ndaj meje, por kjo tërheqje e tanishme është shumë e theksuar, po bën një javë. Kush e di, e ka udhëzimin të prerë nga lart, apo si…?

Për mua, më mirë, se më ishte bërë dita Qani. Tani kam gjetur përsëri kënaqsinë e vajtje-ardhjes në fushë, me shok mendimet e mia.

330

—

Lekë Tasi —

26 Mars 1983 Tefta u kthye nga Tirana. Kur zbriti në Lushnje, kaloi autobuzi i Grabianit bosh dhe nuk e mori. Mendoi të shkonteë në hotel, se po vinte nata, por për fat gjeti një çift nga Shënkollasi dhe erdhi me ta me një mjet të rastit.

Gjendja e ndryshuar në Tiranë, siç po na tregon. Ndodhin gjëra të habitshme: Nata e Mirë e festuar nëpër varreza, me qirinj të ndezur.

E gjithë Tirana aty! Det me qirinj! Familje të tëra, njerëz të partisë, ushtarakë, kishin shkuar me makina të zyrës! Veç kësaj, edhe goja është hapur mjaft. Një ditë që shkoi në Kamëz, për tek dentisti, dy të rinj me kominoshe s’lanë gjë pa thënë në adresë të partisë. Autobuzi plot, disa qeshnin nën buzë, disa kthenin kokën mënjanë. Kurse shoferi, që e ndiente veten përgjegjës për çka ndodhte “brenda dyerve”, priti sa arritën në stacion dhe u hoqi një të sharë të fortë, për t’a hequr belanë nga vetja.

Natën shkruhen parulla kundër Enverit në asfalt. Dritat kanë filluar të shuhen shpesh. Ushqimet mungojnë. Dalin fjalë për rryshfete, korrupsion: depozitime paresh në banka të huaja. (Kjo gati më gëzoi. Thua të ketë filluar faza post-revolucion?! Si t’a thuash faza e “Direktoratit”? Boll me terror, hajde të gëzojmë jetën! Ashtu si pa u ndjerë?”. Fakt është që moda ndiqet shumë. Klasa udhëheqse udhëton dhe importon andej mënyra të reja. Deri edhe ne TV kur dalin në ekran njerëzit, rrinë këmbë mbi këmbë (jo si përpara që i mbanin këmbët të mbledhura, tërë frikë se mos spektatori nr 1 ishte duke i pare).

Po, po, si duket po mbaron koha e rigorozitetit revolucionar. Diçka duan të ndryshojnë dhe për këtë kërkojnë liberalizmin si ndihmës, bile edhe imoralitetin si rufjan…

2 Prill 1983 Operativët ndërrohen më shpesh tani. Mbas Ajazit, që ndenji gati dy vjet, erdhi një i ri, tiranas, që sillej mirë dhe bile u fliste Dumeve si pa të keq, se i njihte qysh në kohën e shkollës. Por ky qëndrim i butë, ra në sy, ishte i tepruar, kështu që e hoqën. Mbas tij erdhi një shok i tij, edhe ai tiranas, që ndenji fare pak.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

331

Tani prej disa kohësh ka ardhur Hysniu, me origjinë nga Martaneshi.

Solid nga trupi, me sy bojë qielli e me ca qese poshtë tyre, që i japin pakëz pamje intelektuali. Na u duk enigmatik në fillim edhe sepse rrinte shumë i heshtur. Vjen shpesh me Axhemin, një tip i thinjur, nga jugu, dhe përbëjnë një çift hijerëndë. Mirëpo nuk e justifikojnë fort me autoritet dhe fjala e egër bie në bosh.

15 Prill 1983 Engjëll Cani është arratisur në Greqi, me gjithë gruan dhe tre fëmijë.

Kanë ikur grup i madh, 34 veta. Nga Bilishti.

Ja, ky është lajm! Unë gjithësesi e klasifikoj brenda liberalizmit.

Pak nga pak po dalin ca hollësi të tjera. Dihet që i ishte infektuar plaga në pëllëmbë (nga lopata), që doktori i dha raport, e më pas e dërgoi në komision, i cili ia zgjati edhe dy javë. Merr familjen dhe shkon në Bilisht, vendi i origjinës. S’andejmi krismën!.

Tani e thërresin doktorin në Këshill për të dhënë llogari. Përgjigjen e tij besoj, vë bast, se e di cilido njeri në botë: “Ku t’a dija unë se do të arratisej?”. Kurse ata e dënuan me tre muaj punë në bujqësi dhe kështu fshati ka mbetur pa doktor. Në vend të tij erdhi një tjetër, i moshuar dhe i zoti, por jo fort i rregullt, që pinte shumë dhe pastaj vdiq.

20 Prill 1983 Sot na erdhi një instruktor në fushë.

S’ka rëndësi se çfarë tha, gjëra që i dinim, por në fund porositi që “të shikohen mirë kërkesat e puntorëve” dhe shtoi që “nuk duhet të na përçajë armiku”. Pastaj…”Ju jeni në dijeni për arratisjen e atyre shokëve…”. E dëgjova me vesh: “… e atyre shokëve!”. Por nuk e bëri të hapur arsyetimin, që pakënaqësitë sjellin arratisjet. Vetëm sa i vuri pranë e pranë të dy gjërat.

332

—

Lekë Tasi —

27 Prill 1983 Ky fshat që rron me thashetheme brenda llojit e me të vajtura në pyll për dru, që zbaviten gratë me thurje trikosh e burrat me lojë dominoje, me një fjalë kjo popullsi kaq e vetmjaftueshme në dukje dhe pa ëndrra, tani është dehur nga arratisja e Ëngjëll Canit me familje.

Nuk e di nëse kanë një ide të qartë ç’do të thotë të dalësh në botën matanë, por gratë e brigadës rrinin si të mpira kur një jevgë gjuhë-brisk u thërriste nga larg: “E moj gra!. Ku është Likoja (e shoqja e Ëngjëllit) tani? Hë? A jua merr mendja?!”.

Ato nuk përgjigjëshin, por shihja një dalldi në sytë e tyre. Ç’dinë vallë për Amerikën? Sharjet kundër saj nuk ndahen nga veshët, “imperialiste, armike e popujve, një botë në kalbje” etj, etj. Por dinë ama që edhe pakot vijnë andej…. Por sidomos jam i sigurt se ato e përfytyrojnë Likon, të deklasuarën, atë që ka punuar krah për krah me to, në ngricë e në vapë, që, si dhe atyre, i mbusheshin sytë, hundët nga pluhuri i suzarës në lëmë, që, si dhe ato, pinte ujë të ngrohtë e me bëzhdile nga bidonat nëpër mezhda tërë bajga, që ka marrë, si dhe ato, edhe nga 700 leke në 15-ditsh dhe që, si dhe ato, të dielave sëmurej nga punët e shtëpisë, tani rron si një zonjë e madhe atje dhe i ka rradhë fustanet e këpucët, sandalet e çismet dhe i bën thonjtë me bojë e flokët lloj lloj modelesh dhe ha e pi ç’ti dojë zemra. Këto gjëra i dinë mirë edhe ato më të thjeshtat, pale të mos t’a dinë se ku bie Amerika. Dhe kjo mjafton që ti sëmurë një çik nga trutë dhe t’u japë një melankoli që s’e kishin njohur më parë.

22 Qershor 1983 Korrje gruri. Dielli përvëlon. Para se të futet kombajna ne duhet të bëjmë pregatitjen e parcelës; duke mbushur e sheshuar kanalet. Futemi në kryqare (vijë e thellë tërthore), korrim anët e saj dhe pastaj rrëzojmë dhera për t’a rrafshuar. Në dimër kjo kryqare ishte mbledhësja e ujrave, kurse tani është trok fare.

Vetëm se toka është tharë së tepërmi. Në ato të çara duhet futur lopata, që e përdorur si levë, rrëzon blloqe dheu të ngurtësuar. Ky është proçesi ku marrin fund lopatat…

Edhe këtu Ylli, me atë maninë e tij për t’i gjetur çdo proçesi veglën e përshtatshme, ka menduar diçka: saldoi në ofiçinë një copë balestër

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

333

me një tub. Pastaj futi në tub një dru thane si punë bishti. Këtë farë belileve të shëndoshë, e ngec në të çarat e tokës dhe mund t’i mëshosh me të gjitha fuqitë; kështu bën punë sa për dhjetë lopata.

E mora në fushë sot. Mbarova pjesën time shpejt; pastaj vinin e ma merrnin të tjerët.

3 korrik 1983 Sot vajtëm në Spolatë me një grup, për të marrë patate.

Duhet të kalosh dy kodra për të vajtur. Më pëlqente. Ishte pak a shumë si në ato përrallat që thonë “kaptoi tre male dhe arriti në një udhëkryq…”. Në këtë rast udhëkryqi ose dilema qe kur u ndodhëm përpara dyqanit të mbyllur dhe s’dinim a të prisnim shitësen, që si gjithënjë mungonte, apo të ktheheshim për të mos u bërë vonë për apel.

Për fat nuk vajti gjatë, erdhi një qerre me një vajzë fort të gjallë e meshollë, që kur iu afruam më zhgënjeu ca me sasinë e madhe të puçrave që kishte në fytyrë.

U ngarkuam me thasë dhe morrëm një të përpjetë me ara anash ku korrej gruri. Dielli na piqte rrugës dhe duajt e stivosur nga të dy anët e rrugës na verbonin me refleksin e ndezur.

Patatet i morëm më të lira nga ç’shiten këtu (ketu prej kohësh nuk vijnë fare), por kur i peshova, pashë që na kishte ngrënë në kandar.

Sidoqoftë më pëlqeu kjo ditë. Çdo fshat i kësaj rrëze kodre ka rezervuarin e vet në krye të luginës. Më poshtë janë shtëpitë. Ato duken të lezetshme nga larg. Formohet një tërësi e bukur, pyll, fshat, ara, kjo të jep ndjenjën e jetës në fshat, ndryshe nga Grabiani, që me tërë ato depo e stalla derrash, e ka humbur këtë thjeshtësi prej kohësh.

18 Korrik 1983 Minja Teftës i erdhi një letër nga Azizja, shoqja e burgut. Është mirë me shëndet, po keq nga ana e sistemimit. Ndër të tjera i jep lajmin e vdekjes së Mines, infermieres së kampit, asaj që i dha ndihmën e parë Teftës kur e pickoi nepërka.

334

—

Lekë Tasi —

Ishte e re, as 30 vjeçe, megjithqë i kishte mbushur 8 vjet brenda. Ia bëri zemra, se e kishte shumë të dëmtuar. Siç tregon Tefta, kur kishte ardhur një mjek për kontroll në kamp, e kishte gjetur kaq keq saqë rekomandoi heqjen e saj të menjëherëshme nga shërbimi në fushë, përndryshe ajo mund të vdiste pa pritmas. E vunë përgjegjse të magazinës, që të mos kishte asnjë lodhje. Mirëpo nuk i vlejti…

Historia e saj ka diçka vërtetë të pazakontë. E kishin arrestuar bashkë me të motrën, në kohën kur ngordhën në masë lopët e Baldushkut (bëri bujë kjo çështje më ’75). Akuzuan të voglën si rritëse në blegtori se i paskësh helmuar me një substancë që i’a jepte e motra nga ambulanca.

Dënuan të voglën 17 vjet, të madhen 12. Pak më vonë ndodhi “vetvrasja” e Ndue Marashit dhe u fol që edhe ai kishte gisht në këtë helmim meqë vinte shpesh në shtëpinë e tyre, kishte miqësi me babain e tyre dhe i paskësh nxitur. 13 vetë u gjykuan për këtë çështje, katër u dënuan me pushkatim.

Sa të vërteta ishin akuzat? Tefta pyeti Besën e Dumeve që i njihte mirë të dyja motrat, sidomos Nadiren, të voglën, se punonte me të, dhe Besa nuk e besonte fort këtë version. Përkundrazi, e tregonte Nadiren si vajzë me një ndjeshmëri të veçantë, të tepëruar (“Arrin, i tha Besa, të të flasë për një viç që kishte rritur vet, si për një krijesë të dashur dhe të paharueshme”. Ai viç kishte ngordhur një ditë pa pritur dhe kjo sot, mbas kaq vitesh përlotej kur rrëfente për të). Kurse Minja ishte një tip krejt i kundërt: e mbyllur në vete, e heshtur, e trishtuar. Ky kontrast midis dy natyrave u duk hapur ditën kur u erdhi lajmi për vdekjen e babait të tyre. Jeta e tyre ishte rënduar shumë, jo vetëm nga dënimi i gjatë që po bënin, por edhe nga sjellja e ftohtë e familjes së tyre, e cila, siç ndodh shpesh, manovronte në kushtet e luftës që u ishte shpallur. Rrallë u vinte ndonjë lajm nga shtëpia, kurse pako, asnjëherë. Kjo e kishte shtuar ndjenjën e solidaritetit midis dy motrave. Kur Minen e vunë në magazinë, Nadirja sa kthehej nga puna, shkonte i fshinte lokalin, ia rregullonte të gjitha që Minja që mos bënte asnjë sforcim.

Ditën e mandatës pra, u erdhi nja pako nga shtëpia dhe habia e ngazëllimi i tyre qe i madh. U duk gati gati si një rehabilitim familiar në sytë e shoqeve. Rregulli ishte që kujt i vinte pako t’i thirrej emri në kohën e pushimit. Kur u doli emri, të dy motrat u takuan në oborr dhe u drejtuan tek zyra e këshillit me një buzëqeshje në fytyrë. Hynë në

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

335

zyrë, morën pakon, e hapën. Burgu ushtoi nga thirrma e lahtarshme e Nadires. Gratë u munduan që t’a mbanin, por ajo s’mbahej. Pranë saj, Minja ishte zbehur, ngrirë në vend dhe s’nxirrte dot asnjë lot.

Një vit pas kësaj ngjarjeje erdhi falja për gati dy të tretat e efektivit, por këto të dyja nuk përfituan. Tefta u ndodh afër Mines atë ditë.

Heshtja e saj edhe këtë rradhë, sytë e saj të fiksuar përpara, zbehtësia e fytyrës tregonin një vrer të brendshëm që s’gjente dot një shteg për të shpërthyer.

Dhe tani, kur nuk kanë kaluar as tetë muaj, vjen lajmi që ajo vdiq atje në kamp. Me ato që thashë për të, s’mund të ketë tjetër shpjegim veç këtij:i plasi zemra.

8 Gusht 1983 Natë vere Behari i thatë dhe shtimi i popullatës së bashku me pakësimin e ujit po ndihen përherë e më tepër: ditën s’gjen dot rradhë në çezmë.

Bëra tri rrugë tani pas darke, për të pasur enët plot për nesër.

Mbushja e ujit, është lodhja e fundit e ditës në këtë stinë.

Duke iu bindur një zakoni atavik, arrixhinjtë, banorë të pallatit afër çezmës, dalin nga dhomat dhe vazhdojnë jetën e tyre prej nomadi në afërsi të ujit. Një plakë e rrethuar nga nipat zbatharakë është shtruar në shesh dhe bën petulla. Sonte është një nga ato netët pa hënë, por edhe pa dritë elektrike. Ndërsa po mbusheshin kovat, unë po shihja siluhetat e errëta të shtëpive. Edhe yje nuk ka në qiell, kurse vapa vazhdon mbytëse deri vonë. Në katrorët e dritareve, të hapura tej e tej për t’u futur pak freskia, dukej i dridhshëm refleksi fare i dobët i një kandili.

Para meje profili delikat i arrixheshkës plakë shquhej i qart në sfondin e flakës, ndërsa pikonte brumin në tigan me një lëvizje të ngadalshme.

Kudo rrotull errësirë, në tërë botën…

Vagullima e qiriut ndriçon tani fytyrat e fëmijëve që flejnë lakuriq tek divanet. Më pëlqen të dal tek pragu i shtëpisë netëve si kjo, sepse prerja e korentit detyron të pushojë edhe tharësen e përhershme të lëmit.

Paqja është e plotë; edhe tek çesma s’ka asnjëri më. Vetëm ca fëshfërima vijnë nga larg, zogj të natës, ujra që rrjedhin.

336

—

Lekë Tasi —

Në këtë vetmi të tejme sikur bëhem i ndërgjegjshëm për diçka të panjohur, por që është brenda nesh dhe pret raste të veçanta, pushimin e çdo zhurme, që të dalë. Ajo sikur më kthen një dinjitet të humbur dhe i jep kuptim edhe vuajtjeve.

Mbi vijën e drejtë të çatisë së lëmit para meje, hëna ka dalë e plotë, si një portokall i kuq, me konture ta paqarta. Ngjitet ngadalë, në një botë tërësisht të heshtur.

23 Gusht 1983 Sot erdhi skoda, e madhe sa një vagon; mori shalqi për eksportin.

Punova ca kohë brenda, duke pritur kokrrat e duke i stivosur, por më erdhi si të fikët nga vapa dhe mbyllja. Dola e u futa në zinxhirin e puntorëve që i afronte kokrrat. Ndonjë shalqi binte e çahej kur hidhej dorë më dorë. Kjo nuk është veçse hallka e parë e asaj firoje të fortë që pëson malli para se të arrijë në vapor. Mbi dhjetë kokrra të mëdha u hëngrën nga miqtë e ardhur (si punë ekipi), 20 të tjera përfunduan në kabinën e shoferit, i cili ua çon njërit e tjetrit nëpër shtëpira, të tjera hiqen rrugës dhe “taksa” e fundit është në Durrës, nga ata të doganës, në çastin që do të ngarkohet në vapor.

Ndër të ardhurit ishin dy të veshur mirë e mjaft seriozë. Rrinin rëndë dhe iu bë vendi pak mënjanë, në një hije, që hëngrën; kurse për të marrë me vete kujdeseshin të tjerët. Rojet që kanë urdhër të prerë, të mos i japin askujt, u treguan mjaft të gatshëm, duke i zgjedhur kokrrat për ta; si dhe ato që do të çoheshin në kabinë.

23 Gusht 1983 I.K. ishte tip puntor, por mjaft sherrxhi dhe disi psikopat. (E kam parë një here të këndonte e kërcente majë rimorkios në ecje). Me të shoqen R. të dy të shkurtër e topolakë, kishin bërë 8 fëmijë.

Në një farë faze të jetës bashkëshortore, R vendosi të mos e qasë më burrin në shtratin martesor. Ai reagoi keqas, tentoi, ritentoi, por vendosmëria e gruas për të mos shtuar më numrin e fëmijëve qe e papërkulshme. Humori i tij jashtë shtëpisë ra përtokë krejt, mjaftontë

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

337

një asgjë për t’a çuar në grindje. Pastaj kaloi në një melankoli të thellë dhe tani ndodhi mbyllja. I ra murit me kokë. E çuan në spital, ku vdiq.

24 Gusht 1983 Sot na mblodhën në fushë dy brigada bashkë dhe na lexuan një komunikim për ekzekutimin e Kadri Azbiut dhe tre të tjerëve: një tjetër grup tradhëtarësh, i lidhur me poliagjentin Mehmet Shehu. Fjalë fyese plot, por nëpër të doli edhe një gjë interesante: Ata paskëshin nxitur artificialisht luftën e klasave për të shkaktuar pakënaqësi në popull.

25 Gusht 1983 Është bërë një mbledhje për brigadën tonë, por mua nuk më thirrën.

Përgjegjësi dhe kryeagronomi u përpoqën t’ia mbushnin mendjen brigadës me takt që të votojë për heqjen e Fahries. I nxitën puntorët të flisnin kundër saj, por pa u shprehur vetë. Qëllimi ishte, siç duket, t’ia bënin fakt të kryer drejtorisë që “nuk e do kolektivi”. Mirë po, Fahria, prezent aty, luftoi e patrembur. I kërcënonte haptas puntorët, dhe ata duke mos ditur si do përfundonte puna (meqë agronomi dhe përgjegjsi nuk reagonin me forcë ndaj saj) mbetën në pozita pritjeje dhe në fund votuan pro saj!. Shoqet e saj, bile, u aktivizuan qysh në fillim pro saj dhe kështu ia kthyen situatën në favor. Në fund edhe ata që ishin ankuar kundër saj u ndodhën ngushtë, e justifikuan dhe uruan që të përmirësohet. Kështu, nisma e sektorit dështoi keqas. Është për t’i hequr kapelen. Lufton me çdo mjet. Arriti tu thotë: “Pse më donit brigadiere kur isha vajzë dhe tani që jam e martuar më luftoni?!”.

26 Gusht 1983 Korret soja. Vemi herët dhe punojmë deri në orën 10. mbas kësaj ore s’lejojnë ngaqë thahet soja nga vapa dhe shkoqet në të korrur.

Kam tri ditë që marr biçikletën, se parcelat janë larg, në drejtim të Plukut, por sot më vodhën vintilin. U ktheva në këmbë me biçikletën

338

—

Lekë Tasi —

prej dore. (E kisha lënë në ovrat, mbuluar me barishte dhe nuk ma merrte mendja të më punonin një pabesi të tillë).

Edhe ky incident, është pasojë e fushatës së përsëritur kundra nesh kohët e fundit. Por shkaku nuk është vetëm politika armiqësore që na bëhet (këta thonë shpesh “iksi bën punë armiqësore”, por në fakt janë ata që vendosin t’i bëjnë atij punë armiqësore dhe kurdisin fushata kundër tij); Kësisoj, ndonjë ekstremist nga masa arrin edhe në veprime të tilla.

Po thosha që nuk është shkak vetëm politika, ka dhe një mosafinitet.

Ndoshta do mund të bëja edhe unë një sjellje më elastike që t’a shmang këtë mosujdisje me ambientin.

Një herë bëra një provë. Një mëngjes e ndieja këtë ftohtësi në rrethin fshatar që po më vështronte duke ardhur në drenazh. Ata ishin shtruar në mezhde duke pritur brigadierin që do të ndante punën. Mund të vija të ulesha pak mënjanë, si gjithmonë, duke u thënë një “mirëmëngjes”.

Por papritmas vendosa të bëja ndryshe. U ula në rrethin e tyre dhe mora pjesë në bisedë, duke m’u shkrepur të bëj sa më shumë gabime rreth temës bujqësore që po flisnin (nganjëherë më kap ky damar). Ata më korrigjuan, ndonjëri me thjeshtësi, kurse të tjerët gati me përbuzje ose më sarkazëm, por ajo ftohtësia filloi të zhduket. Mund të them, më “asimiluan” dhe më lanë mënjanë.

Kurse që të gëzosh një farë respekti në fshat, duhet të jesh ose puntor i fortë ose gjahtar i mirë. Të rinjtë vënë në vend të parë sportin.

Kështu për ta unë që s’kam asnjë nga këto, s’ekzistoj fare. Mirëpo sa herë kanë ndonjë temë tjetër, nga kultura për shembull, vijnë e më bëjnë arbitër mua. Pastaj më harrojnë në çast.

Më vjen inat për këtë mungesë konsiderate, por s’kam ç’bëj. Në fshat janë cilësitë fizike që t’a sigurojnë atë, ose të manovruarit me shkathtësi; me anën e tyre lidhet muhabeti, fitohet respekti. Por më tepër se inat, më vjen mirë: s’kam detyrime, bëj një jetë të pavarur nga shoqëria, në periferi të saj dhe kështu mund të disponoj plotësisht kohën e lirë pa qënë i shtrënguar në asgjë, u afrohem kur dua, iki kur dua. Kjo më lejon që edhe t’i dua. Sepse, në fund të fundit, unë preferoj shumë më tepër njerëzit e thjeshtë. Fajet e tyre i quaj të falshme, çdo gjë e bëjnë spontanisht, mund t’i marr me mend se si u vijnë; më e rresikshmja është ligësia e fshehtë, e maskuar me butësi e mirësjellje, dhe këtë e ke te inteligjencia.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

339

28 Gusht 1983 Po korrim lule dielli në Plemër. Puntorë janë shumë dhe kombaina pak, sepse prishen dendur. Sot njerëzit prisnin të bezdisur, se orët kalonin pa punë dhe kështu mbeten pa lekë. Unë përfitova që të fle një copë herë në hije, vetëm më erdhi keq që u kujtova vonë.

Puna filloi në afërsi të pyllit. Është bukur të korrësh pranë pyllit.

Edhe më bukur është të mos punosh, të rrish në atë freski. Disa rrugë i bëmë në hije, gjë që s’më kishte ndodhur kurrë! Ishte kaq e rrallë sa që kujtova për një çast se po binte poshtë fjala “Bukën do ta fitosh me djersën e ballit”. Nuk kaloi shumë dhe mbi kokat tona u shfaq dielli me tërë vapën e tij dhe meqë ishim afër rezervuarit, ia nisën edhe mushkonjat. Vendi që quhet Plemër është një luginë e mbyllur nga tri anë. Kur erdhi dreka, kishim vajtur afër stanit të deleve në dalje të luginës dhe aty na ngjatjetuan mizat.

Pushimi u bë i shkurtër, s’mund të merrja të përpjetën për t’u kthyer në pyll. Zura një hije ulliri fare të vogël, por toka ishte tërë plisa.

Qëndrova ashtu i ulur keq, tërë djersë, vetëm sa për të mos patur kokën në diell. Një gjinkallë vibronte ajrin përreth.

Flitet se do ta bëjnë me dy turne, që të punojnë të gjithë nga pak me ato kombajna që kanë mbetur të sakta. Lulja do të mbarojë shpejt në këtë mënyrë. Të gjithë janë të kënaqur të marrë fund kjo torturë sa më parë, qoftë edhe me gjysmë page.

Korrja e lule diellit është proçes i keq, edhe nga një anë tjetër.

Këtu njëri ia lë tjetrit, sy për sy. Disa ecin kot pa rresht, ndërsa të tjerët vazhdojnë të korrin për t’i bërë ballë shnekut që u vjen mbrapa; detyrohen të marrin para dy rreshta. Brigadieri mund të çirret nga sedilja atje lart pranë kombanierit, mund t’i hakërrohet herë njërit herë tjetrit, por pastaj e lë atë punë sepse ngjirret. Kështu që nëse do të kuptosh cila është puna kolektive, ik e shiko korrjen e lule diellit. Ajo ta ilustron mirë se cili është interesi kolektiv dhe sa fuqi nxitjeje ke prej tij.

29 Gusht 1983 Kur të katër rrogat tona bien njëkohësisht tek minimalja dhe kjo vazhdon dy 15-ditsha rresht, si tani, problemet në shtëpi bëhen të

340

—

Lekë Tasi —

mprehta. Tamam i trembemi të nesërmes. Të marrësh borxh nuk të lehtëson, se s’dimë ç’do marrim muajin tjetër. Dhe janë tërë ato nevoja që duan zgjidhje. Për të mos ecur zbathur, tani ndodh që fëmijët të veshin ndonjë palë këpucë të vjetra të nënave të tyre.

30 Gusht 1983 Vera e ka kaluar kulmin e saj, por e tërë ”plaçka” që ka bërë ajo në thatësirën e gjatë të këtyre muajve rëndon mbi ne si periferia e një ferri të padukshëm në kalim.

Gjenerata insektesh! Të vogla, më të mëdha, bija, nëna, gjyshet!

Të gjitha për ne! Miza të tërbuara nga ndonjë stuhi në afrim, pleshta që shtrijnë mbretërinë e tyre të nisur nga stallat, kope gërthecash me zukatjen e tyre të praruar, harje që orbitojnë rreth veshëve tanë të martirizuar, muriela si turiela të porsambritura për një dënim shtesë, grerëza me vezë të zeza të lidhura në bisht (të ngathta si një i verbër që kërkon rrugën duke përplasur bastunin), këmbëshuma të verdha që tentojnë një kalim nëpër trupat tanë të rënqethur, pika shiu të nxehta, të mëdha, që lenë gjurmë në lëkurën tonë të nxirë dhe zhduken në një zagushi edhe më të ndezur, push gjembash të shkatërruar që të verbon, shkrumb zjarresh të vetndezur, plagë të infektuara, të kruarit që s’të ngop, vetulla të zverdhura, buzë të çara, gurmaze të tharë, çesma të shterura…

Ditët kalojnë të egra si rezatimi i tyre i pamëshirshëm, të zeza si goditja e dritës në retinë, si vulat që u dalin syve tanë të dobësuar, të gjata si bija perçembledhura të Saharasë; njëra ndjek tjetrën, vargan i pambaruar, dhe ne kërkojmë shpëtim në ndonjë re të barshë në horizont, tek parathënat e ndonjë plaku të dijshëm e të jetuar,ose në ndonjë frymë jugu që ngjan i freskët, por që zhduket pa ardhur mirë, të gjitha gjëra pa vërtetësi, mashtrimtare posi ato mrekullira që zënë fill në zonat e mirazheve.

5 Shtator 1983 Sot në vjeljen e shalqirit bëra fjalë me Liken. Nga ora 10, ai, në cilësinë e anëtarit të partisë (komunist i brigadës), pezulloi punën, ishim

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

341

tri brigada që punonim dhe na mblodhi për të demaskuar nja dy-tri gra (jo nga ato hajdutet e forta të “grupit të madh”), po ca të tjera më të moshuara që kishin marrë në trastë ca pjepra e kantalupa. I diskretitoi aq keq sa s’mu durua dhe i thashë me zë të ulët: “Mos e tepro”. Ai bëri sikur s’dëgjoi dhe vazhdoi: “Të poshtra, hajdute, i kini vënë kazmën ekonomisë, po t’ju lenë ju vidhni bankën e shtetit!” – Isha afër tij: “Mos e bëj kaq të madhe..” i thashë. Mu kthye i nxehur: “Si s’është e madhe?!”.

Ti i nxitke të vjedhin atëhere… E dëgjoni ç’thotë ky? Ky ju mëson në rrugën e gabuar, ky do që t’a marrë lumi prodhimin…”. E kundërshtova me dorë, por ai s’pushonte dhe s’më linte të flas. U ngrit toni. I thashë: “Unë s’them që të vjedhin, por këtu bëhen gjëra më të mëdha dhe s’po thotë njeri gjë” – ‘Si çfarë?” – “E po drutë që priten në pyll dhe çohen me qerret e sektorit nëpër shtëpira dhe rojet mbyllin sytë, pale shalqinjtë që merren drejt nga makina pa peshuar e pa paguar…”. Më vështroi me kanosje se po i prekja klasën. Tha: “Si thua ti, t’i lemë të vjedhin këto?”

– “Nuk thashë të vjedhin, por s’është e drejtë që ata të mos pësojnë gjë, kurse këto ti demaskosh për ca pjepra sa një lajthi që do t’ua çojnë kalamajve”. Por ndërhyrja ime doli e kotë, sepse vet të interesuarat m’u bënë kundra dhe s’pushonin së bëri autokritikë. Ndërhynë edhe rojet, sepse u prekën nga kritika ime dhe po hiqeshin parimorë. U thashë me të qeshur: “Mos u tregoni kaq të ndershëm se para se të fillonte shalqini keni thënë ‘roje ose jo’, pa mbushur sivjet shtëpinë ne s’rrimë…”.

Kurse Lika, mbasi e ktheu kundër meje demaskimin e nisur kundër grave, në mbarim kur u shpërnda mbledhja, m’u afrua me një qortim të vërtetë, sepse ma bëri duke më parë drejt e në sy: “Ke për të parë ti…, të më flasësh ashtu në sy të brigadave…”. Sigurisht, i digjte puna e druve, se janë gjëra që dihen nga të gjithë, por askush nuk flet. (Në këto mbledhje hipokrite që bëhen herë-herë duhet të dënohet vjedhja, por si fajtorë ama të dalin vetëm të vegjlit. Kështu sistemi del si i moralshëm, por edhe fitimi i të mëdhenjve ruhet).

342

—

Lekë Tasi —

Ujësjellësi Meditim për mirëqënien 10 Shtator 1983 Më në fund do të bëhet ujësjellsi. Kanë ndërtuar një depo në një majë kodre dhe që andej uji do të vijë këtu. Kanali i tij kalon tamam tek depoja e çesmës sonë të vogël me ujë të mirë. Sot e dielë, u bë aksion dhe brigadës sonë i ra pjesa të gërmojë atë copë. Lika, si anëtar shtabi, na urdhëroi të prishnim depon megjithë çesmë, kurse ne, të dy me Shefqetin, vrisnim mendjem si ta “shpëtojmë”, sepse veç që ka ujë të lehtë, por një çesmë rezervë duhet pa tjetër; ujësjellësi punon me motor dhe pa u prishur ska si bëhet. Por atij nuk ia thoshim. Ai shkonte e vinte e na çirrej “pse s’e keni prishur akoma!” Të kisha mundësi dp t’i bija në kokë, kaq më tërbonte gomarllëku i tij. Ne i bëmë kanalit një devijim të lehtë, pastaj futëm një djalë të vogël në një të çarë të çimentos që e pastroi depon nga dherat. Uji rrodhi ca orë i turbullt, pastaj u kullua.

Me ujësjellësin që bëhet, apartamentet e reja do ta fusin ujin brenda, kurse shtëpitë përdhese do të kenë një çesmë të përbashkët jashtë për të mbushur. Ndofta ishte ky shkaku që donte të prishej burimi (i vjen uji në shtëpi), pa menduar se edhe vet ai do të vinte te ky burim ndonjëherë.

Me këta ujësjellësa që po bëjnë do të lehtësohet mjaft jetesa. Janë bërë shumë përparime, s’mund të mohohen, sidomos në transport, shërbime, shëndetsi etj, por mua nuk ma zënë fort syrin, sepse nga ana tjetër, vihet re një keqësim fare i pakuptueshëm në gjëra të dorës së parë. Sepse edhe fshatari ka bërë një zhvillim në mënyrën e jetesës, por ama as që mund të bëhet krahasim mes kërkesave të tij dhe asaj që i jepet. Ai bën sakrifica për ta pajisur shtëpinë; habitesh se si disa që të duken të këputur, i kanë gati lëkët për frigorifer dhe s’gjejnë! Të duket se çdo gjë ka ngecur; duhen vite për të arritur një gjë, që popujt e tjerë e realizojnë me një të vajtur në Mapo.

S’mbaj mend ta kem prekur këtë temë ndonjëherë, dua të them një bilanc të punës së bërë nga ky regjim, bile s’më kujtohet as ta kem menduar me veten time deri në fund, për të pasur një mendim të qartë; s’e kam këtë ambicie, të oponentit të mirë-informuar, ndoshta s’më ka nxitur ai tendenciozitet që ekziston nga të dyja anët, i cili e refuzon a priori palën tjetër. Për të bërë një vlerësim real, duhen llogaritur jo

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

343

vetëm realizimiet, por edhe mosrealizimet, mirëpo këtu ngec qysh me realizimet, kur sheh që bash ato janë krimi më i madh: mbushja e vendit me fabrika të vjetra jo kompetitive dhe sidomos me bunkerë.

Për të vazhduar duhen bërë krahasim me fqinjët dhe pikërisht këtu del humnera: ata me teknikën e fjalës së fundit, që të azhornohen në garën e egër ekonomike, kurse ne me autarkinë më të prapambetur, të zhytur në një mykje të përgjithshme, që na bën më të veçantët në botë, si ca qënie në kafaz – sehir i botës.

Një gjë tipike që më kujtohet nga vitet e fillimit, kur një ditë shkonim në fushë dhe rrugës kisha afër – dy hapa para meje – tre puntorë të brigadës fqinje. Njëri prej tyre, një burrë i dobët nga trupi, që e bën përherë rrugën me këmbë, bile edhe në rastet kur punon makina(!), fliste për kënetën, për bonifikimet, për vështirësitë që kishin përpara duke dalë në qytet me lundër dhe se si u lëhtësua jetesa pastaj me rrugën që u bë, etj. Unë po i jepja të drejtë me vete, kurse në të folurën e tij kishte një lloj armiqësie indirekte për mua, e ndieja këtë nga shikimet e shpeshta që më hidhte. Është e përhershme, e rrënjosur kjo vendosja që na bëjnë neve në rolin e kundërshtarit kryeneç, reaksionar, aq sa edhe vetë nganjëherë e përfytyroj veten si të tillë. Kjo psikozë e mbyllur që nuk është tjetër veçse frikë (frikë e secilit nga zotësia e tjetrit dhe frikë e sistemit nga çdo ide e re) e nxit tarafin e tyre në një hasmëri ndaj kujtdo dhe në një marrëveshje mes tyre për të mos lëshuar asgjë nga dora, për të mos pranuar korrigjime, pra për t’i lënë punët ashtu mbrapsht, veç për inat të tjetrit. A ka kuptim ndalimi i kopshtit në fshat, i deles e i lopës, të shtyturit në dyqan për një pemë, moslejimi i transferimeve as nga një fshat në tjetrin e plot dallime të tjera? Unë them se me anën e këtyre ligësive , me këto kompetenca, mbahet diktatura e të vegjëlve në fshat dhe kështu lidhet fort aleanca lart-poshtë. Ai lart sundon mbi gjithcka, por i jep mundësi edhe të vegjëlve të fshatit të kenë kënaqësitë e tyre duke ndaluar njërin o tjetrin, për këtë o për atë. Është kjo dhunë e gjithëmbarëshme, ky ngushtim i të drejtave, shkalla e fundit e atij revolucioni që u përvesh të ndreqte gjendjen, jo me përmirësime të asaj që ekzistonte, por me përmbysjen e saj dhe luftë klasash. Është fitorja e armiqësisë si faktor social. Te kjo ne shohim haptazi, se ç’përfundime sjell urrejtja, ashtu si tek reformat ne shohim se ç’mund të sjellë dashamirësia, dëshira konstruktive për të ndrequr. Socializmi, sikur të

344

—

Lekë Tasi —

mos ishte kjo pjesëmarrje pasionale nga poshtë, ziliqare, destruktive, do të kishte qënë një sistem i mirë. E them këtë sepse ta detyrosh njeriun të mos fitojë shumë, pra edhe te kufizosh nevojat e tij në ato elementare është t’i krijosh atij kohën për të ndierë jetën e menduar, për vete e për të tjerët; kurse lakmia, fitimi, përmirësimi i pashtershëm në gjëra gjepura, që e kthejnë njeriun në një qënie bosh, ia thërmojnë ndërgjegjen, hapin një hendek të pakapërcyeshëm mes elitës dhe masës. Vetëm mendimi që elita është, mendon dhe më në fund do të arrijë tek përfundimi që duhet, më ben të jem, nëse jam, me botën e kapitalit. Duhet të ishte e kundërta.

Të kishte mundësi të kombinoheshin elita e rritur në liri, me një fuqi të saj administrative për të vepruar siç ia jep komunizmi! Në këtë epokën e ndotjes planetare nuk ka tjetër zgjidhje. Këtë duhet t’a mendonin të dy palët, mirëpo urrejtja nuk di të mendojë. Lavdi Zotit që ana tjetër, Perëndimi, është i fuqishëm dhe ka për ta bërë zap këtë tonën, Lindjen. Dhe do të huhet prej saj dorën e fortë shpresojmë që i bën gjërat me detyrim.

Pakëz më mirë paraqitet komunikacioni.

Nisen fshatarët për në qytet! Më pëlqen ti shoh në mëngjes, të veshur e të mbathur ndërsa presin autobuzin. Kanë vendosur sigurisht të venë e t’ia zënë vëllait ose motrës, ose një miku, për dasmë a për një nevojë (se sa për udhëtime qejfi është herët akoma).

Gjë e bukur është të dalësh nganjëherë, qoftë edhe për një gjë të vogël, një vizitë në farefis ose dhe për një ndeshje sportive. Sidomos të rinjve u ka hyrë në gjak të lëvizin. Rrinë njerëzit me orë të tëra në mes të baltës, duke pritur mjet. Çifte të rinj, gra me fëmijë, burra me valica në dorë, krushq pas një dasme, grupe familjare. S’ka ndonjë rregull të caktuar për shoferët. Dikush nga të tre ose katër shoferët që çojnë puntorët në fushë, e zgjat rrugën deri në qytet. Nuk ka asnjë shqetësim zyrtar, qoftë sa për formë, që të ndihmohet pasagjeri fshatar që ka punë në qytet, përkundrazi, ka ndodhur që shoferi t’i zbresë udhëtarët, sepse “makina është e puntorëve!”, (dhe në fakt kur vishen mirë, ata nuk duken më puntorë). Prandaj kushdo që udhëton është në pozitën e lutësit dhe megjithse shoferi do t’i fusë në xhep lekët, ata ia japin përherë duke i shoqëruar me falenderime. Meleqi më thoshte një ditë që kjo politikë është kudo. Drejtoritë e fermave nuk e zgjidhin problemin

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

345

me qëllim për të penguar daljen e dendur të fshatarësisë në qytet – ai më dha disa raste në Fier e gjetkë që e vënë autobuzin, e heqin, e vënë prap, e heqin përsëri, ngaqë kujtojnë se po doli fshatari, mbeten punët pa bërë, dhe jo si në botë që fabrikat kanë përfshirë argëtim në orar për të shtuar prodhimin.

Të kishte komunikacion të regullt, lëvizja, sidomos e rinisë, do ishte e madhe. Edhe kështu siç është, ata shkojnë edhe me biçikletë, nëpër atë rrugë të keqe, 35 km vajtje e kthim, ndonjëri edhe vetëm për një lojë shahu, që e ka pasion!. Të penguar, pra, siç janë, më tepër nga këto rregulla sesa nga distanca, fshatarët e kalojnë vitin në shtëpi, përfshirë edhe dy javët e lejes. Rrobat e mira i kanë, por rrallë i veshin. Burrat ulen tek bari i lulishtes (një vend i shkelur me vetëm 5-6 pemë nëpër të) dhe lozin domino ose shah.

Kurse gratë, kur merren me punët e shtëpisë, e me rradhën e dyqanit, i bëjnë vizita njëra tjetrës, për të parë plaçkën e fundit të pajës që kanë qëndisur të bijat dhe sigurisht për të marrë nepër gojë botën. Ato nuk janë si të një brezi më parë, të humbura e të paditura tek strofkat e vjetra prej balte. Secila prej tyre e ka një motër ose një kushurirë të martuar në qytet, kështu e kanë një model drejt të cilit të aspirojnë. Veçse prespektiva për të vajtur atje është e prerë përfundimisht! (Vera Ndoni, një anëtare partie, që sillet e sertë me ne, që e nxjerrin shpesh në presidiume dhe që ka arritur të vejë delegate edhe në Kongresin e Grave, papritmas iu hap një ditë Dhanait me një shprehje të brengosur në fytyrë: “Ju vuani vërtetë këta vjet këtu, por të paktën e dini se një ditë do ktheheni…, kurse neve do të vdesim këtu… Ki fustane sa të duash; ku do ti veshësh?”. N’ato momente të gjitha privilegjet nuk i hynin në sy fare.).

11 Shtator 1983 Yllit i humbi sahati në korrjen e lule diellit.

Pa orën aty rreth orës 11 dhe e vuri në xhepin e vogël për më sigurt; në drekë nuk e gjeti më. Sot e dielë, vajtëm të dy të kërkojmë dy-tri skolinat që mendonte se mund t’i ketë rënë!. U nisëm me qëllim të bënim një kontroll shumë të imët, por pastaj duke parë vendin, një det me degë të rrëzuara, kuleçë të shtypur, fletë e thërrime të derdhura, na humbi vendosmëria dhe kështu i kaluam sipër mjaft përciptas.

346

—

Lekë Tasi —

Pyesja veten duke u kthyer, pse s’ishim fort të mërzitur, ne që jemi kaq përtokë nga ekonomia sa që s’lëmë ditë të na shpëtojë pa punë.

Shpjegimin e gjeta tek kjo, që sahati bënte pjesë në fondin e patundshëm.

Nëse do ta kishim ndarë veç për ta shitur, humbja do të na kushtonte.

Rrojmë nga dora në gojë, megjithatë disa gjëra kryesore si televizor, radio si dhe ky sahati deri dje, nuk bëjnë pjesë në këtë bilanc fitimesh e harxhesh me të cilin luftojmë përditë dhe kështu janë si të mos ekzistonin… i vumë vizë pra, me një brengë mesatare.

1 Tetor 1983 Biseda me malokët I dëgjoj me mjaft interesim bisedat që më vjedh veshi herë-herë në fushë, sepse më pëlqen të di çfarë fshihet në kokat e tyre. Zakonisht, pak gjë ka të dëgjosh, megjithëse ndër puntorët e rinj ka djem të mprehtë.

Por niveli në përgjithësi nuk është i lartë domosdo.

Ndonjëherë diskutojnë për tema jo të zakonshme, por mënyra e trajtimit dëshmon për një shartim anaktronizmash në ideologjinë e kohës.

Doemos, u pëlqen mendja e tyre dhe veç kësaj ka dhe një frymë epërsie për çdo gjë që i përket popullit dhe vendit tonë, kurse bota, megjithse shihen si më të zotë, më të përparuar, kanë një dozë paserioziteti dhe mund të thuash edhe imoraliteti. Në këtë pikë puqet konservatorizmi i tyre fshatar me propagandën zyrtare. Kam përshtypjen se po të kërkosh një pikë ku ata nuk puqen me këtë propagandë, është çështja e besimit në Zot. Kjo, sepse formimin, sidomos malokët, e kanë nga pleqtë që janë besimtarë.

Rri spektator në këto debate me temë të lëvizshme (ky është lezeti i bisedave edhe në qytet, por dhe pika e dobët – të mos përqëndrohen tek një temë), sepse po të marr pjesë, edhe kur më ftojnë, s’dua të komprometohem duke dalë me mendime që s’lejohen, por as dhe të manovroj për t’i zbutur ato. Me secilin veç, edhe mund të flas pak më lirshëm, por kur bëhen shumë është e rrezikshme, edhe kur biseda s’ka ngjyra politike; mund të ndodhesh para të papriturash.

Para një muaji m’u krijua një telash pikërisht nga një gabim i tillë që më shkau. Ndërsa hanim drekë, 5-6 veta, më tepër malokë, Lika tregoi një mesele nga ato të tijat, për të nxjerrë përfundimin se qytetarët

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

347

s’vlejnë, janë budallenj. Ishte historia e vërtetë e një kryetari kooperative nga qyteti, që e kishin vënë në lojë fshatarët me disa hile që ai s’i dinte (dukej sheshit një kurdisje nga lart për të diskretituar një kuadro që duhej eliminuar). E tregoi për të ulur qytetarët si kategori, meqë isha unë aty, pa e kuptuar që fshatarët dilnin më keq ngaqë i kishin punuar një dredhi atij, por duke i shërbyer si vegla një tjetri, pra një lojë që s’të çon larg. Sesi m’u shkrep e u thashë një proverb turk sipas të cilit: Fshatari njeri s’bëhet / Dhe në u bëftë, s’i ka lezet / Dhe në i pastë, s’e mban gjatë”. Ua thashë më tepër si shaka, pa të keq, sepse më pëlqen shumë shkallëzimi i tij, por qe një gafë kolosale, sepse për çudi harrova që ndodhesha midis fshatarësh! Lika mu turr menjëherë siç ishte duke u mbllaçitur: “Kjo është tezë armiqësore; ti se di që fshatarësia ka bërë luftën?! Që Enver Hoxha është fshatar?!”. (Nuk ma mbajti t’i them – “Fshatar jo, po gjirokastrit…). ia ktheva me të qetë: “Fshatarësia bëri luftën vërtetë, nuk them, por më parë e nisi proletariati që është qytetar; fundja, diktatura e atij është.”. Të nesërmen më thanë që e kishte shtrëmbëruar sikur unë paskësha sharë shqiptarët dhe lëvduar turqit (!) dhe donte t’a çonte më tej punën. U kishte bërë presion puntorëve të nënshkruanin një deklaratë me këto gënjeshtra, por ata s’pranuan.

Megjithatë, një farë vazhdimi i pati kjo histori, sepse këta të fundit, biseduan mes tyre thelbin antifshatar të fjalës së urtë dhe pastaj disa që unë i ndjeja shokë, edhe nga të internuarit, më rrinin ftohtë. (Vërtetë u tregova pa takt në këtë rast; një qytetar mund të qeshë me një shaka edhe kur nuk i shkon për shtat, kurse fshatari është ndryshe, i mbetet qefi shumë). Tentova një shpjegim me ta (aq më tepër që edhe vetë nuk jam plotësisht me proverbin), por unë duke i sqaruar e ata duke mu larguar dhe erdhi puna që nxorrën ca fjalë të habitshme. Unë e kujtoja si jashtë çdo diskutimi, p.sh. që statusi i fshatarit është më primitiv se ai i qytetarit në raport me qytetërimin ku synojmë, kurse në gojën e tyre dilte ndryshe dhe unë gati-gati duhet të turpërohesha që jam qytetar.

Si folëm ca, u binda që logjika, fjala e argumentuar, nuk ka fare fuqi mbi atë që ka “lidhje gjaku” e “tradite” me disa parime fikse dhe që të drejtën, të vërtetën, e kupton si zgjatje të vetes së tij, të familjes dhe të krahinës së tij. Çdo gjë që është e grupit të tij, s’ka se si të mos jetë më e vërteta, më e mira e të gjithave. Anasjelltas, kultura, shkolla s’vlekan fare përballë mençurisë së Malësisë (në mos qofshin bilé ato tamam

348

—

Lekë Tasi —

shkaktarë të shthurjes), qyteti vendi i degjenerimit dhe unë duhet të pranoja që qytetarë të mirëfillt në Shqipëri s’janë veçse magjypët, përndryshe nderi im familiar rrezikohej të binte poshtë.

E kuptoja mirë që ata nuk flitnin për kundërvënien thjeshtësibastardim, s’ka si të ishte kjo, ata lëvdonin një farë kulture pak më të shtangur, kundrejt një tjetre pak më të hapur. Kjo platformë e tyre nuk mund të them se ishte e panjohur për mua, por për të parën herë po e dëgjoja kaq troç, me kaq mllef. Shpesh kam parë yrnekë mendimesh të tilla, të pashkolluara, por me prirje intelektuale. Njeriu i thjeshtë zakonisht nuk e vret mendjen, kurse ky tip mentar, që në malësi ndeshet rëndom dhe mjaft i mprehtë, u jep përgjigje të gjitha çështjeve, pyetjeve, madje edhe atyre që nxjerr aktualiteti, i përballon me atë bagazh që ka, i bazuar në gjykime (edhe të mira), por që shumë shpesh janë paragjykime, në dukje serioze dhe morale, dhe në fakt të mykura, të ngushta.

Nuk u ofendova kur mi thonin. Për mua do të ishte interesante një “anketë” rreth asaj që mbajnë në kokë dhe ja ku më vinte rasti ta bëj. Më intereson sidomos të shoh si i arsyetojnë e i përligjin ato gjëra që u ka ikur koha, por që atyre u duket pabesi ndaj vetes së tyre dhe krahinës t’i përzënë, dhe me sa “sedër” ose mendje të lirë, sipas personit, i rezistojnë së resë, asaj që filmat ua servirin në mënyrë pak të mbuluar (që ta gjejnë vetë), si p.sh. tek drama e një vajze të re që vdes e pafajshme, viktimë e zakonit të egër (filmi turk i këtyre ditëve në TV). Vetëm se ajo anketë ishte e parealizueshme praktikisht; po ti pyesësh drejt, nuk të përgjigjen hapur; duhet të nxehen që të marrësh prej tyre diçka të saktë, siç ndodhi tani. Mbi të gjitha do të isha kureshtar të di çfarë zgjidhje u gjejnë disa çështjeve që ngjajnë të pazgjidhshme, si p.sh. si e pajtojnë përçmimin që kanë për shkollën, ose për botën e “shthurur” moderne, me vizitën që i bëjnë gruas tek gjinekologu dhe me daljen në plazh që tani po u hyn në qejf, ose si mund të jetë e drejtë që ti të sundosh gruan, e ndoshta edhe ta rrahësh, kurse motrën tënde i shoqi jo, dhe pse u dashka një grua të mbetet pa nder kur nuk është aspak e tillë, por vetëm një rastësi e pafat i ka nxjerrë fjalë ose dhe sepse është kapur me dhunë? Për këto nuk më dhanë rast t’i pyes, se u nxehën shumë.

Përmbledhur mund të thuash se pavarësisht nga mprehtësia natyrale dhe nga disa parime të forta që trashëgojnë, klima patriarkale e

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

349

mbyllur i largon mjaft nga arsyeja. Por fundi i fundit, të tëra problemet reduktohen tek kjo: si të mbash të njëjtin metër si për vete si për të tjerët, por kjo nuk vlen vetëm për neve këtu, kjo mundon tërë botën. Në shkollë së paku, mundohesh të ndërgjegjësohesh për të. Prandaj nuk është për t’u habitur që pastaj ata më shumë se qytetarët bëhen pre e demagogjisë, bile katandisen edhe vegla pa dashur. Këtë e kam vënë re edhe në ushtri, pikërisht në atë kohë kur doja me zjarr të shihja të kundërtën, sepse isha i dashuruar pas “pastërtisë” së fshatit.

Sidoqoftë, Likes, nuk i eci. Këtë ua detyroj malokëve. Të kishin pranuar të bënin deklaratën, kush e di si do të përfundonte puna ime.

4 Nëntor 1983 Shi në fushë Sot shi. Po punonim te Katërshja (një parcelë e vogël në rëzë të kodrave), kur filluan pikat e para, të rralla. Jo më shumë se 200 m. më tëhu, tek kodra e Zhurit, është stalla e deleve. Ne vazhdonim punën të qetë se .. ja ku e kemi strehën (në fushë 200 m nuk janë asgjë. Mirëpo shiu u forcua dhe s’rrihej më. Disa u nisën me kohë, kurse shumica e shtynin dhe ca, secili ka mendjen e vet. Njëri mendon se s’do mbajë gjatë, vështron qiellin, vështron shokët; tjetri thotë: “le të bjerë, unë do vazhdoj normën, pra të iki…”. (Ka ca të tillë vërtetë të “pangopur”), kurse një i tretë, një që vjen vonë, rri i pavendosur të fillojë apo hiç fare, se mos nuk matet puna dhe kështu e merr gjysmë ditën pa e fëlliqur fare.

Edhe unë bëj ca llogarira të tilla, derisa më në fund vendos shiu për të gjithë, duke shtrënguar mirë. Atëherë vendimi merret njësh nga të gjithë dhe pa u lidhur me njëri tjetrin: vrap i fortë drejt kasolles! Kur arrijmë aty, duke u shkundur e duke folur gjallërisht, secili njëkohësisht bën bilancin me mendjen e vet: mund të gëzohet ai që s’punoi dhe të pendohet ai që punoi. Shiu s’pushon më dhe paga jepet njësoj.

350

—

Lekë Tasi —

5 Janar 1984 Grindem me brigadieren Përsëri punë për mbrojtjen, bëjmë transhe në pyll.

Fillimi i punës ka një far ankthi, si para një llotarie. Mua më ra rradha të zë punë në një vend me rrënjë, e më mundoi.

Që të të bjerë pjesa e mirë, duhet të rrish i gatshëm. Vargu i puntorëve përvijohet gjatë një rreshti të piketuar, por shmang pjesët e këqia. Posa arrijmë tek vendi ku do të zërë punë brigada, ti mund të bësh një llogari të shpejtë për tu futur me shkathtësi në çasin e duhur, duke zgjedhur segmentin më të pastër. Është një çikë “e pacipë” kjo mënyrë, por duhet bërë, sepse po ti besosh vetëm fatit, si të rastisë, ose po të mos e kesh mendjen aty, punët mund të të vijnë shumë mbrapsht, siç më erdhën mua sot.

Copa më ra afër një qarri dhe siç pritej, rrënjët i kishte jo vetëm në sipërfaqe, por sidomos në thellësi. Duhet sëpata. Për fat ndër 15 ose 20 puntorë, njëri tregohet parashikues dhe e merr me vete; ajo qarkullon dorë më dorë. Unë preva nja 50 rrënjë.

Dje na patën komunikuar lekët që kemi për të marrë këtë rradhë.

Përsëri Fahria s’mi ka vënë ditët që më harroi herën tjetër. Kur e pash sot që në mëngjes nga larg duke ardhur ngadal-ngadal me atë fytyrë tërë arrogancë, e kuptova që do të zihesha me të. Prandaj, e lash që mbaroi me të tjerët dhe e prita sa më i qetë: “pse s’mi shkrove përsëri lekët?”. Më nxorri një justifikim, se e ka zakon çdo herë nxjerrë nga një gënjeshtër të re. U nxeha shumë kur më ktheu kurrizin pa e prishur fare terezinë nga ankesat e mia. I thirra nga prapa: “Ki mendjen! Unë do të të shkarkoj!”. S’i bëri asnjë far përshtypje. Natyrisht, deri sa ka fuqi të hahet me përgjegjsin, fjalët e mia s’i bëjnë as ftohtë as ngrohtë.

7 Janar 1984 Fjala ime doli profetike! Kisha ndërment të ankohesha, por s’kaluan as 48 orë dhe Fahrien e pushuan. Duhet të jetë tronditur miku i saj ne drejtori, për ndonjë farë arsyeje dhe, efekti arriti këtu, duke aktivizuar kundërshtarët e saj të gatshëm të sektorit. Flitet se vendin do t’ia zërë Lika përsëri, veterani i goditur atëherë, i cili kthehet tani në krye të

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

351

brigadës jo më si titullar, por “ad interim”, zëvendës i një çupe, të cilën bëri çmos për ta minuar në fshehtësi, ndërsa haptazi i druhej dhe i bënte korte me anë të familjes së saj..

16 Janar 1984 Rrethi i apelit u zgjerua edhe më. Kanë prurë nga Lushnja dy vëllezër minoritarë, dy çifte. S’merret vesh shkaku i internimit. Pak kohë më parë u arratisën në Greqi dy djem dropullitë, banorë të Lushnjës.

Thonë se këta i kanë prurë për kundërmasë.

Me ta kanë prurë edhe nusen e djalit të njërit prej tyre, akoma e fejuar, por që ka bërë celebrim. Me të arritur, ajo vendosi të ngrejë padinë për ndarje nga i fejuari, të cilin e ka ushtar.

20 Janar 1984 Na bënë mbledhje përsëri, por këtë rradhë e hoqën vërtetë brigadieren. Brigadës i duhej një urdhër i shkoqur. Jemi një kope e bindur dhe s’mund të pritet të marrim vendime me kokën tonë. Një goditje e kërrabës herë andej e hërë këtej na duhet. Këtë urdhër na e dha përgjegjësi sot. Nuk na pyeti më “si thoni”, por “planin nuk do ta merrni më nga Fahria, por nga Lika”. Mua personalisht më erdhi mirë.

Lika s’më ka ngrënë ditë, çfardo të kem pasur me të në të kaluarën.

23 Janar 1984 Mirëpo Fahria reziston, (siç duket miku i saj në Lushnje nuk e ka ngrënë goditjen të plotë). Insiston ta japë vetë planin. Del në shesh të Sektorit dhe disa nga gratë, për çudi, i mblidhen rrotull akoma. Ajo jua jep porositë gjithmonë me atë ton krenar si përpara dhe vështron me inat nga ne të tjerët që disa metra më tutje, i bindemi komandës së Likes.

Kështu, jemi e vetmja brigadë në Republikë me dy brigadierë, një far monstër me dy krena që s’ma merr mendja të rrojë shumë.

Kanë filluar të japin stimuj materialë, një radio dore, një kostum etj.

Sa për t’a filluar, çmimin e parë për vjeljen e pambukut ia kanë dhënë

352

—

Lekë Tasi —

një gruaje me përbërje shumë të mirë, nga fisi i Kryetarit të Komitetit Ekzekutiv. Mirëpo, pas kësaj, kanë dalë ca kundërshtime, që s’e paska merituar.

Radio dore nga ato të voglat nuk gjendjen më. Tani quhen të tilla ca të tjera, shumë më të medha. Vitet e fundit mungonin pjesët e këmbimit, kështu pak nga pak ato të voglat që i vije edhe në xhep, i hoqën nga tregu, me qëllim. Tani shoh ca djem që levizim me ca valixhe të vogla në dorë, që i quajnë radio dore.

27 Janar 1984 Edhe Fahria hoqi dorë. E mbajti me dhembë postin këto ditë, deri sa ra në kontakt i vjehrri me mikun e fortë atje në Lushnje, dhe siç duket dje i ka ardhur fjala “s’kam ç’të bëj më”, ose ai miku i fortë nuk është më as për vete në pozita të qëndrueshme, prandaj guxuan këta të sektorit t’a heqin Fahrien. Sidoqoftë, boll kryeneçe u tregua; luftoi deri në fund si burrat dhe pa maskë. Grave të brigadës u thoshte: “Do të vjedh, posi!

Sa të më dojë qejfi!”, kur e akuzonin dhe e bënin me nerva. Kurse kur ishte me të mira u hapej me buzë në gaz: “Pse bëheni budallaqe? Të gjithë vjedhin, pse unë të rri?”. Rryshfetin e kërkonte hapur dhe disa ia jepnin me gjithë qejf (lesh, bajame, arra); ndonjërës ia merrte edhe në formë shërbimesh, me thurrje trikosh ose larje rrobash (kjo të kujton angaritë në mesjetë). Në kundërkëmbim i mbante mirë me leke. Por jo shumë gjatë. Mbasi kalonin dy-tre 15-ditsha, ua priste lekun, që ato ti jepnin më. Kishte vendosur të pasurohej sa kohë do të qëndronte në post. Njëkohësisht, kishte porositur nga të gjitha anët, ti gjenin një makinë qepse, që kur t’a pushonin, ta ketë për të bërë pará me të. Dhe e ka gjetur.

Si përfundim, mund të thuhet kjo. Revolta e saj vërtet mbajti jo shumë, por nuk mund t’ia ngarkosh asaj dështimin. Më tepër i detyrohet kushteve historiko-shoqërore që po ndryshojnë. Dhe duhet thënë se po të kishte dalë me parrulla të tjera, dua të them, të dukej qoftë largaz se qëllimi i saj ishte t’ua jepte hakën puntorëve (e jo të përfitonte vetë) duke kundërshtuar politikën e fondit të pagave, do ta kishte pësuar keq. Hajdutin mund edhe ta falin, ose së paku e tolerojnë, kurse atë që harxhon shtetin për interes të puntorve, atë s’e durojnë dot, se rrezikon sistemin me shembullin që jep.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

353

3 Mars 84 Sot aksion: mbjellje lakre. Parcela është e vaditur. Zbathesh, shtron spangon dhe merr tufën e fidanëve. Me njërën dorë i ngul, me tjetrën mban shatën dhe i mbulon. Nuk do fuqi të madhe, por duhet të kesh mes të fortë. Pas tridhjetë metrave s’drejtoja dot trupin. Metrat e fillimit eca baraz me Artanin, por pastaj pak e nga pak mbeta prapa, derisa në drekë ai kishte bërë 5 rreshta, unë 3.

14 Mars 1984 Mamaja me Teftën u nisën. Erdhi vëllai i madh, i mori të rrinë disa muaj atje. Do Zoti e piqemi të gjithë së shpejti, të lirë. Sivjet është 40 vjetori. Ndoshta ndodh gjë.

15 Mars 1984 Për Babanë Sot me Yllin bëmë një sistemim të arkave me libra, për të ekonomizuar pak vend. Në këto rregullime që ndodhin shumë rrallë, unë shfrytëzoj rastin për të hequr mënjanë ndonjë volum që më ka munguar, me qëllim vetëm për t’a shfletuar, sepse e di fort mirë që nuk do të kem kohë më tej ta lexoj tërësisht. Si mbaruam punë, u mbylla në dhomën time me librin e Kantit “Parimet e Metafizikës së Moralit” dhe e hapa.

Pata një ndijim të shndritshëm. Fjalët e rreshtuara në faqe, me gërma të mëdha, të pastra, më kumtonin të vërtetën dhe unë e thithja! Më “godiste” veçanërisht toni kategorik i filozofit të madh, bie fjala aty ku pohon se detyrimin moral na e dikton jo ndonjë ligj empirik, por ai a priori, të cilin e mbajmë secili brenda vetes dhe që i ka rrënjët tek arsyeja e kulluar, të cilën aty ai e quan “edhe praktike”, meqë bëhet fjalë për deontologji, pra për sjelljen.

Sakaq, mu kujtua babai. Jo vetëm se ky filozof ka qënë ndër leximet e preferuara të tij (shënimet ia kam parë që i vogël në anë të faqeve), por më tepër nga që vet toni që perceptoja këtu karakterizonin edhe atë vet kur e kishim në mesin tonë. Bile, duhet të falenderoj këtë koincidencë në ndërgjegjen time, që po më jep shtysën të flas për babanë. Çdo përqasje

354

—

Lekë Tasi —

tjetër për mua do të ishte më pak e lumtur. Gjithnjë kur e përmend babanë, më vijnë në kujtesë jo skena të intimitetit familiar, mund të them madje se s’mbaj mend të na ketë puthur o përkëdhelur një herë. Figura që ruaj prej tij është ajo e kryefamiliarit serioz, që rri në krye të vendit i përthithur në mendimet e tij dhe që mposht në çast, me një shikim të rreptë, çdo kapriço a nismë konflikti mes fëmijëve. (Në ’61, kur e takuam në spitalin e burgut, prej 15 vjetësh brenda hekurave, të ligur e me katarakt në sy, ndodhi që toni i bisedës të ngrihet për një çështje delikate familiare dhe polici xhahil që vëzhgonte takimin ndërhyri, pa asnjë ndrojtje, me një mendim të tij; Babai u vrenjt dhe menjëherë, pa thënë asnjë fjalë, bëri prapaktheu duke e prerë takimin e porsafilluar).

Me një karakter të tillë, cila ka qënë jeta e tij, sidomos ajo e 20 viteve të fundit në Burrel?

Kësaj pyetjeje unë s’mundem dhe s’meritoj t’i përgjigjem. Sepse vuajtjen e tij s’kam mundur, as largazi, ta bëj timen; i kam shkuar përskaj vetëm. Kam qënë një bir i një të burgosuri, vetëm kaq. Shkoja e takoja tek hekurat, i çoja ushqime dhe pastaj në kthim, për turp, shijoja bukuritë e Luginës së Matit, shkëmbinjë e Shkopetit, pija birrë në Milot.

Ndërkohë, që ata i lija atje brenda, 700 veta në një oborr të pluhurosur me një pus në mes, duke futur secili pagurin e vet brenda, me policin që u përziente ushqimet në dorëzim, që godiste bilé këdo që nuk i punonin duart shpejt, që i dënonte me birucë për gjënë më të vogël.

Pra, ndihem i përjashtuar nga fati i tij, i padenjë ti qëndroj afër. Dhe pa tjetër, një ndjenjë e ngjashme e bëri Teftën të shpërthejë në lot kur e takuam herën e parë në spitalin e burgut. Kishte vite pa e parë dhe e gjeti të dobësuar, të mbaruar krejt; megjithatë, unë e di mirë, nuk ishte vetëm dhembshuria shkaku i lotëve të saj, por kjo ndjenjë faji, pamundësia për të qënë pjesë e fatit të tij, për të qëndruar përkrah tij n’atë fat. “S’jam asgjë, s’jam askush” përsëriste e ngushtuar në kulm.

Nganjëherë përpiqem t’a shmang këtë mendim, kapem pas asaj që edhe ai vetë nuk donte të na bënte të vuajmë. Në ato pak orë që jetoi pas operacionit në stomak (13 Qershor ’66), për këtë e pyeti mamanë që e ruante pranë. Mes avujve të anestezisë që po i dilte, i tha me një zë të fikur: “A mërziteni ju?”. Dhe qenë fjalët e fundit të tij. Donte, i ngrati baba, të mos na ndrydhte largimi i tij nga kjo botë.

Oh, Baba, ku mund të vemi ne pa dhimbjen për ty, që e mbajmë thellë në zemër edhe mbas kaq vjetësh. Të jesh sado pak i denjë për

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

355

dikë, është të vuash për të, kjo është e vërteta, s’ka tjetër në këtë botë të vështirë.

Vuajtje dhe njëkohësisht gëzim, kur çdo gjë ka mbaruar dhe ti sheh që emri mbetet i panjollosur. Po, sepse ndodh që edhe dhimbja të luftojë me përbuzjen e botës, aq më tepër me neverinë (që zë vend brenda teje).

Kam dashur edhe herë të tjera të shkruaj për babanë, por më mungonin të dhënat. Ajo që di për të kaluarën e tij, i di nga mamaja, nga farefisi, më pak prej atij vetë. Ai fliste pak për veten, por edhe ne e pyetëm pak mbas burgut, duke besuar ne të marrët, se do t’a kishim përgjithmonë mes nesh. Ky është pengu më i mprehtë, sepse varej prej nesh të vepronim dhe nuk e bëmë. Të gjurmonim më vonë në arkiva, ishte punë që s’bëhej. Një herë vendosa dhe shkova, por ata atje më vështruan të habitur për guximin, kështu ika me vrap.

Më mbetën pra, kujtimet e mia dhe të farefisit, të të afërmve. Këto kanë të bëjnë me fëmininë e tij, me jetën e Përmetit të fillimit të shekullit, një temë që më tërheq shumë kureshtjen, sepse lidhet me figurën e tij rinore, me mallin e qytetit të zhdukur që e doja shumë, dhe me ato emra njerëzish të dashur që i njoh me të dëgjuar ose i kam parë në pragje portash ose në fotografi. Përfytyroj lodrat e tyre, siç i kam lojtur vetë për fare pak kohë në sokakë e në sheshin pranë shtëpisë, veshjet e tyre, ato pantallonat deri poshtë gjurit, ato xhaketa të ngushta, ose duke u ngjitur në mana e vidha, duke lojtur kala dibrançe e me arra “bedenazi” e duke shkuar në vreshta, të hipur në kuaj dy e tre në të njëjtin samar.

Shtëpia jonë në Përmet ka qënë në mes të qytetit, pranë sheshit të quajtur “Sheshi i Koninit”. Ishte njëkatshe dhe e vjetër. Në kohën që ne u kthyem nga Greqia, ajo, si banesë e një të arratisuri politik, vazhdonte të mbetej e sekuestruar nga shteti dhe i ishte dhënë me qera nënprefektit të momentit. Nuk kisha hyrë asnjëherë brenda, bile as në oborr. Por isha ulur shpesh me shokë në sofatet e portës së madhe të oborrit dhe, më rrallë, nëpër kanatet gjysmë të hapura kisha hedhur sytë brenda tek ky oborr i të parëve të mi, kurse nga avllitë shumë të larta kisha parë majat e një arre dhe të një qershie që ishin brenda në bahçe.

Gjyshi im, me emrin Theodhos, për të bërë pasuri, kishte vajtur në Rumani familjarisht. Por vetive të mira që i kishin siguruar atij një vend të nderuar në vendlindje ai nuk u bashkonte atë të aftësisë në tregëti.

Kështu falimenton dhe më vonë sëmuret e vdes. E veja, Polikseni,

356

—

Lekë Tasi —

gjyshja ime, detyrohet të kthehet në Përmet dhe ana piktoreske e këtij kthimi është se të tre çunat i kishte vënë në kosha, të ngarkuar në anët e kuajve. Djali i trete, Harilla, do të vdesë shumë i vogël.

Edhe nëna e tyre, Polikseni, vdiq e re, disa vjet mbas mbërritjes në Përmet. Dy jetimët, u rritën tek gjyshja Nicë në Leusë, fshat malor pranë Përmetit, nën kujdesin e dajës së tyre, Manthos. Ky dajë, Mantho Buxhuku, ishte një njeri autoritar e trim, të cilin, kushërirat e mia, motrat Xhitomi, ma kanë përshkruar si gjaknxehtë e zemërmirë.

Ndryshe nga kunati i tij, Theodhosi, ai kishte edhe aftësinë tregtare.

Ai mbante një dyqan në “Trek” (emër i barazvlefshmë në ato kohëra me qytezën ku zhvillohej ky treg, Këlcyra), nuk e di mirë, vetëm me stofra (malifature siç thoshte populli) apo universal siç ma merr mendja.

Ai fitonte mjaft dhe kështu familja bënte një jetë të rehatshme. Të dy bonjakët, Kostandini dhe Akileja, u rritën të gëzuar mes kushërinjve të tyre, Ollgës, Pandorës, Leftës, Lames, fëmijë të dajës, në një shtëpi të madhe me kopshte përpara, duke lojtur e bredhur në pyjet e livadhet përreth.

Kam një shënim, diku në një fletore, të shkruar sipas thënieve të kushërirave të mia të sipërthëna (bija të Pandorës) dhe thotë kështu: “Kostandini dhe Pandora ishin të prapë, nuk linin dy gurë bashkë; kurse dy të vegjlit,. Akileja dhe Lefta ishin të urtë. Gjyshe Nica u bërtiste të mëdhenjve; “Të zestë ju ku do vini kur të vij babai sonte, të shihni se ç’do t’u punojë. Dhe kur pastaj në mbrëmje Manthoja kthehej nga dyqani, dy të vegjlit i merrte në prehër dhe i gostiste, kurse dy të mëdhenjtë arrastiseshin dhe vështronin nga prapa avllisë”. Janë skena të pafajsisë fëminore, që sa herë i lexoj, më prekin dhe më bëjnë të buzëqesh i lumtur, si pamja e ndonjë kësule kalamani të ngecur në një degë të lulëzuar.

Shkollën e kishin në Përmet, jo më tepër se 20 minuta rrugë në zbritje dhe të dy vëllezrit e frekuentonin me rezultate të mira.

Në kohën e pushimeve të verës, Kostandinin, kur u rrit pak, daja Mantho, filloi ta merrte në dyqan, për të fituar përvojë jete. Veçse, njëlloj si i ati, ai nuk ishte i prerë për tregëti, siç e tregoi edhe jeta e tij e mëvonshme.

Kur Kostandini u bë 15 vjeç fitoi të drejtën të shkojë në kurbet. Kështu u lejua të vinte në Misir, tek burri i vajzës së hallës Thoma Xhitomi (i

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

357

mbiquajtur Çome Misiri), i cili, mbante një dyqan në Aleksandri, pastaj në Kajro e së fundmi në Ben Jusef. Atje, krahas punës, Kostandini, vazhdoi edhe shkollën. (Mbaj mënd kur ishim të vegjël, ai na tregonte se si me një shtesë të vogël, madje me një pikë të vetme, fjala arabe mund të ndryshojë tingëllim dhe kuptim). Atje në Egjipt, babai, duhet të ketë qëndruar jo më shumë se tre vjet. Dhe fill mbas kthimit në shtëpi, ai merr rrugën e Amerikës, që siç dihet ishte kurbeti që tërhiqte tërë Jugun e Shqipërisë në fillim të shekullit e më vonë.

Mirëpo, kur u mor vendimi për t’a lejuar të nisej, dy vëllezrit arritën mes tyre fshehurazi një vendim tjetër që të vinte edhe i vogli. Ditën e caktuar e tërë familja u mblodh te lëmi, përmbi fshat, për të përcjellë djalin e shtëpisë që do të bashkohej me qiraxhinjtë. Duket për të qeshur, por atë kohë rruga për Amerikë kalonte në qafën e Dhëmbelit (tek Guri i Dyfekut) për të dalë nëpër Zagori, Gjirokastër e Qafë Muzinë, në Sarandë ku turma e emigrantëve imbarkohej drejt Napolit o Gjenovës.

Mbas përqafimeve, kushdo që ishte për të nisur shkoi me karvanin.

Të tjerët, grupi i familjarëve, u kthye tatëpjetë drejt fshatit, ku Akileja mori porosi nga i ungji të përcillte dy tezet e tij në Përmet. Ai, i bindur, vajti me to, por në një pikë të rrugës, me të kaluar vendin e quajtur “E Faltura” u tha grave qetë-qetë: “Ju vazhdoni, se unë po ngjitem një çikë këtej lart”.

Njëra prej grave e pikasi menjëherë qëllimin e tij dhe iu vu me të qara ti ndërrojë mendjen. Por djaloshi me vrullin e të padalit ishte bërë erë nëpër shqope përpjetë malit.

Kurbeti i babait mbajti vetëm 4 vjet, kurse i Akilesë 25.

Ishin tipa të ndryshëm. Shumë aktiv, me mendje racionale dhe me karakter autoritar Kostandini; i qetë, soditës dhe me ndjeshmëri artisti Akileja., I cili, po të heqësh burgun, kaloi një jetë pa fort ngatërresa, i pamartuar dhe në shoqëri të librave, kundrejt asaj të Koços, plot aktivitet politik, shpesh kryengritës, i ndjekur madje nga regjimi në fuqi. Edhe ai u mor me libra, bile shkroi disa për subjekte juridike, por ai i dedikohej kësaj ane (studimit, shkrimit) më tepër në atë kohë kur ishte i detyruar të mënjanohej nga aktiviteti publik. Dy periudha të tilla kanë qënë koha e emigracionit (1925-41) dhe domosdo, ajo e burgut (1944-64).

Jeta i ndau të dy vëllezrit. Për dekada të tëra nuk u panë me shoshoqin, madje as nuk komunikuan. Diku kam dëgjuar se pati midis

358

—

Lekë Tasi —

tyre edhe një moment divergjence. Akileja nuk u mor me politikë, por me gazetari (atje në Boston u aktivizua me punët e “Vatrës” dhe arriti të bëhej editor i “Diellit”). Por ndoshta miqësia e tij me Faik Konicën, mund ta ketë rreshtuar në një farë mënyre me rregjimin e Zogut; dhe në fakt, kur u kthye në Shqipëri, Zogu e emëroi drejtor të Bibliotekës Kombëtare. Tani, unë s’mbaj mend se ku e kam parë o dëgjuar se ai kishte shprehur mosaprovimin e tij ndaj linjës anti-zogiste të vëllait të tij. A është e vërtetë kjo, apo është thjeshtë një fjalë apo interpretim tendencioz i një deklarate të tij; këtë çështje, të dy vëllezrit, do të kenë patur boll kohë t’a bisedojnë në burg, por unë besoj se ata do ta kenë kufizuar bisedën (ose më mirë komunikimin mes tyre, që përfshin edhe heshtjen) në gjërat esenciale, tanimë të përbashkëta.

Megjithatë, mua nuk më rrihet pa menduar për ndryshmërinë e tyre, si temperament, por edhe si formim. Akilea e donte muzikën dhe, pa tjetër, të paturit një mësues si Faik Konica, do t’i ketë vlejtur mjaft në zgjedhjen e koncerteve që do të frekuentonte, por shumë më vonë mora vesh që dinte përmendësh edhe të gjithë kampionët e boksit të Amerikës të viteve ’10 e ’20. Ky sport e apasiononte në rini, por nuk e di a e praktikoi vetë. E them këtë, sepse, kur që kur ish i vogël kishte trup të fuqishëm, aq sa mund të mbante të varura në krahët e nderë dy kushërirat e tij. Ishte më i shkurtër dhe më robust se babai, sytë i kishte të fortë, ndryshe nga babai dhe të gjithë ne, dhe flokët i pati të dendur deri në fund gjithashtu ndryshe nga babai.

Më kujtohet momenti kur ata u takuan pas 30 vjet ndarjeje. I kishin lënë shëndenë njëri tjetrit 20 vjeçarë, në bankinën e portit të New Yorkut para Luftës së I-rë Botërore dhe po e rigjenin njëri tjetrin 50 vjeçarë më ’41 në Përmet në kulmin e Luftës së II-të. Shtëpinë tonë, siç thashë, si banesë të arratisuri politik, qeveria e kishte sekuestruar. Kështu kur ne u kthyem familiarisht nga Greqia, kishim rënë tek dajat. Vizitat për ardhjen tonë u pritën tek divani, një dhomë në katin e dytë me një dritareballkon të madhe, por të hapur krejt, pa kanata, meqë fasada e shtëpisë posa kishte pësuar një shkatërrim të pjesshëm prej bombardimeve të luftës Italo-Greke. Xhaxhai u ngjit sëposhtmi dhe doli tek kryeshkalla, iu afrua të vëllait që ishte ngritur në këmbë për t’a pritur mu tek hapsira e ballkonit. U takuan mes heshtjes së përgjithshme dhe u përqafuan.

Unë, tek parmakët e shkallëve, po i shikoja të pushtuar në sfondin e

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

359

maleve dhe habitesha që përqafimi i tyre nuk po mbaronte. Ishte hera e parë që shihja babanë të qante. Por në kontrast me mallëngjimin e tij dhe të gjithë te pranishmëve, binte në sy, dhe u komenua më pas nga disa të familjes, reagimi disi i ftohtë i xhaxhait. Kjo ftohtësi e tij, mendoj, vinte nga jeta e vetmuar që kishte bërë në Amerikë, por edhe nga temperamenti i tij i patrazuar prej miku të rehatit. (Njëzetë vjet më vonë, pikërisht më ’61, sëmundja dhe vdekja e tij në burg ndodhën në mungesën më totale të këtij rehati, nuk iu ndodh pranë as i vëllai, i shtruar në atë kohë në Tiranë). Në Përmet, xhaxhai jetonte tek kushërira e tij, Athinaja, në shtëpinë e Agathokli Xhitomit, bir i saj, ku gëzonte tërë konfortet dhe i bëheshin tërë hysmetet e mundshme të asaj kohe të para-kataklizmës. Ditët e mëvonshme të arritjes sonë, unë me Teftën, i bëmë një vizitë në shtëpi dhe e gjetëm me një libër në dorë në krevat (nuk më kujtohet në ishte i pamundur apo brenda pushimit të zgjatur të pasdites). Me kërkesën tonë na foli për Rilindjen Evropiane dhe në fund iu lutëm të na thoshte ca vjersha të poetëve anglezë, për të shijuar muzikën e tyre. Ishte koha që ne “zbulonim botën” dhe na interesonte të merrnin vesh gjithçka. Ndër të tjera, morëm vesh nga shokët e rinj të mëhallës, se xhaxhai ynë shëtiste nëpër male së bashku me dy-tre shokë të tij të pasionuar dhe se kishin vajtur deri edhe në Nemërckë. Po kalonte edhe ai një periudhë “rizbulimi” të vendlindjes mbas mungesës së gjatë në Amerikë dhe asaj më të shkurtër në Tiranë; i pëlqente, për të ngopur mallin, të ngjitej nëpër male, për t’i “ndjerë” afër (një herë më çoi edhe mua shumë lart mbi Lipë, dhe që aty pamë majën me dëborë të Tomorrit); dhe gjithashtu tu rrinte larg, për t’i përfshirë me një shikim. Për këtë qëllim të fundit, ai kalonte periudha pak a shumë të gjata në një çiflig të kushërirës së tij afër Çarcovës, të quajtur Furkë, ku majën e Papingut e kishte tamam përballë. Vajtëm e pamë edhe atje dhe u çuditëm këtë herë se me sa pak mjaftohej, kur përballë kishte madhështinë e natyrës dhe pranë librat e tij.

Edhe babait i pëlqenin shëtitjet, megjithse e ka kaluar jetën midis katër mureve. Ka qënë madje gjatë një daljeje për të marrë ajër, më 1929, që pësoi atentatin ndoshta prej dorasëve të Zogut, për të cilin do flas më poshtë.

Patën pra, të dy vëllezrit, arsye të vuanin nga ndryrja e gjatë e burgut (e kush nuk i ka?) dhe mendja më thotë që Akileja më shumë, si

360

—

Lekë Tasi —

më i dhënë pas natyrës, e cila në atë oborr të pluhurosur të Burrelit, po të përjashtojmë ndonjë zog që ndalej në murin rrethues, i mungoi tërësisht.

Por në fakt, babai, megjithse me një stazh më të gjatë sedentar, kishte një shkak tjetër më të thellë, për të vuajtur nga mbyllja; klaustrofobinë. Nuli Konomi, një kushëri i tij dhe bashkëvuajtës, kur doli q’andej na tha se ai, megjithëse i detyruar ta kalonte tërë kohën i mbyllur, vuante veçanërisht kur natën, rojet, mbyllnin një derë të brendshme që zakonisht duhej të rrinte hapur. Pyeste deri vonë shokun përbri: “U hap dera?”. I kthehej në ankth mendimi që po i mohohej qoftë një hapsirë e vogël brenda mbylljes së madhe, hapësirë që ndofta mund të mos i duhej për t’a shfrytëzuar, por që i nevojitej psikologjikisht, për të fjetur i qetë.

Mendoj shpesh me brengë dhe maraz se ç’fat të vështirë u rezervoi njerëzve të ndershëm ky vend, me ç’urrejtje e përbuzje i trajtoi ata që ia kishin përkushtuar tërë jetën. Një far viti, aty nga fundi i ’60-ve, erdhën nga Amerika një çift miqsh, Polivi Qamo me të shoqen, me origjinë nga Leusa. Na erdhi mirë dhe gati u habitëm kur na thanë se lajmi i vdekjes së Akilesë ishte pritur atje me keqardhje të madhe dhe që për të ishte organizuar një përshpirtje si për një veteran të nderuar e të dashur të “Vatrës”. Them “gati u habitëm” sepse na u duk që punët atje kishin mbetur si 50 vjet më parë, gjë që binte ndesh me fjalët e sigurta që komunistët kanë depertuar thellë edhe atje. Vërtetimi i kësaj fjale të fundit “skuqjes” së Vatrës erdhi më vonë me vizitën e Elpiniqi Frashërit, shoqe fëmijërie me mamanë, të cilën as që denjoi ta shihte me sy, sepse ndërkohë ajo ishte deklasuar. (E ka gabim ai që mendon se këtu ka pasur luftë idesh. E vërteta është tjetër. Dikush ka zënë frenat e vendit dhe nxjerr inatet ose bën qejf duke përgjunjur njerëzit. Gjithmonë kështu. Ti ke dy rrugë: ose të rezistosh dhe të vuash, ose të lëshosh pe dhe të bëhesh legen. Ideja s’luante rol fare. Por çudia është se rezistojnë më pak ata që janë më rehat. Banaliteti shkon në kulm kur sheh njerëz të jetuar e të shkolluar në vendin më të lirë të botës, të përfshihen nga oportunizmi më i pështirë.

17 Mars 1984 Fjala për Amerikën dhe për shqiptarë të Amerikës më sjell në mend këtë: që të qëndruarit gjatë në kurbet, por sidomos përtej Atlantikut, në

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

361

Botën e Re, ka mbryjtur një tip shqiptari të veçantë, puntor, respektues të ligjeve, pozitiv, që rezultoi shumë produktiv për qytetërimin tonë, së paku në gjysmën e parë të shekullit. Tani gjërat po prishen në mënyrë të frikshme, Sigurimi po e shkatërron edhe shqiptarin e diasporës, por atëhere para luftës, punët ishin më të thjeshta. Mjafton të kujtojmë ciltërsinë e atyre që ktheheshin për të punuar për vendin e tyre, qoftë për ekonomitë e veta, ose thjeshtë profesionistë. Akileja ishte një ekzemplar i këtij tipi, por me tiparin e veçantë të një mosafiniteti të skajshëm me hilen që kishte lënë atë kohë, gati fëmijë dhe që domosdo e gjeti sërish në vend. Ai kishte asimiluar mendjen e hapur amerikane, pavarësinë e veprimit që gjeti atje dhe i mbajti ato, pa i përzierë me ndonjë “mekanizëm mbrojtës” që do ta bënte “të matur” duke e larguar nga “e tija”. Kjo ndofta e kishte shkakun edhe te paaftësia e tij për të përfytyruar një opinion publik, ndryshe nga modelet e tij të qyteteruara.

Dy episode që e karakterizojnë, i pari i padëmshëm, gati për të qeshur, fal kohës së butë kur ndodhi, kurse i dyti fatal, përsëri për hir të kohës por tepër të egër. Në vitin 1939, menjëherë sa u pushtua vendi nga Italia, në Bibliotekën Kombëtare, mbërriti një funksionar fashist, i cili tha: “Quì si saluta romanamente!”. Akileja e kuptoi se ç’donte të thoshte kjo: shtrirja e diktatit të pushtuesit edhe mbi institucionin që ai drejtonte. Nuk i ktheu fare përgjigje; u ngrit nga zyra ku ishte ulur, mori kapelen dhe doli. Nuk u paraqit më.

Ngjarja e dytë ka të bëjë me pjesëmarrjen e tij në qeveri si Ministër i Kulturës në 1944, në kohën, pra, kur Gjermanisë po i vinte fundi.

Akileja kishte simpati për gjermanët, ashtu si gjithë ata shqiptarë që, drejt o gabim, e kanë konsideruar faktorin austro-gjerman si mbështetës historik të kombit tonë, kundrejt indiferencës ose armiqësisë së fuqive të tjeta. Jam i bindur se ai nuk dinte fare në atë kohë ç’bënte realisht nazizmi e aq më pak e merrte me mend ekzistencën e kampeve, Gjermania për të ishte thjesht një ndërluftuese. Pranoi të nxjerrë më ’43 gazetat “Kombi” dhe “Bashkimi i Kombit”, sepse kishte shënja të qarta që gjermanët do të respektonin neutralitetin e Shqipërisë (në fakt, gazeta që drejtoi, botoi gjatë tërë kohës buletinët e luftës të tri palëve ndërluftuese, të Gjermanisë, Alatëve dhe të BS) dhe Komanda Gjermane respektoi sovranitetin e qeverisë sonë “sovranitet relativ”, dmth, përsa i përket administrimit të brendshëm, duke ndërhyrë vetëm kur goditej

362

—

Lekë Tasi —

ushtarakisht. Pa këtë marëveshje paraprake, nuk mund të kuptohet edhe shpëtimi masiv i çifutëve nga privatët; unë madje di një rast të habitshëm në Shkodër, ku prefekti ka shkuar tek komanda gjemane duke insistuar në emër dhe me porosi të qeverisë që të lirohej një familje çifute, e kapur në shkelje të marëveshjes, e duke arritur në lirimin e saj! Ku gjetkë në Evropën e okupuar mund të ndodhte një gjë e tillë?!

Po të botohen një ditë dokumentet e asaj kohe (marrëdhënie GjermaniShqipëri në kohën e luftës) do të shohim kush është më i pavarur, ai që, i ndodhur ngushtë, bën një kompromis për të shpëtuar ç’është e mundur, apo ai që futet me vullnet të vet në vartësinë e tjetrit? Unë nuk di të jetë transmetuar himni gjerman në fund të emisioneve në ’43-’44, siç jepej më vonë himni sovjetik, për 20 vjet me rradhë.

Akileja, pra, u bë ministër ato javët e fundit, para se të merrnin fuqinë komunistët. Hyrja e tij në politikë në një moment kaq të “papërshtashëm” për mëndjen e çdokujt që vështron sadopak interesin personal, dëshmon pikërisht për qëllimet e tij të painteresuara. Ndaj mund t’i besosh deklarimit të tij se e bëri për të mirën e vendit, për të mos e lënë atë në dorën e drejtpërdrejtë të një komande gjermane pushtuese.

Të gjithë, pa përjashtim, e dinin në atë kohë se Gjermania shkonte drejt humbjes. Por nacionalistët, që i detyronin Gjermanisë zgjerimin e kufijve më ’41, pra krijimin për herë të parë të një Shqipërie gati etnike, u përfshinë në dilemën morale ta luftonin këtë Gjermani, apo të qëndronin në pritje, sepse të hidheshin me komunistët, përjashtohej.

Në mendjen e tyre, sikurse edhe në të popullit në tërësi, ekzistonte shpresa, gati siguria, se edhe këtu sikundër në Itali, Greqi, vendin e gjermanëve në tërheqje, do ta zinin aleatët, kësisoj për të mirën e vendit, ata, nacionalistët, ofruan veten në rolin e rojës në karakoll deri në fund, duke pranuar edhe rrezikun e kokës, mjaft që kalimi i pushtetit të bëhej larg thonjve të agjentëve sllavë. Dhe u gabuan tragjikisht. Besuan në anti-komunizmin e Aleatëve perëndimorë dhe nuk arritën të dallonin atë që po shpalosej gati hapur përpara syve, flirtin e Perëndimit me Jugosllavinë dhe, madje, dorëzimin pa asnjë kusht të Evropës Lindore, Stalinit.

Për të paraqitur disa të dhëna biografike të babait, duhet ta nis nga kthimi i tij prej Amerike. Momenti është rrotull kohës që shpallet

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

363

pavarësia. Nuk ishte më shumë se 23 vjeç. Menjëherë, ai vihet të organizojë kurse në Përmet, ku përgatit mësues që i shpërndan nëpër fshatra. Gramatikën e parë do ta botojë më vonë në 1923 në Vlorë. Por kur më pas gjendja në Durrës keqësohet, ai niset vullnetar për atje dhe merr pjesë në luftën kundër rrebelëve. Qysh atëherë daton njohja e tij me disa figura politike kryesore. Fitorja e rrebelëve e detyron, bashkë me shumë të tjerë, të hidhet në Itali, prej nga ai kthehet menjëherë në Vlorë.

Lufta e I-rë Botërore e gjen nëpunës taksash në fshatrat e afërta (Armen etj). Për këtë moment kam diçka nga goja e tij: duke ndjekur lajmet e luftës në gazeta, ai hodhi një parashikim për zhvillimin e luftimeve, dhe për habi të bashëkbiseduesve të tij, shumë shpejt ngjarjet ia vërtetuan atë, kur fronti Austro-italian erdhi e u stabilizua aty afër, pikërisht në vendin ku e kishte parathënë, pa lëvizur më prej andej. (i pëlqente shumë arti luftarak, madje kishte ide edhe për balistikën, gjëra që i vlejtën në ndonjë rast në jetë).

Më pas, gjendja e rëndë që kishte lënë mbrapa pushtimi grek në Përmet, kërkonte masa të ngutshme në vend meqë ndodhnin eksese.

Shkon dhe organizon fuqi të armatosura për të ruajtur rendin. Më pas, gjatë pushtimit italian, shkon në Romë për të studiuar drejtësi.

Më 1919, gjatë Konferencës së Paqes, së bashku me Kostandin Koten, edhe ai student, i drejtuan një peticion Presidentit Ëilson në mbrojtje të tërësisë tokësore të Shqipërisë; kundra synimeve ekspansioniste të Greqisë, Italisë dhe Serbisë. Tekstin e shkrojtën në një pergamenë tek një shkronjës, por nuk di hollësira për rrethanat se si ia dorëzuan presidentit amerikan, sidoqoftë ma merr mendja se ky dokument ndodhet në arkivat amerikane.

Në mbarim të luftës ai hap një zyrë avokatore në Përmet.

Rreth Luftës së Vlorës, në verën e 1920-ës, babai na ka folur, sidomos për pjesën e parë të saj, që përfshin rethimin dhe marrjen e Tepelenës, ku organizator qe vetë. (Mbaj mend që na pat thënë se Anglia, megjithse aleate në luftë me Italinë, ka vepruar në fshehtësi duke dërguar njerëz që populli të ngrihej, meqë mikja e saj e kishte tepruar duke qëndruar me zorr në teritorin tonë). Burime të dorës së parë rreth fillimit të kësaj lufte, përmban libërthi i Spiro Kosovës, ndihmës i babait dhe pjesëmarrës së bashku me Agathokli Xhitomin

364

—

Lekë Tasi —

për Përmetin në Kongresin e Lushnjës. Ekzistencën e këtij libërthi e kam marrë vesh nga kushërirat e mia Xhitomi (bija të Agathokliut dhe titulli i tij është afërsisht “Ku nisi vërtetë Lufta e Vlorës”, botuar qysh në vitet ’20).

Në zgjedhjet e para të shtetit të ri, mbas Kongresit të Lushnjës, babai u zgjodh deputet i prefekturës së Gjirokastrës. Është një periudhë e rëndësishme e tërë veprimtarisë së tij, e karakterizuar nga lufta për ligjin, i cili do të mbetej për të jo vetëm mjeti i duhur për të konsoliduar rendin në një Shqipëri të munduar nga kapadaillëku, por edhe arma e vetme e një juristi pa taraf për të ndikuan në marrjen e vendimeve politike. E tërë kariera e tij politike udhëhiqej nga ky parim: çdo veprim i qeverisë duhet mbështetur në ligj, çdo ligj duhet zbatuar pa lëkundje, me anë organesh të forta rendi. (Përderisa diktarurat e përdorin me bollëk “dorën e fortë”, aq më tepër duhet ta bëjë këtë qeveria e zgjedhur, për të zënë shtigjet që lë gjysmë-hapur demokracia).

Vëmendja ndaj çdo shkelje, sprapsja e klimës anadollake të miqësive e anësive, seriozitet dhe frymë konstruktive në debatin politik, pa fyer ose tallur kundërshtarin, këto ishin tiparet e tij në jetën a atyre viteve.

Mjerisht, nuk fitoi kjo frymë, historia e tregon, por prap diçka themelore mbeti nga përpjekja e tij e pasionuar: Kod Civil, Penal, Administrativ, etj që rregullojnë jetën e përditshme të vendit, kaluan nëpër duart e tij, në komisione parlamentare e mbledhje plenare, u miratuan dhe vunë themelin e nje regjimi te ri, të përtëritur mbi baza evropiane.

Parapëlqimi i tij këmbëngulës për ligjin, proçedurën, për ta përgatitur e miratuar sipas të gjitha rregullave, më duket kuptimplotë po të mbajmë parasysh natyrën e shpejtuar të shqiptarit, aq më tepër në momentin e daljes nga sundimi i gjatë turk. Synimi i tij, sipas gjasave, ishte të izolonte çdo interes partikularist me anën e ballafaqimit të asamblesë, në çdo moment me ligjin dhe proçedurën e domosdoshme që duhej zbatuar. Me një fjalë një lloj “obstruksionizëm“ i ligjit kundër vendimeve të shpejtuara që fshihnin interesa të pjesëshme. Nga një volum i Gazetës Zyrtare, V. 23, që përmban bisedimet e parlamentit të vitit ’22, i vetmi burim direkt që kam, po i referohem një debati ku del e qartë këmbëngulja e tij për të detyruar organin e lartë ligjvënës të ushtronte përgjegjsitë e tij plotësisht. Bisedohej për transferimin e kryeqytetit nga Tirana në Shkodër (!). Dikush kishte hedhur këtë ide

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

365

dhe ajo përkrahej nga shumica e atyre që po flisnin. Me ndërhyrjen e tij (jo pak, por gjashtë herë), babai, që të shmangte çdo version të papjekur, insiston që të hartohej më parë një projekt-ligj dhe të diskutohej në komision (dmth. të mos bëhej me mocion e vendim, por me ligj të rregullt). Kjo u përsërit kaq herë, saqë L. Gurakuqi, në një far pike u ngrit e tha pak a shumë:” Zoti K. Tasi është adhurues i ligjeve, por në këtë rast po e kapërcen kufirin, e më duket se po bëhet idhololatër i ligjeve”.

Megjithatë, në fund të debatit u votua në favor të idesë së projekt-ligjit, duke mbetur kështu në harresë ideja e transferimit.

Nga kjo periudhë e rëndësishme, shumë gjëra më mbeten të panjohura. E pakta që është botuar nuk më jep informacionin që dua për babanë. Di për një vajtje të tij në Shkodër, në lidhje me kryengritjen e Mirditës (për pajtim), gjithashtu për një vajtje në Korçë, si avokat i qeverisë për një gjyq që kishte ajo me një gazetë, po ashtu për një mision të tij në Itali së bashku me L. Gurakuqin, në lidhje me një çështje të zgjatur armatimi të ushtrisë, punë, së cilës, i japin zgjidhje të shpejtë.

Në Parlament, babai qëndroi me opozitën, përveç dy rasteve që hyri në qeveri dhe për periudha të shkurtra, por kjo në fillim, kur s´kishte ndodhur përplasja mes dy palëve. Të qënët me opozitën, nuk nënkuptonte bindje të plotë ndaj grupit të kryesuar nga Fan Noli, ndaj të cilit mbante pavarësi për shumë çështje. Distanca me Nolin erdhi dora-dorës duke u zmadhuar, sidomos për shkak të majtizmit nolian në rritje, të shpallur hapur mbas qershorit ’24.

Pjesëmarrja e babait në Revolucionin e Qershorit më ka problematizuar dikur, sepse e dija që ai ishte i parimit të mostronditjes së rendit të konstituuar (ai e kishte kritikuar më parë lëvizjen e Marsit ’22, megjithse nismëtarët i kishte të krahut të vetë politik, M. Kruja, B. Curri).

Nga ato që kam lexuar më vonë, Zogu ishte bërë i bezdisshëm dhe nuk ndalej, vrasja e A. Rustemit s’qe veçse pika që derdhi zullumin. A mund të gjendej një rregullim? Sipas një shkrimi të babait (“Kriza jonë kombëtare dhe programi ynë politik”) të 1936-ës; çdo rregullim donte të thoshte bindje servile ndaj Zogut. E pra, babanë nuk e përfytyroj në atë rol: t’i drejtohej Zogut me Naltmadhëni? Kurrë!

Kështu, babai, jo vëtëm mori pjesë në këtë kryengritje, por qe edhe ndër nismëtarët. Ftoi për drekë komandantin e ushtrisë së Përmetit

366

—

Lekë Tasi —

dhe siguron pjesëmarrjen e forcave të armatosura, që pastaj së bashku me një fuqi me vullnetarë të mbledhur në krahinë, shkojnë e rrethojnë Beratin.

Mirë kryengritja fitoi, po pastaj? Babai, duke parashikuar orvatjen për revansh të Zogut me mbështetjen e fqinjëve, propozoi menjëherë organizimin e një xhandarmërie të fortë dhe besnike. Nuk iu pranua, ose përcillet pa u realizuar. Nuk merr pjesë ne qeveri, por shkon prefekt në Gjirokastër, një qark delikat, ku propaganda greke ishte shumë aktive.

Edhe q’aty kërkon fonde dhe kompetenca për të ngritur xhandarmëri lokale. Nuk i jepen.

Politika e tij atje poshtë, orientohet drejt barazisë mes të krishterëve dhe myslimanëve. Sot kjo mund të duket kujdesje e tepëruar, por nuk ishte aspak e tillë atë kohë, po të marrim parasysh harkun kohor tepër të shkurtër që nga pavarësia prej Turqisë dhe huqet e shumë prej myslimanëve, që me kollajllëk sot u vishen vetëm bejlerëve për të nxjerrë një të vërtetë komode. (Në gjyqin special Prill-Maj ’45, prokurori i përgjithshëm Bedri Spahiu i nxorri babait një fakt që s’kishte të bënte me akuzën e atij gjyqi, episodin e vitit ’24 kur babai ndërhyri si prefekt për çështjen e rrëmbimit të një vajze të krishterë nga një mysliman. Në fakt rrëmbyesi kishte vepruar pa hirin e vajzës dhe familja e fshati i saj ishin ankuar. Babai u përgjigj se ndërhyrja e tij për t’ia kthyer vajzën familjes kishte qënë ligjërisht e drejtë dhe politikisht e domosdoshme për t’u dhënë të gjithve të kuptonin se në shtetin e ri nuk mund të vazhdonte më gjëndja e shkeljeve të të drejtave të rajasë si në sundimin turk. Tekstualisht i tha kështu prokurorit, e mbaj mend se e dëgjoja në altoparlant: “Doja tu prisja thonjtë myslymanëve, që të krishterët të mos hidhnin sytë nga greku për mbrojtje. Ata që mendojnë drejtë ma çmojnë, ndaj miqtë më të shumtë i kam myslimanë”. (Dhe vërtetë, babai gëzonte miqësinë e mjaft myslimanëve të shquar, Ali Këlcyra, Rasim Babameto, Bahri Omari, Mustafa Kruja, Rexhep Mitrovica, Beqir Rusi, Zenel Gjoleka, Xhevat Korça, Shefik Kondi. Sejfi Vllamasi, H. Tatzati etj, figura të së kaluarës vërtetë, por mjaft më të emancipuar e me vizion se komunisti Bedri). Kur u lirua nga burgu në ’66-ën, më kujtohet na erdhi për vizitë një burrë i moshuar me emrin Qazo Puto. Kishte qënë sekretar i tij në prefekturën e Gjirokastrës. Nga mënyra se si e vështronte dhe i fliste, tërë respekt e ngrohtësi dhe, duke e vënë në suazën e njohjes që

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

367

kam për babanë, mund të nxjerr përfundimin, se çdo veprim i babait atëherë dhe më vonë ka qënë i frymëzuar nga drejtësia dhe patriotizmi, pavarësisht se sa të ashpra mund ti dukeshin dikujt veprimi ose fjala e tij.

Sidoqoftë, në dhjetorin e 1924-ës e pashmangshmja ndodh: dobësia ushtarake e regjimit, bën që si në Veri ashtu edhe në Jug, kufiri të mos u rezistojë fuqive zogiste në avancim. Nis për babanë koha e emigracionit që do të mbajë deri në 1941.

Dështimi i Revolucionit të Qershorit, siç ka hyrë tanimë në përdorim, dhe përçarja në emigracionin anti-zogist, më japin rastin të trajtoj marëdhëniet e babait me Nolin, nga i cili ndahet përfundimisht në fund të ’24-ës (me Zogun jo, sepse edhe nga larg, të dy këta do ta “kujtojnë” njëri tjetrin me veprime haptas armiqësore tash e tutje).

Në ç’raporte ishin? E kam fjalën me Nolin. (Unë personalisht, me babanë në burg, pra pa mundësi komunikimi për këtë temë, i kam kaluar disa faza lidhur me këtë personazh famëmadh e kontradiktor, nga admirimi dhe entiuziazmi i vogëlisë kur këndoja përkthimet e mrekullueshme e sidomos vjershat, tek keqardhja për gabimet e ’24-ës, të cilat ia vishja një far idealizmi të tij të majtë, tek habia për faktin që ishte bërë prift pa besuar në Zot (habi, por deri diku edhe mirëkuptim, meqë e kishte bërë për Shqipërinë) deri tek ftohja përfundimtare kur lëvdoi guvernën komuniste në fund të luftës dhe fundi tek zhgënjimi i madh kur mora vesh (dhe uroja të mos ishte e vërtetë) pajtimin me Zogun në vitet ’30 për interes material, mbas kaq e kaq sharjesh. Çmitizimi i brezit të mëparshëm i takon atij të mëvonshmit, por jam i sigurt se qysh atëherë, babai im, me atë mëndje katrore, i ka rezistuar , pa fort mundim, charm-it oratorik të Nolit, me të cilin, mjerisht, ai magjepsi mjaft politikanë rreth tij (deri dhe Gurakuqin), aq sa ti çonte në prag bolshevizmës. Këto prirje të tij “lindore”dhe konkretisht veprimet që bëri drejt afrimit me BS, ndërsa kish përgjegjsinë e qeverisjes së këtij vendi, i dukeshin babait shumë të rrezikshme dhe i kritikoi ashpër, jo pastaj, por aty në cast, me rezultat që të prisheshin. Ai vetë ishte i mendimit që të bëheshin hapa shumë të matur në atë rrethim armiqësor që ndodhej vendi (ishte madje pro që ti bëheshin koncensione kapitalit perëndimor, mjaft që të arrihej stabiliteti). Libri i S. Shpuzës me titull “Revolucioni Demokratiko-Borgjez i Qershorit 1924”, i vitit 1959, e

368

—

Lekë Tasi —

citon babanë si kritikues të “politikës së afrimit me bolshevikët”, të cilën e bën “shkaktare direkte të katastrofës së Dhjetorit”, duke shtuar më poshtë – “Fan Noli kishte harruar preçedentin e Bela Kunit në Hungari dhe e kishte qeverisur vendin jo si shtet nacional, pra jo brenda tharkut të sistemit kapitalist” (ajo fjala “thark” tregon se sa respekt kishte babai për kapitalizmin, të cilin ama e pranoi si të plotfuqishëm). Por pak më poshtë autori vë edhe ”mea culpa-n” e vetë Nolit, në vetë të parë, ku ai praktikisht pranon se e kishte veçuar vendin në rrugë pa shtek, duke mos realizuar asnjë nga qëllimet që kishte pasur në mend. (Pa tjetër, ato ishin të parealizueshme në atë kohë, do të vinte koha për to, ai veç sa mbolli farën…).

E pra, t’i hysh një rruge të dështuar qysh në nisje dhe pastaj të pranosh gabimin me zemër të lehtë, si pa gjë të keqe, kjo shumë pak i ngjet sjelljes së një politikani të përgjegjshëm; i ngjet më tepër “provave” të një artisti, që duke u endur nëpër turnera, mendon ca edhe për fatin e spektatorëve dhe u prin në një aventurë, për t’i braktisur fill mbas, ndërsa vazhdon turneun e ndërprerë…. Vitet e mëvonshme e vërtetuan këtë: Noli u mor me politikë evropiane, përherë e më të majtë, doli nëpër presidiume kongresesh ndërkombëtare, pastaj ndërroi busull, shkoi tek antipodët dhe ndërkohë pati një kompensim personal për disfatën e pësuar, nëpërmjetë konsideratës në rritje si poet e historian. Një karierë, pra, të mbushur me famë. Krejt tjetër puna e babait, i cili falë një fati “korolar”, por në sens të kundërt, hyn ndër ata që paguajnë të thyerat nga dora e farës së mbjellë nga ish shoku, (e mbirë dhe harlisur më vonë), sepse ai mbetet fatalisht i lidhur me vendin, qoftë kur është i detyruar të qëndrojë larg tij.

Ideologjia e majtë, e inaguruar prej Nolit, solli një përçarje të panevojshme, bile fatale mes emigracionit. Ithtarët e saj u grumbulluan tek organizata Konare, disa syresh shkuan edhe në Moskë, kurse nacionalistët u mblodhën në Bashkimin Kombëtar (me këta u lidh babai me shpresë të një aksioni kundër Zogut).

Në vitin 1926 u bë orvatja e parë për kryengritje në koordinim me anti-zogistë të emigruar në Jugosllavi (Dom Loro Caka kryesori).

Goditja duhet të niste në të njëjtën ditë në kufirin verior dhe atë jugor.

Mirëpo ky kusht nuk u respektua nga krahu i Veriut (lëvizjen ata e nisën një ditë përpara) dhe kështu, policia greke e lajmëruar nga spiunazhi

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

369

italian, neutralizoi çetat e armatosura të babait, që pregatiteshin të kalonin kufirin. Babai u mbajt nën vëzhgim për mjaft kohë, kurse Zogu e vuri në listë për ta eliminuar, siç kishte bërë dhe do të bënte më pas me kundërshtarët e tij. Atentati, siç kam thënë, ndodhi në 1929, por babai e kaloi me dy plagë të lehta.

Në albumin e familjes kemi disa kujtime nga ajo kohë, një fotografi të Dom Loro Cakës dhe një të Dom Gjon Gazullit, prift i ri i varur me atë rast nga Zogu (pranë atyre të Avni Rustemit, Luigj Gurakuqit, Bajram Currit, të zbukuruara me flamur prej varaku) dhe më tej gazetat me reportazhe e fotografi të babait të plagosur, që komentojnë atentatin.

Atë mbrëmje nëntori, babai me Ali Këlcyrën, i cili kishte ardhur ato ditë nga Viena, kishin dalë ndaj nate për shëtitje në park. Vrasësi duke përfituar nga muzgu që po binte, i doli nga prapa babait dhe shtiu katër herë nga mjaft afër. Një plumb i çpoi kapelen pa e prekur, i dyti i hyri përciptas në qafë dhe i doli në nofull, i treti e goditi në kofshë dhe mbeti aty, kurse i katërti shkoi bosh. U mblodhën kalimtarë, e çuan në spital për mjekim, pastaj policia e përcolli në shtëpi. Atentatori nuk u kap e as u gjurmua (por sipas zërave, thotë mamaja, quhej Riza Kardhiqi, por në të vërtetë Riza Cerova*).

Dy vjet më vonë, më 1931, një tjetër kryengritje organizohet e lidhur me atentatin që Ndok Gjeloshi dhe Aziz Cami do t’i bënin Zogut në Vienë. Siç dihet ky atentat dështoi dhe kështu edhe kryengritja nuk pati sukses. E tërë periudha e emigracionit të babait ka qënë kohë pritjeje e zhgënjimesh. Një ditë në Pazarin e Vjetër u njoha me një argjendar plak me emrin Kol Ndoca, kosovar. Kur dëgjoi mbiemrin tim ai më pyeti për babanë dhe më foli për korrespondencën e fshehtë që kishte pasur ai nga dyqani i tij i argjendarit në Gjakovë për llogari të grupit kryengritës me babanë në Athinë. Sigurisht, bëhej fjalë për vitin ’26, kohë kur unë s´kisha lindur. Megjithatë, kjo fjalë e tij më solli në mend kujtime të miat

* Unë personalisht e dija se atentati ishte bërë me shtytjen e Zogut , por më vonë u informova më hollësisht dhe ndërrova mendje. Them se, me gjithë prejardhjen e majtë të atentatorit, motivimi kryesor i tij duhet të ketë qenë fetar, prej kuptimit të ngushtë, fanatik, që u kishte bërë kritikave vërtet të ashpra por gjithmonë konstruktive të K. Tasit. Ai ua kishte drejtuar myslimanëve këto kritika në një moment krucial të mbas pavaresisë, dhe i ftonte që të hiqnin dorë nga praktikat e kohës së Turqisë. Këto kritika e bënë në fakt punën e vet tek e elita e arsyeshme, pra e luajtën me efekt rolin e tyre qortues.

370

—

Lekë Tasi —

të vogëlisë, në vitet e mëvonshme, kur babai me dajën afronin në sobën e nxehtë letrat e shkruara me bojë “simpatike” dhe pastaj mundoheshin ti lexonin, gjë që tregon se konspiracioni me dikë jashtë nuk rreshte kurrë në drejtim të rimarjes së lëvizjes kryengritëse. Babai mbante lidhje me antizogistët, sidomos me grupin e Vienës, por një herë bëri edhe një udhëtim në Paris. Por për çudinë time të tanishme, në një moment të caktuar erdhi për vizitë në shtëpinë tonë edhe Halim Xhelo, që botërisht njihej si i lidhur me Konaren. Meqë e di babanë prerazi të papajtueshëm me pro-komunistët, kjo ardhje e tij më duket e pashpjegueshme. Mos ishte vallë një rishikim i pozitave dhe afrim me nacionalistët nga ana e këtij revolucionari, të cilin më vonë e mbuloi misteriozisht dheu i atdheut të revolucionit?

Gjatë qëndrimit 17 vjeçar në Greqi, babai shihej me ftohtësi nga qeveritarët e vendit, për shkak të nacionalizmit të tij dhe të armiqësisë për Zogun (monarkia greke mbante marëdhënie të mira me të). Kësisoj, kur plasi Lufta italo-Greke, një polic u vendos haptas në krye të rrugës ku banonim, duke e kthyer qëndrimin e babait gati në arrest shtëpie.

Në pranverën e 1939-ës, në prag të pushtimit italian, erdhi në Athinë Kostandin Kote, mik i ngushtë i Mustafa Krujës, për t’i sjellë propozimin e grupit pro-italian për të vënë një princ të Savojës në fronin e Shqipërisë.

Babai e hodhi poshtë këtë zgjidhje si shumë te rrezikshme dhe kur Italia e mashtroi praktikisht këtë grup duke sulmuar ushtarakisht Shqipërinë në 7 Prill, po atë ditë babai i dërgoi Zogut një telegram: “Para rrezikut të jashtëm, të gjitha divergjencat e brendshme pushojnë. Jam gati të vij të luftoj për mbrojtjen e atdheut”. Ky telegram iu shpërnda prefekturave, por siç dihet rezistenca mbajti pak.

Në Gushtin e ’41-it, me pushtimin e Greqisë, ne kthehemi famijarisht në Shqipëri. Babai e kalon dimrin në Përmet, përveç disa udhëtimeve të shkurtra në Tiranë, ku takon miqtë e vjetër. Refuzon ofertat për pjesëmarrje në qeveri, por që të punonte për vendin pa u komprometuar me fashizmin, bie në marëveshje me Mustafa Krujën, (me të cilin e lidhte bashkëpunimi në të kaluarën për Shqipëri dhe interesa të përbashkëta studimore), që të japë kontributin e tij në tokat e bashkuara rishtaz (Kosovë). Kështu, në fillim të ‘42-it instalohet në Prizren si inspektor i përgjithshëm i Kryeministrisë. Organizon administratën shtetërore

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

371

dhe çon përpara punën për njesimin efektiv me shtetin amë. Tregëtinë, për shkak të korrupsionit, e gjeti në gjëndje të vajtueshme, kripa kishte vajtur 40 lekë/kg, abuzimet e nëpunësve jepnin një imazh të keq të administrimit shqiptar. Organizon transportin Durrës – Prizren dhe ul çmimin e kripës në 1,5 lek.

Gjithmonë besnik i parimit për të punuar me ligj dhe tejdukshmëri të plotë, mbledh parinë e Kosovës dhe u propozon të nxjerrin një taksë prej kripës, me qëllim të mbështesin arsimin. Kjo masë miratohet, çmimi i kripës çohet në 2½ lek dhe të ardhurat prej taksës përdoren për ngritje shkollash e paga mësuesish. Ruajtës i traditës zemërgjerë shqiptare, trajton pakicat serbe e malazeze me drejtësi dhe shmang çdo shkak për eksese.

Qëndrimi i tij i drejtë, sidomos i distancuar nga politika fashiste, kishte fituar urrejtjen e italianëve, të cilët kërkonin pretekst për ta eliminuar nga skena këtë zyrtar kokëfortë që dallonte nga të tjerët për këmishën e tij përherë të bardhë. Këtë rrezik e kaloi babai në Pejë, ditën që u vra me atentat federali Riccotini. Ishte duke biseduar rreth ngjarjes me Kryetarin e Bashkise Sefedin Begolli në një kafe, kur hynë brenda një numër këmishëzinjsh të armatosur e shumë të acaruar, të cilët i drejtuan pushkët. Sekretari i babait, Qamil Binxhia, na tregoi më vonë se babai mbajti një qëndrim gjakftohtë dhe të patrembur. Vetëm ndërhyrja e Nehat Kuçit, të cilin babai e kishte emëruar kryetar komune, që erdhi shpejt me disa xhandarë shqiptarë, duke iu kundërvënë grupit të italianëve, edhe këta me armë ngrehur, e shpëtoi babanë nga një “esecuzione sommaria” nga ana e tyre.

Mbas kësaj dhe për shkak të raporteve që dërgonte në Tiranë për gjendjen atje, të paanshëm dhe larg politizimit të kërkuar, italianët lëvizën gurët për ta hequr. Kthehet në Tiranë, ku si inspektor i Kryeministrisë, i ngarkohet shqyrtimi i dosjeve të të arrestuarve politikë. Kjo punë vazhdoi edhe gjatë qëndrimit të trupave gjermane. Jep rekomandim për lirim për të gjithë ata që e deklarojnë veten jo komunistë. Si pasojë shpëtojnë nga deportimet 2000 të arrestuar. (I vijnë kërcënime se po ndihmon partizanët).

Me kapitullimin e Italisë, i jep ndihmesën e tij si jurist Komitetit provizor që mori fuqinë në përpjekje që Shqipëria ta hidhte kohën

372

—

Lekë Tasi —

e luftës me një status të pavarur për vetqeverisjen, pa përzierjen e komandës gjermane, gjë që u realizua në masë të madhe, ndryshe nga çdo vend tjetër i Evropës së pushtuar*.

Gjithmonë i bindur, natyrisht, se Gjermania e kishte të humbur luftën, në Gusht 1943, mbas prishjes në Mukje, u propozon krerëve të Ballit Kombëtar të organizohet një fuqi me qëndër në Berat për të luftuar komunistët. Kjo fuqi e komanduar prej oficerësh nacionalistë dhe me një platformë të qartë politike, etnike dhe demokratike, do të fitonte simpatinë e popullit po qe se do të bëhej një propagandë aktive kundër komunistëve të shtyrë nga sllavët. Propozimi i tij efektivisht nuk pranohet dhe refuzimi i ngjan në esencë atij të para 20 vjetëve, sepse si atëherë dhe tani fiton teza e zvarritjes mbi atë të aksionit.

Në fakt divergjenca nuk qe në parim, por në strategji. Ata adoptuan variantin mbrojtës (shkuan në veri për të organizuar çetat në pritje që ata do të kalonin Shkumbinin), kështu ua lanë komunistëve rolin aktiv.

Babai, përkundrazi, donte ta merrnin nacionalistët nismën duke vajtur e sulmuar mu në strofkat e tyre.

Mbas kësaj ndarjeje, babai distancohet nga Balli, megjithatë i jep leje të birit (Napolonit) të inkuadrohet në një formacion ballist të komanduar nga Seit Kazazi dhe Halim Begeja (Batalioni “Besnik Cano”) që shkon në ndihmë të Kosovës kundër çetnikëve, në kufi me Malin e Zi. Fitoi teza e zvarritjes thashë më lart. Mund të thosha njësoj fitoi “fryma vendase”, që do të thotë fryma e përshtatjes, në mos e nënshtrimit.

(Sa herë në kryesinë e Ballit vinin kërkesa nga krahinat “komunistët po na vrasin, t’u biem?” Mit’hat Frashëri dhe të tjerët përgjigjeshin: “Jo!!!

Mos me vëllavrasje!!. Në asnjë mënyrë!!”). Bardhyli, kushëriri im, ish ballist, (B. Dindi) duke ma përshkruar atë mbledhje me krerët e Ballit Kombëtar, më ka thënë se kur ata e pranuan në parim propozimin e babait dhe pastaj ngurronin ta vinin në jetë, babai u tha: “Në qoftë se e pranoni, s’ka më vonesë, që sot të fillojmë rekrutimin e trupave. Dhunës së komunistëve t’i përgjigjemi me dhunë!”. (Vendosmëria ishe vetia e tij

* Në vitet ’90, qeveria shqiptare në korrespondencën e saj me autoritetet e Evropës së Bashkuar, citon 24 Majin 1944 si datë të shkëputjes nga kurora e Italisë. Mirëpo i erdhi si përgjigje, që bota njeh 14 Shtatorin 1943 për këtë efekt, datë e shpalljes së pavarësisë së rifituar nga Asambleja e ashtuquajtur “Kuslinge”.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

373

e parë: Ta niste një punë dhe ta çonte deri në fund. Ngarkonte dikë me një çështje; qysh atë mbrëmje i kërkonte llogari).

Pra, kjo ide e tij e mobilizimit total hasi në psikologjinë e vonimit, që e ka pasë paria jonë në deje. Dhe nuk vlen të thuash ishim të dënuar nga Jalta, përpjekjen anti-jugosllave duhet t’a kishim tentuar me çdo kusht, si një luftë për jetë a vdekje (mjafton tu marrësh mendjen njerëzve pak vite më vonë për të kuptuar sa e nevojshme ishte). Si shpjegohet ky pasivitet historik?

Medet, qysh kur Shqipëria u përgjunj përfundimisht, e kam fjalën kur ra Kruja pesëqind vjet më parë, me përçarjen fetare që nisi, me ofiqet që mori paria dhe sidomos me nizamin që brez pas brezi nisej për atje ku e çonte pushtuesi dhe me rajanë që nisi të shikonte punën e vet, të ndarë krejt nga njëri tjetri të krishterë me myslimanë. Kjo frymë “prit sot e prit nesër’ mbizotëroi dhe, mund të përmblidhet me fjalët ‘fati im varet nga të tjerët, ndaj më duhet t’i përshtatem lojës së tyre me një lojë timen, por gjithmonë si një “zë i dytë”. Verën e ’43-it kishte akoma kohë për veprim, komunizmi s’kishte marrë akoma vrullin e mëvonshëm. Veriu ishte ende i pashkelur, po ashtu edhe një pjesë e jugut, komanda gjermane nuk përzihej, s’kërkonte trupa për qëllimet e saj si në Rumani e Hungari.

Nuk di sakt se cili ishte raporti i forcave, një ditë historia do të shprehet mbi këtë rethanë që unë vetëm sa e skicova, me ato që di. Por një gjë është e sigurt, që ngjarjet na vunë poshtë sepse ishte i mposhtur faktori psikologjik. Babai nuk donte të pajtohej me këtë, kjo është e vërteta. Donte që të tentoheshin të gjitha, kështu propozimi i tij për mobilizim ushtarak bazohej deri edhe në atributet e shtetit për të vënë në shërbim me ushtri e me xhandarmëri. Ushtria ishte mendimi i tij kryesor. Në programin e tij politik (botuar më 1936) ai kërkon të pajisë vendin me një ushtri jo vetëm të motivuar patriotikisht, por sidomos të paguar mirë. Çfarë gjë mund t’i bënte ballë shthurjes historike më mirë se sa një ushtri që besonte në nderin e vet, që do të mund të tregohej e patundur në vështirësi? A nuk është ky çelsi i një shteti viable, siç e quante ai? Në kushtet e ’43-it, vetëm kjo lloj ushtrie do të vlente. Me një propagandë të vendosur dhe më një mobilizim të shtresave të interesuara dhe të krahinave të paprekura nga morbi sllavo-komunist, shumë gjëra mund të arriheshin, së paku, për të patur një dy-pushtet si në Greqi, me pasoja të panjohura, por gjithësesi më të ndershme më vonë.

374

—

Lekë Tasi —

Por krerët e Ballit u kapën nga një pazotësi disfatike, ngaqë ndërmorën nisma krahinore, duke u bazuar gjoja në të saktën që kishin në dorë, e jo në një vizion të guximshëm. Kështu, edhe variantit të luftës totale të babait i bie të cilësohet si vizionar ose utopik, jo nga mbizotërimi i forcave armike, por nga dobësia dhe ngushtësia mendore e atyre mike.

Disa, bilé, kishin filluar një lojë tjetër, secili veç, të simpatisë për “Lëvizjen” dhe madje të ndihmës për “djemtë tanë atje në male”. Kësisoj gjithçka u shkërmoq. Babai duhet të ketë “rënë nga qielli” kur mori vesh në gjyq se shumë nga të akuzuarit nacionalistë “me emër”, e kishin bërë flirtin e tyre me komunsitët, të cilin e përdorën aty për të shpëtuar kokën dhe prap më kot…(Kush e di sa kohë do të kalojë akoma para se politika shqiptare të fitojë karakter, dmth. një fytyrë të qartë, parti dhe politikanë me fizionomi që pasqyron një bindje të pa tjetërsueshme. Zgjedhës të tillë edhe mund të kemi, sepse kërkesat e njerëzve nuk lëvizin, se varen nga interesat, por politikanë që ti përgjigjen vetëm një këmbane zorr të dalin edhe mbasi të zhduket ky sistem që na ka zënë. Jemi të pa mëkëmbur moralisht, kjo është e vërteta; pra, do të prodhojmë akoma gjatë politikë ekuivoke, të paqëndrueshme, të pandershme).

Dhe tani, akti i fundit: Nëntor 1944 dhe të mëvonshmet…

Duhet të kesh shumë shpresë, një shpresë të madhe fort, që të qëndrosh në këtë Shqipëri që po bie pëllëmbë pas pëllëmbe në thonjë e përgjakur të komunistëve; shpresë për një zbarkim të Aleatëve, ose së paku për një “kontroll” prej së largu të tyre mbi zotërit e rinj të kësaj toke. A e kishte këtë shpresë babai, apo e lexonte prej kohësh situatën në tërë pabesinë e saj? Pak muaj më vonë, kur në Burgun e Ri ku e futën, iu afrua për t’a pyetur, si të gjithë të burgosurit e tjerë me rradhë, deputeti anglez Hutchinson (në mos gaboj kështu quhej parlamentari laburist që vizitoi qysh muajt e parë aleatin e vogël, me qëllim që t’a “kontrollonte” dhe t’i binte “me pambuk” për të pabërat e tij), babai nuk e duroi dot hipokrizinë dhe iu përgjigj fare troç duke fajësuar direkt Anglinë dhe politikën e saj pro-komuniste për hallin që na kish gjetur.

Pra, e kishte ndjekur situatën dhe e dinte se sa e zezë po zhvillohej ajo. Atëherë, pyes veten, pse kjo apati e tij para rrezikut? Pse të mos ikte edhe ai si shumë të tjerë?

Kësaj pyetjeje jam i pazoti ti përgjigjem. Por them se midis dy alternativave, të largohej përsëri në emigracion, apo të qëndronte në

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

375

vendin e tij, ai thjeshtë ka zgjedhur të qëndrojë. Besim në vete? Vështirësi praktike? Fatalitet? Sfidë? Mbase të gjitha bashkë, por më tepër e para.

Kush është i lidhur tërësisht me një çështje, vjen një kohë që nuk mund të mos shpresojë, ose e shprehur ndryshe të mos matet me fatin e tij të lidhur përfundimisht tanimë më atë çështje. Por unë s’e shmang dot mendimin sfilitës se ai kurrë nuk e kish menduar kaq të ashpër këtë fat, sa iu dha. Mbetet të shohim si e duroi, si e përjetoi atë.

Burgu i babait nisi pikërisht ditën që ne festojmë “çlirimin” e Tiranës. Tri ditë përpara, lufta e kishte përfshirë edhe familjen tonë në apartamentin e fundit të katit të tretë, në cepin jugor të pallateve të Lanës.

Atë mbrëmje pa pritur e pa kujtuar u dha tek porta një grup partizanësh të pajisur me mitroloz të rëndë. Deshën të përdornin ballkonin tonë për t’u rënë gjermanëve që banonin tek Pallatet e Aviacionit, përtej Lanës.

S’më kujtohet ç’ton përdorën me ne, a ishin të vrazhdë apo të njerëzishëm, (meqë ato ditët e para, edhe në ishim “popull” e jo “armiq” siç u bëmë më vonë). Morëm plaçket më të nevojshme dhe ikëm, përtej shtratit të vjetër të Lanës. Tri netë u strehuam tek shtëpia e një të njohurit tonë përmetar (Ndreko Kasapi), shtëpi që ndodhej në afërsi të një garazhi që e përdornin gjermanët, prapa Postës Qëndrore. Më një fjalë, për çudi, ne ishim tërhequr në thellësi të prapavijës së frontit dhe po gjenim gjermanët, dhe fare të qetë, bile më shumë se në “vijën e parë’ të tij (!). sidoqoftë, më kujtohet se ato ditë po lexoja librin tim të parë në italisht “Viaggio alla Luna” të J. Verne-it dhe pyesja herë pas here për ndonjë fjalë babanë, i cili sipas zakonit të tij të përjetshëm bënte vajtje-ardhjet e pasosura nëpër dhomë. Më në fund, natën e tretë dëgjuam zhurmën shurdhonjëse të të gjithë motorave njëkohësisht në garazhin përbri dhe pastaj ndaj të zbardhur, ra qetësi e plotë. Ishte data 17 Nëntor dhe gjermanët kishin vendosur të iknin. Unë, kureshtar për të parë Tiranën të çliruar, dola në rrugë dhe, për marazin tim, nuk mbaj mend se në ç’pozicion të dhomës dhe me cilën shprehje të fytyrës e lashë babën.

Kur u ktheva nuk e gjeta më. Gjeta mamanë me dajën që po bisedonin në kuzhinë se me ç’enë do ti çonin gjellën, krejt të pavëmendshëm ndaj pyetjeve të mia.

Gjyqi special për “Krimet e Luftës” u zhvillua në Prill1945, pikërisht në javët e fundit të Luftës II Botërore. Na kishin hequr nga pallatet e Lanës dhe tani banonim në një shtëpi të Rrugës së Elbasanit. Atë dimër

376

—

Lekë Tasi —

na vdiq gjyshi (babai i mamasë), kurse tamam në ditët e gjyqit u sëmur vëllai i madh, Napoloni. Unë për vete isha shumë i dobët nga një e ftohur që pata kaluar në Mars dhe kisha munguar gjatë nga shkolla.

Mbaj mend ditën e parë që dola dhe ndjenjën e diçkaje armiqësore që më rrethonte, ajo më lëndonte edhe më thellë në atë dëshirë timen për të gëzuar natyrën në lulëzim. Vinim dhe qëndronim bashkë me Piron, kushëririn tim, poshtë megafonëve, jashtë Teatër Kosovës. (Piroja kishte shkëputur tinëz një fotografi të babait para gjyqit, të afishuar bëshkë me ato të të akuzuarve të tjerë tek reklamat). Leje për të hyrë nuk na jepej. Salla mbushej plot me ata që çirreshin dhe përplasnin këmbët: “Në litar! Në litar!”. Mbaj mend ndërhyrjet e prokurorit, i cili çdo debat mes kryetarit me të pandehurin e rradhës e ndërpriste me thirrje të larta për ta denigruar me sharje e akuza fare të përgjithshme. Goditjet e forta që ai i jepte tryezës, megafoni na i përcillte të amplifikuara njëqindfish nga zallamahia e turmës: “Në litar!”. Një shpërthim i tij ndodhi, kur babai, pyetjes së kryetarit:”Përse luftuam ne?” iu përgjigj: “Që të merrni fuqinë”.

Ai gjyq dha 17 dënime me vdekje (personalitete te shquara, intelektualë, ushtarakë). Ditën që u ekzekutuan, mbaj mend, bënte kohë e bukur. Ishte pasdite dhe në shtëpinë tonë kishte ardhur për vizitë Toke Pollo, mik i dajave. Napoloni i dëgjoi të shtënat dhe u hodh nga krevati duke vënë kujën. Të qarat e tij tërë maraz i mbaj mend si të ishin sot. Më bënë përshtypje në atë rast fjalët që i tha Tokja për ta përmbajtur: “Ti nuk e di që revolucionet në histori kanë ekzekutuar gjithmonë burrat më të mirë?”.

Në fillim, babai, qëndroi, disa ditë në dhomat-qeli të shtëpisë së Hobdarëve në Rrugën e Dibrës, që kishte qënë Karabinieri dhe tani Mbrojtja e Popullit. Mamaja vinte përditë me ushqimin, kafenë dhe kështu babai do ta ketë ndjerë veten akoma afër shtëpisë. Por takim nuk lejonin. Një herë mamaja pa Mehmet Shehun që po hynte dhe iu drejtua me guxim: “Pse ma kini marrë burrin?” Ai ia ktheu me sarklazëm: “Dhe pyet pse? Ta shohë Koço Tasi drejtësinë e popullit!..”. Pastaj babanë e transferuan në Burgun e Ri! Kësisoj shtëpia iu largua krejt: një herë në muaj i shpinim ushqim tani. Me të fryjtur bilbili, hapej porta e madhe në rrugë dhe ne, qindra vetë të ngarkuar me ushqime (kishim tre veta aty brenda, babanë, xhaxhanë dhe kushëririn (Bardhylin) ), kalonim me

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

377

vrap fushën, jo në vijë të drejtë, por duke u rënë rrotull anës mureve dhe sosnim tek porta e dytë me telat me gjemba. Aty fillonte një pritje e dytë, me orë, pastaj, kontrolli dhe pranimi. Mbas dënimit u lejua takimi, një herë në muaj, në dy palë hekura. Muajt e parë erdhën edhe miq për ta takuar, një gjë e pakonceptueshme, e “çmendur” për vitet e mëvonshme. Por ishte fillimi. Bilé, kur na hoqën nga Pallatet e Lanës, për shkak se na u dha një afat i shkurtër për tu bartur, daja (Mark Dindi, gjykatës me profesion, që më vonë u burgos) u shkroi një letër të ashpër për të protestuar. Oficerët, autorët e urdhrit për shpëngulje, ishin befasuar me tonin e fortë të letrës dhe po e diskutonin mes tyre të nxehur ose ndofta më tepër të habitur (si guxon ky të flasë kështu), kur aty erdhi Hysni Kapo, kolonel atë kohë dhe pyeti përse ishte fjala.

Me t’ia referuar, ai u tha: “E po, ka të drejtë të ankohet, i është shkelur e drejta..”. Vërtetë ishte fillimi, frynte akoma era e dashur e regjimit të vjetër, rrotull personit ekzistonte akoma një aurë lirie, të drejtash, që s’i kishte ardhur koha të bëhej fir. Deri edhe ky Hysni, që hyri thellë më vonë, që u bë një mumje e pushtetit, merrte frymë në atë erë, reagonte, jepte urdhra sipas saj, ende larg duhmës së rëndë të piramidës që do ta mbyllte brenda.

Nuk do të më harrohet kurrë ajo kohë. Babanë e kisha akoma të ri, 55 vjeç, mirë me shëndet, besoja se do ta shihja së shpejti të lirë. Shpresa se gjërat do ndryshonin ishte kudo. Përëndimi na dërgonte motivet e tij në eter, Symphony, Tico-tico, Bolero, i dëgjonim me mall në zemër dhe i këndonim, i fishkëllenin atletet e Balkaniadës natën nëpër rrugë dhe, çudi, ishin këto melodi që na jepnin shpresën, sigurinë: kurse radiot, jo, nuk thoshin asgjë të tillë. Ne rrinim gjer vonë me shokët duke i komentuar, duke u munduar të shtrydhnim një nëntekst që ato nuk e përmbanin.

Dhe punët u keqësuan me shpejtësi. Terrori që kishte filluar me të vënë këmbë komunistët në Tiranë, por disi mbuluar, natën, erdhi e u zgjerua edhe ditën, haptas. Njëkohësisht kriza për ushqime u thellua.

Dajën, që ishte emëruar gjykatës në Burrel, nuk kaloi shumë dhe e arrestuan. Mamaja u nis për në Peshkopi, ku ai kaloi hetuesinë dhe gjyqin. Ndërkohë morën Napolonin, i cili kishte hyrë në një organizatë opozitare të rinjsh, por që mbante në gjirin e saj një njeri të Sigurimit (!!!).

378

—

Lekë Tasi —

Skënder Kosova dhe Skënder Konica, dy delfinët e Vango Mitrojorgjit, kryetar dege, tmerronin Tiranën me prezencën e tyre ngado, shfaqeshin kudo me nga pesë a gjashtë zuzarë mbrapa dhe me një xhip që priste tek kthesa e rrugës, provokonin rininë, mernin këdo që u tekej, e futnin në Degë (tek shtëpia e Dr. Bashos), kurdisnin akuza nga hiçi, rekrutonin me çdo farë presioni njerëz për t’u shërbyer, shumë kishin pranuar sepse i çonin natën në vende të shkreta dhe aty faqe tyre pushkatonin ndonjë.

Qe Skënder Kosova me grupin e tij që erdhi për të marrë Napolonin.

Banonim atëherë në Rrugën e Durrësit, nr. 61. ishte korriku i ’46-ës. Sa kishim rënë të flinim, unë dhe Napoloni i kishim krevatët tek dhoma me ballkon. Posa ndaluan xhipat poshtë në rrugë, ishte ora 11, Napoloni u ngrit përgjysmë në krevat dhe vuri veshin. “Oh! - tha kur dëgjoi zërat e tyre, erdhën për mua”. Përplasja e dyerve, hapat e tyre në shkallë dhe pastaj 5-6 prej tyre me Skënderin në krye (i gjatë, me mustaqe të rralla si prej tartari, me sy shkreptitës, të jepte përshtypjen e anormalit) duke u sjellë si çakenj nëpër shtëpi. Kontrolluan kudo. Në një dhomë ku kishte banuar një qeraxheshë dhe tani ishte bosh, Skënderi gjeti një fotografi të Stalinit. Tha: “Hiqeni këtë, nuk ju shkon juve ky”. E morën Napolonin të lidhur dhe e çuan poshtë.

Po në shtëpinë e Bashos, një ditë, mbas disa javësh, çuan edhe Teftën.

Atë natë unë isha në shtëpinë e oficerave për koncert me orkestrën e radios. Kur u ktheva në shtëpi i gjeta të gjithë të mërzitur, aty ishte dhe Lavdie Pojani, shoqe klase e Teftës, me të cilën përgatitej për provime.

Më dhanë lajmin dhe pastaj më treguan se si kishte reaguar Tefta. U kishte thënë: “Kam studiuar gjithë ditën, a mund ta ha pak darkë para se të vij?”. Ata e lejuan, ndofta sepse ndodheshin mes familjarëve, ose për gallatë, bile, ndërsa ajo po hante, njëri tha: “Paska dhe oreks!”. Po Tefta shkoi edhe më tej. i tha mamasë: “Mama, hape, të lutëm, radion t’a dëgjojmë, se Leka ka koncert sonte…”.

Zoti deshi dhe nuk e mbajtën më shumë se tri ditë. Unë vija qëndroja në afërsi të Degës se mos e lironin. Dhe e dinim përse ishte puna. Puna ishte se ato javë kishin dashur ta rekrutonin me kërcënime të fëlliqura për një vajzë, dhe njëkohësisht i impononin të mos hapej me askënd. Për t’ua lehtësuar punën i kishin shtënë një student (Astrit Leka). Ky i thoshte bashkëpuno se do të shpëtosh familjen, babës do ti

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

379

ulen vitet e burgut, vëllai do të dënohet lehtë, ti do të hysh në punë, etj.

Por kur e panë se me këtë mënyrë nuk ia arrinin dot qëllimit, vendosën të përdornin forcën,, por pa mandate arresti. Në këtë kohë, mamaja ishte në Peshkopi. Tefta s’kishte me kë të këshillohej. Vendosi, ia tha mamasë së Lavdies, e cila i dha zemër duke i thënë: Qëndro se s’kanë ç’të të bëjnë! Ne lajmëruam urgjent mamanë. Mamaja erdhi dhe shkoi të ankohej drejt tek Ministri i Brendshëm, që në atë kohë ish Koçi Xoxe. Për çudi, ai e priti. Mamaja u ul përballë tij, por vuri re se sekretari i tij, Stefo Grabocka, ia kishte ngulur sytë dhe nuk po largohej. Ai vështronte jo vetë mamanë, por duart e saj që mbanin çantën. Me qënë se takimi nuk po fillonte, sepse edhe vet Koçi priste diçka para se ta pyeste, mamaja e kuptoi nga shikimet e tyre se dyshimet e tyre përqëndroheshin tek çanta. Atëherë tha: “Oh, jo!!” dhe mori e vuri në skrivani, mu përpara syve të Koçit. Vetëm atëherë u tërhoq Stefoja dhe Koçi pyeti përse ishte puna. Mamaja i tha: “Duan të bëjnë spiune time bijë, ata të Degës. Ato punë ne nuk i bëjmë dot… Na kini marrë tre veta brenda, boll…”.

Tefta u lirua që atë natë dhe gëzimi ynë nuk mbahej. Por Vango, në ato tri ditë i kishte tentuar të gjitha mënyrat për ta bindur, deri edhe me revole në kokë. Pastaj, i detyruar nga urdhri ta lirojë, i tha tërë inat: “Dije se sa të jem unë Kryetar Dege, ti nuk ke për të puthur në punë shteti!”. Dhe fjala e tij doli e vërtetë, jo vetëm sa qe ai kryetar (që zgjati shumë pak, sepse ai u burgos edhe vetë), por tërë jetën.

Napolonin e dënuan 10 vjet, më shumë nga ç’pritej, dhe kjo sepse, në gjyq, kur i kishin kërkuar të dënonte babanë si armik, ai u përgjigj: “Jo! Ai është njeri i ndershëm dhe patriot!”.

Ndërkohë mamaja shkonte e vinte në Peshkopi, e shqetësuar shumë për të vëllanë. Banonte me një çift arsimtarësjh shkodranë, Luigj dhe Vita Bojani, në lagjen Dobrovë. Ishte dimër. Torturuesi kryesor i dajës ka qënë Isuf Keçi, prokuror. Qysh atëhere, prej goditjeve që ai i jepte në kokë, i nisi dajës një shurdhim progresiv. Grupi për tu gjykuar e eliminuar ishte shumë i madh, të gjithë dibranë e matjanë, vetëm daja ishte nga Tirana. Ai as i njihte të pandehurit e tjerë, megjithse tërë sulmet ia drejtonin atij, si njeri me shkollë e gjoja organizator i grupit.

Bile, kur prokurori pyeste të tjerët dhe ata i përgjigjeshin me arsye duke i mbyllur gojën, ai ua kthente: “Ju ka mësuar gjykatësi!!”. Kështu, frika ishte e madhe se do të dënohej me vdekje. Mamaja i rrinte përkarshi në

380

—

Lekë Tasi —

sallën e gjyqit dhe i jepte zemër me sy. Kur ai, duke vënë gishtin tregues mbi hundë, imitonte lëvizjen e shkrepjes së këmbzës, ajo i bënte me shenjë JO!. Një herë, bile, iu afrua dhe i pëshpëriti: “Kujto ëndrrën!”.

Në fakt, daja kishte parë, kohë më parë, një ëndërr të çuditshme, sikur ngjitej në një shkallë drejt qiellit, i prirë nga i ati. Në një farë pike shkalla humbte në re. Babai i tij (i vdekur një vit më parë) vazhdoi të ngjitej, derisa e mbuluan retë, kurse ai vetë mbeti përkëtej.

Në fakt, gjyqi përfundoi me shumë dënime kapitale (32 nëse nuk më gabon kujtesa), kurse dajës i dhanë 30 vjet. U duk qartë që ai i ishte aneksuar atij grupi fare kot.

Por unë nuk pushoj së admiruari mamanë. Ka qënë boshti ku mbështeteshim të gjithë në ato kohëra të vështira. Resurset e saj, të panumërta: e para, kurajua. Qysh në fillim të ‘47-ës doli një urdhër nga policia që e detyronte të ikte nga Tirana. Sikur t’i kishte rënë një tjetre ky hall, them se do të ishte dorëzuar, duke u tërhequr diku e duke u thënë fëmijëve të vetë: bëni derman për vete. Kurse për mamanë, ky dëbim nuk ishte veçse një pengesë plus që duhej kapërcyer. Me t’iu komunikuar kjo masë, ajo u nis e shkoi në Burrel dhe u strehua tek nje dukagjinase, të cilën e pagoi duke i qepur një fustan dhe menjëherë, qysh atë drekë doli mori ushqime, mblodhi çikore në fushë, gatoi dhe i çoi burrit një gjellë të ngrohtë në burg, së bashku me ushqimet e rradhës. Kur Dega e mori vesh planin e saj për të qëndruar aty, e thirri dhe e përcolli menjëherë. Por ndërkohë ajo kishte lidhur miqësi me të shoqen e farmacistit, me qëllim që t’i dërgonte gjëra me qëllim që ajo ti përcillte në burg.

Pastaj u drejtua në Elbasan dhe mjeti i vetëm i saj për të mbijetuar mbetej gjiplëra. Kurse fëmijët dhe të burgosurit e saj i mbante në qëndër të vëmendjes. Kudo ku gjente një ushqim të lirë, e blinte dhe na e sillte vetë natën, ose e dërgonte me të tjerë, edhe të panjohur, por që kishin një farë lidhje me të njohurit tanë. Dhe kjo mënyrë e saj funksiononte.

Por edhe kur një herë dërgoi një pallto në burg dhe i ngarkuari u tregua i padenjë për besim, ajo e pikasi përvetësonjsin në pazar muaj më vonë, me plaçkën e saj veshur dhe i kërkoi prerazi t’i kthente atë që i përkiste, me përfundimin që ai u bind. (E tillë ishte koha, një luftë e paprerë jo vetëm me qeverinë, por edhe me varfërinë, ndaj duhej edhe kjo vetgjyqësi). Me dhjetra herë ajo e ka kaluar natën jashtë dhe larg

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

381

shtëpisë, mbasi makinat ishin të vjetra, me difekte. Merrte një shoqe (përherë në kampe e burgje do të shkohej në grup) dhe nisej nëpër errësirë drejt një strehe. Një herë arritën në një stabiliment sharre. Zjarri ishte bubulak vërtetë, por sharrëxhinjtë rrinin të ulur në tokë. Mamaja me shumë takt i ngriti nga vendi dhe u sugjeroi të vinin dërrasa poshtë, për t’u ulur si njerëz. Historitë e saj tregojnë jo vetëm shpirt inatçor e guximtar, por edhe faktin e pamohueshëm se njerëzit zbuten, bëhen më të sjellshëm kur i trajton me çiltërsi. Në Peshkopi, kur mbaroi gjyqi, ajo doli sakaq nga salla, zjeu një kafe duke djegur gazeta, për t’ia çuar vëllait të sapodënuar, dhe rojet, për çudi, e lejuan!. Me qindra episode të tilla ka jeta e saj.

Burreli si burg, për ne familjen, kryesisht për mamanë, kur me kohë u rregullua transporti, paraqiste një far komoditeti, në krahasim me kampet. Ti merrje autobuzin, arrije në drekë, çoje ushqimet në burg dhe pastaj mund të ktheheshe brenda ditës në Tiranë. Ose, kur nuk gjeje mjet, flije në hotel dhe niseshe të nesërmen. Me kampet, puna ishte më problem, se ato vendoseshin larg qyteteve, në fushë; rrugët ishin të vështira, me baltë ose pluhur dhe mjetet të rralla për tu gjetur. Ka pasur raste që ne kalonim një merak disaditor kur mamaja vonohej prej një mijë pengesave që nxirrte udhëtimi.

Vitet e fillimit, në Burrel lejohej një sasi e kufizuar ushqimesh, 7 kg në muaj. U desh shumë kohë që M. Shehu të urdhëronte heqjen e këtij kufizimi. Po ashtu kaluan vite para se të çohej uji i pijshëm dhe kështu të shpëtonin të burgosurit nga tmerri i pusit. Shpresoj se do të vijë një ditë që të burgosurit atje (ata që do të rrojnë për ta parë atë ditë), do të shkruajnë një libër të përbashkët, secili me vuajtjet e veta dhe të atyre që kanë njohur aty e që s’janë më. Hollësitë më të parëndësishme do të më tërheqin pa masë, tmerrësisht, pishman siç jam, që nuk dita ta pyes babanë për çdo gjë.

Kampi i vetëm për babanë ka qënë ai i Jubës – Verë e ’45-ës – mjaft i lehtë në krahasim me kampet e mëvonshme, kryesisht me Vloçishtin dhe Maliqin, në ’48-ën e ‘49ën, të cilët i hoqi në kurriz Akilea i ngratë së bashku me Markun dhe Napolonin. Ç’ti kujtosh atij Vloçishti! Punë sfilitëse, uri, goditje nga policët dhe spiunët, mbulime në dhé për së gjalli. Më vonë vazhduan kampe të tjerë, ku vuajtën këta dy më të rinjtë, daja me Napolonin dhe më tej iu shtua atyre dhe Bardhyli, i dënuar

382

—

Lekë Tasi —

përsëri; kështu barra e mamasë për ti furnizuar, u rëndua. Në ’49-ën, u ndodhi një rrezik dy të parëve. Daja i pëshpëriti diçka një shoku rreth fjalës që qarkullonte për transferimin e kampit në Maliq (ndodheshin në Beden të Kavajës). Fjala u raportua. E morën dhe e lidhën me tel dhe pastaj dhe Napolonin, vetëm se u ankua për të ungjin. I lanë ashtu të lidhur dhe shenjat e telave iu mbetën në mish për një kohë të gjatë.

Kurse Akilenë, mbas Maliqit e çuan në Burrel, në atë repart shpirtrash në venitje e që fikeshin në gjysmë errësirë. Vdiq aty nga ceroza, mbas 17 vjet burgimi, në Janar të ’61-it, duke lënë kujtimet më të mira tek të burgosurit, gjithmonë i gatshëm për të ndihmuar këdo që donte të mësonte anglishten, ose çdo gjë tjetër. Në kohën kur u sëmur, babai nuk ndodhej në Burrel, sepse e kishin çuar në Tiranë për ta operuar në sy. Keqësimi i Akilesë erdhi i menjëhershëm dhe kështu kur u kthye babai, e gjeti të varrosur. Neve, që i kishim dërguar ilaçe urgjentisht, nuk patëm kohë ta shihnim edhe një herë, na erdhi një telegram nga drejtoria e burgut, ku njoftoheshim se njeriu ynë kishte vdekur. Atë verë, unë shkova në Burrel për të parë vendin ku e kishin vënë, por nuk ma treguan. Kështu u shtua edhe një varr i paemër në një oborr të mënjanuar brenda telave, “te Qershiza”, siç i thonë të burgosurit, u bashkua edhe xhaxhai ynë me të shumtit që përcolli ajo “paradhomë e vdekjes”, e caktuar nga komunistët të mbarojë kokat më të vlefshme të Shqipërisë...

Kemi marrë vesh se ditët e fundit shërbimin Akilesë ia bënë dy djem të vuanin dënime të gjata, Agim Llanaj dhe Tomor Dosti.

Kurse babait, në qëndrimin e tij 20 vjeçar, i janë ndodhur afër, përherë duke e ndihmuar Osman Kazazi dhe Hulusi Spahiu.

Dua t’i takoj këta njerëz, tu shpreh mirënjohjen e thellë të familjes sonë dhe besoj se një ditë do ta bëj. Osmani nuk iu nda babait edhe në jetën e lirë, gjatë periudhës para operacionit, kur u sëmur nga stonaku.

Vinte rregullisht dhe i bënte injeksione.

Vetëm 18 muaj jetoi babai mbas burgut. Ai e shfrytëzoi këtë kohë për t’i dhënë dorën e fundit veprës së tij juridike “E Drejta”, libri i tij kryesor. Duhej të shpejtonte, sepse sëmundja ishte në të mbërritur. Por edhe policia nuk e la rehat. Me rastin e vizitës së Cu en-Lai-t, në fillim të ’65-ës, na erdhi urdhër që ta largonim nga shtëpia.

Dhomën në Shkodër, ku kishte banuar me hope Tefta, e kishim akoma. E çuam atje dhe Tefta vajti me të. Nga një anë ky dëbim doli për

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

383

mirë, sepse nga bodrumi i Tiranës ku kaloi muajt e parë – shëmbëlltyrë e burgut që nuk i shqitej – babai e gjeti veten në një dhomë tërë dritë, në katin e dytë, nga dritarja e së cilës hapej një pamje e bukur mbi kodrat e Rrencit e Sheldisë. Më kujtohet kur vajta me leje verën e atij viti. Babai, me mëngët e këmishës përveshur prej vapës, bënte vajtje-ardhjet e tij nëpër dhomë, ndërsa fletoret, syzet, pena qëndronin mbi tryezë, gati që ai t’i kthehej punës. Ishte i dobët në trup, por më ngjante mirë me shëndet. Një ditë dola me të ndaj nate dhe më çoi në rrugicat e lagjes përreth. Me një kënaqësi të veçantë më tregoi shtëpitë e reja ose në ndërtim e sipër, që malësorë të rënë në qytete, kishin ngritur në parcela të rrethuara me kangjella. I gëzohej secilës sikur të ishte e vetja, dhe kjo më dha çelsin e angazhimit të tërë jetës së tij: ai s´kishte dashur tjetër veç kësaj, që i tërë populli të arrinte tek ai cak mirëqënieje të simbolizuar nga një shtëpi me kopësht rrotull, secili zot në pronën e tij të vogël, por të veçuar, i pavarur ekonomikisht, i lirë të bëjë zgjedhjen që do (një ideal tepër modest, mikroborgjez mund ta quajë dikush, por që na largohet përditë e më shumë mes mashtrimeve të bujshme, duke mbetur ëndërra e paarritshme).

Ishte hera e parë mbas 20 vjet komunizëm që familja jonë s’kishte më njerëz në burg. Daja Mark dhe Napoloni, të liruar prej kohësh, punonin tek Ura e Mesit, respektivisht teknik zbatimi dhe hekurkthyes. Në mbrëmje mblidheshim, bisedonim, temat e kohës ishin kriza qeveritare në Itali, grushti në Indonezi, vinim radion për muzikë; mamaja, e ardhur dhe ajo aty, qepte për klientelën e saj shkodrane: Ishte një hop i lumtur dhe e shijonim, para se e thëna të na godiste përsëri.

Në pranverën e ’66-ës, sëmundja iu shpall babait me vrull; oreksi iu pre si me thikë. E kthyem në Tiranë, pastaj e shtruam në spital...

U përpoqëm me miq të ndryshëm që ta operonte Paparisto, por nuk na u pranua. I caktuan Petro Canin. Kur mamaja i trokiti në zyrë për t’u informuar për diagnozën, ai i shtrirë gjer e gjatë në karrige, iu përgjigj vrazhdë e pa e parë në sy: “Ç’pyet? Kancer ka!”.

Nuk them se mund ti jepte jetë, por pak kujdes mund të tregonte.

Bah!. Ç’është ajo fjalë. E operoi dhe nuk pyeti më për të, as asistentin nuk e dërgoi; megjithse babai kishte vajtur me hap të vendosur drejt duarve të tyre. Për të s’ekzistonin rrugë të tjera: punët mund të bëheshin vetëm mirë. Dhe këtë bindje, këtë mënyrë të jetuari, ai e shtrinte tek të

384

—

Lekë Tasi —

tjerët. Kjo ndofta ka qënë e “meta” kyç e jetës së tij. Them e metë, sepse të projektuarit e një saktësie të brendshme jashtë vetes ua ngushton shumë shanset për sukses burrave të besës.

26 Mars 1984 Një herë në vit në brigadë shtrohen shifrat e planit. Kjo do të thotë se Ministria i dërgon shifrat “për aprovim” në bazë dhe kolektivat me zjarrin e tyre revolucionar nuk i pranojnë, por i ngrenë edhe më! Kjo është e tëra.

Për ta bërë këtë akt “ligjvënës” ne ulemi në një mezhde dhe brigadieri na rri karshi. Sot u bë kjo lloj mbledhjeje dhe mua më duket sikur s’ka kaluar shumë që kur e bëmë herën e fundit, vjet; të mos e dija që gruri, pambuku mbillet vetëm një herë në vit, do të thoja se kanë kaluar ca javë vetëm.

Lika duke i dhënë rëndësi rastit, por edhe plotësisht i shpenguar, thotë ato fjalë që duhen thënë, duke i përzierë më kritika për brigadën, e cila “nuk duhet t’i përsërisë gabimet e derisotme”. (Ne jemi ata që punojmë me lavdi dhe jemi ata që të palodhur i avancojmë shifrat e planit, por prap jemi edhe fajtorë për prapambetjen, pra sukseset për të cilat flet radio e TV mbeten jetim, sepse ne duhet të ndreqim një herë veten…).

Në këto fjalime për planin e për punën, Lika, vë edhe disa gjera që janë shartim i dijeve të tij bujqësore me ca paragjykime nga sfera e fesë si p.sh. “gruri e përmirëson vetë tokën, sepse ai e ka hisenë e vet aty (një lloj bekimi të përhershëm për hir të të cilit, buka e kalamajve do të dalë se s’bën.!). Të gjitha këto ai i krip edhe me thumba që i dërgon ndonjërit ose ndonjërës që vë në shënjestër me qëllim ta bëjë brigadën të qeshë.

Kryesor në këtë rol të pritësit të thumbave është Qaniu (i cili në bisedat e tij përherë gazmore, hiqet si mashkull i fortë dhe kjo ushqen të njëjtat muhabete, përditë po ato. Të hedhurat e të priturat, variacionet mbi këtë temë, fluturojnë djathtas e majtas në fushë kur arrin ky. ia dërgojnë nga distanca të ndryshme puntorët e brigadave që kalojnë rrugës, traktoristët, djemt e rinj, bile edhe gratë… Ai kalon nëpër to si nëpër një hark triumfi, i qeshur, sikur i pranon si tribute, i gatshëm ndonjëherë edhe të shtojë dozën ose të sulmojnë ndonjërën nga gratë faqe të gjithëve

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

385

– ajo ikën me vrap – natyrisht të gjitha me shaka. Nuk bie në banalitet, asnjëherë një fjalë që t’a kalojë kufirin! Kur një herë një grua e teproi: “Hajde mor Qani se m’a thave buzën!”, duke hapur krahët dhe iu afrua pak tepër. kKy u step përnjëherësh me një buzëqeshje të hutuar dhe u skuq. Pastaj më tha mënjanë, me atë të folurën e tij të shpejtë: “Ç’pati ajo me mua? Në qoftë se iu dogj buza t’i digjet p’Salinë (Saliu i shoqi).

Meqë Qaniu është i pashkollë, mezi hedh firmën, Lika që ka një farë shkolle dhe kaligrafi të mirë, ushtron superioritetin e tij mbi të, e pyet për ato që duhet të dijë çdo anëtarë brigade ose qytetar i republikës dhe njëkohësisht na vështron neve duke na shkelur syrin. Qaniu i nënshtrohet provimit pa iu bërë vonë për këtë gati marrje në lojë, sepse ia kthen edhe ky me ndonjë thumb të lehtë.

Brigadieri pra u bën pyetje puntorëve: Sa e keni planin e grurit? Sa të lule diellit, po të pambukut, sa? Të gjithë brigadierët e kanë hallin se mos vijë drejtori i ndërmarjes në fushë dhe i pyet puntoret, e ata s’dinë të përgjigjen. Pastaj pyet krejt kolektivin: Sa propozoni ju t’a ngrejmë planin? Ata s’përgjigjen. Atëherë i zë një nga një… Ne të deklasuarit rrimë pak mënjanë, shikojmë njëri tjetrin me nënkuptim, por po qe se Lika hedh sytë nga ne, përnjëherësh tregohemi seriozë e të vëmendshëm.

Para disa vitesh zotimet mereshin lehtë, të fryra, dhe kur nuk realizoheshin, askujt nuk i ndukej veshi. Kurse kohët e fundit puna ka ndryshuar, kërkohet llogari për çdo gjë dhe jo formalisht. Tani duket sikur qeverisë i ka hipur të zëvendësojë kuadrot. Çdo pretekst vlen për këtë, edhe shiu edhe thatësira (një nga parrullat që afishohen bile është që njeriu mposht edhe motin!). Kështu që thellë në zemër brigadierët dhe sektori duan që puntorët të propozojnë sa më pak shtesë plani, që të mos kenë telashe, por me gojë s’mund ta shfaqin. Vetë u thonë: “Ju propozoni, por t’a dini ama, që duhet punë!. Atë që nxirrni nga goja sot, do ta realizoni me punë!. Puntorët rrinë të bezdisur dhe s’dinë ç’të mendojnë (A u gjendet këtyre? Ta lesh planin aq sa është të thonë pse s’je revolucionar; ta shtosh, nuk realizohet dhe pastaj të thonë pse se mbajte fjalën). Në disa brigada bile u kanë mbajtur edhe lekët e rrogës për mosrealizim). Ngrihen pra dhe shtojnë planin ndonjë ½ kuintali ose 1, sa për të thënë… Por e tërë kjo bëhet në një klimë të lehtë, pa asnjë farë argumenti, sikur po luhet bixhoz. Propozon edhe Qaniu. Sa thua ti Qani ta shtojmë lule-diellin? Qaniu shton 4 kuintal. Të qeshurat

386

—

Lekë Tasi —

shpërthejnë: “Oh! E qose Qani!”. Qaniu më shkel syrin mua tinëz (kot se kot po flasim, pse të mos ua bëjmë qejfin?) – “Po si do ta realizosh?

E pyet Lika dhe Qaniu në vend të përgjigjes luan gishtat e dorës shpejt duke imituar shatën (demek me punë) dhe ia fut një të qeshure të lehtë sarkastike këtej nga ne fshehurazi…

8 Prill 1984 Shëndetsia Mërzi. Sot nuk shkova në punë. Dhe kur rri në shtëpi dua të bëj maksimumin e punëve që kanë dalë për të përligjur pushimin. S’bëra asnjë. As qumësht s’mora, as tek gomisti s’bëra gjë, as në llogari për të parë ditët, as dhëmbin nuk e mbusha. I gjeta mbyllur.

Nuk mund t’i zësh besë as orarit zyrtar të nëpunësve, por as edhe orarit “personal” të themi, që e kanë vendosur vetë, sepse e shkelin përdita, por ndryshe, ndonjëherë zhduken me ditë. “S’të kam gjetur tërë këto ditë” – i thashë një ditë farmacistes. “Thua shyqyr që më gjete dhe tani” – ma ktheu ajo.

Për asgje s’u bëhet vonë. Mund të thuash që janë të pezmatuar që çohen në mëngjes e i hipin makinës për të ardhur. Sikur e kanë inatin me këdo, me atë që i ka emëruar në fshat, me veten e tyre që pranuan, me popullin që i bezdis. Të parit nuk kanë ç’ti bëjnë, vetja u dhimbset, kështu që u mbetemi vetëm ne për të nxjerrë mllefin. Sigurisht janë larg atij idealizmi që e gjen nxitjen e jetës tek puna. Kemi dëgjuar për raste të tilla: “S’kishte si t’a kalonte kohën, prandaj nga mërzia iu fut punës duke ndihmuar ata që ndodheshin afër”. Ç’është ajo! Kjo mund të vlejë për atë që ka lënë një qytet të madh, bie fjala Parisin, por jo për atë që vjen nga Lushnja. Nëse ekziston një tërheqje e veçantë drejt misionarizmit, atë e gjen më tepër tek qëndrat e zhvilluara, por gati asnjëherë tek të voglat. Zaten, për këtë ankohemi prej provincializmit, jemi të gjithë fshatarë që duam të shpëtojmë nga fshati. Veç kësaj është krijuar një shtrat i përhershëm për t’a kultivuar: Duke mos e paguar mjekun sipas sakrificës që bën, ai që shkon larg shtëpisë e ndien veten sikur ia kanë hedhur, i hiqet edhe ai idealizëm që mund të kishte. Në fakt nuk ka mjet më të mirë për t’a luftuar idealizmin sa idealizmi fallco, parrullat për sakrifica i duken tallje atij që duhet t’i bëjë në praktikë. Kështu, kushdo

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

387

që shfaq ndonjë mbeturinë sinqeriteti, vetë-mohimi, pritet me ironi.

Tani edhe tek njerëzit e ndershëm po futet fryma e përfitimit me çdo kusht, si një formë vetë-mbrojtjeje.

Nga kjo squllje shpërtojnë disa që e kanë në natyrë të aktivizohen. Është rasti i doktorit, Filipit, që na ndihmoi atëherë dhe shpëtoi mamanë.

Jo se mendon si idealist, por se është i tillë, praktikisht nga që s’rri dot pa punë. Sot punon në Divjakë dhe siç më thonë dallohet në atë spital të vogël, djalë i zoti dhe aktiv, megjithse me një dozë vrazhdësie.

Meqë erdhi fjala: Mua më duket e nevojshme kjo e fundit. Po të duash të mposhtësh këto kushte të poshtra, këto pengesa nga të katër anët, nuk e bën dot pa një lloj vrazhdësie. Kurse butësia, ndjeshmëria e madhe, mirësjellja e tepërt janë shenja që ndoshta do të përshtatesh me gjendjen duke mos i bërë mirë në fakt as të tjerëve, as vetes. Janë ndëruar katër-pesë mjekë qysh atëherë dhe mund t’a them që ky rregull është vërtëtuar: të butët s’kanë dalë gjë.

Një rast i dhimbshëm: Një zetorist e çoi gruan në maternitetin e këtushëm. Kishin një vajzë tre-vjeçare dhe tani prisnin djalin. Djali lindi i vdekur dhe mamia, e nxehur që po i ikte nga dora bakshishi, ia dha lajmin copë lehonës, e cila deri në ato çaste e ndiente veten mjaft mirë.

Nga tronditja iu shkaktua hemoragji që doktori s’ia ndalte dot. Meqë gjendja përkeqësohej shpejt telefonuan në Lushnje, por autoambulanca s’po vinte. “Më shpëto doktor! i lutej me dëshpërim nusja e re, e kam vajzën të vogël, s’dua t’a lë jetime”. Mirëpo ai s’i bëntë dot gjë. Më në fund erdhi makina dhe doktori e shoqëroi por më kot, sepse gjaku vazhdoi edhe rrugës… Qante më vonë kur e tregonte, i kishte mbetur peng që nuk tentoi mënyrën e fundit, t’ia ndalte me dorë hemoragjinë deri sa të arrinin në spital.

Nuk ka rëndësi a i vjen keq apo jo, po them unë tani. Më mirë të mos qante mbas, por t ë vepronte atë çast. Veçse, që të “të jepet”, duhet një pregatitje. Kjo e “dhënë” vjen brenda një vazhde pune, interesimi.

Kush e mundon veten, i përvetëson edhe shprehitë e ashpra dhe do ti “jepet” pastaj ti bëjë gjërat në kohën e tyre. Mund të jerë edhe zotësi, që dikush e ka e dikush jo, por në këtë rast them duhej më tepër ajo “vrazhdësia me veten e me të tjerët” kurse dhembshuria, mirësjellja nuk njaftojnë, mbeten prapa.

388

—

Lekë Tasi —

11 Prill 1984 Selimi ka dy vjet që është shkëputur nga puna dhe nga Grabjani.

Në fakt shtëpinë në Tiranë s’ia kanë dhënë, por është i lirë të lëvizë, vetëm se familja e tij është këtu. Tani duan t’a detyrojnë të kthehet.

I ngritën akuzën se jeton si parazit, megjithse është banori më aktiv i këtij fashti (mban 40 bletë, zmadhon fotografi në mënyrë mjeshtërore dhe ekonomikisht është kaq mirë sa ndihmon edhe të tjerët). Është mishërimi i iniciativës dhe guximit. E dënuan një vit punë të detyruar (me 75% të rrogës) dhe “të mos largohet pa leje”.

Nuria deshi t’ia bënte gjyqin publikisht, por Lushnja nuk ia bëri qejfin. E thirrën veçan dhe ia bënë me dyer të mbyllura, mjaft të butë. Ai kërkoi të punonte në profesionin e tij, murator. ia pranuan, por dorë për dore e dërguan në bujqësi.

22 prill 1984 Mbas heqjes së Fahries, brigadieri i ri, Aliu, që na ka ardhur definitiv, duket i mirë, i butë, mirëpo më lë ditë pune pa shkruar. Këtë rradhë më humbi dy. Unë i mbaj shënim punët që bëj, që të kem si t’ia provoj me fakte, por ai s’ka si ti krahasojë me shënimet e tij, ngaqë s’i ka fort në rregull. Ma pranoi shumë me lehtësi kërkesën, pa ma kundërshtuar fare dhe kështu kam frikë se më përcolli.

25 Prill 1984 Autoriteti i fyer Kur nuk kanë punë me hekura, traktoristët vijnë për të punuar në fushë, por është një gjë formale. Si kategori e privilegjuar, brigadierët u japin ditën sido që të punojnë. Ndërsa ne punojmë tërë ditën, ata rrinë deri në drekë, por ka raste që ikin në orën 10. Sot zhbllokuan nga një pusetë (të drenazhit) dhe pastaj ndenjën kot në ovrat duke luajtur domino. Kuptohet, që pjesa e tyre do të merret nga fondi brigadës, gjë që do të thotë shkurtim i pjesës sonë.

Njeri prej tyre ishte edhe sekretari i ri i partisë, i porsazgjdhur.

Duket më i butë, më popullor, qan hallet e njerëzve, shenjë kjo që kohët

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

389

po lëvizin. Pikërisht nga kjo butësia e tij, përfitoi njeri për ta kritikuar që po ikte herët. (Kjo provon se diktatura duhet mbajtur e fortë, përndryshe shthuret). Ndodhi kjo: Kur u nis ky sekretari i ri me shokët e tij traktorist drejt shtëpisë gati pa e fëlliqur lopatën, një puntor i kërkoi llogari në sy të të gjithëve: “Pse e merr ditën pa punuar ej ti!”. U krijua një moment bosh për autoritetin e tij. Të gjithë puntorët ngritën veshët se ç’do të ngjiste. Ai deshi ta kthente në shaka, por nuk i ndezi. Pastaj e mblodhi veten dhe tha diçka për detyrimet e tij partiake në sektor, për mbledhje, telefona, komitet partie, seç murmuriti nëpër dhëmbë dhe shkoi prapa shokëve, ndërsa puntorët buzëqeshnin me mëshirë.

19 maj 1984 Njeriu, ky hileqar Prashitje. Parcela është me bar shumë. Vajta i pari sot dhe më ranë rreshta të këqij. Mund të rrija mënjanë, të prisja që të vinin edhe të tjerët, që të zinte tjetër kush i pari, me shpresën se më tutje pjesa do të ishte më e mirë. Të gjithë kështu bëjnë, presin që pjesën e keqe ta zërë tjetër kush, që të zënë pastaj në pjesën e mirë. Të gjithë, përveç disa grave kokëulura, të cilat zënë atje ku t’u bjerë. Aristokracia e brigadës, burra a gra, rrinë e presin të vijë tjetër kush të fillojë, pa pikën e turpit. Kur ky “tjetri” vjen (një budalla sipas tyre) dhe fillon, atëherë zënë pas tij menjëherë, tërë gëzim duke i lënë atij më shumë rreshta të këqij nga ç’do vetë ai.

Por ndonjëherë ndodh që i tërë fillimi i pacelës (3-4 skolina) të jetë i keq; askush s’fillon punën, sepse edhe mbas atij të parit “budalla” që mund të zërë punë, rreshtat vazhdojnë të keqij. Fillon një luftë nervash dhe e fiton ai që e ka cipën më të plasur dhe durimin më të madh (fundja edhe xhepin më plot). Këto gjëra ndodhin kur nuk është aty brigadieri.

Kurse kur vjen ai fillon e bërtet që i sheh puntorët mezhdave pa punë, i fut me zorr. Të gjithë shmangen, fshihen; është një pamje e pështirë. Ky i thërret të vinë e të marin rreshta, e ndan pjesën e keqe seçilit nga dy rreshta. Si e mbarojnë pjesën e tyre vrapojnë të zënë nga pjesa e mirë, për të gjithë ditën.

Ndarja e pjesës së keqe barabar mes të gjithëve është një zgjidhje e drejtë, por që të zbatohet, duhet ti detyrosh. Kurrë, s’e ka dhënë Zoti,

390

—

Lekë Tasi —

ta marrë vetë iniciativën ky far populli (kurse ato gratë kokë ulura, ca jevga, ca sakate, zënë punë kudo që të jetë, të bindura; ato janë si ato gurët në rrëke, që i shkelin të tjerët për të kaluar. Ndjehem i turpëruar ndaj tyre dhe që po teorizoj, sepse edhe unë kam adoptuar qëndrimin pritës). Por ka edhe më keq se kështu. Janë ca gra, nga ato më të fortat, që zënë rradhën sa për sy e faqe tek pjesa e keqe dhe kur shohin se ajo u zu e tëra, i braktisin rreshtat posa kanë filluar dhe shkojnë e zënë tek e mira duke e lënë pjesën që lanë ta bëjë kush të dojë. Shoqet e tyre që punojnë pranë tek e keqja, tërbohen nga kjo hile e pacipë, sepse puna tani u duket edhe më e vështirë kur i shohin shoqet e tyre tek e mira!

Ato s’ndihen fare, i pranojnë edhe të sharat. Ose sipas rasës ua kthejnë akuzat me kundër-akuza për ditët e kaluara ose për një rast dy javë më parë. (Gratë janë njësoj të forta edhe kur ankohen me të drejtë dhe kur mbrohen pa të drejtë; energjia e tyre për të prishur qetësinë është e pashtershme, flasin të gjitha njëkohësisht dhe pa e dëgjuar njëra tjetrën.

Mua tani zërat e tyre më vijnë si një sfond i vazhdueshëm, si jehona të natyrës ose si traktori që punon atje më tutje).

Vetëm brigadieri, po të ishte i drejtë dhe i fortë, mund t’i zgjidhte këto grindje. Them dhe i fortë, sepse ato, gratë, disa gjejnë mënyra ta bëjnë që të mos e çojë deri në fund zbatimin e rregullit.

Prandaj, çdo gjë përfundon gati gjithmonë me një pakënaqësi, ose me kërcënime të të dëmtuarave, por pa pasoja. Nuk ka ndodhur kurrë që dikush ta lërë punën dhe të shkojë në shtëpi. Nevoja për çdo ditë punë, sado me të tilla padrejtësira, i ka vënë poshtë me kohë. Brigadieri ua ka marrë erën, prandaj s’trembet nga fjalët e tyre kur zotohen me zemërim: “Ke për ta parë te përgjegjsi”, ose “O unë o ajo në brigadë!”.

Asgjë nuk ndodh.

24 Maj 1984 Dje në drenazh ishim katër veta nga brigada jonë. Zumë një vijë të katër, por na vajti pak shtrembër. Dy të vegjlit ikën nga ora 10 dhe na e lanë mua dhe Qaniut ta korigjonim. Sot s’erdhi as ai; u detyrova ta ndreq vetë, si munda.

Drenazhi është e vetmja punë ku mund të shkosh e të ikësh kur të duash, prandaj të gjithë e kanë mendjen të ikin që në drekë. Matja bëhet

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

391

shumë e shtrënguar, këtu brigadieri kërkon sebep të kursejë fondin për t’ia dhënë kujt të dojë, ca dembelëve që rrinë kot. Dje u tregua i kënaqur nga korrigjimi, kurse sot s’erdhi fare të kontrollonte. S’di a ma ka shkruar.

1 Qershor 1984 Arratisje e dështuar Gjëra të çuditshme ngjasin. Kishin transferuar në një fshat këtu afër një vajzë që kishte dalë deficit në punën e saj. Si kaloi ca muaj, na merret vesh me një djalë dhe duan të arratisen, jo ndryshe, por duke u fshehur në një vapor të huaj në Vlorë (!). Ditën që do ta vinin në jetë planin e tyre, i tërë Sigurimi i kishte zënë shtigjet e qytetit. U kapën.

Dy të rinj minoritarë me banim në Lushnje, që kanë ca kohë që u arratisën në Greqi, kanë bërë konferencë shtypi shumë të bujshme në Athinë, duke folur për këtu.

Vdiq Haznedari. Kjo ka kohë. Tani flitet se i ra pika në kafene, dikush thotë në rrugë. Pastrimet në Ministri të Brendshme nuk janë të plota, por janë hequr më të egrit. Ky ishte i pari. Por disa nga ata që i kishin hequr, i kanë marrë përsëri.

7 Qershor 1984 Ndodhi një gjë që më ka dëshpëruar shumë. Dy ditët e drenazhit s’mi pagoi. Por këtë radhë më kushtoi shumë më tepër se humbja financiare. U grinda me brigadierin e atjeshëm dhe dola i mundur.

Nuk e përmbajta veten kur më tha “s’të paguhen”, i thashë që kjo është vjedhje, më erdhi vetiu nga arroganca e përgjigjeve të tij. Ai më ra në fyt dhe kur desha të reagoj, i pastërvitur siç jam, me qëlloi më shqelm poshtë barkut.

Mbeta pa frymë ca sekonda, i përkulur nga dhimbja dhe s’pata ç’ti bëj. Çdo tentativë do të ishte e kot, se është i specializuar, oficer rezervë i trupave speciale, di të godasë dhe të mbrohet. Njerëzit më vështronin, se kjo ndodhi në sheshin e sektorit. U ktheva kokëulur për në shtëpi.

Rrotull ishin shok të tij dhe të tjerët që punuan me mua, por s’mund

392

—

Lekë Tasi —

t’i marr dëshimtarë, askush nuk del kundra tij. Megjithatë, ai qysh atë ditë hapi fjalën sikur unë e kapa nga jaka, ndaj ai më goditi, gjoja për vetmbrojtje. Këtë gënjeshtër ma thanë ata të brigadës time, por nuk marin përsipër të thonë që është gënjeshtër, sepse do të kenë punë me të edhe nesër.

Bëra letër në degë dhe ky ishte gabimi i dytë. Erdhi Axhemi me Hysën dhe ma hodhën fajin mua se e paskam ofenduar. U ktheva kurrizin pa asnjë fjalë dhe ika. Duhet ta kisha parashikuar. Qysh nga dita që u nxorra punën e druve në pyll, i kanë dendësuar presionet, dhe gjithë partisë i vjen mirë që unë të marr një mësim.

16 Qershor 1984 Ngandonjëherë jam kaq bosh nga vullneti, i paaftë t’i bëj ballë ditës, sa them se do të më lëvizë diçka në kokë. Sidomos mbasditeve në fushë, kur ngrihem nga pushimi që të rifilloj punën, s’ngopem me frymë.

Sot mot i mirë, dielli shkëlqen në qiellin e kulluar. Ditë ideale këto për tu dhënë lamtumirën atyre që s’rezistojnë më. Sot varrosëm babanë e Kurtëve. Vdiq dje. i mbaroi kandili të shkretit këtu në internim. Kur erdhi para nëntë vjetësh, sa i lehtë që ishte! Tamam djaloshar, nga larg s’dallonte fort nga katër djemtë e tij kur dilnin së bashku në apel.

Janë nga familjet më të mira të Myzeqesë. Djemtë i flisnin babait me “zotrote”. Më kujtohet ajo periudhë e parë. Vuante ca nga tensioni, megjithatë s’mungonte asnjëherë nga radha e qumshtit, e mbante kokën lart, i veshur me një këmishë të mëndafshtë. Këta dy vitet e fundit u keqësua, iu vështirësua ecja shumë, me hapa të vegjël, shumë të vegjël.

Pastaj i preu radhët, zuri krevatin dhe sot iu bë varrimi.

Si familje janë liruar qysh në fillim, e kam shkruar, pa mbushur as dy vjet, por nuk u kthyen dot në Tiranë, nuk vlejti asnjë përpjekje. Të bijtë i shoh që shkojnë e vijnë në punë, përditë e më të thinjur. Tirana i liroi, por i do këtu në bujqësi, megjithse njeri prej tyre kishte marrë çmim republike për një novacion teknik.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

393

19 Qershor 1984 Vajta i pari në taracat përmbi karburant. Prashitje lule dielli. Toka ishte si ranishte, pak e fortë por pa shumë bar. Mbas pak erdhi Sofia dhe këtë radhë më pëlqeu punën. Mirëpo përmbi taracë është skarpata, shumë e gjerë, me ferra të korrura e të ritura sërish, të forta si tel. U binja tre-katër herë e s’priteshin, kërcente kasma përpjetë.

Mu prish qejfi. Për ta bërë mirë punën duhen jo tri katër orë, por tri katër ditë. E kam provuar punën cilësore gjithë këta vjet, jam munduar dhe shumë herë s’jam paguar pikërisht kur e kisha më mirë. Vendos t’ia shkel. I kam parë ata që ia shkelin, mund t’i imitoj. Veçse unë s’jam si ata; atyre mund edhe t’ua presë ditën, mund edhe t’ua japë, mua vetëm ma pret. Punoj me të gjitha forcat. Pastaj, i bërë qull në djersë, vendos t’ia shkel. Por dora s’më bindet dhe për të mos lënë bar pa prerë, përfundon puna që shtoj shpejtësinë e goditjeve.

Ndalem. Shikoj diellin, punën e bërë, pjesën e pabërë dhe rri ashtu i pavendosur. Sa larg jam mënyrës së shkujdesur, automatizimit të tyre, që i kapërdijnë reshtat pa asnjë mëdyshje. Përkulem, mbërthej pëllëmbët tek gjunjët dhe rri disa çaste ashtu duke i lejuar mesit të pushojë. Pastaj, papritmas, sikur vendos tjetërkush, rifilloj punen, pa e zgjidhur këtë nyje, duke i besuar shortit si të vijë.

21 Qershor 1984 “Je tallur! S’të meret në dorëzim!” – këtë më tha Sofia në mes të Sektorit. Ky ishte rezultati i punës time, i njërës nga ditët më të vështira që kam pasur këtu.

25 Qershor 1984 Një mbledhje fare pa kokra Sot na erdhi prokurori. i shëndoshë, pa flokë, Çuko mbiemri i tij (është ai që mori pjesë në hetimin e Teftës).

Mbas apelit na urdhëruan të futeshim në një sallë të kinoklubit për mbledhje. Hymë aty dhe na lanë të presim gati një orë.

Kur erdhi më në fund, ishte i shoqëruar me një tip të ri, ndofta nga

394

—

Lekë Tasi —

Tirana, i ministrisë, të cilin nuk na e prezantoi dhe i cili na vështronte më ngulm. Sigurisht, fytyrat tona të dobësuara, vendosmërisht të deklasuara, i ngjallnin kureshtje dhe antipati sëtoku, këtë ia lexoja në sy.

U ulën në tryezë me kryetaren e këshillit nga njëra anë dhe sekretarin e partisë (traktoristi)nga tjetra. U bë heshtje. Ishim kureshtarë përse të kishin ardhur. Janë hapur fjalë (Thomai bile e bën të sigurt) që zgjatja e internimit përtej pesëvjecarit të parë është quajtur e jashtëligjshme me ligj. Mirëpo këto “ligje” se nga firasin dhe nuk ua shohim hajrin; miratohen siç duket dhe pastaj nuk dalin në fletoren zyrtare, ose e kanë datën e hyrjes në fuqi, të shtyrë diku në të ardhmen.

Pritnim dishka, një fjalë në këtë drejtim, por kjo pritje e jona ishte e pajustifikuar, sepse ai fundja nuk ishte kompetent nuk i përket rangut të tij të kumtojë gjëra të mira. Megjithatë, me budallallëkun e shpresës prisnim se mos i shkiste ndonjë gjë, ashtu si padashur.

Nuk ndodhi asgjë e tillë. Ndodhi vetëm që ai na vështronte më një sy sikur të kërkonte një shtysë, të flisnim, të kërkonim, për të na matur pulsin dhe megjithse ne s’folëm, ai prap e bëri atë që donte, me anën e heshtjes sonë, dmth negativisht.

Në fakt, që fjala të ketë një farë peshe duhet të prekësh anën politike, por kjo s’bëhet, “s’ka ardhur momenti”. Për shembull, të ngriheshim e ti thonim me forcë: “Pse na mbani? Deri kur do të na mbani? A është i ligjshëm ky internim i zgjatur?” Por ne nuk folëm, dhe jo thjesht nga frika, sepse jam krejt i sigurt që po të vinte ndonjë më i madh, ministri bie fjala, të gjithë do të ngriheshin të flisnin. Nëse nuk u hap goja ishte më tepër nga një lloj krenarie e inati që, meqë jemi ngopur nga kjo politikë e tyre e veshit të shurdhër, duam të mos kemi fare kontakte me ta dhe u nënshtrohemi atyre thjesht formalisht.

Dhe më vonë ai vet na dha të drejtë indirekt. Mbasi na lexoi një material fare të parëndësishëm, kërkoi prej nesh ankesa, i dëgjoi të disave, por pastaj u bëri bisht pa zgjidhur asnjërën. Vendosëm me Yllin të mos flasim, as për grindjen time me brigadierin dhe qëndruam sikur të mos ishim aty.

E kam thënë që lejet janë vështirësuar jashtë mase kohët e fundit. U ngrit Aliu, tropojasi i 76-ës. i shpjegoi mirë rastin: dy fëmijë të sëmurë, njëri në spital ku rri e shoqja me të dhe tjetri këtu që duhet ky ti bëj hysmet, ta vizitojë në Lushnjë dhe njëkohësisht të shkojë në punë.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

395

Analizat duhen bërë kur thotë mjeku jo mbas 48 orëve kur të vijë leja.

Më parë kemi qënë mirë tha, telefononte përgjegjësi i apelit dhe të dilte leja aty për aty. Pse s’e ktheni si ka qënë? Ç’kuptim ka të vizitohem dy ditë pasi të sëmurem. Apo të lajmëroj sot që do të sëmurem pas dy ditësh?

Folën edhe katër-pesë të tjerë për raste të ngjashëm, e mbërthyen mirë, por ai s’kishte ardhur t’i rregullonte, por edhe s’i kundërshtonte dot. Jepte përgjigje evazive. Por nga fundi, kur i tha kryetares së këshillit një nga ato porositë pa kuptim “që të trasmetohen shpejt kërkesat për leje” u dëgjua një romuz i Aliut andej nga fundi me zë të ulët, por mjaft të qartë: “ja u rregullua edhe kjo punë”. Vetëm atëherë u gjallërua disi prokurori, ngriti kokën dhe pyeti: “mos flet me ironi gjësendi?” – “me ironi? Jo!” – erdhi përgjigja andej.

Kurse Agron Kalaja, i burgosuri i 19 vjetëve, që banon me familjen e të vëllait në një dhomë me aneks vet i gjashtë dhe s’mund të martohet, s’donte të fliste fare. Disa të zellshëm e nxitën të fliste dhe kjo pëshpëritje vajti në vesh të prokurorit dhe u interesua. Agroni, atëherë, pa u ngritur nga vendi, iu përgjigj atyre që e nxisnin me një ton të neveritur: “Pse të flas? Kërkesën e kam bërë, po të duan le të më japin dhomë. Pse? Temena do t’u bëj?”

6 Korrik 1984 Klarineta Kemi disa ditë me korje gruri. Korrje cepash quhet, sepse pastrojmë ca rreshta ose kënde që i ka lënë pa korrur kombajna. Nganjëherë e marim mbarë një ngastër, me drapër. Punoj me Qaniun dhe më një djalë të vogël, në rrugën e Spolatës.

Sot na u shtua edhe Shyqo, djali i dytë i Marsit (arixhiut, për të cilin kam folur që në fillim). E pata parë në prashitje kohët e fundit, por sot u njoha me të dhe prandaj do të zgjerohem pak rreth tij.

Arixhinjtë e rinj, siç dihet, janë të prirur më tepër se të tjerët të rrinë azat. Nuk u pëlqen të punojnë, por shpejt edhe ata, njëri pas tjetrit, vijnë e futin kokën në kular. Kurse ky ka vajtur 17 vjec dhe akoma s’është shtruar; vjen dy ditë, pastaj zhduket një javë. I ati, pothuaj tërë kohën që e njoh unë, rron me të lipur, kurse e ëma punon në fushë; i vëllai

396

—

Lekë Tasi —

gjithashtu, mbasi bëri disa naze, hyri dhe ai. Kurse ky Shyqo, i vogli, rri mënjanë, vendos vetë çfarë do bëjë, nuk përzihet fare me ta, i zhytur në një ngrysje të rëndë. Është i pashëm, arrogant dhe shpesh bëhet agresiv. (kryetaren e Këshillit, për pak e goditi me sëpatë për një shprehje të saj përbuzëse, kur i vajti në shtëpi që ta nxirrte në punë; e ndoqi më sëpatë nga pas. Kurse një kushërirë të tij të vogël që shkonte më burra e rrahu keqas. Por pastaj, për ta dënuar më fort, vajti me të).

Ka dy zagarë dhe i pëlqen gjuetia e lepurit me ta. Sot në drekë, kur Qaniu me të voglin shkuan tek burimi, mbetëm ne të dy në hije dhe kështu mora vesh diçka më tepër për punën e tij.

Më tha se kap mjaft lepuj, por këtë ia mora me rezervë, se s’ma merr mendja të jenë sheshit lepujt. Nganjëherë gjuan me një plak gjysmë topall nga Çerma, i cili ka një teke. Ky plaku, Dane e quajnë, ka dy djem, njëri prej të cilëve kishte qejf të mësonte klarinetën dhe e ka blerë një. Të dy me Shyqon shoqëroheshin, sepse Shyqo, si arrixhi që është, e thith me hundë muzikën dhe kështu i mësonte klarinetën shokut, Bashkimit.

Mirëpo, një ditë papritur, zhduket klarineta dhe për dreq kjo ndodhi në shtëpinë e Shyqos, ku ai e kishte marrë përkohësisht. Mbas disa ditësh, siç ndodh shpesh, i doli era kush e kishte marrë. Ky ishte një qerrexhi, kushëriri i tij, dhe e kishte çuar në Lushnjë për ta shitur.

Bashkimi, i zoti i klarinetës, nuk i bëri ndonjë ankesë të madhe për këtë humbje, mirëpo Shyqo donte të futej në dhe nga turpi.

Merr një thikë dhe niset në Lushnje. Fati i tyre dhe i tij që nuk i gjeti në shtëpi xhambazët. Por qerrexhiu që i fshihej e mori vesh dhe u tremb: dërgoi fjalë menjëherë se “këtu e ke klarinetën”.

Në këtë pikë të tregimit të tij Shyqo ndaloi në vend – po ktheheshim të dy pasdite në shtëpi. “Klarineta u gjend!” – tha dhe mbylli sytë duke iu fryrë flegrat e hundës. “Klarineta u gjend” – tha prap dhe gati po i dilnin lot. Më befasoi ky shpërthim, një sedër kaq të ndjeshme nuk e prisja nga një harixhi, por e kisha gabim. Këtu dhe tani çdo gjë duhet ta pres të përmbysur. Pastaj ma përfundoi historinë. Duke tundur kokën kërcënueshëm e me një të qeshur të hidhur burrnore për të maskuar mallëngjimin e tij të mëparshëm, më tregoi se si ia ktheu veglën të zotit, me ceremoni (mbasi pak më parë gati i kishte marë shpirtin me shkelma kushëririt qerrexhi). Sytë i lëshonin shkëndija, ndërsa kujtonte rivendosjen e nderit të tij në shtëpinë e shokut.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

397

17 Korrik 1984 Mbrëmë më demaskuan. E dyta herë që na ndodh në familje, por këtë rradhë jo aq e fortë si me Teftën. Megjithatë, ne i morëm masat duke fshehur gjëra kompromentuese. Deri tani s’kanë ardhur dhe nuk besoj të vijnë. S’ka shenja për arrestim.

Ndodhi kështu: mbas apelit kishim mbledhje në kinoklub, por unë nuk hyra se desha të dëgjoj diçka në radio. Mbas pak erdhi Ylli dhe më mori se “duhesha patjetër”. Nuk u bëmë fort merak për këtë insistim të tyre, por kur u futëm në sallë diçka më ra në erë. Shkuam u ulëm nga fundi. Brigadieri i drenazhit erdhi e ul dy-tre rreshta para nesh, anash, dhe më hidhte shikime herë pas here.

Mbledhjen e kryesonte një mësues dhe pranë tij dy të deleguar nga Lushnja, njëri sekretar partie i ndërmarrjes, Filip Boci, tjetri fytyrë e panjohur, i byrosë së rrethit. Akt-akuzën ma bëri ky i dyti, por jo menjëherë. E nisi me një hyrje të fryrë rreth sukseseve dhe për hovin revolucionar të masave. Si foli 10 minuta ashtu, doli aty ku donte: “Por ka njerëz që i shohin me urrejtje këto suksese, që kërkojnë të kthehet koha e vjetër, që e mbajnë shpresën tek imperialistët, që s’duan kulturën tonë dhe vjellin vrer, dhe këtu nxorri emrin tim.”

Mbasi u sigurua që isha prezent, ai më urdhëroi të dal para popullit.

– “Jo nuk ngrihem!” – u thahsë dhe qëndrova ulur. – “Mendohu mirë, se do të të kushtojë!” – tha ai. – “Nuk dal, e kam menduar; kemi eksperiencë të hidhur nga ju. Vetëm Dega, po të dojë, le të vijë të më marrë me polic”.

Nuk u erdhi e papritur, mbas asaj që kishte ndodhur herën e parë nuk ngulën këmbë, unë mbeta në vend dhe ai vazhdoi me akuzat; afërsisht po ato si me Teftën: “i ati i këtij ka qënë ministër i Zogut” (“Kjo është një gënjështër!” – e ndërpreva unë nga vendi). “Ka mbaruar institutin e Lartë të Arteve (edhe këtu e përgënjeshtrova, unë jam me Lice Artistik). “Ka folur kundër artit e kulturës tonë dhe ka propaganduar kulturën e huaj (…) “është i pakënaqur me pagën” dhe pastaj nxorri një gjë fare qesharake: “Nuk është rastësi që ky ka të njëjtin emër me të birin e Zogut, i cili ka vajtur kohët e fundit në Jugosllavi e komploton kundër Shqipërisë (!!!).

Megjithse këto ishin absurditete, salla ishte e zemëruar me mua, ndofta edhe nga ndërprerjet që u bëja. U ngritën njëri pas tjetrit më

398

—

Lekë Tasi —

quajtën armik, propozuan arrestimin tim, futën në valle edhe Yllin pse nuk më dënon, por solidarizohet, etj. U ngrit Lika dhe tha: “Ky i ka quajtur kuadrot hajdutë, ka sharë shqiptarët dhe ka thënë që turqit janë më të fortë (!) dhe që ne s’do ta mbajmë gjatë, si dhe që “Unë jam për Tiranë, s’jam për këtu” (thënia e parë, ajo e kuadrove hajdutë më pëlqeu se ai po e thoshte fort në mes të sektorit, atë që i kisha thënë në fushë, kurse për të tjerat shpresoja që të mos i besonte kush). U ngrita dhe i thashë: “Ti ke thënë që unë shëtis bletët nëpër Shqipëri, unë që s’kam asnjë bletë dhe jam me apel dy herë në ditë…!”

Kur mbaruan të gjithë dhe duhet të merrja fjalën, zhurma nuk u ul aspak, megjithë përpjekjet që bëra. Atëherë u ngrita dhe vajta afër skenës, me shpresën se do të më linin të mbrohem së paku 10 minuta, ose pesë. U bë njëfarë qetësie, por kur fillova ta kundërshtoj akuzën, zhurma filloi përsëri dhe nuk më lanë të vazhdoj. Atëhërë bëra një kthesë 180° dhe u nisa për në karrigen time. Salla u zemërua dhe një grua e bëshme, e quajtur Vangja, që rrinte në rreshtin e katërt, më kapi nga këmisha për të më ndaluar. Mezi e shpëtova pa ma grisur. Të vetmet gjëra që arrita tu them ishin që babai im s;ka qënë me Zogun, sepse Zogu i bëri atentat, ai ka qënë më qeveritë e dala nga Kongresi i Lushnjës. E dyta, që “s’jam budalla të flas kundër gjëndjes. Unë vërtet kam folur, por për të tjera gjëra, për shembëll, jam interesuar për molon që do të ndërtohet në Vlorë dhe gjërat të tilla. Kam dëshmimtarë. Sa për pakënaqësinë ndaj pagës, e kam por kur ma mohojnë. Unë e respektoj ligjin, por kërkoj ta respektojnë edhe të tjerët me mua. Kur nuk e bëjnë këtë bëhet sherr; a mund të duroj të mos më japin atë që më takon?!

Unë s’mund t’i falenderoj, do t’u kërkoj llogari”. Ndërhyri sekretari i partisë së sektorit (traktoristi) duke bërë aluzion të hapur për episodin me drenazhin: “Pse nuk iu ankove prokurorit kur erdhi?”. iu përgjigja: “Ai nuk u zgjidh punë atyre që kanë fëmijë të sëmurë për të vajtur në spital, e jo do të më zgjidhte mua.”

Këtu ndërhyri Filip Boçi me ton pajtues “Po ti bëre mirë që nuk u çove? Që nuk nderove mbledhjen.” Unë i thashë “Jam gati ta pranoj gabimin, por më detyruat ju”. E bëra këtë autokritikë si një përgjigje të tonit të tij të butë, por edhe për një farë simpatie me ata që kapen ngushtë në kushte shumë më të vështira se unë, dhe detyrohen të lëshojnë pe.

Ky demakim duhet kuptuar si vazhdim i mbledhjes me prokurorin.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

399

Kjo u vërtetua kur nga mesi i mbledhjes e shtrinë “demaskimin” tek tropojani, Ali Lusha, që foli atje me ironi.

Ky ka qënë i arratisur në Jugosllavi, plus i burgosur për rrahje tani vonë (është liruar me faljen e fundit). E akuzuan se ka lëvduar Jugosllavinë e gjëra të tjera. I zënë ngushtë Aliu bëri një autokritikë për fajet e vjetra (që fundja janë të vërteta dhe salla e dëgjoi me interesim), por për akuzën se kishte lëvduar Jugosllavinë shpërtheu: “Si mund ta pranoj këtë? Neve serbi na ka djegur kaq herë! Si mund ta dua? Ma nxirrni këtu atë që ia paskam thënë këtë fjalë!”. Kjo s’u pëlqeu, por në përgjithësi atmosfera ndaj tij ishte mjaft më e favorshme sesa ndaj meje.

Në fund u ngrit prapë sekretari i ndërmarrjes, Filip Boci, vlerësoi lart qëndrimin e masës, kurse anëtari i byrosë (akuzuesi im) në mbyllje të mbledhjes bëri ca kërcënime për të na mbajtur me frikë. Tha: “Ne mund të rekomandojmë më lart burgosjen e tyre, por këtë rradhë u dhamë një paralajmërim. Mos të kujtojnë se e hodhën; në rast se s’vënë mend, ne këtu jemi”.

21 Korrik 1984 Sivjet s’kemi njeri në shtëpi. Mamaja dhe Tefta janë në Tiranë.

Detyrohem t’i marr fëmijët me vete në fushë. Pa mbaruar viti shkollor, atyre u linim të hapur korridorin e Yllit. Kyçnim dyert e të dy dhomave dhe bukën ua vinim prapa derës së jashtëme. Hektori, më i madhi i të katërve, kthehej nga shkolla, hapte derën e jashtëme me celsin që i varnim në qafë dhe secili merrte fetën e bukës. Pastaj uleshin të gjithë e bënin detyrat. Edhe po të haronin derën hapur pastaj duke u marë me lodra, gjë pa dëm; kushdo që mund të hynte do të gjente një koridor më pak se dy metra katror gjithsej me disa pjata mbi një stol dhe katër çanta fëmijësh përtokë, asgjë për të vjedhur.

Tani që shkolla mbaroi, më bie mua t’i marr dy fëmijët me vete, se gruaja është larg me shoqet e tjera. Unë prashit, ata më vijnë rrotull si flutura. Vjen dreka, shtrohemi si në piknik. Mbasi hamë bukë, u bëj gati një vend në hije dhe shtrihem dhe vetë pran. Ata mezi i zë gjumi se lozin njëri me tjetrin. Pastaj flemë të tre në fresk. Pas një ore unë ngrihem dhe filloj punën. Prej andej ku jam duke nxjerrë rreshtin, kthej kokën, shikoj nga plepi. Nuk shoh lëvizje, çdo gjë e qetë, një gjumë i

400

—

Lekë Tasi —

gjatë fëmije që më mbush me ngazëllim. Mbas një ore, kur hedh sytë përsëri, prap asgjë. Rruga e gjatë, dielli, të rendurat nëpër parcelë i kanë lodhur dhe ua zgjatin gjumin në hijen e freskët. Apo mos u ka ndodhur gjë? Shqetësohem, mos ndonjë gjarpër. Më vijnë përfytyrime. Një arkë e vogël, djali i shtrirë, shamira të zeza rrotull… Jo! Ajo nuk bëhet! Nuk ma qas zemra, megjithse e di mirë që ky diell i shkëlqyer lind e përëndon mbi ngjarje të tilla, përditë… Sa e gjerë është bota, sa e pakuptueshme është jeta…

Mbasdite vonë më vijnë të dy aty tek puna, të çlodhur e me gëzim, të gatshëm për lojra të reja.

5 Gusht 1984 Lule dielli, korrje Korrje lule dielli në kodrat e Spolatës. Aksioni i shumë brigadave në tokën e njërës prej tyre. Sot në mëngjes tek burimi kishin ndaluar kombainat, si dinosaure qe do pinin ujë. Nja dy prej tyre ishin me difekt (janë të vjetra, duan t’i mbajnë në jetë me zorr). Mekanikët punonin për t’i ndrequr si dhe disa nga puntorët më aktivë dhe posa ndreqej njëra, një grup puntorësh e akaparonin dhe niseshin. Brigadierët nuk tregohen fort të interesuar: duke qënë në toka të të tjerëve, e kufizojnë detyrën vetëm në marrjen e dëftesave të punës së forcave që kanë në ngarkim. Është rasti tipik i punës kolektive. Të gjithë vijnë për të bërë gjithçka, por secili ia lë tjetrit t’a fillojë. Unë përshtatem shpejt me këtë indiferentizëm dhe shtrihem diku.

Ca tipa s’rrinë dot pa punë, përpiqen, u kërkojnë llogari brigadierëve, të cilët shkunden për një hop, pastaj çdo gjë bie.

Kombanieri i kërkon një vegël kolegut të tij kombanier, ai i thotë “s’e kam, shiko mos ka ai tjetri”, mbas disa luhatjeve të tilla, vegla gjendet, lajmi vjen, pastaj vjen edhe vegla vetë, por tani ajo duhet montuar. Aktivizohen ata që u hanë duart për punë. Artani për shembëll, komshiu ynë nga Savra, i hyn punës bashkë më kombanierin, me çelsa, me kaçavida, me varé. Kur mbarojnë punë, kombajna ndizet, ne ngrihemi të gjithë, mbërthehemi deri në fyt, ngjeshim kapelen në kokë, vëmë dorëzat dhe rreshtohemi para hedrit, duke marrë seçili

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

401

rreshtin e vet. Filloi korrja! Dhe ne ecim përpara të futur përnjëherë në një ritëm të shpejtë lëvizjesh që s’të lejon një grimë pushim (si ata që kalojnë menjëherë nga gjumi në një gjimnastikë të egër), pa folur për pluhurin në hundë, bizhdilat në sy, ndonjë degë që të përplaset, etj. Por ama goditja që jep me drapër në qafë të kuleçve të jep një lloj shfrimi.

Mbi lëvizjet tona sundon zhurma shurdhonjëse e motorit.

Punuam deri në dy. Duke u kthyer u këmbeva tek diga me Yllin që vinte me draprin në sup për të marrë turnin e dytë, mes një grupi arixhinjsh të rinj.

12 Gusht 1984 Gjarpri Po flija nën lugjet e vaditjes, kur ndjeva një peshë të lehtë mbi këmbë. Ngrita kokën dhe pashë një gjarpër që po më kalonte tërthor, siç duket për të vajtur tek kanali. Instiktivisht ngrita këmbën, por ai e kishte kaluar gjysmën e trupit mbi këmbën time që po ngrihej dhe kështu vazhdoi, edhe ai i alarmuar.

Desha s’desha u shtriva përsëri që të mbaroj gjumin, megjithse më rrënqethte mendimi se cfarë do të ishte po të kishte zgjedhur një pikë tjetër për të më kaluar, për shembëll, një metër e gjysmë më lart, mbi fytyrë! Thjesht probabilitet, apo e dallon edhe ai periferinë tonë nga qëndra?

Më kanë vjedhur një libër nga çanta kur flija (gramatikë anglisht, botim sovjetik). Dyshova për “grupin e madh” të grave dhe i pyeta.

Njëra më tha: “Pse lexon ato qelbësira? Pse s’lexon veprat e Shokut Enver?”

18 Gusht 1984 Është e habitshme ç'autoritet ka akoma Fahria.

Grupi i puntoreve të forta, “grupi i madh”, e ka marrë në gjirin e vet, megjithse ajo nuk ia thotë fare punës. Por edhe të tjera duan ti rrinë afër. Për to fundja është një shoqe që ka rënë nga fuqia. Se ka vjedhur, se u ka ngrënë ditët, s’ka gjë. Edhe ato, po të ishin në vendin e saj, ashtu do të bënin. Pastaj, s’i dihet.. mund të kthehet prap brigadiere.

402

—

Lekë Tasi —

23 Gusht 1984 Letra anonime Ka ndodhur një skandal i vogël në sektor. Një qerrexhi i ri, harapçi i prapë, me nam për të vjedhur pula (të cilat i ha edhe më ndonjë nga ata të sektorit), i ka shkruar një letër një vajze të bukur dhe pak torollake, duke vënë poshtë firmën e një mësuesi, djalë i pashëm, nga Vuthaj dhe futbollist i mirë, ku i caktonte një takim në pyll për “qëllime serioze”.

Ajo u nis për takim dhe ky me tërë shokët e tij e ndoqi nga larg.

Vazhdimin nuk e di mirë, sepse në sektor jepen shumë variante. Puna është që i tërë fshati qesh tani. Kur vajta sot në postë, pash kalimthi nga dritarja e infermierisë mësuesin në fjalë, protagonist pa dashje i kësaj historie, që rrinte ulur dhe kishte përballë ndihmës-mjekun; të dy vështroheshin në sy dhe qeshnin në heshtje, ose ishin në pikën që do të shpërthenin. Qe një çast i shpejtë, por gati ma nxitën edhe mua gazin.

Tani ka dalë fjala se për ta shkruar letrën, qerrexhiu paska kërkuar ndihmën e një agronomi dhe ai ia ka dhënë bujarisht, duke ia korigjuar gabimet e duke prekur stilin në disa vende. Mund të thuash që edhe fshati nuk rri dot pa shakara. Mirëpo sa të egra duken ato në publicitetin e plot që u jepet nëpër mëhalla. Mjerë prindrit e vajzës që s’mund të dalin në pazar, pale ajo vetë që s’e vret fort.

17 Shtator 1984 Brigadieri i ri i mban puntorët në brigadë, kurse mua, sipas udhëzimeve, më dërgon larg në brigade të tjera. Po korren parcelat e fundit me lule dielli.

Shkova në brigadën e parë dhe u shtriva pranë kombajnës. Mëngjesi ishte i freskët, miza s’kishte. Erdhën mekanikët dhe nisën të godasin me çekanë, e ndezën motorin për provë, por gjumi im s’donte t’ia dinte fort nga zhurmat. Mbas pak erdhën edhe puntorët e tjerë, gati të gjithë të internuar ose ish. Kur vjen kjo kohë, në të gjitha brigadat përgatiten lesat e pambukut (banga të shtruara me kallama mbi të cilat hapet në diell pambuku i vjelur). Në këtë punë mjaft të rehatshme e fitimprurëse, brigadierët vënë ata me kondita “të mira”, kurse ne të tjerët na çojnë në punëra të vështira e pa lekë, siç është korrja e lule diellit ose drenazhi.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

403

Ia nisëm nga ora 9. lulja është e vogël dhe e thatë. Më ra reshti midis dy vëllezërve Zharkallinj. Njëri prej tyre ka një vit që ka dalë nga burgu (13 vjet!). ishte dënuar për spiunazh(!) Ngjan e çuditshme kjo fjalë në Grabian, por është e vërtetë (e kam fjalën dënimi, jo spiunazhi), së paku kështu thuhej në akt-akuzë, që e bënte fajtor (dhe kjo e “faktuar” me dëshmimtarë (!) se shkonte në pyll dhe komunikonte me jashtë me radio-marrëse; (Radio-marrëse në Grabian!)).

Qenka liruar me dekret të veçantë si i pafajshëm. Bukur fort. Por me këtë lirimin e tij i dalin ca probleme. S’di si ta quajë veten kur e pyesin. Derisa qeveria e nxjerr pa faj, asaj nuk mund t’i bëhet fjala dysh.

Por prap, ky ka frikë ta quajë veten fare të pafajshëm. Se i duket sikur del kundra vendimit të gjyqit që e dënoi atëherë. Gjyqi dhe qeveria janë një, të mos pranosh njërin, s’e pranuar as tjetrën, dhe ky nuk do në asnjë mënyrë të merret si i pakënaqur. Në burg ishte më rehat, më e qartë punë e tij atje. Mirëpo, a kundërshtohet qeveria që e do të pafajshëm!? Është vërtetë në hall dhe prandaj, kur e pyesin, ua këmben fjalën se mos i dalë keq…

11 Tetor 1984 Përgatitja e grurit dhe mbjellja e tij është proces me avaze. S’kisha marrë pjesë kurrë, ndërsa sot për të parën herë çova farë në fushë.

Thasët janë nga 23 kg, por unë jam me një dhimbje në zorrën e trashë, më dëmton sforcimi. iu luta Qaniut të më ndihmonte, duke ma dhënë thesin drejt në shpinë. E mbushëm rimorkion, por mbas 200 m duhej ta shkarkonim në depon e plehut, ku fara do të bëhet me helm.

Kjo është ajo depoja që ndërtuam 7 vjet më parë. E para herë që hyj qysh atëherë. Çdo gjë atje brenda e pistë, ngjitëse dhe me një erë të rëndë. Në mes të kapanonit të gjatë është një makinë me hinkë dhe manivelë.

Dy puntorë vënë maska, njëri ngre thesin, e derdh në hinkë, tjetri i jep manivelës. Gruri del poshtë i ngjyrosur në të kuq prej helmit dhe hyn në thasë të tjerë plastikë, tërësisht të pistë dhe shumica të grisur. Nuk mbahen në shpinë. I mbajmë paraduarsh ose dy veta një dhe i çojmë përsëri në rimorkio për t’u transportuar në fushë. Këtu nisën fjalët, Kola, një çoban i shëndoshë që gjen kënaqësi në punë dhe e merr vet

404

—

Lekë Tasi —

thesin në kurriz, na kërkon llogari pse unë me Qaniun mbajmë dy veta një thes. Qaniu që s’është fare qejfli i punës dhe për më tepër qibar në cështje pastërtie, ma bën me shenjë i qetë, “lëre të flasë”.

I ngjitëm thasët në rimorkion e hekurt dhe i siguruam me lecka anash që të mos rrjedh gruri nga thasët e çarë, se na e quajnë sabotim.

Hipim lart, veshim xhaketat, se jemi bërë me djersë dhe nisemi. Sa ecim në xhade, puna shkoi mirë, por kur morëm rrugën e parcelave anës kanalit kullues, na dolën telashe se na ngecën rrotat në një sërë gropash të zbutura nga shiu dhe të thelluara nga makinat që kanë kaluar. Zbresim.

Zetori sforcohet, gomat fërkohen, nxehen, lëshojnë erën e llastikës së djegur, por më kot, rrota nuk del. Atëherë e stakojmë rimorkion dhe e lidhim nga një kënd tjetër. Punojmë me lopatë për të mbushur gropat me dhé të thatë, hedhim gurë, rrotat ngrihen gjer në një far pike; pastaj kthehen në llucë. Ziej nga brenda, por nuk flas. Shoferi truan vërtetë, por unë e di që sa të kalojë këtë gropë nuk do ti bjerë më ne mend për këto ngecje gjersa ti dalë përpara ndonjë gropë tjetër një ditë tjetër. Me dhjetra orë punë humbasin nga këto gropa dhe sektori s’bën asgjë për ti mbushur.

Rimorkio doli më në fund dhe ne sosëm në parcelë. Shkarkuam thasët në tre-katër vende dhe mbas pak filloi mbjellja. Përsëri fjalë me Kolën. Ja pse. Në agregatin mbjellës prapa traktorit vihen zakonisht vajza me përbërje të mirë politike sepse është punë delikate, që ka të bëjë me “bukën e popullit”, kurse në ovrat qëndron një puntor çfardo për të ngarkuar thasët. Ishin dy zetora që do të mbillnin, pra dy agregate, por asnjë nga vajzat e “mira” s’ishte paraqitur nga shkaku i organizimit të mirë që kanë. Qaniu shkoi në sektor për një punë familjare. Mbeteshim Kola dhe unë. Ky donte të më detyronte të hipja në agregat mbasi hipi vetë në njërin prej të dyve. Nuk e marr përsipër “atë punë” – i thash.

Kryesorja ishte që me dhimbjen që kam, nuk mund të marr thesin e ta ngjit në agregat. Por edhe nuk jam fort i gatshëm t’u mbaroj punë në disa zëra pune që zakonisht s’na lejojnë tu afrohemi. Shkova pas qerres për shkarkim thasësh dhe e lashë duke llomotitur.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

405

18 tetor 1984 Vdekje në punë e sipër Murati, burri i Lavdies, rojes energjike të lëmit, vdiq, pastaj shpëtoi, po pastaj vdiq përfundimisht.

Ishte një burrë i thjeshtë, bile i leshtë, i kuq në fytyrë e më sy të vëngër dhe i binte sëmundja e tokës.

U fol se familja do të ngrejë padi kundër brigadierit dhe sektorit sepse, duke e ditur që ishte epileptik, e dërgonin të digjte ferra vetëm fill. I erdhi kriza dhe ra përmbys në zjarr: u dogj e vdiq. Fjala u përhap qysh herët në mëngjes dhe të gjithë u indinjuan. Por pastaj thanë që e kishin dërguar në spital dhe s’qënka fort keq. Atëherë filluan të qeshin të lehtësuar. Por papritmas erdhi lajmi që vdiq atje në spital.

S’dihet si ka ndoshur në të vërtetë, por fakt është që opinioni e asimiloi ndodhinë me fatalizëm, meqë emocionet e forta u harxhuan ndërkohë me këto kundragoditje që pati pun’ e tij. As për padi nuk flitet më, megjithse e shoqja është rodhe që nuk të shqitet kollaj. Përgjegjësinë duhet ta ketë dikush, po ta shikosh hollë, por çdo orë që kalon, ftohet vullneti për ta kërkuar. Ajo që u bë nuk çbëhet më.

Pastaj, ku është parë në Shqipëri të kërkohet zhdëmtim?! Edhe ata të sektorit nuk duken të preokupuar. Mjafton që nuk e bënë me qëllim.

Përderisa jeta e njeriut ka kaq çmim të ulët, është e kotë të stërhollohet me një rast të veçantë. S’jemi veçse episode në jetën e të tjerëve. Harrohemi me vrap nga ata që do të harrohen edhe vetë nga të tjerët, kur t’u vijë rradha. Kur bisedohej kjo temë e aksidentit në fushë njëri tha: “Jemi si ato kutitë që shkojnë vargan njëra pas tjetrës në konvejerin e fabrikës dhe pastaj bien në një kanistër”. Tani pyesin sa i doli pensioni, se ka lënë pesë vajza të vogla. Dhe shkojnë të shohin varrimin.

Por nëse për Muratin e mblodhën mendjen, rradhën tani e ka e shoqja të japë provën e fundit për t’u nderuar në sytë e fshatit. I bëri një varrim madhështor, siç na tha Qaniu. E qau me dinjitet dhe me inat. ia numëroi të gjitha ato që s’gëzoi në jetë, vuajtjet, varfërinë. ishte një protestë drejtuar sektorit dhe shkaktarëve (protestë e kotë, përderisa veshët që e dëgjuan janë aq të mbyllur sa ato të Muratit kujt i drejtoheshin në dukje). I kishte veshur një kostum të zi që s’e besoj ta kishte veshur në gjallje, i prere e i qepur vetëm për ato pak orë që do ta shihte fshati të shtrirë. Priti rrethin dhe miqësinë, tërë fisin e burrit që i erdhën nga

406

—

Lekë Tasi —

Dushku e Shënkollasi, të veshur mirë e dinjitozë, aq sa u kishte bërë përshtypje të gjithëve që Murati të kishte farefis të tillë, se janë të gjatë si racë; theri një viç dhe shtroi një darkë opulente meqë i ftoi të gjithë ata që vajtën në varreza, pa përjashtim, duke ia nxjerrë fundin kursimeve të saja. Me një fjalë la një përshtypje të shkëlqyer në fshat, ku mortet dhe dasmat janë raste për të marë pjesë dhe për të vënë notën.

20 tetor 1984 U lirua ajo vazjë që kishte bërë lutje të ndahej nga i fejuari (kishin bërë celebrim). Humbi burrin, por fitoi lirinë me rastin e përvjetorit të çlirimit të Lushnjës. Kjo na shton shpresat për amnisti në Nëntor (40 vjetori).

25 Tetor 1984 Thomai prej disa ditësh nuk del në apel.

E kam thënë që është në një grindje të vazhdueshme epistolare dhe gojore me Degën dhe Ministrinëqysh kur e kanë prurë këtu 18 vjet më parë, sepse ankesat, sado të arsyeshme dhe të ligjshme, as njëra dhe as tjetra nuk ia marin parasysh.

Janë gjëra të vjetra, por përsëriten herë pas here. Posta ia pengon me pretekste të ndryshme pakot që i vijnë nga i vëllai në Amerikë, ose edhe letrat; ka kapur ca hafie të Degës duke e përgjuar në dritare. Kurse më vonë, kur kohërat ndryshuam pak, filluan t’i vijnë edhe ca ngacmime të tjera, oferta për t’ia rregulluar ndonjë punë, deri edhe lirimin, po të paguante një shumë nën dorë. I ruan të gjitha dokumentat, letërkëmbimin që ka pasur me ta gjithë këto vite. Nuk janë shumë, sepse organet tona të çdo instance i kanë të shtrënguara përgjigjet me shkrim, parapëlqejnë të japin xhevap me gojë, ose të të lënë pa përgjigje fare.

Megjithatë, letrat që ka në dorë i duhen (pavarësisht se sa dhe kur do t’i vlejnë) sepse janë të tilla që mund t’i nxjerrë në gabim me to edhe vetëm duke krahasuar dy përgjigje, të një organi epror me atë të një tjetri më të ulët, ose duke i ballafaquar të dyja me fletoren zyrtare. Po t’i merrte në dorë një gjykatës do të shihte menjëherë paligjshmërinë flagrante të tyre.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

407

I është drejtuar edhe gjyqit disa herë (këtu mund të thuash se i ka zënë disi ngushtë, nëse mund të zihen ngushtë ndonjëherë këta, sepse padia është padi dhe e do një vendim mbrapa, nuk është si lutja administrative që mund të refuzohet thjesht nga zyra. (Por a mund, po e përsëris, a mund të zihen ngushtë këta?). Ta shohim më poshtë.

Para disa vjetësh ky ambient armiqësor i fshatit shkoi deri atje sa të shpifte, të krijonte nga hici, një histori ku përleu edhe një grua dinjitoze, të martuar dhe anëtare partie, vetëm se duke qënë nëpunëse e postës, i çoi vetë në shtëpi Thomait një thirje për tëlefon. Fjala mori dhenë sikur të dy kishin diçka mes tyre. Ajo i ngriti në gjyq dhe ata kur e panë pisk filluan ti luten Thomait të ndërmjetësonte që ajo ta tërhiqte padinë, por natyrisht pa rezultat. “Është bërë gabim” i thoshin, të na falni, etj, por gjyqit nuk iu shmangën dot. Nxitësi i asaj corbe ishte Guri, mirëpo dënimin tre muaj burg e piu një kushëriri i tij, që u ofrua dhe e mori përsipër vetë fajin, duke u justifikuar si naiv dhe e duroi dënimin me stoicizëm duke dalë në sytë e partisë si burrë që “mban”, si një farë trup-rojë që flijohet për mbretin.

Nga ky sukses i Thomait, vuri mend Dega e rrethit gjyqësor dhe qysh atëherë, çdo padi që bën ai (nja dy herë për gjëra po aq flagrante), ndërhyjnë ata, dhe gjykata e arkivon pa i kthyer përgjigje.

Por më e habitshme është të shohësh se me sa këmbëngulje e luftojnë të vegjlit, bie fjala nëpunësit e postës këtu dhe ato të bankës në Lushnje, të cilat kalojnë nëpër duar ceqet që i vijnë dhe gjejnë klecka për të mos ia dhënë. Një kryetare e organizatës së gruas arriti deri sa ti sugjerojë degës që Thomai të arrestohet për t’i bërë konfiskim të plotë! Vajzat e postës nuk ngurrojnë të vënë veten në kundështim të hapur me ligjin dhe me detyrën që kryejnë veç për ta dëmtuar. Kam qënë prezent kur Thomai i bërtiste njërës prej tyre, pse nuk ia kishte çuar ne destinacion një letër të tij me rëndësi. Ajo kishte ulur kokën duke duruar sulmin pa i kthyer dot asnjë fjalë për t’u mbrojtur. Thomai është tip kolerik, por cilido të ishte në vend të tij, nuk do t’i mbante dot nervat. Asnjë pardon, asnjë justifikim s’bënte ajo. Vetëm në fund, ngriti kokën si rodhe dhe na shoqëroi me një shikim tërë urrejtje ndërsa po iknim.

Vijmë tek refuzimi i tij për të dalë në apel. I ka ardhur fjala nga disa shokë të tij dhe një ish-shok atje në Tiranë, se masat e njëpasnjëhsme pesë-vjeçare që i janë shtuar masës fillestare paskan qënë pa bazë ligjore

408

—

Lekë Tasi —

(!), të dhëna nga dega e Lushnjës me kokë të saj dhe se Ministria pajtohet me to vetëm ngaqë të interesuarit i pranokan! Me një fjalë i mbajtshim me shëndet të tepërtat, kush pesë, kush dhjetë e kush pesëmbëdhjetë vjet! Kjo nuk është veçse një mostër e re e politikës së tyre të pashpallur për ta lëvizur nga pak këtë moçalishte të qelbur, jo duke ia dhënë sheshit të interesuarit të drejtën e tij, por vetëm duke ia shtënë në vesh.

Tirana qëndron prapa çdo gjëje, edhe të atyre që duken të vogla, pra edhe prapa kësaj; ajo është rrënja e padukshme e gjithçkaje, kurse përgjegjësinë ua ngarkon degëve në rrethe, që s’dinë të kundërshtojnë dhe i marrin përsipër fajet me të njëjtin servilizëm, si vasalët e Gurit këtu, që shkojnë edhe në burg, mjaft që të shërbejnë. Thomai e kapi këtë sinjal dhe i kërkoi Deges vendimet e Tiranës (të shkruara dhe të vulosura) me të cilat ia kanë zgjatur internimin për tre pesë-vjecarë mbas atij të parit. Dega s’ka ç’ti japë dhe atëherë ky nuk paraqitet në apel. Oficerët e Degës mundohen t’ia mbushin mendjen të heqë dorë, por ai nuk shkon kur e thërresin, as pranon të flasë me ta: ligjërisht është i lirë! Por, a është edhe de facto? Këtë do ta provonte një dalje e tij jashtë sektorit, qoftë edhe në Lushnje. A do të guxojë ta bëjë?

Ndërkohë shumë shprehen të sigurt se për festën e 40-vjetorit do të bëhet amnisti e përgjithshme. Edhe unë e besoj një gjë të tillë. Ka shenja të tilla.

2 Dhjetor 1984 Kaluan festat pa asnjë nga ato që prisnim. Fluska sapuni dolën të gjitha shpresat tona. Çasti më i padurueshëm ishte kur jepeshin lajmet në televizon. Brenda pak minutave u bë e qartë, e megjithatë ne i ndiqnim gjer në fund, se mos ishte fshehur amnistia gjëkundi nëpër kartat e spikerit.

9 Dhjetor 1984 Thomai e bëri provën, por pa sukses. E kanë arrestuar. Nuk e dimë qartë ç’ka ndodhur pikërisht. Prej kohësh donte të bënte një kontroll tek mjeku i zemrës dhe shkoi me të motrën, por pa kërkuar leje, duke e

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

409

quajtur veten ligjërisht të lirë. Ata e prisnin në Pluk dhe e shoqëruan në Degë me gaz. Them se zemra që po i gatitej për tek mjeku ka kaluar një provë të mirë në këtë rast.

21 Dhjetor 1984 Nëntë vjet këtu Kemi hyrë në vitin e dhjetë të internimit që prej dy muash tanimë.

Moti mban shumë mirë.

Dalim çdo mëngjes me lopatën dhe trastën e bukës në krah, dhe futemi në lumin e puntorëve që drejtohen për në fushë.

Të habit sa shumë janë shtuar forcat e punës në këta nëntë vjet që jemi këtu. Të tjerë dalin nga shkolla, djem e vajza, marrin fletën në zyrën e punës dhe nisen edhe ata. Popullata shtohet, brigadat zmadhohen, shumohen. Të tjerë prap presin radhën për të shtuar krahun e punës e për të begatuar ekonominë, për të forcuar mbrojtjen.

Edhe shtëpi kanë ngritur, pallate tre e katër katshe, sektori mbushet si koshere. Lagja e kasolleve lart në kodër u rafshua. Deri edhe ata, gabuxhinjë endacakë i shtroi kjo parti, u ka dhënë nga një shat në dorë dhe nga një raft për të futur bukën. Kujtdo i është gjetur vendi dhe nuk e përjashtoj që një ditë, kushdo do ta ndjejë veten mirë, qoftë pa e provuar eksperiencën e daljes nga rryma, e aventurës, meqë edhe instikti i endacakut, që besoj e kemi të gjithë, jo vetëm arixhinjtë, mund të zhduket një ditë.

Herë herë më vjen një ndjenjë e thatë, kur shoh që shpresat tona për të ikur këtej s’dolën veçse një ëndërr e kotë. Një leje të vogël për të jetuar kemi shpresuar, kemi besuar…, por ajo s’erdhi. Ndoshta na ka gabuar mendimi se këta na luftojnë, pra merren me ne dua të them, vërtetë na mundojnë, por edhe i mendojnë nevojat tona dhe dikur duhet t’i zgjidhin, s’ka si të mos i zgjidhin.

Por kur hyj në lumin e puntorëve që shkojnë në fushë, më futet dyshimi i lig se zgjidhja që presim është marrë me kohë, një herë e mirë, në të kaluarën, tamam duke na prurë këtu, dhe tani ose na kanë harruar si të futur në një mur, ose kujtohen për ne vetëm për të na gabuar me fjalët që hapin. Më ngjan kjo taktikë e tyre si ajo lufta që u bën njeriu modern insekteve të dëmshme, një luftë kjo jo me zhdukje direkte,

410

—

Lekë Tasi —

por me futjen e species së dënuar në një qorrsokak shtrembërimesh erotike që e shterpëzon. Por, edhe po të mos jetë kjo politikë e ftohtë prej laboratori (më e mbuluar se ajo e fillimit, kaq e shpallur, e burgut të Burrelit, ku u eliminua haptazi një pjesë e mirë e forcës intelektuale me izolim total nëpër qelira që lageshin përditë), edhe sikur të na kenë edhe neve barazi me të gjithë të tjerët, ç’rëndësi mund të ketë mbijetimi mbrenda një sistemi që e deklaron hapur se e lufton individualizmin, deshirën për të qënë i veçantë, ndjeshmëritë e “sëmura”, kapriçot?

Sa i vlen një Engjëllushi 17 vjecar ky mbijetim, kur ai do pikërisht atë kapricon e tij dhe e do patjetër, përndryshe vdes?

Prandaj dhe ne, kolektivisht, por seçli veç, me fatin e tij të ngjitur prapa kokës, shtyhemi përpara me zorr, me “vështirësitë e rritjes”, duke u penguar, si lundërtarë të ngecur nëpër baltra, duke u robëtuar me vegla pune të njëri-tjetrit, të këmbyera si nga një dorë e fshehtë, me qëllim që duke u kalitur përjetësisht, të mos arrijmë kurrë atë sensibilitet të “sëmurë”, dekadent në profesion, të cilin e luftojnë, barinj me shata e bujq me kërraba, qytetarë të forcuar në fshat dhe fshatarë të zbutur në qytet. Në një drejtim ose në një tjetër, ne punojmë të gjithë diku, mbushim kantieret e atdheut duke ndërtuar diçka, vijmë vërdallë në këtë odorr të rrethuar me tel dhe herë herë shkundim me tërbim antenat tona prej insekti të dashuruar kur ndjejmë nga larg një fllad të lehtë që na josh secilin veç tek një dëshirë e fshehtë që nuk ia besojmë as shokut që kemi përbri.

28 Dhjetor 1984 Kanë arrestuar Mehdiun, muratorin me të cilin pata punuar në ’77 tek depoja.

Prej kohësh e kishin nën vrejtje, qysh me arratisjen e Ëngjëllit.

Thuhet sikur ka pasur gisht në atë punë dhe i dërgonin provokatorë që t’ia nxirrnin. Një nga personeli shëndetsor pikërisht mamia e kontrollonte vazhdimisht me vizita në shtëpi, këtë e di mirë.

Me Engjëllin ishte kushëri dhe thonë se e kanë bërë rrugën bashkë, para arratisjes. Disa të tjerë thonë se e kanë marrë për cështje floriri, kurse të tjerë sikur paska folur me turistë të ardhur nga njerëzit e tyre në Australi dhe i paskan prurë fjalë dhe ky ka çuar. Veç këtyre, puna

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

411

është se kanë liruar disa të internuar në një sektor të Myzeqesë dhe ky arrestim vjen si kundërpeshë. Kështu e bëjnë përherë, për ta mbajtur gjendjen të nderë.

28 Janar 1985 Në fillim të muajit u bë riorganizim në ndërmarjet bujqësore si çdo vit. Kjo është një shkundje që përsëritet çdo vit; Kushdo që ka dëshirë të përfitojë, është rasti të bëj përçapjet e tij.

Sot flitej në fushë për një nëndrejtor të ri që e ka siguruar këtë post me dyzetmijë që dha në kuadrin e Ministrisë. (Pak kohë përpara ka qënë agronom i thjeshtë, bile pa ndonjë zotësi, por me anën e një ryshfeti tjetër , kishte vajtur në Itali për specializim, gjë që i hapi rrugën për të zënë këtë post të rëndësishëm).

-“Shumë paska dhënë gomari!” – tha një puntor sot në drekë.

Kurse tjetri, ai që e tregonte, qeshi: “Ç’flet more; Brenda dy muajve i nxjerr ai në atë vend që është.”

Ca muhabete të tjera rreth po kësaj teme të korrupsionit, por të shkallës minore: Një nga kooperativistët e Shënkollasit punonte në fermë megjithë gruan, por në brigada të veçanta. I shpinte brigadierit të tij lepuj, rosa e çdo gjë, se është gjahtar. Në këmbim ai i vuri tre mijë lekë, në një kohë që shokët e tij ishin tek njëmijëepesëqindlekshi. Një ditë na e sheh brigadieri i të shoqes që po i çonte ustait të tij një pegun dhe ia hodhi fjalën së shoqes. U shtrëngua e i dërgoi një rosë dhe atij. Mirëpo favori i tij ndaj së shoqes me rroga mbi dymijëepesëqind vazhdoi vetëm dy pesëmbëdhjetëditsha. Të tretin e çoi përsëri në skolina megjithse shtatzënë. Ajo bëri nja pesë-gjashtë metra dhe s’duroi dot, shkoi në shtëpi. Si mungoi ca ditë, u kthye dhe iu fut lopatës prap, derisa u këshillua me burrin dhe u dorëzuan. I solli dy rosa.

30 Janar 1985 Kanë dalë rregulla të reja. Apelin e bëjnë tani tre veta të këshillit, me Nurien si kryesore. (Guri është larguar me kohë). Dy të tjerët janë

412

—

Lekë Tasi —

Nauni, drejtori i shkollës dhe Asllani, brigadier. Secili e mban turnin një muaj. Lejet jepen në grup dhe jo kur i kërkon secili. Presin sa bëhen pesë-gjashtë veta. i përcjell polici dhe kur shkojnë në Lushnje duhet të mbajnë kontakt me të. Kjo mënyrë e re, megjithse është më e shtrënguar, ka një të mirë, se polici të siguron makinë për të ardhur. Shkaku për këtë forcim të kontrollit është arratisja e disa personave nga ky rreth.

Vasili, minoritari, që është në apel, shkoi me leje në një fshat të Sarandës, se kishte vëllanë sëmurë.

E takuam sot me Yllin; porsa është kthyer. E kishte gjetur keq të vëllanë, gati duke vdekur. Por na tha që kishte urdhër të paraqitej tri herë në ditë në Degën e Punëve të Brendshme të Sarandës. – “Më shkonte dita rrugës - tha dhe ndërkohë vëllai mund të më vdiste në çdo çast”.

Kufiri nuk është larg andej, ndoshta tridhjetë-dyzet kilometra kanë pasur frikë ata të Degës se mos arratisej, megjithse ky s’ka moshë për të tilla gjëra. Veç kësaj, këtu ai ka gruan dhe vajzën, të vetmit njerëz në botë dhe i do shumë. Si mund t’i linte? Kaq të urryer e dinë regjimin e vet këta të Degës, saqë për të shpëtuar prej tij mund të heqësh dorë nga të dashurit e tu në këtë moshë të shtyrë?

14 Shkurt 1985 Ylli u sëmur në fillim të muajit. Pati temperaturë të lartë dhe një dhimbje në kraharor që nuk e dinim ç’mund të ishte. Doktor nuk kishte (bënte zborin) dhe analginat nuk i bënë efekt dy ditët e para. Veç kësaj e kërkonin në apel. Këtë muaj apelin e bën Asllani, mjaft i arsyeshëm, por që është bërë strikt kohët e fundit. Duket që pëson presion. “Eja shihe, po s’besove” i thashë dhe ai erdhi vërtetë. (Por na vjen ligsht, se në shtëpi jemi ngushtë, aty ku dergjet Ylli, bëhen të gjitha, hahet, lahen fëmijët, bëjnë detyrat, etj). Hyri dhe u bind kur e pa, por të nesërmen e donte prap atje. Mbas dy ditësh Ylli u ndje pak më mirë dhe vajti, mirëpo e ktheu sëmundja dhe ndenji edhe një javë tjetër në shtrat.

Gjatë kësaj jave ndodhën ca konflikte, se për sebepe fare të padrejta na u mohua furnizimi me mish dhe me qumësht. Ylli u nxeh shumë nga këto angari që na plasën shpirtin. (Vendosëm ta bëjmë me shkrim që të mbetet në dosje dhe ta shohë ndonjë inspektim). Letrën që shkroi e

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

413

mbyllte me nje ultimatum krejt të pazakontë për këtu: “Në qoftë se nuk rregullohet gjendja, unë s’do të marr qumësht më, dhe do të ndaloj edhe familjen të marrë”.

Mbas dy ditësh e thirën në Këshill dhe në vend që të diskutonin çështjen, i kërkonin llogari pse e bëri me shkrim akesën e jo me gojë. Ylli u tha: “E shkrova sepse kam të drejtë të ankohem me ç’formë të dua, por ju ç’do të bëni në lidhje me të?” Ata ngulën këmbë tek e tyrja, pse, ç’qëllim pate, etj.

Operativi Hysë sa kishte hyrë në zyrë, ashtu si rastësisht, por e dinte çështjen, se në një far çasti ndërhyri: “S’merrke qumësht ti! Kurrë mos marrç; aq na bën!”

20 Shkurt 1985 Data 20 e çdo muaji është caktuar për liridalje dhe kështu u mblodhëm shtatë a tetë që kishim kërkuar leje dhe na nxorrën. Unë me Yllin vajtëm për në ambulancë, ai për radioskopi dhe analiza, unë për tek dentisti. Ishte një i ftohtë i hidhur.

Sipas regullores së re, siç e kam thënë, do të na shoqërojë polici, i cili garanton edhe mjetin. Kjo është e mirë, por kur zbritëm nga makina e deri sa vajtëm në degë na dukej vetja si fëmijët e kopshtit. Rrugës, një lushnjar, shok i Mihalit (njëri nga dy vëllezrit e internuar vjet) i thirri nga larg për t’i folur, por ky me kokën mënjanë, i bëri shenjë duke i treguar policin mbrapa dhe nuk u takuan. Në Degë na lëshuan të lirë që të mbaronim punët dhe të ktheheshim jo më vonë se ora dy.

S’bëra dot gjë për dhëmbët, kurse Ylli i mori të shumtat e analizave.

Si mbaruam edhe nga dyqanet, ku morëm pluhur larës dhe nga një qese bizele, u kthyem para shokëve dhe u futëm në afërsi të Degës, në një rrëzë pallati që të mos na zinte era. Një meso-burrë i shëndoshë, mundohej të cante dru para hyrjes së tij. I vinte në këmbë, por kur matej tu binte me sëpatë, druri binte pa u goditur. Pesë-gjashtë herë kjo punë, po fillonim të zbaviteshim – kur ai vështroi nga ne, në fillim na ktheu kurrizin, pastaj u fut të vazhdonte nën shkallë. Në atë moment na thirën shokët.

Në Pluk pritëm mjaft për makinë. Kanë ngritur një ndërtesë të madhe banimi si ato të qyteteve, por qeraxhinjtë fshatarë i kanë ngjitur

414

—

Lekë Tasi —

rrotull lloj lloj kopshtesh të çrregullt, të thurur me tela e me ferra. U mbështetëm në një mur, të ndriçuar nga një diell i dobët. Përkundruall është një mencë përdhese, që e kam parë përherë të kycur. Dukej si e mbirë nga lagështia. Kisha një ndjenjë të përzierë: posa kishim lënë mbrapa rrugën nacionale, që me lëvizjen e saj të lidh disi me botën, kurse përpara nesh tani ishte fusha e shkretë, rrugët e saj me baltën e fortë të bërë kockë nga era e akullt, në plan të parë ca barraka të ngrysura, të irnosura, si rroba të vjetra të shurruara, dhe ajo mencë e mbyllur, me një zymtësi të sëmurë si prej çmendie.

Ishim bërë dru krejt kur u kthyem , sepse e tërë dita ka qënë nën zero, por prap unë i kënaqur që dola.

1 Mars 1985 Adelina Sot kur u kthyem nga puna morëm vesh se Adelina, e shoqja e Mehdiut, ka varur veten.

Tani duket qetësi andej, s’ka asnjë lëvizje. Çdo gjë mori fund brenda paradites, hetuesia, transportimi i trupit në Lushnje për autopsi, etj.

Këto ditë janë marrë vesh edhe disa gjëra rreth hetuesisë së Mehdiut. Kishte dalë fjala nga njerëz të Degës se Mehdiu s’pranon akuzën. Tani po thonë që për ta “thyer” i conin të shoqen. Por, para se ti ballafaqonin të dy herën e parë, e kishin gabuar Adelinën duke i thënë se ai ka pranuar dhe kështu ajo u mashtrua dhe pranoi të deponojë sipas qejfit të tyre. Pastaj i takuan të dy dhe e vunë gruan të përsëriste ato që kishte deponuar e firmosur. Mehdiu mbeti i habitur: “Ç’thua kështu moj Adelinë?! Unë i paskam bërë këto?!” Ajo u dëshpërua shumë se e kuptoi që e kishin provokuar për t’i nxjerrë ato që nuk kishte thënë Mehdiu. Asaj i kishin shkëputur edhe deklaratën se do të dëshmonte edhe në gjyq kundër të shoqit. S’duroi dot më. Sot ishte dita që do të ballafaqoheshin përsëri, prandaj veproi kështu.

Ishte një grua shumë e urtë, e pafjalë. Një herë pata punuar afër me të. Kur vajta për të gjetur rreshta, ajo ishte me dy shoqe të saj dhe më bëri vend në skolinën e tyre menjëherë, gjë që s’e bën kollaj njeri kur ka rreshta të mirë.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

415

3 Mars 1985 Të gjithëve u ka ardhur keq. Vetë Nuria, kur i vajti në zyrë Filareta, e bija e Mehdiut, u tregua e gatshme për ta ndihmuar për varrimin.

Keqardhja është e përgjithshme, por varrimi u bë pa njerëz.

Pak më hollësishëm ngjarja ishte kështu: Atë mëngjes, mbasi vajza, Filareta u nis për në punë, Adelina ngriti djalin e madh nja 13 vjeç dhe e dërgoi tek rradha e gjizës. Pastaj u la vetë, u kreh dhe shkoi tek djali i vogël 8 vjec, që ishte në gjumë, e puthi. Ai u zgjua, por ajo i tha “fli edhe pak”. Veshi fustanin më të mirë dhe u mbyll në banjë.

Mbas një ore, djali u zgjua dhe shkoi në banjë, por e gjeti të kycur.

U shqetësua se mos i kishte rënë të fikët mamasë, i foli, pastaj shkoi tek komshija lart. Lefta, mësuesja zbriti, u mundua t’a hapte, por s’mundi.

Doli prapa shtëpisë dhe hapi dritaren e banjës. E pa të varur.

Dega u lajmërua menjëherë. Shtëpia u bllokua nga Këshilli. Pastaj erdhi makina, të vdekurën e mbështollën me batanije dhe e çuan në Lushnje. Ndërkohë, këtu erdhën njerëz nga hetuesia dhe hapën murin afër oxhakut, ku paskan gjetur një kuti të vogël (kështu thonë njerëzit, se askush nuk i pa). Këto javët e fundit është folur që Mehdiu akuzohej për politikë dhe s’pranon asnjë akuzë, kurse tani po del si punë floriri.

27 Mars 1985 Thomai ka dalë nga burgu, javët e fundit ka qënë i sëmurë, i shtruar në Tiranë.

Siç morëm vesh, akuza që i bënë në gjyq s’ka qënë “për thyerje të masës së internimit” por “për kundërshtim dhe fyerje të organeve”.

Vërtetohet kështu teza e tij që masat e internimit të përsëritura s’kanë pasur baza ligjore, pra e kanë mbajtur kot tërë këta vjet. Mirëpo askush nga ne s’mund të nxjerrë përfundimin se është në dorën e vet të paraqitet ose jo në apel dhe aq më pak të largohet nga sektori, qoftë deri në Lushnjë, sepse s’dihet... të gjithë kemi prirjen të fyejmë organet...

Prandaj po zbatojmë taktikën e përhershme: prit të shohim se ç’do të ndodhë.

416

—

Lekë Tasi —

31 Mars 1985 E takova sot Thoman dhe folëm një copë herë. Kemi kaluar dhjetë vjet bashkë, prandaj po më tregon tani edhe ca gjëra më të fshehta.

Kur u nis për në Itali më ’46-ën kishte dy udhëzime nga dy ministri; nga e tija, e brendshmja, personalisht nga Koçi Xoxja dhe nga e Jashtmja, nga Hysni Kapo. Për cudi, udhëzimi i parë, i Koçi Xoxes, e urdhëronte të mos mbante marëdhënie me askënd, veç Tiranës, kurse i dyti, i Hysni Kapos, i impononte të mbante lidhje me misionin jugosllav për çdo gjë dhe t’u bindej porosive të tyre. Thomai zbatoi vetëm porosinë e parë, bile para disa kohësh, gjatë internimit, kur Ministria e brendshme i kërkoi një raport rreth atyre viteve, ky ia ka shkruar edhe këtë fakt, duke vënë edhe emrin e Hysni Kapos. Gjithashtu, në kohën kur ra Kadri Hazbiu, i patën kërkuar të dhëna për të (sepse kjo po ndodhte në Tiranë: merrnin ish bashkëpuntorët e atij, ish drejtorë e kryetarë dege e nënministra në pension dhe u kërkonin deklarata rreth veprimtarisë së jashtëligjshme të tij. Ata i jepnin deklaratat dhe binin rehat, plotësisht të shtrydhur, në njërin drejtim, për 30 vjet – mbasi ato veprimtari ai i ka bërë me ta dhe nëpërmjet tyre dhe tani, në drejtim të kundërt, brenda dy-tre ditëve, për ta denoncuar) Thomai nuk u dha gjë. Bile, u tha disa gjëra, për masa internimi të paligjshme, që atyre s’u duheshin, por i duheshin atij vet, dhe kështu në fund e kërcënuan që do ta pësonte po të merrnin vesh se i flet këto gjëra me ndokënd, siç ndodh pas çdo takimi me ta.

3 Prill 1985 Këto ditë ia kanë përsëritur masën familjes së Merlikës. Për Petritin, ky që po fillon është i gjashti pesëvjecar i internimit.

11 Prill 1985 Sot kur zbrita nga kodra në orën 12, gjeta flamurin të ulur në gjysmështizë. Pranë shtyllës ishte Guri me një polic dhe po bisedonin me zë të ulët.

Diçka ka ndodhur, thashë me vete dhe gjeja e parë që bëra, ishte të marr një shprehje të lodhur në fytyrë, si të atij që s’ka mendje tjetër

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

417

veçse të vejë të shtrihet. S’më erdhi ndonjë neps i madh të marr vesh si është puna, sepse në këto rasa preferoj zgjatjen qoftë dhe iluzionin, ndaj zhgënjimit kaq të përhershëm. Por këtë rradhë seç pata një ngazëllim, një si valë të ngrohtë, të gati një besimi të paspjeguar që koha më në fund po nxjerr nga depo e saj e pafund diçka edhe për ne. Nuk e shpejtova hapin. “Ajo që është bërë nuk ç’bëhet” mendova, dhe kur arrita në shtëpi u drejtova tek radioja. Por, kur po e ndizja, u hap dera dhe ime shoqe, e porsakthyer edhe ajo nga lëmi, ma dha lajmin menjëherë, me pëshpërima e me një mimikë të tepëruar: “Vdiq Enveri!”.

U nisa menjëherë tek mamaja. E gjeta vetëm. Mbas pak erdhi Ylli dhe filluam të komentojmë. I vetmi preokupim është se çfarë do të bëhet me ne tani, por gjithmonë në funksion të asaj që do të ndodhë në udhëheqje. Do të ketë ndryshime?

Tefta erdhi mbas pak nga posta ku kishte vajtur për një telefon.

Njëra nga vajzat, ajo kaçurelja, po qante. Nënpunsja tjetër, edhe ajo e përlotur, ia mori fletën pa folur, me një përbuzje të hapur. Priti një orë plot, pastaj i thanë: “ik, s’ka telefon sot”. Kur po kthehej anës telave të lëmit, e ndaloi i biri i elektricistit, një djalë 14 vjeçar dhe e shau: “ik zhduku! Reaksionare!”

S’është çudi të na kurdisin ndonjë gjë këto ditë.

12 Prill 1985 Është java e Pashkëve. Tefta si gjithmonë përgatiti një ëmbëlsirë, por ndryshe nga herët e tjera, e poqi në shtëpi. Sa për mish e vezë, rrezik të mos vijnë në dyqan.

Vazhdojnë provokimet. E bija e Gurit kalon para shtëpisë kur shkon në furrë. Tefta, ndërsa po fshinte oborrin, ndjeu se dikush po afrohej dhe ngriti kokën instiktivisht. “Edhe më vështron!” i tha ajo tërë inat.

Tefta u habit, por pastaj e kuptoi si ishte puna dhe vuri buzën në gaz. – “Edhe qesh! Të hëngërt mortja! S’të hëngri ty mortja!” Tefta s’u përgjigj.

– “Armike!” vazhdoi ajo duke kthyer kokën mbrapa.

418

—

Lekë Tasi —

16 prill 1985 Varrimi u bë madhështor, e pamë në televizor.

E dinim që regjimi, inercia e tij ka fuqi të madhe tek masat, por nuk na e merrte mendja të shkëpuste kaq shumë lot. Apo ndofta është një psikozë që ngjitet në turma si rrufa?

26 prill 1985 Atmosfera vazhdon e zjarrtë. Fëmijët po bëjnë yje nëpër sheshe. Të kuqen e nxjerrin nga tullat e thërmuara, të zezën e bëjnë me qymyr.

Lirime të shpejta s’ma merr mendja të ketë, sipas modelit të 1953 mbas vdekjes së Stalinit. Zia vazhdon e thellë. Disa dasma të planifikuara për të dielat e kaluara, janë bërë pa saze.

Dhanai me fëmijët erdhi nga Tirana, kishte vajtur qysh përpara se të ndodhte kjo. Nuk tregoi ndonjë atmosferë fort të tendosur. Pika e kufirit vazhdon të funksionojë, hyjnë e dalin, por natyrisht më tepër hyjnë se sa dalin.

Komunikata e mjekëve për sëmundjet që pati, po i nxjerr të bazuara disa fjalë që dëgjonim qysh vjet në behar dhe pikërisht kur u intensifikua një far fushate kundër nesh. Një ditë pati ardhur në fushë e bija e Gurit me një grup të rejash dhe prashitnin afër meje. Këndonin këngë për Udhëheqësin, pastaj e linin punën dhe bisedonin me zë të lartë (të na rrojë sa malet, të pëlcasin armiqtë!, etj). Kur drejtova trupin një herë, i pash që vështronin nga unë dhe vazhdonin të flisnin ashtu me armiqësi dhe pa mi hequr sytë.

Një rast tjetër që vërteton keqësimin e tij vjet: disa çobanka të brigadës (edhe prej familjesh komuniste) e kishin rrethuar atëherë gruan e Yllit dhe e pyesnin meqë është nga kryeqyteti, rreth familjes së të “madhit”, sa fëmijë ka, sa djem e sa vajza, sa vetura, sa vila, kurse njëra arriti t’i kërkojë me naivitet të shtirur informata rreth shëndetit të tij. Pastaj flisnin në gjuhën e tyre dhe qeshnin. Dukej sikur dinin diçka dhe bile nuk e fshehnin gëzimin.

Ja kush është populli. Dhe unë fola për një lum lotësh.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

419

27 Prill 1985 Vrenjtësira dhe koha e keqe mbaroi. Pranvera ka dalë sheshit mbas shirave të ditëve të fundit, por sot mora vesh një gjë të hidhur. Një harixhi, komshi i yni, që punon në Tri Urat më tregoi se dje gjeti një bari të vdekur tek kabina elektrike. (Në atë sektor një rryp i gjerë parcelash vaditet me energji elektrike; kanë instaluar kabina me transformatotë në çdo çift parcelash dhe me anë të tensionit të lartë i vënë në lëvizje pompat).

“Po shkoja në drejtim të kabinës – më tha harixhiu dhe po çuditesha me gjithë ato dele që po rrinin rrotull gardhit, pa bari, kur sesi hodha sytë brenda dhe pashë një gjë të zezë të mbështetur tek kabina. Ishte bariu i bërë sterr i zi”.

Siç duket, të shtunën me shiun e madh që ra, i ngrati është afruar për tu mbrojtur dhe dera e thurjes ishte e hapur (nuk merrte vesh siç duket nga elektriku, ose ka menduar, ja po rri këtu pa prekur gjë, mirëpo shiu i madh e ka lidhur me linjën 500 volt dhe e ka djegur në çast. U lajmërua brigadieri, dhe ai degën. Erdhi shefi i zhdukjes së krimeve me një kamion, policët e hodhën në karroceri. Vetëm nga një copë e padjegur e letërnjoftimit morën vesh emrin e tij. 27 vjeç, nga Dushku, një vit martuar, një djalë sapo i ka lindur.

Ironi e fatit: vëllai i tij studion për inxhinieri elektrike. Gratë tona punojnë atje dhe na kanë thënë që dyert e rrethimit të kabinave janë gati të gjitha të hapura.

2 Maj 1985 Ari, djali i vogël i Yllit, erdhi duke qarë. Është rrahur me dy vëllezër.

Dola të shoh, por ata ishin zhdukur. (Ruante kovën tek radha e qumshtit dhe ata i binin kovës me gurë. Ky goditi njërin dhe ata u puqën të dy, njëri e mbante, tjetri i binte). Tani po qan tërë maraz i shtrirë në krevat dhe s’pranon njëri t’i flasë.

Herë pas here n’a kanë ndërsyer edhe fëmijë kundër, sidomos vitet e fundit, sipas fazës së luftës së klasave që kalohej. Nga pallati përballë na hedhin kavanoza, plehra të ndryshme, por s’i kapim dot në flagrancë.

Jemi ankuar në këshill dhe tek oficerët e degës (një çun na ka futur tek

420

—

Lekë Tasi —

dera edhe një mace të ngordhur), por ata duan emra, që ne s’kemi ku ti gjejmë. Ne u përgjigjemi: “ndryshoni opinionin në popull për ne dhe çdo gjë do të pushojë, sepse ata varen nga ju, nga fryma që përhapni ju.

Një ditë Tefta kapi në flagrancë një çun fare të vogël që po fuste tek dera një trakt. E kemi ruajtur si kujtim. Shkruar nga dorë fare fillestare ai thotë: “ Hektori është fashist”.

9 Maj 1985 Vala që nisi më 11 Prill veproi edhe një herë mbi ne: sot demaskuan Yllin. (e perdor edhe vetë këtë fjalë pa thonjza tani, por ngandonjëherë më vjen në mend koha kur e patëm dëgjuar për herë të parë, në kohën e shkollës dhe tingëllimi i saj kërcënues: demaskuan filanin, demaskuan filankën! Edhe një kushëri i imi, edhe vetë Tefta e kanë pësuar këtë fat atëherë në shkollë. Ishte faza kur organizata e BRASH-it aplikonte bashkë me këtë “demaskim” e përjashtimin nga radhët e saj, edhe një ndëshkim të veçantë: E demaskonin një anëtar me një kritikë të ashpër, fyese, meqë ishte treguar i “padenjë” dhe mënjëherë i turreshin shtatë a tetë nga aktivistët më të zellshëm, e vinin poshtë dhe i binin. Shkaku (ose sebepi) ishte i çfarëdoshëm, për shembëll, një hartim që kishte bërë ku kishte shprehur pikëpamje të quajtura armiqësore, ose thjeshtë mall për pushimet verore në fshat tek gjyshja, gjë që binte ndesh me frymën e aksioneve dhe me luftën kundër karkalecit që zhvillohej atë vit.

Ishte një gjë tronditëse për moshën tonë të re, sepse merrte formën e një gjahu të egër. Ata të organizatës duhej të vepronin shpejt, sepse mbas rrahjes së parë, fajtori i caktuar, e nuhaste rrezikun qysh në fjalët e para të fjalimit demaskues dhe me një shkathtësi prej maceje të alarmuar kërkonte shteg, bile ndonjëri arrinte edhe të shpëtonte me vetëm një gërvishtje ose me dy-tre grushtat e parë.

Më kujtohen çunat e klasave të para, çehre-zbardhur nga kjo shfaqe e shëmtuar, kur shihnin shokun e tyre si i pakësohej fytyra prej rrethimit që po i afrohej.

Por që nga koha e shkollës, deri në këtë tjetrën, të internimit tonë, ndryshoi diçka, gjërat zunë vendin e tyre të ri. Kjo ndodhi si efekt i frikës, që hyri përfundimisht si institucion shoqëror. Guximi për të shprehur mendimet u tkur, përveç ndonjë të krisuri (për atë u krijuan

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

421

burgjet, kampet, dhe jo vetëm për atë). Gjithë qytetarët e tjerë organizuan rreth frikës një jetë të vëmendshme, siç ndodh për shembull, kur duhet të kalosh natën në një kabinë tensioni të lartë, me telat e rrezikshëm para sysh. Arsyeja e dytë ishte që rrahja u transferua në ambiente të brendshme, kurse nëpër shkolla u përdorën të tjera presione, që realizojnë efektin pa arritur tek druri.

Tani demaskimet po bëhen të modës përsëri, sepse edhe format e vjetra u dashkan freskuar. Kështu e thirrën edhe Yllin ashtu si Teftën, si mua, tek rituali i vjetër i demaskimit për hir të momentit që po kalojmë, aq më tepër nga inati për letrën që dorëzoi në Shkurt.

Nuk u përdorën gurët ose kërcënimet e hapur për burgim këtë radhë, por atmosfera qe e nderë, e ndezur nga zia e freskët dhe i bënë mjaft presione. E akuzuan që djali i tij ka prishur yllin prej pluhuri tjegulle që kishin bëtë nxënësit e shkollës për nder të Shokut Enver dhe se mamaja i kishte pritur me shkop fëmijët kur ata qanin duke u kthyer nga shkolla për vdekjen e atij, dhe u kishte folur “mos qani(!)”.

“Janë gënjeshtra fund e majë!” u tha Ylli. Djali im, që po thoni ju, ato dy javë ka qënë në Tiranë, prandaj as ka qarë e as ka prishur yll”.

Por ata ishin të vendosur t’a bënin fajtor se s’bën. U ngritën me radhë agronomët, brigadieri që e ka në vartësi e të tjerë dhe i numëruan të tjera, për shembëll, që s’ka duartrokitur në mitingun e 1 Majit tek sheshi, që rri e mendon për gjëra mekanike* e jo për punën që i ngarkohet. Në fund i bënë pyetjen: “Si i edukon ti fëmijët? – pa ta marrim vesh”. – Ylli u përgjigj: “I edukoj të mos gënjejnë, të sillen mirë, të mos vjedhin pula, të mos vjedhin rrotat e biçikletës brenda nëpër shtëpira, të mos u shkruajnë letra anonime vajzave për t’u tallur me to!”

Puna mori fund me kaq.

1 Qershor 1985 Lirime nuk bëhen siç pritnim. Si duket, është vendosur të ecet ngadalë, me reforma të mbuluara, sepse mungojnë forcat ripërtërirëse brenda në parti siç ka në vende të tjera të Evropës Lindore (së paku,

* Për këtë ka te drejtë:Ylli po punon një projekt për një tip të ri motori.

422

—

Lekë Tasi —

nuk njihen të tilla) dhe derisa ndryshimet nuk kërkohen, ato s’mund të bëhen nga lart, siç ndodh mbas çdo vdekje diktatori. Megjithatë, ke shenja të vogla që do të ecim në atë rrugë, e do vet udhëheqja aktuale, me ato fjalë që thotë rreth stilit të punës, sigurisht e presuar nga faktori i jashtëm dhe nga ekonomia e shkatërruar.

Pas zisë së thellë të javëve të para, tash së fundi, ka pasur dy-tre raste që ishin nisur të bëjnë dasma pa saze e pa këngë; por papritmas ka ardhur orientimi nga lart që i kanë nxitur të këndojnë e kërcejnë sa t’u dojë qejfi. Dhe ata s’kanë lënë kusur. Por kryesorja është ajo që thashë, tek toni i gazetës që flet për ndryshim të stilit. E tërë zhurma që lëvdon të vdekurin me bujë, them se i shërben këtij ndryshimi të nisur në fshehtësi.

10 Qershor 1985 Mitologjira të kohës Hapen shumë zëra nëpër fshatra, historira nga më të ndryshmet.

Nuk e di si qëndron puna, ku e kanë qëllimin, por mendoj se i vënë në qarkullim këta vetë... Agjentë që vijnë me mision nga jashtë, e demaskohen e kapen nëpër trena! Të tjerë, vendas këta, që bëjnë krime dhe arratisen. Viktimat janë në përgjithsi vajza, por për çudi, nëse krimi bëhet ne Gjirokastër ta zemë, arratisja tentohet nga Peshkopia! (Po pse kaq larg? – pyeta njërin; s’dinte të ma shpjegonte). Nga numrat e fundit të kësaj serie është ai i një grupi doktorësh në Gramsh (!) që mbledhin gjak me mënyra kriminale dhe e eksportojnë me anë të shoferëve që dalin jashtë me “Albania”. Janë banda të organizuara mirë, me anëtarë prej zanatesh të ndryshme (mes tyre edhe infermiere të bukura) dhe kanë degëzime në çdo qytet. I tërheqin viktimat në laborator me anën e vajzave dhe atje u thithin gjakun deri sa vdesin. Gjëra të tmerrshme!

Sa herë dalin gratë e sektorit në Lushnje, e aq më tepër kur dalin në Elbasan, të nesërmen qarkullon ndonjë puntatë e këtyre serialeve.

“Po re në dorë të tyre, nuk shpëton gjallë!” – thonë duke zënë faqen me dorë dhe varda historitë e duke kundërshtuar njëra tjetrën për punë hollësirash. “Megjithatë, njëri mundi të shpëtojë!! Po si?! – Sepse infermieres që do t’i merrte gjakun iu dhimbs. Jo për gjë, por ishte i pashëm”. Kjo hitori ndodhte në një bunker (se atje e paskan vendosur

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

423

shtabin e tyre, që ta kenë gjakun në një vend ku s’të shkon mendja) dhe duke përgatitur shiringat – djali ishte shtrirë – infermierja, që zakonisht është edhe dashnore e kapobandës, nuk iu durua pa filluar një bisedë me të. Ishin të dy vetëm. Doli që djali ishte jetim nga babai dhe nëna (se viktimat i zgjedhin të tilla, që të mos i kërkojë kush kur të zhduken nga qarkullimi) dhe kështu mendoi t’ia falte jetën. Mirëpo atë minutë ai hodhi sytë rrotull dhe pa prapa një perdeje nja dy këmbë kufomash (siç duket nga kontigjenti i posa thithur gjakun). Po këto ç’janë? Pyeti infermieren. Puna u komplikua. Tani ai duhet të vdiste pa tjetër. Dhe vërtetë ajo pati kohë të marrë shpejt shiringën me helm.

Por i mungoi vendosmëria, sepse zemra e saj prej femre ia ndali dorën.

Mendoi të arratisej me të, sepse edhe u dashurua pas tij. Me të dalë ama nga bunkeri, ra sinjali i alarmit dhe rojet e qëlluan. infermieren e mori plumbi në gjoks. Ra. Djali e mori ca hapa para duarsh, por ishte e kotë. Ajo vetë i tha ‘shko’ shpëto, por mua mos ... më ... harro! Dhe ra e vdekur. Kështu u zbulua rrjeti...

Kohët e fundit po del edhe Nexhmija në rolin e kontrabandistes. E paska parë një shofer ne Vienë, në një magazinë zarzavatesh. Ulur në një kolltuk, e mbështjellë me një impermeabël luksoz. Ai vetë kujtonte se kishte prurë presh, por në fakt në arkat poshtë preshve, kishte pluhur floriri! Dhe ajo ndodhej aty për të marrë në dorëzim kundërvleftën. Ky ia tha një shoku me naivitet dhe ai e kallzoi, kështu që nuk do t’a nxjerrin më jashtë, se ia quajtën dekonspirim.

Kurse dy anëtarë byroje (Simoni dhe një tjetër) u merrkan me kontabandë droge në bashkëpunim me mafien italiane. Kur motorrbarkat e tyre i ndjek roja e financës italiane, ata fët vinë e futen në portet tona. Kjo mund të jetë e vërtetë, bile e besoj plotësisht.

20 Qershor 1985 Kohët e fundit kanë bërë mbledhje në një fshat ku kanë çuar orientimin e partisë që të hiqen zakonet e nderimit të të vdekurve, sepse kushtojnë shumë dhe rëndojnë ekonominë. Qënka çuar një plakë dhe e vuri përpara të deleguarin: “Edhe nga të vdekurit do të n’a ndani?!

Ju kini veturat, shkoni e çoni lule, shtroni dreka, kush po ju thotë gjë?

Kurse neve doni të na hiqni edhe kafenë?” E mbylli gojën ai.

424

—

Lekë Tasi —

20 Qershor 1985 Takova Eqremin (me të cilin kam punuar në 77-80-ën), që ka ardhur nga Bedati. Iu bënë kaq vjet atje. Më përshkroi më të mirë gjandjen se këtu:pagat, furnizimin, etj. Vetëm ujin e kanë me vështirësi, se u shkon me autobot.

Të internuar ka mjaft, por janë në përgjithsi ordinerë, nga Tirana, Shkodra e nga Jugu. Disa prej tyre nuk dalin në punë, fare të pabindur.

Kanë dënuar ndonjërin me burg për ikje pa leje. Por edhe lirime janë bërë tash së fundi, para afatit.

Apeli jo i rregullt, dikush paraqitet, dikush jo. Ose dalin në dritare dhe përgjigjen q’andej: “E mo, këtu jam. Mos më do prapa b...?”

Hektori, djali i madh i Ylli është futbollist i lindur. Jo vetëm ecen mirë me top, triblon, por sidomos shënon. Kur klasa e tij u ndesh me klasën paralele, të katër golat e ndeshjes i bëri ai. Akili, djali im luan në mbrojtje. Po t’i marrësh nga emrat, duhet që Akili të luante në sulm dhe Hektori në mbrojtje, por ja që kështu u bë; Yllit i lindi tri javë përpara djali, se mua i imi, dhe kështu e akaparroi ai këtë hero të lashtësisë që ngjall simpatinë e të gjithëve, kurse unë e ndjeva për detyrë t’ia vë këtë emër arrogant timit, sepse ka qënë i xhaxhait. Akili dhe Hektori lozin bashkë, pa asnjë ndërgjegje të peshës së emrave që mbajnë, madje shkojnë mirë. I vetmi tipar që të kujton disi lashtësinë me konfliktin famëmadh është se kur rastis të grinden, ky i imi skuqet në fytyrë dhe nxehet më shumë se i kushëriri. Por i kalon shpejt. Është njëkohëshisht shumë i ndjeshëm. Mendoja madje se mos do të kishte edhe një far kompleksi për faktin që nuk i vjen doresh në lojë e për gjëra të tjera si Hektori, por jo. Një herë e mora me vete në pyll dha ai u ngjit në një shkozë. Dy çuna më të vegjël se ai, fshatarë, kishin hipur shumë më lart se ai pak më tej, dhe po e manovronin sopatën fare mirë, bile pa u mbajtur fare; kurse ky mbahej me një dorë dhe degët që po priste me tjetrën ishin qesharake. Mendova se do të dëshpërohej dhe e prisja i shqetësuar reagimin e tij. Ai po vazhdonte në heshtje sforcimet e tij të pasakta. Pastaj pushoi dhe papritmas, aty ku unë mendoja se, duke bërë krahasimin me dy kalamajtë ekspertë, do të hidhte sëpatën dhe do të zbriste qejfprishur, ai ngriti kokën lart dhe ia mori këngës!

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

425

Verë e 1985-ës Tani që na janë gjallëruar mjaft shpresat për të ikur, shfletoj herë herë këto fletore dhe mbetem disi i pakënaqur përsa i përket kërkesës që pata kur i nisa., ta pasqyroj sa më të plotë tablonë e jetës këtu. Jam munduar të vë një tematikë sa më të larmishme, megjithatë, mungojnë akoma plot gjëra nga ato që ta japin drejtpërdrejt realitetin e këtushëm.

Hija për pushimin e drekës Sa niste stina e nxehtë, neve na dilte ploblemi i hijes për të kaluar pushimin e drekës. Qysh vitin e parë, Fejziu, mendoi t’a krijonim me anën e një çarçafi që të fiksohej në katër kallama që do të nguleshin në tokë. Unë u tregova entuziast me këtë ide të tij dhe në fakt e bëmë!

Niseshim në mëngjes dhe së bashku me shatën e bukën merrnin me vete edhe ‘hije’ nën sqetull. Kur vinte ora 12, linim punën dhe gjëja e parë që bënim ishte ta instalonim në mes të fushës. Kjo më kënaqte shumë se e ndienim veten të pavarur, me një strehë tonën mbi kokë.

Mirëpo, duke kaluar ditët, entuziazmi ra, nisma filloi ta humbasë freskinë e saj dhe meqë puntorët na vështronin shtrembër, nisi të na dukej edhe neve pak “mistrece” (ose borgjeze) ngaqë ne po bëheshim përherë e më të kushtëzuar nga mendësia e vendit. Më vonë doli në shesh kasollja si dhe ca hije të tjera, që i zbuluam përtej lanalit, tek ullinjtë e kooperatives. Horizonti u zgjerua, njëkohëshisht edhe prakticiteti ynë. Meqë distancat janë të mëdha, unë fitova aftësinë të llogaris në momentin e marrjes së planit, vendin se ku më binte hija më e afërt për atë ditë. Kjo sikur më ka lidhur sentimentalisht me gjithë objektet vertikale e të pjerrët që lëshojnë hije (mundësisht sa më të dendur) që ngrihen në këtë rrafsh të pamëshirshëm që është fusha, ashtu siç duhet të jetë i lidhur besoj çdo shtegtar i Arabisë me guvat e palmat që i gjen gjatë rrugës. Çdo gjë që qëndron në këmbë, një plep ose një shelg i vetmuar në një parcelë jo fort të largët, një tufë resash ndanë një kanali, një trekëmbësh i metereologjisë pran rrugës ose çdo gjë tjetër ku mund të varësh ca bar o një plasmas, qoftë edhe një gjemb i vetëm në një mezhde, më tërheq jashtëzakonisht dhe ngre tek unë një garë tinzare me çdo person që

426

—

Lekë Tasi —

punon në një rreze qindra metrash rreth tyre! Vetëm shtyllat e telefonit s’ekzistojnë sipas meje, me atë çimenton e tyre të lëmuar dhe me hijen e tyre të ngushtë e të nxehtë, megjithëse të plotë, që lëviz si sahat dielli dhe që s’mund t’i besosh as për të vënë pagurin rrëzë saj më gjatë se një gjysmë ore.

Kasollet Pata lënë një kasolle tek brigada e Jorgjit, gjeta një tjetër këtu ku jam. Të dyja këto së bashku me një barrake majë një kodrine në Plemër përbëjnë një kapitull më vete që mund të shtjellohet gjatë, meqë pushimi i drekës në dhjetë behare nuk është gjë e pakët.

Kalova para pak ditësh tek e para, kaq vjet mbas largimit tim andej, por nuk e gjeta më, e kishin shembur. Nuk është rasti të bëj ndonjë elegji, por sidoqoftë ajo ka hyrë në jetën time. Në vaftin që në botë pihen freskuese dhe hahet dreka në lokale e veranda të mbuluara me shelgje e palma e kaktuse ose në shtëpira të errësuara me perde e pran ventilatorit, edhe ne e kishim pjesën tonë të çlodhjes aty nën erën e athët të kallamit e barit të prerë.

Po të rri të rrëmoj në kujtesë, më dalin pllot gjëra të bukura, bisedat, shakatë, garat e gjimnastikës nëpër trarë, ose ajo e thumbave mes puntorëve, vetë puntorët që më rrinin afër e që pastaj një shkop magjik i transferoi në brigada e sektorë të tjerë, nëpër burgje brenda, ose në liri jashtë fare, gjer në Australi dhe dihet, sa më shumë kalojnë vitet, kujtimet kaltërohen, bile kam mall për ato ditë.

Nga të gjitha këto po veçoj një vetmi timen në këtë kasolle. Se ndodhte që të zgjohesha nga gjumi i drekës me shumë vonesë dhe të mos gjeja asnjë nga shokët rrotull. Mbas alarmit të parë se mos më hiqej vërejtje, më vinte një plogështi vullneti e përzierë me një indiferencë kryeneçe që më bënin të vazhdoj i shtrirë. Kthehesha bilë në anën tjetër mbi fier dhe vështroja lart dritën e diellit që nga dhjetë vrima të murit prej balte formonte po aq tufa rezesh të holla në hapsirën gjysmë të errët. E dija që jashtë ishte pisku dhe më pëlqente të rrija ashtu edhe pak në atë fole të freskët. Pastaj çohesha, jo i ngutur, me një marrje mendsh të neveritshme, hidhja trastën dhe shatën në sup dhe dilja në fushën verbuese, tamam sikur po hyja në një furrë.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

427

Ose atëherë kur arritëm me vrap nepër rrebesh dhe ndezëm zjarr në mes të kasolles për të terur këmishat, duke ngelur lakuriq e të rrahur nga era që frynte nga të katër anët. I kam të qarta në kujtesë të gjitha gjërat e asaj kolibeje, deri nyjet e trungut që mbante kulmin, gozhdët ku varnim trastat. Ajo ishte një mikpritëse e mirë, por ne vetë e bëmë të vrazhdë, e jo mikpritëse kur një vit më vonë e mbushëm me pleh kimik , e dendëm me tubat e vaditjes, aq sa mezi mbeti vend për të hyrë.

Qysh atëherë fillova të praktikoj ullinjtë si hije përtej kanalit dhe jam në gjendje të flas gjatë edhe për secilin prej tyre.

Herën e parë që u afrova tek e dyta, e kam fjalën tek kasollja e dytë e brigadës ku jam sot, isha i porsaardhur, në 1980-ën. Gjeta aty Vasilin, një puntor me natyrë të ngrysur që po hiqte gozhdat e shumta e jashtëzakonisht të shtrembëruara që mbushnin njërën nga shtyllat (e cila siç dukej kishte bërë pjesë më parë në ndonjë gardh pularie). Iu përgjigj me një hungërimë përshëndetjes time, pa më vështruar fare, kurse unë thjeshtë rash të fle. Një orë vazhdoi shkulja e gozhdëve, aq sa gjumi im. Po e përmend këtë punën e gozhdëve për të treguar se nuk ka send në gjendje të lirë ose në gjendje të zhvatshme, sado pa vlerë, sado të përdredhur, që të mos u vlejë për një farë pune fshtarëve, në shtëpi ose në kopshtet e tyre. Të ishte në dorë të tyre, e tërë prona kolektive, do të thërmohej brenda ditës, për të përfunuar nëpër shtëpira. Sivjet në dimër, pesë vjet më vonë, kur kjo kasolle ra në dekadencë mbas një karamboli më një skodë të eksportit, në të cilën humbi një këmbë-shtyllë, fundi i saj erdhi i shpejtë, pikërisht nga lakmia e ndonjë zetoristi për ta kthyer në dru zjarri. Ky i panjohur atentator ndaj pronës shtetërore e shkatërroi brenda orës si peshkun që i lihen vetëm halat. Kur vajtëm ne të nesërmen në mëngjes për të varur trastat, gjetëm vetëm teneqetë e ndryshkura të çatisë të hallakatura si partalla në shesh. Për ta ngritur ishin shpenzuar fonde dhe ditë punë, kurse për ta mbajtur në këmbë s’u tentua asgjë; ky simbol i rekreacionit socialist, ra viktimë e kollajshme e lakmisë individualiste dhe pa e rregjistruar fare si fakt. Kjo sa për të treguar se ç’mund t’u ndodhin tërë “fitoreve” tona, po qe se rastis e merr gjumi syrin vigjilent të diktaturës: një sulm i tërbuar i termitëve.!

Mbaroi edhe ajo... Por, për ato vite që qëndroi në këmbë dhe bëri hije në një cep të tokave tona, nuk mbahet mend se sa herë na ka mbrojtur nga shtrëngatat që na zinin në fushë, sa drekëhera të freskëta

428

—

Lekë Tasi —

na ka dhuruar kur rrotull jeta venitej nga vapa. Nuk ish e veshur me mur kallami e balte si ajo tjetra, ishte thjeshtë një strehë teneqeje, e mbajtur prej dhjetë shtyllash. Veçanërisht unë i qëndrova besnik, duke bërë shpesh një haxhillëk prej disa parcelash nëpër diell për të futur kokën në hijen e saj. Tabanin e kishte pakëz mbi nivelin e fushës dhe kështu fresku të kapte mirë edhe shtrirë kur frynte. Shtrihesha mbi ca bar të thatë, ose thjesht mbi xhaketën time, gjeja edhe një gur për të mbështetur kokën dhe ia merrja me gjumë. Më keq paraqitej puna kur vinin edhe të tjerët, sidomos grupi i grave, që nuk u pushonte goja. Ato uleshin në shesh dhe ia fillonin me triko, me thashetheme e të qeshura.

Por prap, edhe muhabeti më i tërbuar, përfundonte në gjumë. Kështu, kushdo që do të kalonte andej në ora një e gjysmë e tutje, që prej Majit në Tetor, do të gjente një rresht puntorësh të të dy gjinive që flinin thellë pranë njëri-tjetrit, disa edhe gojë hapur, pa pyetur se ka tjetër gjë në botë.

Rreth kësaj ore afërsisht, e shumta në dy e gjysmë, vinte brigadieri i nxehur dhe goje-shthurur për vonesën dhe na zgjonte për në punë, duke përdorur të gjitha mjetet, pa përjashtuar edhe ndonjë shkelm të lehtë.

Arixhinjtë Arixhinjtë, edhe nëse mbeten më shumë se kushdo tjetër, element më afër natyrës, këtu s’kanë tani më asgjë nga mënyra e jetës endacake, pra nga natyra e lirë. Prej asaj jete i ndan një epokë e tërë, dy brezash.

Qysh para se të vinin këtu, shumica e tyre kanë qënë të ngulur prej kohësh si bujq në fshatra të tjerë, më të shumtët në Qerret. Punojnë të gjithë në fushë, ndonjëri me qerre, ose kovaç, por edhe me traktor.

Shoshat e unazat s’i njohin më; kuajt jo se jo, tregtira të tilla s’ka më.

Vetëm njëri prej tyre e theu këtë rregullin e ri qysh herët dhe vazhdoi së paku të lypë nëpër Myzeqe sipas një tradite stërgjyshore ndofta deri sa u prish me gruan e fëmijët, dhe e ndanë.

Ky ishte Marsi, për të cilin kam folur që në fillim – kam pasur një simpati të veçantë për të. Më vonë u pajtuan, e shoqja e qasi përsëri, doli në punë, pastaj s’doli më se iu bë një abces në këmbë. Një ditë, s’ka shumë kohë, më thanë që është keq dhe vajta e pashë. Ishte ulur këmbë-

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

429

kryq në leckat e tij, i ligur sa s’bëhet, si ndonjë fakir indian. i dhashë dorën dhe ai më puthi e më përqafoi i mallëngjyer; folëm ca. E kam pasur qejf që në fillim, sepse sipas meje ishte tamam i zgjuar, me ato shakatë e thumbat e tij. Kur vajta prap, ishte Viti i Ri, e gjeta dhomën të regulluar, nga të katër anët arixheshka të ulura dhe në mes kishin vënë Marsin, të shtrirë në krevat. Kishte vdekur atë natë. I bëra ngushëllimet së shoqes dhe djemve, ndërsa gratë më shikonin të gjitha me ca sy të gëzuar si fëmijë që po shikonin një pjesëmarrës të papritur në lojën e tyre.

Marsi ka qënë i vetmi nga banorët që na uronte haptazi të lirohemi, të ikim sa më parë këtej dhe sa herë takohesha me të në fushë, më fliste hapur kundra “këtyre”. Kurse kur kishim të tjerë afër, për shembull, kur mblidheshim dy brigada për nje lexim, më vështronte nga larg me ngulm që unë të ktheja kokën, dhe sa na puqeshin sytë ngrinte sytë nga qielli, por në një mënyrë kaq shprehëse sa më bënte për të qeshur, tamam sikur më thoshte nga larg: Eh o Zot! Kur do të shpëtojmë nga këta!”.

Konfliktet e tyre Nga të gjithë shtetasit, arixhinjtë janë më të shpenguarit.

Pakënaqësitë e tyre i shprehin lirisht, ngrenë zërin, për shembëll shajnë kur s’ka mall në dyqan, etj. Kjo, sepse është formuar opinioni tani se atyre nuk u vihet re. Megjithatë, njëri e pësoi. E arrestuan nja dy herë si ordiner se vidhte hapur, por meqë e dinin që fliste (bile fort hidhur), e rrahën aq shumë, pavarësisht se ishte me kartelë në psiqiatri, sa iu shpif diçka në mëlçi dhe vdiq më vonë. Kam folur me familjarët e tij rreth kësaj, si e qysh vdiq kaq shpejt, por ata nuk tregojnë ndonjë inat, “kështu ishte e shkruar”...

Disa prej arixhinjëve kanë punë shpesh me këshillin, në daç për konflikte familjare e ndërfamiljare, në daç për çrregullime në gjendjen civile. Statusi i tyre familjar ndryshon shpesh dhe papritur! Shumë herë një grua që figuron me njërin, pas disa javësh e gjen tek tjetri po brenda Sektorit, dhe pa u bërë merak familja që të lajmërojnë.

Dulla, arixhi dhe shok i imi i punës i viteve të para më tregonte një ditë punën e të vëllait, të cilit i është sëmurur e shoqja dhe ai ka

430

—

Lekë Tasi —

marrë një tjetër. S’po gjejnë karar me këshillin, se u kërkon formalitete të rregullta (divorc, celebrim, etj) gjëra që këta i lënë zvarrë ose, në këtë rast, s’i bëjnë dot: ngaqë s’kanë si ta ndajnë gruan e parë. Ai kishte një shprehje të bezdisur në fytyrë kur ma tregonte dhe tërë mllefin për këshillin ia shkarkonte asaj, gruas së parë, megjithse e gjora, e dergjur diku në fisin e saj, as që bënte përpjekje për të mbrojtur të drejtat e saj.

–Ç’mut do ajo? Mos do burrë akoma? Shfrente i indinjuar Dulla që ajo s’po vendos të vdesë.

Fëmijët e çiftit në konflikt ndarjeje rrinin në mes dy prindërve.

Të vegjlit anojnë nga nëna, kurse më të rriturit nuk thonë gjë, sepse si arixhinj që janë e ndiejnë në gjak të drejtën e babait që të mos rrijë pa grua. E dinë që është në hall dhe secili prej tyre nesër ka shumë mundësi të bëjë porsi ai, bile edhe pa iu sëmurur gruaja.

Megjithatë, një djalë i ri, mjaft simpatik, (rast tjetër ky) që i ka vdekur e ëma nga pneumonia, nënë e nëntë fëmijëve, sepse i shoqi s’deshi t’ia blinte antibiotikët, më thoshte një ditë diçka që bie ndesh me këtë qëndrim tipik. I ati ka marrë me vrap gruan e një tjetri, por me fëmijë në gji. Djaloshi i thotë të jatit me përbuzje: “lëre mor dreq ta zvjerdhë fëmijën e tjetrit, se s’je 15 vjeç e s’duron dot...’

Moraliteti ka ndryshuar kudo kohët e fundit, edhe për dorën e bardhë, kjo dihet, s’ka nevojë të ilustrohet. Mbajnë dashnore haptas, sidomos paria. Veç kësaj sheh vajza që sot martohen dhe mbas ca javësh kthehen në derë të babait, për ndonjë paudhësi atje tek burri (e kanë zorr pastaj për tu rimartuar, por jo aq sa në të kaluarën). Kurse për arixheshkat është ndryshe. Po të ndahen nga burri, kjo do të thotë se janë rrëmbyer me një tjetër. Ёshtë njësoj sikur të thuash: vajta në çezmë, gjeta burrë! Sepse, edhe kur e nisin sefte, nuk kanë nevojë për shumë pleqërime, shkuesira, paja, nishane, kafe etj. Tamam natyrë. Arixheshkat janë të gatshme për dashuri, si zogu në degë për të fluturuar. Kam pare një martesë të tillë. Hiçgje fare! As valixhe as permanent, pale fustan të bardhë. Ç’është ajo! Aty ku isha unë, në karroceri, aty dhe çifti! Mbi thasët e himeve unë, mbi thasët e himeve dhe ata! Ai me këmishë të kuqe, ajo me sandale jeshile. Mund të ishin takuar atë pasdite, diku në një klub të fermës Çlirimi ose dhe në stacion të trenit. E bëjmë? E bëjmë.

Dhe ja u mbarua! A do gjë të madhe zogu të shkrepë fluturimin?

S’ka rregull që të mos ketë përjashtimet e veta. Ёshtë rasti i çiftit që rri përballë nesh tek 3-katëshja. Të pashëm të dy, me katër fëmijë,

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

431

seriozë në sjellje, shembullorë në pastërti. Them se dukuria e të ngulurit në vend, dhe dëshira për të patur një strofkë të rregullt që buron soje, do të veprojnë me kohë, që të shfaqen dhe tek arixhinjtë “prangat” e buta të familjes së stabilizuar, duke dobësuar shkrepjet e fluturimeve të egra, që i kanë nga jeta endacake. Do të ishte rasti të bëhej një studim, po kush ta bëjë? Nisa para disa vjetëve të mësoj gjuhën e tyre, por s’pata durim e komoditet të vazhdoj.

Çobenët, Athinaja Çobenë ka mjaft në Grabjan, ndonja 6-7 grupe familjare. Kanë qenë endur edhe këta më pare fushave, kullotave malore në behar e verrive në dimër, në varësi të zanatit tradicional prej blegtorësh. Tani s’e kanë më atë liri. Lidhin kryesisht krushqi mes tyre (me përjashtime të rralla), prandaj u vijnë miq nga të gjitha anët, sidomos nga Gjirokastra e Saranda. Vijnë për dasma ose vdekje.

Kur grumbullohen tek autobuzi mysafirët e tyre, për të ikur, rri e i vështroj me kureshtje grupin e tyre ku dominon ngjyra e zezë e shajakut në veshje. Kjo sepse më ndillet një nostalgji për vendet ku kam kaluar fëmijërinë time: malet përmbi Përmet, ku i mbanin stanet, e prej nga të zinte syri male pa mbarim.

Javët e fundit ka ngjarë një vdekje në njërën prej këtyre familjeve, që banon këtu afër, një vdekje shumë e hidhur, që e bashkuar me të tjera në të kaluarën po në këtë shtëpi, ka shkaktuar hidhërim në gjithë fshatin.

Vdekjet e kaluara kanë qenë ajo e një djali 20 vjeçar që e vrau vinçi, pastaj e një foshnje 2 vjeç, e një kushëriri në Gjirokastër, edhe ai djalë i ri, kurse në një familje të afërt me të, vdiqën tre vëllezër në moshë shkolle, njëri pas tjetrit e papritmas të dënuar nga një predispozitë e lindur për sinkop.

Kurse ndodhia e fundit që tronditi gjithë Sektorin, qe vdekja e Athinasë, një vajzë 17-18 vjeçare, shumë e bukur e inteligjente, që i përkiste familjes së parë që përmenda, e cila dallohet për vajza të bukura dhe djem shëndetligj.

Po e vë këtë histori jo për emocionin e madh që shkaktoi, as për të dhënë me anë të saj jetën e vogël e me probleme të pakapërcyeshme

432

—

Lekë Tasi —

të këtij fshati, që ndërpritet e shkundet e tëra herë pas here nga këto goditje, për të vijuar pastaj me ecjen e saj të ngathët e të pahirtë, por për vazhdimin ose epilogun shumë të vecantë që pati.

Shkurt, historia është kjo: Athinaja kishte mbaruar tetëvjeçaren këtu dhe pastaj gjimnazin pjesërisht në Çermë dhe dy klasat e fundit në Elbasan, tek e motra e martuar. Mbasi erdhi e festoi këtu me familjen marrjen e matures me nota të shkëlqyera, u kthye përsëri në Elbasan për të bërë përçapjet e duhura për shkollë të lartë. Vjen lajmi papritmas që ishte djegur me furnellën e vajgurit. Prindërit ngrihen e nisen të alarmuar, por e gjetën në spital në gjendje jo fort të rëndë; qëndruan me të ca ditë, dhe e lanë aty mjaft të përmirësuar. Por kur pritej të dilte e shëruar, erdhi telegrami i dytë që lajmëroi vdekjen e saj, e shkaktuar siç thonë nga një transfusion gjaku i gabuar.

Nuk po tregoj dhimbjen që shkaktoi lajmi këtu, varrimin e saj atje, ku morën pjesë veç farefisit, jo vetëm gjimnazi i Elbasanit, i tëri, por edhe ish-klasa e saj në Çermë, e se si një shoqe e saj e fejuar e mori unazën dhe ja vuri në gisht para se ta mbulojnë, lotët që u derdhën dhe rrëmujën e asaj dite. Ajo kishte qenë më e mira e klasës në çdo shkollë ku kishte nxënë, dhe e dashur me të gjithë. I pëlqente shumë të shkollohej, si dhe jeta në Elbasan, ku kishte një pjesë të madhe të farefisit, vëllezër të babait e kushërinj plot me familjet e tyre. Ajo me ankim i thoshte shpesh të atit: “Pse na solle në Grabjan baba?” Pse s’qëndruam dhe ne në qytet, ku kemi gjithë këta njerëz?” Këtë gjë e bëri dhe herën e fundit kur e takoi në spital, me një përgjërim të dhimbshëm, që tani merr një kuptim të vecantë: “Unë këtu dua të rri baba”. E varrosën atje.

Tani po vij tek epilogu që thashë më lart.

Kur u kthyen familja në Grabjan prej varrimit, të shkundur e të dërrmuar, pas disa ditësh, niset e vjen për të nëntat nga Gjirokastra, halla e Athinasë, motra e madhe e babait, e shkuar në moshë. Erdhi e u shtri në krevat, në cep të dhomës. I tëri rrethi i tyre ish aty kokë-ulur. Filloi të flasë me zërin e nënës së saj, të vdekur prej katër vjetësh: “Mos qani..

Mos u mërzitni për Athinanë, se Athinaja s’ishte më për ju...me kohë.

Kishte ardhur këtu me ne, se e kishim thirrur. Ky qe vullneti i Perëndisë.

Ja ku është, atje, ka në krah Vangjelin (vëllanë që e vrau vinçi). I dhemb koka djalit akoma, nga plaga e hapur, nuk i është mbyllur; por është i

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

433

gëzuar. Edhe të voglin këtu e kemi, ja atje, si ëngjëllush me shokët e tij, në mes të livadhit..” Dhe pas këtyre, u numëroi gjithë të vdekurit e rinj të fisit..” Por tani e tutje do të keni të mira..” dhe i përmendi me rradhë vëllezërit, duke u parathënë të mira në familjet e tyre, sot e mbas.

Një orë mbajti kjo kllapi. Nga fundi kërkoi një shalqi. Ia prune, e copëtuan dhe ia dhanë. Si u dha të gjithëve dhe hëngri dhe vetë, ashtu si nëpër gjumë, i erdhën një palë ethe të forta. Filloi të shkundej e tëra nga të dridhurat. E mbuluan me dy jorganë, por ajo prapë kishte ftohtë.

I hodhën velenxa të rënda, siç i kanë çobenjtë. Pastaj fjeti thellë disa orë.

Kur u zgjua s’kishte më zërin e së vdekurës. Me zërin e vet, e dobët dhe krejt e venitur pyeti me një shprehje të përhumbur, si një e porsaardhur në atë dhomë: “Ku jam?” S’mbante mend asgjë nga ato që kishte folur.

E kishin përdorur si medium...

Tani, megjithëse dhoma, shtëpia ku ndodhi kjo lidhje e vetvetishme e palajmëruar spiritike me botën matanë nuk është as 50 metra larg nesh, unë s’mund të them se kam një dëshmi direkte nga ngjarja. Atë na e rrëfeu mamia që ka miqësi me ta dhe kishte vajtur për ngushëllim të nesërmen e kësaj ndodhie, siç ia treguan atje. Megjithatë tmerri i atij zëri të zhdukur prej vitesh, dhe të ardhur apostafat për t’i folur atij rrethi të helmuar e kishte zaptuar edhe atë. Rrënqethej e tëra ndërsa po na e kallzonte dhe ngrihej shpesh nga vendi për të bërë kryqin.

Gjuha Këtu janë gjallë mjaft fjalë ose idioma që tingëllojnë me njëfarë shije arkaike, por me sa shoh, mediat dhe vetë shkolla i kanë bërë më të rralla, dhe kështu mund t’i hasësh vetëm me raste.

Pa dyshim gjuha ecën, pasurohet, këtë e pranoj, megjithëse s’jam aspak i kënaqur se si ecën dhe se si e shkruajnë. Fjalët e rralla dikur s’kanë qenë të tilla, përdoreshin, është gjuha e ngushtë e shkrimtarëve që i kanë bërë të duken të rralla, arkaike. Ato kanë hyrë në fjalorë dhe s’dalin më andej, ndërsa e folura shqip varfërohet ndërsa pasurohet e njëkohësisht kozmopolizohet. Vërtetohet pra ai fenomen që arsimi (me atë frymë të thatë të mësuesisë që priret të verë rregull edhe atje ku figuron bukur përjashtimi, po e krasit gjuhën nga e veçanta e idioma, gjëra që përbëjnë finesën e saj.

434

—

Lekë Tasi —

Populli i reziston dobët këtij procesi varfërues, sepse bartësit e gjuhës më të pastër, pleqtë, jo vetëm vdesin, por nuk gëzojnë më të voglin respekt.

Sot është koha e të riut fodull,i bindur në të vetën, pra aspak vrojtues. Këtu te ky fshat janë gjallë akoma mjaft fjalë, ose idioma, që tingëllojnë me një fare shije të lashtë, por siç po shoh, nga njëra anë përzierjet e popullsisë tani së voni dhe nga ana tjetër vetë shkolla, i kanë bërë ato më të rralla, dhe kështu mund t’i hasësh vetëm me raste. Sot në Shqipëri mungon një shtresë sado e hollë pleqsh me autoritet e kulturë siç ka qenë dikur, që edhe gjuhën e njihnin edhe pozitë kishin. Sot, askush nuk ka autoritet, përveç partisë, e cila ka qejf vetëm dallkaukët. Mësuesit në fshat, po të gjykosh nga shumica dërrmuese, janë indiferentë, pa interesa të tilla.

Disa, shumë të pakët, mbledhin fjalë, bëjnë ndonjë studim, por gjithë të tjerët, së bashku me shtypin dhe shumicën e shkrimtarëve e me Radio-TV s’bëjnë tjetër veçse mbyllin me mur çdo shkëndi me vlerë që mund të ketë dalë jashtë rregullit, ose që s’është fikur ende. Fjalorët ekzistojnë vërtet (me ngjyrën e kohës edhe ata, pa fantazi, pa finesë) por asnjë nga mjetet e informacionit nuk i vë në punë, përkundrazi zgjerohen gabimet (tre për tri dhe tri për tre, mashkullore për femërore dhe anasjelltas, shikoj për shoh dhe anasjelltas, lind për pjell, dhe tani së fundi kanë nxjerrë dhe normën e tjerë (jo e tjera, kur dihet se bëhet fjalë për gjëra të tjera). Media përhap modat dhe shprehjet e pështira të momentit, si një baticë që për çudi vetëm ajo pëlqehet në masë (Nuk e di, po shija e së veçantës, e së kërkuarës, duket se shkon me regjimet borgjeze, për këtë s’ka dyshim, janë disa fenomene që rrjedhin nga ajo vendosje gjërash- ashtu si në të kundërt dalja e violinistëve, në masë, e sportistëve qenka veti e vendeve socialiste..)

Këto gjëra mendohesha dje kur dola nga posta. Aty Lili Ndoni, një plak i gjatë, i pastër, por armiqësor me ne, ish-kryetar këshilli, i kishte kërkuar nëpunëses ta lidhte me një fshat këtu afër, ku ka të bijën. Kur e pa, mbasi priti ca, që lidhja s’mund të bëhej, se linjat malum janë të dëmtuara, vendosi të dërgojë telegram. Telegramet këtu bëhën me telefon (s’ka as aparat marrës e dhënës, as telegrafist, kështu ia telefonojnë Lushnjës që e ka lidhjen dishka më të mirë, e cila i çon në destinacion por edhe ajo, kur drejtohen brenda në rreth, duke përdorur përseri telefonin(!) Lili i tha asaj: “të mos na presë që në mëngjes do vijmë mbrëmas”.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

435

U bëra kureshtar, dhe siç mu bë interesant ky njeri përnjëherësh nga kjo ndajfolje e padigjuar, i fola vetë për të parën herë që kur jemi këtu, sepse, siç thashë ai na rri ftohtë. “E thoni këtë mbrëmas?” e pyeta.

Mu kthye me një shikim pak të bezdisur, sepse, sigurisht, nuk e kuptoi kureshtjen time. Tha thatë: “Po, e themi”. Megjithatë, s’jam i sigurt mbase mund të jetë një sajim i tij. Fshatari, siç e kam vëne re, qëndron pa ndërgjegje në një pozicion tamam të kundërt me atë të intelektualit të kohës, i cili ështe i penguar i tëri nga kodifikimet dhe e shumta huhet nga shoku përbri vetëm risitë më të pashija. Kurse fshatari, krijon si t’i vijë, zgjeron kufijtë e gjuhës vazhdimisht. Te kjo liri e tij improvizuese ma merr mendja bazohet ajo që thuhet zakonisht se “gjuha është e gjallë” (organizëm i gjallë). Brenda kësaj lirie sigurisht hyjnë dhe gabime, por kur vijnë nga populli, ligjësohen. Kur pyeta një herë një punëtor shijakas, “ç’po bëni tani” ai mu përgjigj “jina tu përhap stadiumin e Durrësit” (e zgjeronin). Por ka gabime që u japin fjalëve vështrime të reja. Xha Tefiku, babai i Selimit, kur vjen fjala për tokën e shkrifët rreth rrënjës së bimës, thotë “ka butirë”. S’e kam degjuar këtë më parë dhe më duket një nismë e mirë për shtim formash kuptimi me anë ndryshimesh me prapashtesa.

Të mund të vihej në punë p.sh. dhe të mos mbahej vetëm butësi për të gjitha rastet, por të caktohej butësi për cilësi dhe butirë për gjendje kurse butí për ndonjë gjë tjetër; Pastaj, analogjikisht tretësirë për solucion dhe tretirë ose tretí për amnezi o braktisje o ku ta di unë për se tjetër , ndofta përhumbje? E kështu me rradhë edhe në raste të tjera. Kam dëgjuar diçka nga kompetentët rreth papjellorisë së sufikseve e prefikseve tona ashtu si dhe për varfërinë tonë në sinonime, të cilën gjë e ndeshim përditë kur bëjmë krahasime me të huajat që mbulojnë gjthë ato nuanca, dhe qysh herët ky ka qenë një merak i imi, për një pasurim të shprehjes, sot them edhe për shpikje artificiale të matriceve të reja, që ndonjë gjuhëtar ose shkrimtar i talentuar do mund të propozonte. Shkrimet e babait mjaft fantasioze në këtë drejtim, i kam në një çantë por kur do shohin dritën?

Më parë kam qenë ithtar i sistematizmit, kurse sot do të isha i gatshëm të mbështetja çdo lloj risie, me të vetmin kusht që të jenë të shkurtra. Për inatin tim, këta sot krijojnë ca të gjata , b.f. thashethemnajë, në vend të një tjetre që të vjen në gojë menjëherë: themnajë.

Fshatarët janë të paparashikueshëm. Një ditë dëgjova Liken me një gjë tjetër. Duke nxitur punëtorët të punonin më shumë (po hidhnim

436

—

Lekë Tasi —

misra në qerre) ai na thirri: “Shikoni sa numëroj unë!” dhe mbushte grushtat me nga 5-6 kallinj njëherësh. Në mos qoftë dhe kjo një krijim personal i tij, them se duhet të vijë nga koha kur në hambaret e fshatit dy pëllëmbat të bashkuara ishin njësi matjeje. Desha ta pyes por e lashë se s’do të nxirrnja gjë, ata nuk i dallojnë këto gjera, s’i kanë të ndërgjegjshme.

Gabimet gjuhësore i kam të ndërgjegjësuara qysh kur babai botonte në gazetë një shtyllë të tijën për to. Nuk marr vesh nga gjuhësia, kurse nga etnografia edhe më pak. Më interesojnë t’i di por jo t’i studioj; me pëlqen të marr prej tyre rezultatin “ajkën” (edhe atë të përmbledhur) si një artikull të gatshëm; s’kam durim të merrem gjatë me to. Megjithatë guxoj të them se kjo Myzeqe, duhet të ketë qenë një shtrat i patrazuar deri dje përsa i përket gjuhës, zakoneve. Megjithëse fushë dhe buzë detit, ka qenë në fakt e mënjanuar ngaqë rrugët, tokësore dhe ujore i shkonin përskaj, nuk e preknin drejtpërdrejt, kështu që s’ja shkundnin qetësinë e qëmotshme.

Para disa javësh te rradha e vajgurit, një burrë i shkurtër, me flokë të bollshëm të pakrehur, Trifon e quajnë, roje te derrat dhe mban përherë një çibuk thane në gojë, po u tregonte të tjerëve diçka për të birin. Ishte zënë me mësuesin dhe ai e kishte lënë në klasë ngaqë nuk shkruante dot prej një plage të motuar në dorë. Në një farë pike tha: I ka jetur gishti si shkop. Ç’t’i bëj?”

Nuk dua të nxjerr dhjamë nga pleshti, por mua ajo “jet” m’u duk disi arkeologjike (e dija të thënë në Veri, tani po më delte përketëj Shkumbinit). Nuk është e vetmja lidhje me Veriun. Ajo ndihet sidomos tek emrat. Përveç tipikëve myzeqarë, Solli, Zoi, Kozi, etj këtu gjen edhe Prenë Gjek, Djellë, Pal, Mëhill. (Andrenë e shquajnë me u jo me a (Andreu ose Ndreu) Por më tepër se afërsi dialektore me veriun, unë shoh në këto një mbetje tek Shqipja e vjetër, format e së cilës i mban me tepër gegërishtja. Ca gjëra të tjera, shumësin e të keqit nuk e bëjnë të këqij por të keq (çuna të keq, toka të keqe) që pa tjetër duhet të jetë trajta më e lashtë. Ca idioma: Nuk thonë të tjerët por t’jarët, jo më duket por më ngjan, pastaj jo është, por isht. Rasa vendore është e gjallë, e përdorin të gjithë, të vjetër e të rinj, asnjë nuk thotë në pambuk por në pambukt, në kandart, ose në burgut, në lerët, n’misrit, dhe një traktorist bile më tha një ditë, kur do të çonim pleh në sorgum hajde se do të vemi në stërgumt (!)

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

437

Por etja ime për të vjetrën, ta themi kështu m’u shpërblye plotësisht një ditë vjet në verë kur po korrnim grurë te Rrahu i Ramës, një parcelë në drejtim të Gradishtës. Po sillesha vërdallë sepse nuk po më kujtohej ku e kisha lënë draprin. Pyeta një djalë mos ma kishte parë. Ai u përqëndrua si për t’u kujtuar dhe më pyeti: Mos e ke me një mërru të bardhë me vija? Këtë fjalë, mërru, të cilën e di prej kohësh, (në shtëpi jemi të dashuruar pas fjalëve të rralla*, përjashtimeve, shumësave të çrregullt) dhe babai e ka vënë në fjalor këtë murrú po s’e kisha hasur kurrë të folur. Ai sikur u step dhe mu desh të ngul këmbë ca që t’ia nxjerr prapë, kur e shqiptoi përsëri si nëpër dhëmbë pata një një ndijim të çuditshëm, sikur të më hapej koha e kaluar; diçka mesjetare, një shesh tregu ku shqiptarë të veshur me shajak të murrmë shkarkonin në një qiell të plumbtë mallin e një anije me vela bojë dheu mbi të cilat shfaqeshin simbole arabeske, e tillë është vërtet nganjëhere fuqia e një fjale të rrallë, e kam ndjer shpesh, si një pigment në një degëzim nervor të trurit.

Por më tepër se gjuha, do të më tërhiqte historia e vendit, ajo e imta, kronika e çdo fshati, me ngjarjet dhe personat, zakonet, besimet, (bestytnitë) , gojëdhënat, me një fjalë lidhjet me çdo gjë të shkuar, jo të ngjallura me zor nga letërsia, por të gjalla, që kanë mundur të kalojnë gojë-mbas-goje këta shekuj të errët dhe kanë mbetur.

Por kjo është një luftë me të pamundurën, e përjetoj si një maraz si atëherë kur ti kthehesh mbas shumë kohe në vendin e origjinës, i vendosur të gjesh një objekt a dokument të çmuar që e ke parë vetë në vogëli, dhe merr vesh që ai është djegur ose ka humbur nga pakujdesia.

Një ditë, i tekur për madhështi të kohërave të vjetra, iu afrova një llogaritari me mbiemrin Muzaka, për të zbuluar tek ai ndonjë farë lidhje *Historinë se si është vënë në ligj fjala shqip mitë, në vend të fjalës turqishte ryshfet, na e ka treguar mamaja. Një ditë në vitet ’20, kur babai bashkëpunonte me Av. Dhimitër Kacimbron për hartimin e disa ligjeve që do të paraqiteshin në parlament (ishin pushimet verore mes sesioneve, dhe ata mblidheshin në shtëpinë tonë në Përmet duke përkthyer e përshtatur nga ligjet ekzistuese të kohës së Turqisë) u doli para fjala ryshfet, dhe donin të mos e linin pa e zëvendësuar me një fjalë shqip. Mamaja, nuse e re në atë kohë bënte punët e shtëpisë. E pyetën dhe ajo menjëherë u tha: Mitë! Gëzimi i tyre qe i papërshkrueshëm dhe qysh atëherë kjo fjalë hyri në ligj, dhe në gjuhën e juristëve por nuk e mposhti fjalën ryshfet në gjuhën e folur. Nëpër gjyqe thuhet mitë, mitëmarrje, kurse foljen transitive me mitosë, e mitosi, etj, nuk e kam dëgjuar, ka mbetur e kufizuar në gojën e pleqve të Përmetit besoj.

438

—

Lekë Tasi —

me derën e madhe omonime që ka sunduar në këto vise pesë o gjashtë shekuj të shkuar. Natyrisht u ndala veten në kohë para se të bëhem qesharak. Mendja më gënjeu për një çast se diçka mund të gjeja ashtu gand siç mund të ndodhë nganjëherë në botë, që në gërmadhat e një stalle, të biesh në ndonjë kokë luani ose bisht dragoi të gdhendur.

Për fat të keq shanse të tilla në vendin tonë s’ka. Koha dhe njerëzia kanë rrjedhur tek ne në një mënyrë të atillë, që nipat t’i harrojnë me lehtësi gjyshët, ngaqë u ka interesuar vetëm ajo që kanë patur përpara sysh, dhe aspak ajo që ka mbetur mbrapa shpine dhe sa për varre, mbishkrime, shtëpi të vjetra e sende të lëna në trashëgimi brez pas brezi, fshesa ka qenë edhe më e rreptë. Sot, për të gjetur rrënjët tona, duhet të shkojmë nëpër arkiva të Evropës, dhe tu kërkojmë atyre që s’kanë shkelur kurrë këtej, të hapin defterët e të parëve të tyre që s’linin gjë pa regjistruar , se sa për burime të këtushme,s’ke kurrgjë, çdo filiz është tmerrësisht i ri, pa pikën e kujtesës, si i mbirë mbas një plugimi të thellë që ka mbajtur me shekuj.

PERMETI Jam brenda vazhdës së kujtimeve. Më ndodh shpesh kjo, që të kaloj me ditë të tëra i futur në të njëjtën sferë tematike, ashtu siç na ndodh herë-herë që një motiv s’na hiqet nga goja, e fishkëllejmë me orë - shkoj e vij me po ato gjëra në mend, vetëm mbrëmja m’i ndërpret, i zë prapë të nesërmen. Herë merrem me rikonstruksionet e historisë (ah sikur të ishte bërë kështu ose ashtu), herë me të ardhmen, ose me kodrat e bregdetit a me liqenet e Drinit, dhjetë vjet kështu i kam kaluar. Kurse kjo është radha e vendeve të vogëlisë që dua të vizitoj, për të ngjallur ditët e vjetra përsëri, veç të ishte e mundur kjo….

Mbi të gjitha me zë malli i qytetit tim të vogël, Përmetit, një mall i dënuar të mos gjejë ngopje kurrë më, tani që rindërtimi i tij, doli kaq i mbrapshtë (kaq armiqësor për mua), më i pamërshirshëm se vetë zjarri i luftës që e shkatërroi atëherë por ia la muret më këmbë së paku. Sepse m’i ktheu të gjitha në diçka të pështirë, të huaj jashtë çdo krahasimi.

Herën e fundit kam qenë atje në Verën e 55-ës. Rrafshimi s’kishte ndodhur ende. Qeveria ia mbajti gjatë mërinë popullit, i cili votoi i tëri kundra në 45-ën; ajo e la me vite të banonte në vrimat e gërmadhave siç

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

439

kishte dalë i djegur nga lufta dhe i jepte vetëm bukë të misërt, sa për të mbajtur frymën.

Sheshin e Pazarit e gjeta gati si më parë, të vogël, të dashur, me dy akaciet në mes dhe me pamjen familjare të dyqaneve rreth e qark, në dukje pothuaj fare të paprekur nga zjarri, megjithëse bosh nga brenda. Muret qëndronin më këmbë, të gatshëm (po të donte pushteti) të lidheshin me dysheme e të mbuloheshin me pullaze për tu populluar me dyqanxhinj, mall e klientë, që të rinisnin jetën e tyre të mëparshme.

Tarabat e rënda prej hekuri, dëshmi të një kohe hijerëndë e të begatë, s’kishin pësuar gjë fare, qemerët e gurta, hekurat e dritareve në katet e dyta ishin në vend, me qiellin mbrapa tyre, kalldrëmi i sheshit dhe i rrugëve, që kishte njohur gjallërinë e të shtunave, ditë tradicionale pazari, që mblidhte njerëz nga një pellg i gjerë që nga Shqeria e Dangëllia e Rrëzave e deri në Dishnicë e Skarapar, tani kishte zënë bar mes gurëve, sepse nuk shkelej më. Blloqet e latuar në këndet e dyqaneve, që ndricoheshin të parët nga rrezet e diellit mëngjezor, me ndonjë datë të gdhendur në ta dhe me ndonje nervaturë hekuri që delte së thelli për të formuar një rozetë të thjeshtë në sipërfaqe, ishin të pastër si më parë, e të bardhë si një ballë pa rrudha.

Mund edhe t’i puthja atëherë të gjitha këto, por s’besoja kurrë se duke u zhdukur përgjithmonë nga faqja e dheut dhe nga jeta jonë e mëvonshme, ato do të bëheshin së shpejti kaq të shtrenjta, kaq të dashura për mua. As më shkonte mendja se atë pjesë të vetes sonë ku ato qëndronin të rrethuara me mall, e kanoste një rrezik kaq absurd, nuk e përfytyronim që për atë qytet të përmendur me simpati nga udhëtarë të Lindjes dhe të Perëndimit gjatë dy shekjeve të fundit, ishte dekretuar fshirja nga faqja e dheut.

Popullata nuk reagoi, e shtruar siç ish nga burgimet, ekzekutimet. Çdo gjë ishte përmbysur e zatetur, njerëzit jetonin si hije, fatlum ish vetëm kush mund të ikte dhe të humbte gjurmët në ndonjë Vlorë, Fier a Tiranë. Vendet bosh i zinin fshatarët e ardhur; vendasit e mbetur strukeshin përditë e më të pakët.

Kështu qytetthi i lezetshëm me plan të rregullt në tregun e tij nazik megjithëse të vjetër, i cili nuk donte veç pakgjë që të kthehej ai që kishte qenë, i mbetur pa asnjë mbrojtje, u dorëzua. Muret e tij të fuqishëm me blloqe guri të rregullt u shkallmuan me mundim, sepse u përdor

440

—

Lekë Tasi —

kazma e leva, s’kishte ardhur ende koha e buldozerëve. Aty ku rrugët e sheshet e tij të vegjël mund të zbukuroheshin me ndonjë fontanë e statujë artistike (po të vepronim dhe ne si bota me vendet e tyre të vjetra) u bë një rrafshim i plotë, shpirti i qytetit atëherë që mbahej tek ata gurë, si një mbeturinë e malluar e pagojë, përkuli kokën e firoi ashtu si fiket një kandil i braktisur. Prej kësaj prishjeje doli një shesh i neveritshëm, i ftohtë, pastaj u morën hua nga qytezat e minatorëve disa qindra metra plan me dyer e dritare dhe u vunë aty.

Asnjë intelektual, kuadro, baba dëshmori o tjetër, asnjë personalitet nuk ngriti zërin, nuk kundërshtoi ose të sugjeronte makar një zgjidhje tjetër në emër të vlerave historike a lidhjeve shpirtërore. Asnjë artist s’u ndie me ndonjë artikull. Ç’eshtë ajo! Ata kishin vetëm një punë: t’i bënin qejfin qeverisë, në çdo fjalë që nxirrte nga goja. Në fakt ata nuk u bënë të gjallë edhe atëherë kur ajo u prishi varret e baballarëve 20 vjet më vonë, dhe po ta shohësh këtë në lidhje me kohën, s’mund t’u vesh faj.

Kur një njeri heq dorë nga përmasat e tij normale, dhe futet me dashje në një format më të vogël, si në një këllëf (jo këmbën siç e bënin kinezët me gratë e tyre, po krejt personin e tij) është e vështirë, e pamundur, që papritmas të ngrihet e të kërkojë të drejtat e vjetra, e aq më pak të dalë më një nismë që restauron të vjetrën… Këta kuadro, oficerë, shërbëtorë të partisë për çdo gjë, ktheheshin në vendlindje nganjëherë në vit për festa o pushime. Tani, s’po them tjetër, po ata s’mund të takonin as shokët e vegjëlisë, kur këta shikoheshin me sy të keq nga qeveria, sepse po ta bënin këtë, raporti u vinte menjëherë të nesërmen eprorëve të tyre në zyrë. Ndaj thashë më lart që s’mund tu vesh faj. Në fakt, atyre që kanë hyrë në atë derë, s’mund tu kërkosh asnjë llogari përveç se pse kanë hyrë në atë derë. Qysh atë çast, edhe lidhja e tyre më e vogël e përparshme, u merret si “nostalgji për të vjetrën” dhe duhet ta djegin me zjarr.

12 Gusht 85 Kurse unë që jam i tëri veç nostalgji, e ndiej atë qytet të më bëhet gur brenda. As nga fjalët e njerëzve që i pyes me insistim kur kthehen nga një udhëtim andej më të rrallë, as nga televizioni kur shfaq ndonjë sekuencë të shpejtë por kurrë në ato rrugë të vjetra që kanë mbetur-

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

441

s’arrij të marr vesh ç’ka mbetur në këmbë akoma…Tani vendet më dalin në ëndërr, herë të qarta por me ndryshime të mëdha, herë turbull dhe me një mallëngim të fortë. Më bëhet në gjumë sikur sillem nëpër rrugë që s’janë më rrugë por një rrëmujë gurësh, ku më shfaqen oborre, porta, mure ose dhe vatra e rafte në kate të dytë, krejt të paprekura, të pastra por, pa arritur të përcaktoj në ç’pikë të qytetit ndodhen. Rrëmoj, kërkoj të gjej cilës ndërtesë i përkasin; i djegur nga malli, ruaj mos më dalë para sysh në këtë endjen time të tronditur një shenjë e qartë, një cep i njohur i një shtëpie o dyqani, gjëra të afërta e të dashura, pranë të cilave kam jetuar, dhe me forcën e dashurisë arrij ta shquaj nga larg, të paqta por edhe me dicka të pezmatuar në veten e tyre, tamam si një figurë njeriu të njohur por të pasajdisur për kohë të gjatë, që më rri larg tani e me kokën mënjanë, i ngrysur nën kapele. U afrohem me zemër të nemitur për tu folur, për tu shpjeguar me to, por atëherë çdo gjë shfigurohet si për efekt të një shtjelle të heshtur që sakaq i vendos ndryshe. Është e rrallë në botë të të mohohen vendet e fëmijërisë. Shumicës nuk i bie një short i tillë (rrënimet janë të mëdha, por të kufizuara në hapësirë) ndaj mund edhe të mos e kuptojnë këtë “hall” të vartësisë nga një dicka që s’ekziston më..Vetë familjarët e mi ma quajnë të tepruar.

Megjithatë, për mua është më i çmuar mjedisi i pashpirt, i gurtë, sesa prania e të gjallëve. Sidomos kërkoj marrëdhënie të qeta pa fijen e tronditjes; të ikësh, të kthehesh, vendi të mbetet i pandryshuar. E vetmja kënaqësi konsistente në jetën tonë, më duket se kjo është: kthimi në vendet e vjetra!. Deri edhe udhëtimet në vende të panjohura, që mund të quhet ecje në të ardhmen, për mua janë disi kthim në të kaluarën; sepse gjen në emocionin e njohjes diçka nga fëmijëria. Lumturia që varet nga të tjerët është tekanjoze, e brishtë, ajo tjetra që mund ta kërkosh brenda vetes, e vështirë të arrihet, duhen veti eprore; vetëm kjo e vendeve të vjetra mbetet e garantuar, si ndonjë raft i vjetër erëmirë në qilar, që ti shkon dhe e hap sa herë dëshiron; me të vetmin kusht, që të mos e bësh dendur..

Tani që çdo gjë është varrosur nën pllakën e përhershme që i kanë vënë sipër, sillem mendërisht nepër ato rrugë të vjetra dhe ringjall çaste të jetuar, sipas pikave që sjell ndër mend, ose nxjerr gjëra nga hiçi, duke përzier kujtime me dëshira..

442

—

Lekë Tasi —

...Sokakët janë të ngushtë: mure të lartë anash, kalldrëmi poshtë, vija në mes, me rrëkenë e kulluar të ujit që vjen e bollshme nëpër brinjën e mullinjve nga Gurra e Madhe, vijë që përshkon qytetin në të gjitha rrugët e tij si një rrjet dejesh i freskët duke gurgulluar mes plloçave të errëta e të gjelbëruara vende-vende nga myshku. Me tri anë gur dhe me qiellin lart, sipas vendit edhe me një copë nga mali që i rri sipër qytetit, sokaku është një farë tuneli i vecuar nga bota dhe gati gjithmonë i shkretë; ai zgjatet, bën kthesa, gjarpëron, pa asgjë tjetër të lëvizshme brenda tij veç ujit që rrjedh përjetësisht tatëpjetë gjer në lumë. Ndonjë grua del në dritare për të shkundur. Koka e saj e lidhur me shami, dallon si përmbenda një kornize, me sfondin e dhomës mbrapa, ku vezullon ndonjë kusi ose tepsi e varur, të fërkuara deri në shkëlqim. Portat e mëdha, me sofate të zbardhura rishtaz me gëlqere, janë të mbyllura.

Heshtje. Fëmijët janë të fshehur diku, mbi vidha, ndoshta në bahçet e ftonjve, ose në klasat e errëta të shkollës. Hapat më cojnë tek ajo shkollë.

Kthej djathtas, ngjit shkallët, dhe jam në oborrin e saj. Para meje një ndërtesë e tëra gri dykatëshe por e lartë, në fasadën e së cilës, gurët me ngjyrë të çelët i gjen vetëm tek qemeret e dritareve. (Një herë në vit Ditën e Flamurit, ajo zbukurohej për festë: fotografia edhe ajo e errët, na tregon të rreshtuar, ulur në shkallët e hyrjes, dhe përmbi kokat tona të qethura, mes dritareve që ngjajnë si vrima katërkëndëshe të mëdha, flamuri varet, i madh hijerëndë, i zi edhe ai; të bëhet se brenda këtij shkallëzimi të bojëhirit, ky qytet qëndron i mërguar krejt nga bota e ngjyrave..)

Rri e mbaj vesh në këtë qetësi, jam gati të pres gjatë në atë paqe, i qetë në atë grinë time të dashur. Pa pritur, dëgjohen hapa, një zile; pastaj një përplasje bangash një rrëmujë zërash gazmorë. Janë ata! Murmurima shtohet, edhe mbas pak ja tek po vërshojnë te porta si zgjua! Me zëra të holla, përhapen duke thirrur njëri-tjetrin, ndiqen, përplasen, grinden, lozin, thërmojnë çdo gjë nën këmbë. Me xhaketa të ngushta, pantallona gjer në gju, këpucë me qafa e kallca nën gju, të gjitha të murrme. Pastaj çdo gjë bie; me zilen tjetër, masa e tyre mblidhet, përpihet në zgavrën e portës, thellë, si të kishte qenë ëndërr.

Ulem te shkallët e gurta, gati shtrihem në to, dhe pres çfarë do të më fanitet tjetër. Por jo, tani nga brendësia e padukur prapa meje, si me një dridhje që shtohet, me vjen një zë koral, sikur e tërë ndërtesa të thotë

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

443

një vjershë. Janë Fjalët e Qiririt ato që dëgjoj. Posi jehonë e nëndheshme, e ngjirur dhe me një nuancë “stërgjyshërore” që më ngjeth, ai zë u jep udhë strofave dhe zhduket përsëri në thellësinë e shurdhët.

Hedh sytë përtej, te malet e bukura të Dangëllisë, të larme, gazmore, tërë suka e maja, krejt të ndryshme nga pjerrtësia drejtvizore, shkëmbore e përkëtejme e Dhëmbelit, ullishta të thinjura, boka të zbardhëllyera, shkëmbej të kaltër, dëllinja e shqopa, pyje dushku të kuqërreme, shtëpiza të bardha majë kodrash, që i djeg dielli, dhe në mes të gjithë kësaj feste ngjyrash, udha e Frashërit, që shkon përpjetë (Atij shtegu në 14-ën, me bohça ne dorë erdhën gjyshërit e mij dhe dajat, duke mbajtur prej dore nënën time 11 vjeçe). Këtu ku jam, lagjja Varrosh, vendi është i lartë dhe pamja e gjerë, por meqë pas nesh brinja është shumë e pjerrët e ngjeshur pas malit, hieja na zë që herët pasdite, jemi si brenda atyre fotografive ku edhe të qartat marrin diçka nga e kaltra, kurse matanë lumin, dita s’mbaron kurrë, një ndriçim i plotë që vazhdon edhe kur përkëtej nënat venë në gjumë fëmijët e vegjël.

Më kujtohet koha kur i ulur tamam në këto shkallë, i shikoja majat shkëmbore në malin përtej, të lara në dritën e artë të pasdites, dhe më shkrepte t’i arrij me një aeroplan të bërë vetë! Deshirë e krisur por që s’më ndahej. Si ngazëllëhesha kur përfytyroja ngritjen në një sokak të pjerrët, kërcitjen e thatë të krahëve prej kartoni kur hasnin në strehat anësore, dhe ngrohtësinë e rrezeve të diellit në kurriz kur arrija në kuotë dhe delnja prej zonës së hijes, në atë të dritës, ku pranë do të kisha skifterët që bëjnë rrathë të mëdhenj mbi qytet...

Ngrihem bëj ca hapa. Kjo është një hapësirë që më përket dhe i përkas, një nga ato vende që secili i mban në brendësi, të mënjanuara me vite nga lufta e jetës por që dalin në çastet më të papritura ose në ëndrra. Edhe sot pas kaq dekadash, ky oborr shkolle më shfaqet herë herë në gjumë. Një herë më doli një kokë kali me gjithë qafë, si figurë shahu prej allçie, por në madhësi përmbi naturalen ndërsa nga rruga poshtë dëgjoheshin karroca, marrshime të padukshme. Ose një shok i atëhershëm i vdekur në moshë të re nga tifoja, që më bën shenja tek porta e shkollës, sikur më fton brenda.

Në fundin e këtij oborri anash hapej një oborr tjetër më i vogël, i rrethuar me mur të ulët guri. Më vjen parasysh loja “bedenazi”, kështu i thonim kur vinim arrat një mbi një në rresht dhe i gjuanim nga larg

444

—

Lekë Tasi —

për t’i rrëzuar. Por ky ishte dhe vendi i “lojërave” të ndaluara, sepse në anën e poshtme, midis murit të thatë të avllisë dhe shtëpisë fqinje ishte cepi pak i mënjanuar i pirjes së duhanit për më të mëdhenjtë. Kjo shtëpi fqinje, e Colit, këpucarit, kishte një man dhe çatia e tij mbushej me mana (ose manëza siç i themi ne). Neve na haheshin këto, po ashtu dhe pulave, kështu ne hipnim në çati me raste, fshehurazi, kurse pulat gjihmonë, dhe hapur!

Në krahun e përkundërt, kam murin që na ndante nga kisha. I lartë dhe i rregullt ky mur, kishte gurë me mëdhenj të murrmë e me një push të gjelbëruar si të dalë prej guvash që s’e kanë parë kurrë ditën e diellit, të tjerë të rrumbullaktë e të lëmuar, popla, mbeturina ndofta të një lumi që mbulonte dikur tejpërtej luginën dhe nëpër të, edhe ca blloqe të bardhë kristalorë, tamam gurë stralli; tek të cilët djemtë e rritur që tymosnin cigare, vinin herë pas here dhe shkëputnin cefla. Këto copa të holla i bashkonin me fijet e eshkës, dhe me një të qëlluar të uruarit prej çeliku nxirrnin shkëndinë për të ndezur. (Maja e eshkës nxihej në çast dhe qiste një fije tym kur i frynin dhe e futnin në majë të cigares ajo skuqej e na mbushte me aromë të mirë duke u djegur e nxirë me shpejtësi. Ne të vegjëlit ua rrëmbenim pastaj me ngut nga dora që ta futnim me rradhë në gojë ende pa u sosur për t’ja ndjere erën e për të nxjerrë tym..)

Vë këmbën në gropëzat e lëmuara midis gurëve të murit dhe ngjitem lart që të shikoj matanë. Më del oborri i kishës, i rrethuar me mur të lartë dhe që ka formën e një trapezi. Këmbanoren e thjeshtë, gjithsej një këmbanë e një toká me tingull të hollë, të varura në një tra të shëndoshë lisi dhe të mbuluara me një pullaz rrasash, i kam në të majtën time. Si vend i lartë që është, këmbanorja dominon si një ballkon mbi dy oborret, të kishës dhe të shkollës, si dhe mbi sokakun poshtë.

Dy qiparisa gjigandë, shekullorë, ekspozojnë copa të mëdha të lëkurës ngjyrë hiri të zbardhët tërë rrudha e xhunga. Kisha me tej, e vogël në mesin e oborrit, si një ishull i ngarkuar me erërat e përziera të drurit të vjetër, dyllit dhe thimjanit, qëndron në kënd të ngushtë me murin e hyrjes. Hajati i saj, me harqe të bukur të zbardhur me gëlqere dhe me sofate tejetej, ka trëndafila të egër përgjatë tij. Më tëhu janë kaçubet përherë të gjelbra dhe aty pranë varret, mes pllakave të mëdha të oborrit që gati po i shkallmon bari..

Kapërcej me nge murin, i futur përnjeherësh në një tjetër ndjenjë, më pak të shpenguar e disi të dhimbshme, kaloj oborrin mespërmes

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

445

me hapa të devotshëm siç e do vendi, por kutimi i parë që më vjen vrik është ngrica e gishtave të këmbës. Dimri ishte i fortë, kisha fillonte herët; ne çunat, vëllezër e kushërinj, të nisur me urdhër të prerë nga gjyshja, hynim brenda për të vënë në vend porosinë e saj, duronim ca, por me të ardhur rreth e rreth Dalja e madhe me gjerat e florinjta që farfurtinin mbi kokat tona lart në rrezet e shndritshme por ende të ftohta të diellit që hynte nëpër xhamet e ngjyrshme, e quanim të mbaruar detyrën dhe delnim në oborr për të përplasur këmbët në pllakat e zbardhura nga bryma dhe pastaj, vrap, kapërcenim murin. Aty te oborri i shkollës, ne gjenim një cep me diell për të lojtur pas qejfit. Si kaloj shtyllën e fundit të kollonatës, kthej djathtas për të dalë nga porta anësore e avllisë, që është më mbrapa rrumbullakes së altarit, por`në prag të saj hedh sytë në anën e majtë të kishës. Këtë oborr të dytë, më të vogël e pak të futur, s’e kisha shkelur kurrë; ai më dukej vend i ndaluar: shtëpiza e kuqërremtë e Andonit, kishtarit (një tip misterioz me dhëmbë të mëdhenj e ballë të ngushtë nën flokun e thinjur gati të dhirtë - gruan ia quanin Rubin dhe mëhalla i kishte ngjitur noftën Rubin-burri prej zërit të trashë).

Kjo shtëpizë pra e ngjitur në murin e lartë e me themel shkëmbor që kufizonte nga ana e sipërme territorin e kishës, një fole e ngushtë, e futur tamam si eshka në një trung, mbuluar me dredhëza e saksi lulesh, kishte diçka të huaj për mua, midis kreshmores dhe të përmortshmes.

Në vazhdim të saj, në të njëjtin pullaz por me hyrje nga jashtë është furra, pronë e kishës, fare e vogël dhe me erë të mire, erë bukësh e tavash të posadala nga zjarri, një zgavër e errët me reflekse flake, ku mezi mund të futen dy veta veç atij që pjek. Mandi që shërbente aty, një djalë me origjinë nga Argova, një fshat i vogël, gati i firasur, përtej Buhalit, ishte i hollë e i gjatë e me dishka të thëngjillit e të zjarrit në fytyrë e në flokë, e kishte marrë kisha në punë si jetim që ish, për ta ndihmuar, dhe ai kthehej përnatë në fshat.

Ne kishim “shoqëri” me të, na pëlqente shumë të hynim në atë vend të ngushtë, sepse çdo gjë na tërhiqte atë kohë, të gjitha na bënin përshtypje të madhe. Mbaj mend ndër të tjera, që zanati i tij më dukej i rrezikshëm, trikon e trashë që mbante e shikoja me kureshtje, sepse kushëriri im Pirroja, pak më i rritur se unë më kishte thënë që mjafton ta hiqte nga trupi që t’i “shpallej” pleviti dhe pastaj do të vdiste nga veremi…

446

—

Lekë Tasi —

Realiteti në atë moshë ishtë i mbushur me gjëra të tilla, me rreziqe të fshehtë që kanosin por njëherësh edhe me një anë të shkëlqyer që të josh në çdo hap. Kjo fantazi arrinte deri në absurditet: vetëm për faktin që ai rrezikohej të plevitosej, unë qysh tani e shihja të sëmurë gati të dënuar dhe kjo pothuaj më vërtetohej kur i skuqeshin faqet ose kur e zinte një kollë çfarëdo.

Vërtet ne ishim të gatshëm për të besuar, por edhe qyteti i vogël na ofronte pretekste plot. Lugetët e xhindët ishin në rënie në ato vite, po ashtu dhe magjitë, megjithatë herë herë hapej fjala se në një shtëpi të braktiskur binin gurë në një farë ore ndajnatëherë (ne shkonim me vrap për të parë) ose merrej vesh për çifte të “lidhur” që mbas shumë vjetësh zgjidheshin përmjet “nomatisjeve” të një plake të fortë në ekzorcizma ose me nuskat e ndonjë maleshoviti. Unë për vete s’kisha rastisur asnjëhere të shoh me sy gjëra konkrete, bie fjala lëmshin shkaktar që e kishte penguar kaq kohë çiftin të bëheshin realisht burrë e grua, një nyje e pështirë thuhej, me qime, thonj, gjak e lecka, që e gjenin mbas shumë kërkimesh në trarët e tavanit ose në një të çarë të murit. E vetmja që kam arritur të shoh unë vetë ka qenë një yshtje që ia bëri një çobankë kushëririt tim (të cilin e merrnin shpesh më sysh dhe ngrihej natën), gjatë secilës mbaj mend që ajo mërmëriste fjalë të pakuptueshme e herë herë gogësinte si ndonjë mace pranë vatrës.

Tani përhapeshin ca besime të tjera, edhe këto në sferën e mugët të sëmundjes, por të “përzjera” edhe me idealizma e sentimentalizma siç e donte mendësia e qytetit të vogël me keqkuptimet dhe shtirjet e tij. Një nga këto ishte lidhja e ndërsjelltë e lëngatës së mushkërive me ndjeshmërinë e madhe të atij që e hiqte, si dhe me violinën (!) po ashtu mes kësaj sëmundjeje (që ish fatale vërtet por edhe e fisme) dhe bukurisë së fytyrës; të prekurit nga ky mikrob, do t’i binte një nur në fytyrë dhe vetvetiu në mos ish, do të bëhej me shpirt delikat dhe atëherë violina mund të mësohej pa vështirësi; pikërisht si rasti tjetër, “të prishurit nga mendtë” (kështu e quante Përmeti çdo sëmundje psiqike) që i vinte kujtdo si pa e kuptuar po të hidhte dashuri në një grua të bukur jo të sërës së tij.

Ne fëmijët i bisedonim ndajnatë këto tema bashkë me shumë të tjera si hazinetë, rrufeja, kalaja e qëmotshme që lidhte Bolengën me Gurin e Qytetit ujët që fshihet në brendësi të malit dhe shpërthente një

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

447

herë në njëqind vjet; llafosnim të ulur në pragjet e sofatet e mëhallës me një djalë që ish pajtuar çirak poshtë në Pazar dhe dinte shumë gjera që i dëgjonte nga të mëdhenjtë. …Poshtë kishës, te cepi, ishte shtëpia e Vasil Spicerit, për të cilën fliteshin shumë gjera. Se paskësh pasur tri hazine brenda nga të cilat ishin gjetur dy dhe pritej e treta. Bile dikush thoshte se poshtë te bodrumet e saj ishin fillimet e disa rrugëve të nëndheshme që çonin në drejtime të ndryshme; në fakt pozicioni i tërë atij blloku shtëpish është i lartë dhe e mbështet idenë se në të kaluarën aty kishte kështjellë.

Hazinenë e parë e zbuloi Rako mjeshtri, një murator që e kishin marrë për të ndrequr një konak. Gjatë gërmimit për të vënë themelin, ai gjeti një qyp. E fshehu menjëherë, dhe pas pak ditësh, la çdo gjë dhe u nis në Amerikë, prej nga u kthyer paralli i madh llorth (lord). Të dytën e gjeti pas disa vjetësh një shkollare engleze që po kalonte në atë rrugë.

I vajtën sytë te një gur me formë pak të vecantë. U ndal dhe u a kërkoi pleqve që rrinin në sofatin e asaj porte duke pirë duhan. Ata nuk i dhanë rëndësi dhe ia dhanë. Thonë se vajti në Janinë dhe aty shkriu plumbin që mbyllte vrimën e vogël në një anë të tij. Kish flori brenda! Ndonjë do t’i kish vënë brenda aty për siguri dhe do kishte vdekur pa arritur t’ua thoshte djemve. “Po si?” pyesnim ne të vegjlit: “Dhe e kishim lënë mu te porta?!” “Poo! Përgjigjej ciraku që të mos i vejë asnjeriu mendja!”

Për punën e çmendurisë, kishim një shembull të gjallë, të atyre ditëve, ku bashkohej veç dashurisë dhe lajthitjes mendore, edhe violina (normalisht ajo konkurron vetëm në rastet e veremit).

Ky ishte mësuesi i këngës, një i ri me sy të butë e me një emër tingëllues: Asaf, tamam i dalë nga psaltiri! Të gjithë neve donim t’i rrinim afër këtij njeriu, donim të vinte sa më parë ora e tij, se veç që kishte gishta të mrekullueshëm në atë violinën e tij, ishte dhe vetë gjakëmbël, i pashëm me flokë të dendur e tërë onde të gjera. Mirëpo, atëherë që më erdhi radha dhe mua të merrja mësim prej tij, dhe t’ia dëgjoja rregullisht muzikën, ai filloi të sillej rrugëve i zhgrryer krejt dhe me këmishën të pandërruar prej javësh. Të gjithë e dinim që e kishte katandisur në atë gjendje meraku i një vajze, që familja s’ja jepnin.

Nuk di përse ka pasë një notë kaq të trishtuar ajo kohë; mua sa herë më kapte ai damar, me shoqërohej sakaq me përfytyrimin e një fytyre të zverdhur brenda një dritareje me hekura ose të një shtëpie të braktisur

448

—

Lekë Tasi —

e të zaptuar nga barërat. Pse vallë? Mos sepse njerëzia atëkohë ia kishin ngenë për t’u marrë me fatkeqësitë që u binin edhe të tjerëve? Gratë kishin një dhembshuri invaduese, bënin vizita për të tretat, të nëntat, të dyzetat, gjashtë muajt, vitin, tre vjetët, ditën e emrit të të ndjerit, mbanin vello të zezë të gjatë, burrat fjaloseshin dhe ata për rrethanat si ndodhi dhe si u bë, duke përgjithësuar pastaj mbi fatin e njeriut, e ndalnin hapin kur ndiheshin vaje prapa dritaresh me perde të rënda, tundnin kokën të prekur. Ose ndofta ngaqë objektivisht, sëmundjet ishin pa shërim dhe dashuria ish e penguar nga një mendësi e ngecur; qarkullonin këngë për jetimë, për vajza të mashtruara, për të rinj të shtruar me vjetë në spitale, flitej për martesa që ktheheshin në zira nga një mandatë që vinte ditën e dasmës. Sepse të gjitha këto ndodhnin, dhe njerëzit s’kish si të mos e ndjenin veten të vetmuar, me kundërshtarë direkt vetëm fatin. Po e përsëris vetem fatin, jo tjetër gjë.

(Nuk ka mjet më të efektshëm për ta liruar njeriun nga trishtime të tilla se sa ta zhytësh me zor në luftë me halle të tjera – a ka mundësi t’ia krijosh nga hiçi? Po, po, ka kush kujdeset për këtë – ta zhytësh, po aq thellë, sa ta mbulojnë krejt.. Dhe vërtet, kush mund të thotë se ka parë trishtim me sy në kohën e sotme? Tani vendin e fatit e ka zënë një hall i vetëm, një hall që zbeh çdo ndjenjë veç asaj si t’i bësh ballë atij, kështu je i garantuar nga të tjerat, kujtime të hidhura, pengje, dhembshuri për të tjerët, dhe je i gatitur për çdo gjë, i pagjumë si ndonjë bishë që gjuan.

Madje e sotmja është koha e përshtatshme për të shijuar cdo vogëlimë, jo për trishtim e kriza sentimentale, po përkundrazi, për një neps të paparë, si të atij që di vetëm të zhvatë e të shqyejë) Por le të kthehemi te furra e Shënkollit dhe te fantazitë fëminore.

Interesin më të madh për pjekësin e tavave, Mandin, të them të drejtën ma krijonin jo aq dyshimet rreth sëmundjes së tij, që me vinin e më shkonin fluturimithi (ai në fakt ishte i fortë si thana), as dhe varfëria e tij në atë furrë-zgavër ku fitonte bukën, por më tepër ai udhëtim që ndërmerrte çdo mbrëmje drejt fshatit të tij misterioz, që për mua kishte mbirë nga hiçi mbasi askush s’ma kishte zënë në gojë deri atëherë. (ai krah i Rrëzës Dhëmbelit ka dhe një tjetër fshat të tillë – fantazmë, të shkretuar nga mërgimet – Cfratin, në mes Mejdenit dhe Buhalit, që vlen të përmendet si vendlindja e Lamkë Bibisë, hokatarit më të famshëm të paraluftës.) Rruga për atje shkon rrëzë malit dhe me këtë kuptoj një

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

449

shteg fushor anës lumit, që në anën e majtë ka një brinjë madhështore shkëmbore - dy mijë metra përpjetë; por unë s’kisha vajtur kurrë andej.

Ndaj e përfytyroja furrxhiun tonë duke ikur nëpër shkurre me diellin përballë në atë dritë horizontale të pasdites së vonë, që t’i bën të arta krahët e fluturave dhe të bletëve, ashtu si dhe buzët e reve, dhe pikërisht kjo e rriste në sytë e mi. Drita e shtrenjtë e asaj ore të perëndimit ka qenë pik’e dobët e imja, dhe një nga ato përjetime të asaj moshe që më mbeti i pazbehur edhe më vonë (por fundja kush mund të rrijë i ftohtë tek ndahet me këtë yll që megjithëse gjëja më e rëndomtë e kësaj jete, mbetet edhe habia jonë më e skajshme?..) Ajo orë nostalgjie të përditshme, më bën edhe sot të kem zili këdo që niset në atë drejtim, në çastin kur hijet janë të gjata dhe flokët prarohen anash. Por bashkë me këto vepronte edhe një gjë tjetër më e veçante: ishte ajo Argo e fshatit të tij Argovë. I kisha të freskëta ato ditë tregimet që na lexonte daja mbas darke me bëma të Herkulit, shtegtimet e Argonautëve, luftrat për Bashkën e Artë, e gjëra të tjera, dhe kështu, në trurin tim tavapjekësi ynë hynte në atë qasje mitike, sepse qejfi për të jashtëzakonshmen, aktive te fëmijët, e sidomos për udhëtimin, ma shfaqte të mbuluar me shkumë e leshterikë sa herë na humbiste nga sytë i drejtuar drejt diellit në perëndim.

Katër-pesë metra sipër derës së furrës, kthej djathtas dhe dal tek një shesh fare të vogël. Në murin përballë, dy lyfyte që nxjerrin ujë nga një mur i gjelbëruar, i japin freski vendit, e ndiej menjëherë ndryshimin në ajër. Është Gurra e Shënkollit, më e ftohta dhe më e para e qytetit. Vetëm katër pesë shtëpi e ndajnë këtë shesh nga kufiri i sipërm i qytetit dhe nga e përpjeta gurishtë e mullinjve.

Këtu në pikën më të lartë të rrjetit ujor që hapet sic thamë në çdo sokak, përfundonte netëve të beharit shëtitja e mbrëmjes e cila nisej nga Bilardoja posht në Pazar. Pesëmbëdhjetë ose njëzet djem, herëherë bëheshin edhe me shumë aty nga fundi i gushtit, delnin nga Kafe-Bilardoja, zinin pothuaj tërë gjerësinë e rrugës dhe niseshin për lart duke kënduar, një kompani kjo që, nga larg, në kontrast me argjendin e hënës në kalldrëm, ngjante si një siluetë unike, me shumë koka e këmbë, e errët, e pikëzuar tek-tuk nga gacat e cigareve. Ne më të vegjëlve na pëlqente të vinim me ta për ta dëgjuar të gjithë repertorin; bezdiseshim herë herë nga të folurat e ndërmjetme, që zgjateshin rreth gjërash që neve nuk na interesonin; donim këngët ose në mos edhe më

450

—

Lekë Tasi —

mirë, ndonjë histori filmash ose gjahu po e zëmë, ashtu si brenda në lokal na pëlqenin karambolat dhe jo komentet e romuzet që i hidhnin njëri-tjetrit.

Këndoheshin melodi të kohës “atëherë”, edhe të huaja, me tepër ca këngë korçare, nga ato që duan zë të dytë e të tretë, dhe ne ruanim çastin kur një ndihmës shoferi me gjoks të gjerë (Niko Pisqolla) bëhej bas dhe nxirrte nota të thella duke tërhequr mbrapsht mjekrën në gushën e bëshme. Por mbi çdo gjë tjetër, na pëlqente të dëgjonim Tavon, asin e këngës vendase. Ky ish një rrobaqepës i ri, një tip i ndrojtur, gati i turpshëm, por artist i vërtetë (edhe në zanatin e vet, ai punonte shumë ngadalë dhe e sodiste or’ e çast punën, xhaketa e jelekë o çdo gjë që bënte). Nëpër refenera ose dasma hiqnin shumë që ta bënin të këndonte, po kur i mbushej mendja e ia merrte, i vinte kapakun çdo ziafeti. Zëri i tij sikur të ngacmonte brenda, i dredhur lehtë e i shtruar, por edhe si me një inat të fshehtë. Vetëm njëri ishte mjeshtër për t’ia kthyer, këtë e dinin të gjithë dhe i bënin vend menjëherë. Ky ishte Qakua, një sybardhë me preka në fytyrë, tip i çrregullt, i dhënë qysh i ri pas pijes dhe që vdiq shpejt me vonë. Ia mbërthenin sytë njërit-tjetrit, pak si të acaruar e me qafën mënjanë dhe ia nisnin me ca harmonira të shtrënguara që mund të thuash kishin brenda aty mallin sëmbues dhe aty ngopjen prej tij.

Grupi që dëgjonte rrotull – studentë të ardhur, ndonjëri i porsakthyer nga jashtë shtetit, ose nëpunësa pak më të mëdhenj në moshë që bënin lejen tani, disa mbaheshin edhe më të lartë – e ndjenin veten përnjeherë të mundur në thellësinë e tyre nga ai lloj të kënduari, këtë ti mund t’ua pikasje në dritën e shikimeve që fiksoheshin mbi këngëtarët në errësirë, me admirim të heshtur, gati me zili. Por malli që i zaptonte nuk ish vetëm te kënga, më tepër u vinte nga ata mure e gurë që na rrethonin, të vjetër e të dashur dhe që për kë kishte mbërritur tamam atë mbasdite fitonin një tërheqje të papërsëritshme. Ky rrethim vepronte pa u kuptuar mbi ca gjendra në thellësi të fytit, por këtë fuqi ata ua vishnin dy djemve të thjeshtë që rastësisht i kishin mbetur besnikë mëhallës së vjetër, pa u shkuar mendja që edhe ata mbase e kishin mendjen të ngritur për tutje.

Vajzat vinin me gjyma, me flokë të lidhura me shami, ose të mbledhura lart duke shfaqur qafa të plota, formonin dhe ato rrethin e tyre, nënat i vëzhgonin nga dritaret; djemtë hidhnin shikime mbi to, shkëmbëheshin përshëndetjet, shikime të gjata, por pa e zgjatur më tej (ishte akoma koha kur në shkolla ishin vec, djemt nga vajzat.)

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

451

Në ora 10 shoqëria merrte fund. Grupet linin takim për të nesërmen, caktohej vendi ku do të piqeshin e ku do vinin të nesërmen, për gjah, për peshk, në ndonjë panair, kur ishte dita e një shenjti (dhe në behar janë të shumta rastet) apo si përditë në lumë për tu larë, e pastaj në pazar për të bërë sehir e për një dorë kumar o bilardo. Pastaj shpërndaheshin.

Secili shkonte tatëpjetë sokakut të vet, dikush me duar në xhepa e duke vërshëllyer, dikush në heshtje, i zhytur në mbresat e tij të freskëta, i eksituar si çdokush që ka bërë rrugë të gjatë për të ardhur në këtë qytezë të gurtë nën yje. Herë zhdukej në blloqet e zes të hijes së shtëpive, pastaj shfaqej në rrypat e ndricuar nga hëna ditë duke hedhur hapat pranë vijës shkrepëtitëse të ujit.

Si i magjepsur shtynte kanatën e rëndë të portës së avllisë së vet dhe hynte në një freski kullusme. Në oborr e priste menjëherë era pak e fermentuar e kadeve e fuçive të porsalara që përgatiten për të vjelat e afërta. Duke avancuar mbi pllakat e mëdha të oborrit drejt portës së shtëpisë, pjergulla nga lart dhe shegët e dendura të rrjeshtuara në dy anët, me errësirën e tyre të njohur, ia mësonin sytë pak nga pak me ndricimin e llampës thellë në shtëpi siç vegonte nga dritaret. Ishte po ajo ngjyrë drite e ngrohtë si e kokrrave të shegës. Por kur kalonte pragun dhe hynte në hapësirën e madhe të hajatit, ajo, llampa, sundonte e vetme me shkëlqimin e saj të matur, prej zonje të fisme e shëndetligë, që s’arrin dot deri në këndet e largët të kthinës: fytyrat përreth ishin të kuqërreme dhe i tërë interiori bënte efektin e një pikture të Rembrandtit.

Nëna ose gjyshja, ose dhe halla, cilado që të ish amvisa e shtëpisë, i shtronte darkën dhe i ulej përballë për ta vështruar me dashuri ndërsa po hante.

Disa nga këto shtëpi kanë shumë gra në kohën që po flasim; burrat janë larg në qytete për punë kurse të rinjtë për shkollë. Por këto shtëpi kanë dhe një prezencë tjetër, autoritare por edhe të ëmbël njëkohësisht, atë të kurbetlinjve, të babait ose gjyshit ose të të dyve, që të vështrojnë nga “kadrot” e varura në mur.

Në foton e parë ata ngjajnë fare të rinj, siç i kanë marrë para Luftës së Parë Botërore atje në Amerikë; me qëndrim gatitu para objektivit, të vendosur përpara sfondesh të errët me motive ekzotike, kanë jaka të forta, mustaqe të shkrutra dhe syrin pishë. Në fotot e tjera disa dekada më vonë, po ato fytyra të plakura të vështrojnë me një shikim më të

452

—

Lekë Tasi —

zbutur, mustaqet janë zhdukur dhe flokët tani të qethura anash. Djalit të shtëpisë ato fytyra mund t’i kujtonin një ditë nga fëmijnia, ndofta prej së vetmes herë kur i kishte parë e njohur, përkëdhelitë e tyre kur e ulnin në gjunj, dhe profumin e vecantë, amerikan, të puthjes që i kishin lënë në faqe atje poshtë te ura para se të niseshin; ose diçka të papërcaktuar kur s’i kishte njohur dhe (si peng për të ruajtur kujtimin e tyre) një sahat luksi ose një stilograf të bukur të dërguara andej, me emrin e tij të shkruar në korsiv mbi to; ose thjesht baulen e madhe që edhe sot qëndron e re fringo e me qoshe bronxi atje në një cep të dhomës së gjumit.

Ndërsa i jepte fund darkës, gjyshja merrte një llampë të vogël dhe hynte në hajatin pranë, një vend i errët e kumbonjës, i shtruar me rrasa të mëdha si ato të oborrit, ku nga njëra anë hapet porta e madhe me hark, nëpër të cilën mund të hyjë kali e të shkarkohet, dhe nga ana tjetër është dera e qilarit. Gjyshja me llampë hapte brerore drite para vetes ndërsa ngjiste shkallët për në kat të dytë; e dashur e tërë kujtime ecja e saj e mundimshme prej plake, e megjithatë e shkathtë dhe hapvogël mbi dërrasat e shkallëve e në divan deri sa arrinte te dhoma me musëndra ku do të flinte i nipi. Gulçonte pak në ato vajtje-ardhje mes gjërave të veta që i bindeshin përditë, çarçafë, jorganë, jastëkë, të butë e të pastra si ajo vetë, dhe nuk i shkonte mendja fare te magjia e stërmadhe e çdo lëvizjeje të saj mbi mure, deri në castin kur te kanatat e musandrës mbështeste llampën në dysheme me një gjest të thjeshtë por që detyronte hijen prapa saj të mbulonte një faqe të tërë muri me shpejtësinë e një kafshe të stërmadhe.

Brenda musandrës, pranë stavës së rrobave të shtrojës ka sapunë të Stambollit, shishe me ujë trëndafili të mbyllura me lecka të shtrënguara fort rreth grykës, era e tyre përzihet me ato të bar-molës dhe të pelinit.

Mbas darkes në fshat ke një bosh të plotë, as biseda, as radio, as libra (ca libra të vjetra, si “Bleta Shqiptare” “Lulet e Verës”, “Valët e Detit”, me alfabetin e vjetër, tërë atmosferë, ruhen diku thellë, tok me gramofonin, i cili del në shesh vetëm për festa). Njerëzit e shtëpisë, plakat, përveç se t’i rrijnë karshi dhe ta shikojnë me dashuri ndërsa po ndez cigaren, tërë krenari që u është rritur e bërë burrë, dhe të gatshme t’i shërbejnë për çfarëdo që do të do t’u kërkojë, s’bëjnë asgjë, s’thonë asgjë, dhe tani ai sigurisht s’mund t’u kërkojë të ntrashin zërin si atëherë kur ish fëmi

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

453

e t’i rrëfejnë përrallën e kuçedrës që hëngri gjyshen. Megjithatë për të porsaardhurin, të ngrihej nga tryeza, të ngjiste shkallët edhe ai me nje kandil në dorë dhe nëpër shtëpinë e vjetër të shkonte te ai shtrat me çarçafë erëmirë, ishte shkalla e fundit e një ngjitjeje të paprerë ndijimesh të forta që kish filluar atë mëngjes te pllakat e bardha të rrugës së Dibrës nga niset autobusi i Përmetit. Çdo gjë rreth tij, gjilpërat e holla të dritës që vinte së poshtmi nëpër të çarat e dyshemesë, ikona në qoshe të dhomës me flakën e vogël të palëvizshme, ndonjë blegërimë ose kakaritje e përgjumur nga katojt e kotecet e afërta të mëhallës, zhurmat e qeta të shtëpisë (sepse jeta fshatarake qytetit të vogël vazhdon gjer vonë në punët në surdinë të grave) dhe zhaurima e lumit e shtuar nga qetësia e natës, delnin nga një pus kujtese dhe piqeshin me nivelin e tij të tanishëm. Kjo valë do të kulminonte (përtej ëndrrave të natës) herët në mëngjes të nesërmen me rrezet e para të diellit, që do ta përfshinin nga të gjashtë dritaret e mëdha të dhomës duke iu ngatërruar nëpër qerpikë si copa diamantesh, dhe do të kurorëzohej me atë kapsitjen e plogët të qepallave që mbas pak do t’ja nxirrte parasysh dhomën ashtu sic është, e qartë deri në hollësirat më të vogla dhe pa pikë misteri më.

Pas atij casti vjen zbritja, zbehja e pashmangshme, edhe pse e zbutur, e ngadalësuar nga kënaqësitë e rinjohjes me gjërat e vjetra. (Kjo fazë më ka dhënë përherë një shqetësim të lehtë por thellë, bile qysh përpara, si një merak i parakohshëm për cilësinë, besueshmërinë e lumturisë që më pret. Kjo sepse e kam jetuar shpesh shmangien e asaj lumturie, por sidomos sepse me kushton pak si shumë mërzia që nis në çastin e shumëpritur – më kujtohen mirë disa raste orësh të gjata, kur me duart të lidhura prapa kokës pak ditë mbas arritjes, shtrirë në hyrjen e një guve lart në Bolengë, kërkoja me një zbrazëtirë të pandreqshme në shpirt t’i gjej vetes një nxitje kundrejt vogëlimës insinjifikante të qytetit poshtë meje. Edhe tani në këto ditë me mot të shkëlqyer behari, çuditërisht të freskëta, të parat që më ngjajnë vërtet të qeta në këta 10 vjet, sa herë më shkon mendja tek lirimi që po presim, e kam një drithërimë të tillë parandjellëse, një shtrëngim ne zemër për atë se sa do të zgjasë ai gëzim që po e paguajmë kaq gjatë.).

Duke fërkuar sytë, me një kënaqësi me të shtruar tani, djali i posazgjuar, do të vërente mjedisin e vjetër, lehtaz të ndryshëm nga ç’e njihte, do të habitej këndshëm ndërsa ngrihej nga rrobat, kur të shihte se

454

—

Lekë Tasi —

përtej hekurave të rralla të dritares, as një metër larg përkresës ku kish vënë kokën atë natë, pjergullla i ofronte mes fletëve dhe sharmendevet të saj, një vilë të pikuar me vesë. Ashtu gjysmëlakuriq, i mbështetur pas hekurave do të hidhte sytë poshtë në oborr, ku gomari i kafsharit me litarë lëshuar, priste të ngarkohej për në mulli, dhe më tutje atë vetë, qeraxhiun, që pinte kafenë, i ulur në sofatin te kumbulla dhe gjyshen që posa ia kish servirur më këmbë që pa gdhirë sikur të mos kishte rënë poshtë fare atë natë. Malet përtej ende pak të murrme kur ti çohesh herët, me atë zonën e dritës përsipër, që të jep një ndijim të papërcaktuar midis shpresës dhe mallit (thua se bashkon brenda saj dhe teje të ardhmen me të kaluarën) mund të formonin për të kulmin e këtij udhëtimi, atë me të lartin, por, siç thamë, edhe fillimin e teposhtës.

Më pas, vendlindja, megjithë ligështimin tonë të ekzaltuar për të, pak e nga pak do të merrte tiparet e plogëta të një dadoje të dashur vërtet, por pak thuthuqe. Lamtumirë eksitim i mbrëmshëm i asaj gjysëmerrësire që i zbukuronte (i mistifikonte duke i fisnikëruar) fytyrat, shikimet, gjestet e çdo send. S’kemi ç’bëjmë: mjafton dy herë t’i shikosh gjërat, që të bëhen të rëndomta…

Në rrugën e tatëpjetë, të gurtë e tërë kthesa për në Pazar, ku e kishte lënë fjalën me shokët, myshqet e fiqtë e egër, të mbirë nëpër muret e lartë të avllive, do t’i dukeshin si njolla lëkurë e puçrra me qime çuditërisht të rritura në fytyra famijare të mplakura. Gjelbërimi i harlisur i bahçeve të pasme, i ngushtuar brenda grisë së mureve, shtëpitë përdhese pranë atyre të lartave (si një ndryshmëri që nuk harron të jetë aty, kokëfortë për të të korrigjuar një bosh të kujtesës) njëra prej tyre e vogël poshtë teje sa mund ta përfshish me një shikim nga afër, e tëra në ngjyrën e hirit të cigares dhe me një pullaz të ulët sa mund t’ia prekësh strehat me këmbë, një çun i vogël i ulur shesh në brendësinë e errët, që e ndërpret të qarët e ngre sytë me një lot të ngrirë në faqe, i habitur kur sheh kalimtarin nëpër derën gjysëm të hapur, i sjellin si në vetëtimë krahina krejt të fshehura të trurit.

Ngacmimet janë të shumta për këdo që kthehet mbas vjetësh, por sidoqoftë realiteti do të vinte gjithnë e më i pafiltruar tani, shpesh i mjerë.

Herë-herë një mospërputhje e asaj që kish të regjistruar në kujtesë me atë që i shfaqej para sysh tani do t’i jepte një dëshpërim të lehtë duke e bërë për një hop më të huaj nga ç’ish, për të fituar përsëri të drejtat e tij si

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

455

bir i vendit me një buzëqeshje revanshi kur, për të pirë ujë në një gurrë diku të mënjanuar, do të vinte këmbët pa ngurruar fare, instinktivisht, në po ata gurë si atëherë…

13 Shtator 1985 Është hapur fjala që Mediu ka vdekur. Disa thonë që gjyqi është bërë, por u pezullua sepse i ra apopleksi kur mori vesh vdekjen e Adelinës, dhe e kanë shtruar në spital.

I vëllai (i verbuari nga bomba) ka vdekur. Një javë mbasi u var Adelina. Kur i thanë që Adelina vdiq, e la veten pa ngrënë derisa mbaroi mbas disa ditëve.

24 Shtator 1985 Kanë liruar mjaft të internuar nëpër sektorë të Lushnjës. Deri edhe të birin e Hamit Matjanit, i cili nuk kishte parë një ditë të lirë në jetën e tij 40 vjeçare.

Nëpër qytete po i lejojnë fshatarët të shesin prodhimet e tyre.

Mehmetin, komshiun tonë e kanë çuar në Bedat. Ishte martuar dhe ndarë nga djemtë. Por internimi shtesë u erdhi të treve, trevjeçar.

1 Tetor 1985 Korrim misër me Yllin në Tri Urat, sepse s’ka punë në Grabjan. Jam pra në parcelat e 10 vjetëve më parë; dhe besoj se këtu do të më gjejë lirimi.

Shpesh e bëjmë rrugën edhe më këmbë, se makina herë vjen herë jo. Por jam i lehtë, kam një gëzim përbenda kur shkojmë rrugës. Dua t’i krijoj vetes një mall për vendet dhe për njerëzit e këtushëm, sikur qysh tashti ata bëjnë pjesë në të kaluarën. Jam i eksituar, i dëgjoj bisedat me interes; i shikoj në sy shokët ndërsa flasin në grup dhe më duket sikur gjej tipare të reja në ta. E di mirë se nuk do t’u mbaj asnjë mëri nesër.

Edhe natyra ka diçka premtuese, qielli me pak re të bardha në horizont, një fresk i shkëlqyer dhe anash parcela pa fund me misër të pakorrur, të

456

—

Lekë Tasi —

thatë, që fërgëllen herë herë nga era e lehtë. Më duken si detashmente ushtarësh, të veshur me lecka ose me kartra të zverdhura. Më kujtohen ca fantazira që bëja këtu në vitet e fillimit kur e përfytyroja veten mbi rimorkio të plehut vërtet por duke dalë nga kufijtë e Sektorit e duke bredhur nëpër Myzeqe. Liria nuk është dicka e papërcaktuar, thjesht mungesë kufizimi, por është mundësia për të bërë të ndryshme njërën ditë nga tjetra. Nesër do të jem po aq i kufizuar për ta bërë këtë sepse detyrimet e përditshme do të më ndalojnë të dal nga qyteti. Ka qenë kjo dëshirë për të dalë nga e zakonshmja që më shtinte në mend fantazinë e të qënit punëtor ngarkim shkarkimi veçse jo plehu, por arkash me birra që do paskësha detyrë t’i dorëzoja nëpër klubet e shpërndara në fushë edhe në bregdet, për të shijuar pistat e murrme ranore të anës së Semanit, ku makina shkon pa asnjë tronditje, hijet e frekëta shekullore të Ardenicës, ose me rradhë pyjet e kodrave dhe të Pishës mes kënetës dhe detit, pranë puseve të gazit ose kishave me myshqe e lisa, shtrirjet e gjera të bregdetit me klithmat e pulëbardhave dhe erën e kripur të detit.

Nxirrja kafené në vendet më të shkreta, vetëm për qejfin që ta shihja veten në pragun e tyre, djegur e nxirë nga dielli ose duke futur kokën në rubinetin e banakut ndërsa shoferi ndreqte diçka në motor.

Këto fantazira erdhën duke u rralluar, u zhdukën sepse punët u egërsuan, në hymë në thelbin e vërtetë të internimit, kështu vendin e tyre e zunë ca të tjera që m’i yshtte pakënaqësia dhe grindja e vazhdueshme me dikë. Nuk më vjen turp të them, që më vonë shpesh e kam kapur veten duke folur me vete….

14 Tetor 1985 U liruam! Na u komunikua sot në mëngjes (Nga ata 22 veta që erdhën këtu në Tetor të 75-sës, po të heqësh Motrën e Petrit Dumes, Myneverin, që vazhdon në apel edhe tani mbas burgut, vetëm ne të tre, Ylli, Qazimi dhe unë kishim mbetur me masë internimi, gjithë të tjerët janë liruar prej kohësh gjatë këtyre dhjetë vjetëve. Por rrethi i apelit mbetet mjaft i populluar me të ardhurit e mëvonshëm. Thomai nuk del në apel por mbetet gjithmonë këtu.)

Lirimi ndodhi jo pa tension, sepse dje kur dolëm në apel për herë të fundit, mbasi u lexua lista e emrave, dy oficerët e Degës, Axhemi me

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

457

Hysniun, duke pasur pranë Gëzimin (i plotfuqishëm me çantë) na thanë neve të treve të rrimë pas të tjerëve. Pas një konsultimi mes tyre, na u afruan dhe Axhemi na bëri një provokim të fundit: “Ju nesër keni ditën që plotësoni, apo jo?” tha me ngadalë duke na shikuar në sy. Pastaj, mendueshëm, sikur po vendoste aty për aty, ia bëri: “Do t’ju a shtojmë edhe pesë vjet, se s’keni mbajtur qëndrim të mirë”.

U shqetësuam. Nuk na e merrte mendja të gënjente aq hapur. Po për të mos e lënë pa përgjigje, unë ja ktheva: “Si të vendosë Tirana.” Ai desh ta zgjaste dhe ca, por ndërhyri polici me ton të prerë: “Ikni tani; nesër kini punë me mua”.

Kështu, mbas një nate të trazuar, sot vajtëm me frikë në këshill. U futëm brenda në zyrën të mbushur me ajër të prishur, të mbetur nga mbledhja që bëjnë çdo natë aty, dhe qëndruam përballë Gëzimit dhe Naunit, anëtar i Këshillit, të dy ulur. I pari po merrej me çantën dhe ato që nxorri prej saj. Disa sekonda të gjata s’foli. Pastaj ngriti kokën dhe na vështroi: Tha: “Sot ju mbushni masën”. Dhe shtoi: “Jeni të lirë, shikoni punën. Me ne s’kini më lidhje” dhe na vuri përpara një dokument për të nënshkruar.

Tensioni që më ishte grumbulluar, sikur u shkreh në cast. Dishka donte të qeshte në cep të gojës sime: një gaz nervoz më përdridhte buzët. Hodha firmën dhe u ktheva shpejt te dera duke vënë dorën te goja, që të ndaloja të qeshurën. Dola në korridor dhe pastaj të tre bashkë u drejtuam për në shtëpi me një ngutje që mundoheshim ta frenonim a thua kishim me vete një gjë të vjedhur, ata të dy me squpe shtrënguar, unë me të qeshurën e çmendur te goja, e gatshme ndofta që për një grimë të vogël të më kthehej në ngashërim.

19 Tetor 1985 Çasti kaloi. Patëm kohë të gëzohemi, ta kujtojmë dhe ta rikujtojmë prapë e përsëri, për ta shterrur krejt këtë sihariq.

Tani duhet parë ç’bëhet. Rreguli është të vemi në lagjen ku kemi qenë. Por dimë gjithashtu se kushdo që ka vajtur atje, është kthyer duarbosh. Nuk kemi dëgjuar një rast të vetëm që ta kenë pranuar. Veç kësaj është puna e shtëpisë. Ku të futemi? Me ç’punë do fitojmë jetën?

Me një fjalë, internimi mbaroi, por kush është ai që na bën të lirë përsëri?

458

—

Lekë Tasi —

21 Tetor 1985 Jemi në Tiranë, qysh dje në drekë. Kushërinjtë na pritën me dashuri. U përqafuam në oborr nën një dru portokalli të mbushur me kokrra. Fëmijët, djem e vajza janë rritur dhe gati s’i njohëm. Qe një çast i shkëlqyer. Rasti e solli që sot ishin mbledhur të gjithë, mes tyre edhe një foshnjë 6 muajshe që nuk ia dinim fare ekzistencën! S’dinim me cilin të habiteshim më pëpara Mendova: ’O Zot, jeta mund të jetë edhe e tillë.. e pasur dhe e gëzuar’. U futëm brenda, na nxorrën raki dhe u shtrua dreka…

Kushdo që kthehet mbas një kohe të gjatë, gëzon të drejtën e protagonistit të paktën për një orë. Na pyetën, u përgjigjëm, biseda pastaj kaloi në tema të tjera, ndjeva se cikli u mbyll. Në mes të haresë familjare, e kuptova që ai dhjetëvjeçar mbetet pronë e jona dhe askush nuk lakmon ta hetojë më. Ёshtë veti e qytetit, e kësaj hapësire, ku ndeshen shumë gjëra, të mos ketë komunikim, të merret secili me veten.

I kisha imagjinuar ndryshe këto çaste në atë egocentrizmin e të vuajturit që i quan problemet e tij të ankthshme si pjesë edhe të tjerëve….por sa pamë vërshimin e rinisë me çështjet e saj, që janë aq më imperative sa më tepër mendjelehtë të na duken neve, dhe preokupimin ballrrudhur të prindëve rreth tyre, të dy me Yllin u tërhoqëm më vete menjëherë, duke e kuptuar mirë që vetmia jonë nuk merr fund vetëm se u kthyem te vendet e vjetra. Erdhën njerëz, farefis, të njohur, të gjithë të veshur mirë, të gjallë në fjalë; u zgjerua rrethi, disa pastaj u ngritën e ikën për punët e tyre, u fol për gjithfarë gjërash, por me një vendosje krejt tjetër nga ç’jemi të mësuar ne..

Që në mëngjes sot, pa u mbushur 24 orë, filluam përpjekjet. Para se të vinim në këshillin e lagjes dhe në komitet, Ylli deshi të takohej me shokët e tij mekanikë, disa prej të cilëve anëtarë partie, dhe bile njëri edhe sekretar i Org-bazë, për të marrë vesh atmosferën atje në ndërmarrje. E pritën mirë të gjithë (dhe për këtë i falem klasës punëtore që vërtet është krejt tjetër nga inteligjenca e ish-qendrës sime të punës).

Foli dhe me nëndrejtorin. Janë të gatshëm ta marrin në punë, por më parë duhet të dalë e drejta e banimit.

Po habitemi me gjuhën që përdorin: tëgjithë shajnë hapur regjimin dhe s’u bëhet vonë. Njëri prej tyre ka një mik në këshill lagjeje dhe u ofrua që t’i flasë për ne. U nisëm e vajtëm. Hynë të dy ai me Yllin. Po

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

459

kur dolën nuk ishin të gëzuar. Këto ditë paska ardhur një udhëzim që të pezullohet çdo veprim. Sidoqoftë kërkesën e kishim gati që në shtëpi. Vajtëm e dorëzuam në Lagjen tonë. Kryesia mblidhet më 28 të këtij. “Kërkojmë punë dhe strehim” shkruanim në letër. Sekretarja tundi kokën duke e lexuar. Q’andej u hodhëm në Komitetin e Rrethit, vendimi përfundimtar i takon atij. Sekretari, një flokëbardhë por me fytyrë rinore, na informoi për procedurën, por nuk la shteg për shumë shpresë.

Duke zbritur shkallët, takuam Selimin, i cili i shkel prej vjetësh këto korridore. Na e përshkroi flokëbardhin si pengesën kryesore (disa herë kërkesa e tij ka ardhur në pikën që të zgjidhet, dhe ky e ka sabotuar, me kleçka). Na ra entuziasmi edhe më prej këtyre përpjekjeve të dështuara 10 vjeçare, të cilat na i kishte thënë, por që tani po i fillojmë vetë.

Dolëm në rrugë ndërsa Selimi na i tregonte me hollësi përçapjet e tij të fundit. Shtëpinë e tyre te Ura e Kamzës, Kryetari i Lokalitetit e ka bërë mjet fitimi: sa herë njërit prej qeraxhinjve i del emri për të marrë apartament, ai fut një tjetër duke i marrë një dorë pare. Por kjo është bërë rrugë kudo. Shumë familje kanë zbritur nga malësitë, dhe me një 50mijë lekësh fitojnë Tiranën. Edhe vetë Selimi e ka tentuar këtë rrugë, por pa sukses. Sepse ata preferojnë kandidatë të panjohur. Kthimi i tij në shtëpi do të binte në sy, dhe kështu ata parapëlqejnë ta luftojnë akoma nën kuadrin e luftës së klasës.

Nuk mund të them se gjetëm ndonjë inkurajim nga njerëz të tjerë të kategorisë tonë. Shumë nga ata që kanë qenë në një mendje me ne, tani i gjejmë të shtruar. Koha vepron më fort këtu në qytet, sepse qeveria, prania e saj këtu është më e fuqishme në mendjet e njerëzve. Kemi prishur qejf me disa. Shkurt mund të them se mbas 10 vjetësh shoh që konformizmi ka fituar terren. Sidomos brezi i ri, një pjesë e mirë, të habit sa i druhet lirisë. Nuk do të dëgjojë për gjëra të tjera, përveç sistemimit dhe qejfit, nën hijen e qeverisë. Liria tani përfaqësohet nga leja për të ndjekur modën.

Kështu vjen një ftohje, që është aq më e thellë sa më shumë është e maskuar me mirësjellje. S’kemi ç’bëjmë. Mbyllemi në vete, duke mbajtur bindjen tonë për vete, dhe atyre u lemë të tyren. Me fare pak njerëz gjejmë terren të përbashkët. Mund të jetë dhe faji ynë: e një ideje kryeneçe që s’pranon as atë që duket sheshit. E takojmë rrallë atë, në

460

—

Lekë Tasi —

fytyrat e hequra të atyre që dalin nga zgavrat dyzetvjeçare ose në ndonjë eremit të mbetur, që veçohet vetë në mes të gjindjes, prej mides së tij delikate, alergjike ndaj gjithshkaje. Por jemi me ta. “Inati” që mbajnë, është edhe iyni, s’na e heq më asnjë hare familjare ose zbutje e klimës, pale ngjyrat laramane të modës…

Brenda pak orëve takova në dy pika jo fort larg njëra tjetrës Kujtimin (Koculi) dhe Nurien, të motrën. I pari ka qenë në Kuç, e dyta në Myzeqe.

Na thanë se qarkullon një fjalë prapë se u është dhënë orientim organeve të strehojnë të liruarit dhe t’u gjejnë punë. (Por ky pezullim atëherë që dëgjuam, ç’është?)

Kujtimi ka dy vjet i liruar. Para 10 o 12 vjetësh, dmth para internimit, kishte blerë një shtëpi të keqe. Ka nisur gjyq për të nxjerrë qeraxhiun, i cili përkrahet nga lagjja. Mbasi ta fitojë gjyqin, do ta meremetojë që të hyjë. Punë të gjata… (Me një fjalë, që të fitosh një banim këtu, duhet të kesh një banesë, dhe ta ndjekësh punën me nge për ta fituar..)

Kam vajtur në disa vende për të gjetur ndonjë përkthim, por deri sot asgjë. Më kanë pyetur se ku kam qenë, ku punoj etj. Diku jam shmangur, diku ua kam thënë, por mënyra si t’presin, gjuha që përdorin, nuk është më e para, ndihet menjëherë si më e butë. Veç pa dobi. O kursejnë fondet, ose i japin nëpër miq, por më tepër them kanë udhëzime të mos mbarojnë punë. Çdo gjë të jetë e zvarritur.

24 Tetor 1985 Mbledhja që do të bëhej në lagje, u shty. Kryetari qenka i shtruar në spital. Ёshtë jevg dhe siç thonë, i mirë. (I mirë mund të jetë, por vetëm nëse është edhe porosia nga lart e mirë; askush nuk ka në dorë të bëjë favorin më të vogël nga vetja, veçse duke ngrënë ryshfet për vete edhe për ata lart). Një send të bie në sy: jevgjët. Më të veshur mirë, shkojnë me grupe familjare nëpër zyrat e lagjeve, kërkojnë strehim, zgjerim, punë, ngrejnë zërin.

Por Tirana më duket e prishur. Periferia e mbushur me pesëkatëshe të shëmtuara, qendra ka ndryshuar krejt. Kanë ngritur një kala në mes, Muzeu Kombëtar, i mbushur me fotografi sa një faqe muri dhe asgjë tjetër; eksponatet e vërteta janë sa një e qindta e pllakateve. Megjithatë të huajt vijnë e ngrejnë në qiell. Patjetër luhet një lojë.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

461

25 Tetor 1985 Në një gazetë të vjetër që më ra gand ne dorë, pash një fotografi te Kadri Hazbiut duke u dhene diplomat studenteve që mbaronin shkollen e sigurimit. Tek perqendrohesha ne syt e tyre , ”mu zbulua” qe diktatura mbahet ne kembe me anen e kesaj besnikerie te perhapur ne kuadrot e uleta dhe te mesme. Ajo e ka te domosdoshme ta ushqeje sinqeritetin reciprok mes vartesve, si nje lubrifikant qe e ben funksional mekanizmin e saj, i cili qellimet i ka ne nje drejtim krejt tjeter, ne ate te dyshimit dhe te denoncimit reciprol. E tyrja esht nje besnikeri gati e njejte me ate ndaj ligjit. Them gati, por eshte shume me e forte.

Ligji, germe e ftohte, eshte zevendesuar te keta njerez me personin e gjalle te udheheqesit, i cili rri menjane, thuajse i fshehur, udhezon me porosi nga larg. Nganjehere shfaqet, hijerende dhe disi i bezdisur, pret duartrokitje dhe brohoritje po aq i distancuar, megjithse ndonjehere celet ne fytyre kur i viziton dhe madje i levdon partizanet e tij. Dhe ata, te mahnitur nga ky nder qe u ben, e shtojne adhurimin per te..

Kjo eshte e tera! Nje gjetje regjizoriale nga me te rendomtat, por qe funksionon perhere pikerisht nga kjo fshehje-shfaqje periodike e kreut, e cila krijon karizmen perreth personit tij.Me anen e kesaj karizme, njeriu primitiv ( pa primitivitet s`ka diktature) pret gjithshka prej kreut, ashtu si besimtari prej Zotit.Kreu mund te beje cfare te doje me ta. Kemi pra paligjesine qe arrihet me ane te miqesise. Nje lidhje kjo qe me kalimin e kohes dhe me paligjesite qe do te grumbulloje, i jep tager atij qe eshte ne krye, te siluroje ke te doje, nje, dy, pese, sa te doje, nder armiqte dhe nder miqte, te vegjel qofshin apo te medhenj, me faj a pa faj. Jo vetem kaq, por edhe t`i fyeje para dhe pasi i vret. Dhe t`ua fshehe kockat. Me ane te kesaj lirie veprimi, ai risjell ekuilibrin mes popullit qe hesht dhe aparatit qe e shtyp, duke mbetur ai vet yshtes i fshehur i cdo gjeje te keqe dhe njeherazi ngushullues i hapur nepermjet denimit te ”tjetrit”. Ç`ështe kjo e ”tjetrit”? Ajo eshte nje llotari, nje lak i lopcarit qe hidhet dhe kap nje vic. Mbas goditjes se pare qe ben diktatori brenda llojit, te gjithe shtangin, presin. Po qe se te bie ty karta e keqe, ata qe te rrethonin, miqte, shoket, largohen sakaq! Miqesia mbaron. Rreziqet e kaluara ne mal, lidhja reciproke e plageve, paguri goje me goje, te gjitha te harruara. Vendin e tyre e ze vemendja e ndere, frika nga te papriturat.

Kurse besnikeria ndaj kreut shtohet, por tani me nje tipar servil, pra

462

—

Lekë Tasi —

shndrrimi i synuar ne shpirtin e njerezve u krye! Je i rrethuar nga frika, keshtu nis gara kush t`i sherbeje ne kushtet e reja, pa ate adhurim ideal ...

Ndaj them se kudo ku ka perqafime dhe shtrengime duarsh shume te nxehta, aty ka simpati, dashuri, besnikeri te vertete. Keto jane virtyte te vetvetishme, eshte permes tyre qe lidhen burrat per nje qellim te perbashket. Komunizmi do t`i kultivonte fillimisht patjeter, ne menyre qe nderimi dhe perkushtimi ndaj kreut diktator te jete projeksion i te gjitha vetive te mira qe ata cmojne te njeri-tjetri. Keni pare ndonje diktator te mbaje roje trupi jo te beses? Besa i duhet atij, dhe e forte, ne menyre qe pabesia te jete eskluzivitet absolut i tij. Ndaj diktatori i shikon ne ditet te syrit vartesit e tij te dashur , dhe me ate buzeqeshje ngazellimi qe e ka cdo artist ose artizan me vepren e ti ne persosje , ai thote me vete: Ashtu vazhdoni, te thjeshte dhe gomere. Keni ende kohe para jush. Qe une te godas ne befasi, ke dhe kur te dua, duke ju bere lemsh e lí njerin kunder tjetrit, sepse keshtu ju kam rritur, keshtu e kam mbrujtur sistemin; qe mbi dashurine per njeri-tjetrin, te keni adhurimin per mua! Dhe ne castin qe do te zhgenjeheni papritur, kur t`ju vije dita fatale, s`do mund t`ia shfryni shokut prane terbimin tuaj, se si ju erdhi kjo difate e papritur, mbasi ne ate moment, do keni plumbin ne goje!

27 Tetor 1985 Sot takova ne rrugen e Kavajes shokun tim te shkolles, Mihal Hanxharin. Menjehere folem per muzike (koncertet dhe operat qe porsa kemi degjuar ne TV). Pastaj, kur kaluam ne reviste te kaluaren, mora vesh qe ka pasur nje jete te veshtire ne dhjetvjecarin e fundit. Nga drejtor i Bibliotekes Univeristetit, e cuan te mbante libra te nje filial i saj, dhe c` eshte me e keqja, e ruanin dhe e provokonin, madje i kishin bere kontroll ne shtepi ne mungese te tij. E natyrshme per sistemin: sic me pati dhene mua libra franceze per violoncel, u kishte dhene edhe te tjereve libra poezie dhe albume pikture moderne perendimore. Shteti lejonte qe te vinin, por biblioteka nuk duhej t`i jepte per lexim (!) Kjo eshte logjika e tyre. Per te jetuar gjate me keta, duhet te jesh i kycur. Jo vetem, por te mos kesh as ne shtepi poete te shquar, nje dobesi e njohur e Mihalit – por vetem vjersha per kanalin e Myzeqese...

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

463

28 Tetor 1985 Sot vajta te Petroja. Ka ndërruar shtëpi; tani banon në Laprakë, diku afër Spitalit Ushtarak. Mbas 10 vjetësh që nuk ishin parë, e gjeta edhe më të vetmuar se atëherë. Ta merr mendja: e ka këmbyer vetë apartamentin, vetëm që të mos jetë në qendër e të shohë ato fytyra..

Kisha shumë mall për të, por, të jem i sinqertë, edhe nevojë për të më ngritur pak moralin. Kjo është e vërteta e hidhur: gjendja e “rrënjëdalit” ka filluar të rëndojë mbi mua. Më priti me krahë hapur, më pyeti për ato që kemi hequr atje, dhe unë ia tregova, sa më shkurt. Na lëvdoi që mbahemi të lidhur njëri me tjetrin si familje. Sa për gjëndjen aktuale, s’pata nevojë të zgjatem fort, ai u “sintonizua” në çast me atë që ndjen kushdo që sillet rrugëve i pashpresë. Dua të theksoj me këtë rast se nuk e kam fare oreksin të qahem tek njerëzit, kjo është e sigurt, e urrej bile, por puna është që jam dobësuar mjaft fizikisht dhe kështu atyre nuk u duhet shumë që të më bëjnë objekt të mëshirës së tyre. (Them e urrej sepse ndodh që edhe të mos reagoj si duhet, ata flasin me dhembshuri, dhe mua më keq më shtrëngohet në fyt. Një gjë qesharake…)

Me Petron ndodhi krejt ndryshe. Ai e hodhi fjalën menjëherë tek e keqja që na ka përfshirë të gjithëve, dhe kështu shpëtova, më çliroi zemërimi i tij. Në ka njeri indinjata e të cilit të të bëjë për vete, është Petro Zheji. Një gjë vërtet frymëzuese. Pyesja veten ndërsa fliste, ç’është ajo që e dallon nga shumë ankonjës të tjerë. Ёshtë pikërisht lloji i indinjatës. Ia ndjeva menjëherë ngrohtësinë. Janë plot ata që nxehen, që shajnë ngaqë u kanë ngrënë hakun dhe janë në të drejtën e tyre, megjithatë mbeten aty dhe po t’u ofrosh dishka mënjanë, veç shokëve, janë gati të zbuten… Eh, nuk mund të vuajnë të gjithë për të drejtën, të tërbohen nga padrejtësia edhe kur nuk i përfshin ata vetë, bile shumë të kërkojnë llogari, të sulmojnë pse të bëhet vonë për të tjerët… Nga ana tjetër, hapësira është ngushtuar aq shumë, saqë të kapurit pas interesit vetjak po i kthen njerëzit në karikatura. Bardh Kupi na tregonte atje (dhe qeshte me të madhe) fjalën shumë të goditur të një aktori me emër të Teatrit Popullor P.Gj. “Jemi mirë sa s’ka, me rroga të mëdha, me shtëpira të mira, gratë me punë të rehatshme, fëmijët në shkollë ku duan, bëjmë turne e marrim shpërblime të majme, por ama po të pyesësh për të tjerat, fije burrnie s’na ka mbetur!”. Të njëjtën gjë mund të thotë në një damar sinqeriteti secili anëtar i inteligjencës të sotme zyrtare. Më

464

—

Lekë Tasi —

kujtohet fjala e një spanjolli, Murillo Mendez, mbaj mend edhe revistën ku e kam lexuar (“L’Europeo”). Pyetjes se cila është fatkeqësia më e madhe për njeriun, ai i përgjigjej “Paaftësia për t’u indinjuar!” Pikërisht në këtë po asistojmë. Kjo e tyrja është një racë me gjak të dobët që pranon çdo gjë që u hedh diktatori. Ai përditë po u merr fytyrën, dhe ata s’i pushojnë lajkat. Duhet të jetë dishka e brendshme, biologjike që përcakton kategoritë e njerëzve, është lloji i gjakut që u thotë disave: bëj temena, kurse të tjerëve: ngrysu, mbaj kokën drejt. Mirëpo, medet shohim edhe që zakoni, edukimi servil po fiton terren mbi natyrën, ngushtimi i përditshëm po e kthen popullin në raja dhe kështu gulçet e tij mbulohen nga balta zakonore.

Në bisedë e sipër (folëm edhe për letërsinë) më tha edhe këtë: “Toni ka rëndësi më shumë se përmbajtja” (nënkupto: përmbajtja mbetet e vdekur pa interpretimin e sinqertë). Na hyn në punë shumë kjo e vërtetë, sepse kur fjalët kanë humbur domethënien, duhet toni me të cilin i shqipton,të shpërndajë hipokrizinë tejembanë për të na kujtuar se cili është kuptimi i tyre. Dhe në ditët e sotme, toni s’mund të jetë veçse i indinjuar, (ashtu si në ditë të mira hyn vetvetiu ai ironik.)

Petrua rri larg, i mënjanuar me dashje. Ftesat që i dërgojnë, as që i dëgjon, i neverit. Kurse ata, duke e quajtur “rast patologjik” për sinqeritetin e tij, i kanë hequr vizë, sëpaku në dukje. Në fakt e vëzhgojnë.

Por ndodh edhe proçesi invers: toni i tij duke tingëlluar me një sinqeritet “jashtë kohe” arrin të çajë në pjesën më receptive të kampit kundërshtar.

Unë e dija qysh para internimit se i vinin në shtëpi mjaft intelektualë të rinj, dhe më e çuditshmja, mes tyre më të shumtit ishin bij komunistësh me pozitë, bile dhe nga Blloku! Disa vazhdojnë edhe sot, të tjerët janë larguar (Liberalizmi i para 10 vjetëve i kishte gabuar, kujtuan se u bë deti kos, dhe të jesh me Perëndinë u duk një gjë chic, aq më tepër kur sfidonin një rrezik që megjithëse afër nuk i prekte më, kjo i bënte të ndjeheshin si heronj të mbijetuar.) Rifillimi i vrullshëm i arrestimeve e ndali atë fluks. Petrua vazhdoi të vetën, nuk ja mbylli derën askujt. Bile ja dhe një rasë jo e rëndomtë: Kur Mehmet Shehu ra poshtë, ato javët e krizës për familjen e tij, djali i tretë, Bashkimi, që kishte qenë një nga habitué-të e këtij ambienti, trokiti dhe nje herë në portë të Petros dhe pyeti me një buzëqeshje të trembur: “A mund të hyj?” Petrua ia ktheu si me urdhër: “Futu brenda”.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

465

Po dara u ngushtua dhe më. Megjithatë ata më të guximshmit vazhduan të vinë. Uleshin për të dëgjuar dhe meqë tani kishte filluar të pritej edhe korrenti, shumë herë këto leksione të themi kështu, zhvilloheshin nën dritën e një kandili që Petrua e ndizte rregullisht para ikonës së Krishtit. Kishin ardhur tamam orët e provës.

Ne shpesh i dëgjojmë me zemër të lehtë tregimet për kohën e rrezikshme, thjesht sepse ato janë larg nesh tanimë. Po kur merr vesh për një gjë që posa ka ndodhur, nuk mund të mos të të kalojë një rrënqethje.

P.sh. dihet që diktatura ka rregullin e saj: të sinjalizon, të paralajmëron dhe pastaj vepron. Kështu pra, një natë pa drita dhe pa hënë tek kthehej në shtëpi, Petros, i shkoi pas një i ri trupmadh me pamje sampisti.

Ngjitën shkallët të dy në heshtje, ai duke iu fshehur por shumë afër, një hap prapa tij. Te rampa e tretë, ai u ndal dhe iu afrua dhe më duke bërë një gjest sikur do e hidhte poshtë nga parapeti, pastaj u kthye dhe iku tatëpjetë shkallëve me një të qeshur të frikshme. Paralajmërimi u dha.

Mos të na gabojë faza zbutëse. Nesër ndofta vjen vazhdimi.

Ndejtëm gati tri orë duke biseduar. Pastaj unë u ngrita dhe i dhashë dorën, por Petrua nuk më la, zbriti edhe ai me mua. Rrugës më ishte përftuar një farë pakënaqësie, sepse e gjeja veten plotësisht dakord me të e njëkohësisht s’bëja dot si ai, ndaj, si “vetëmbrojtje” e bëja pak mizantrop, që të përligjja ndryshmërinë... Përgënjështrimi më erdhi fill mbas.

Po ecnim në heshtje në drejtim të stacionit, kur në njëfarë pike Petrua më ftoi të hyjmë në një byrektore. Aty brenda ndodhi ajo që më ndryshoi imazhin e “ashpërsisë” së tij, duke ma projektuar në drejtim të kundërt, pangjashmërisht të butë. Në një cep të lokalit, afër koshit të hedhurinave, qëndronte më këmbë një grua e dobët, jo shumë e vjetër, e veshur keq. E mbante kokën më lart nga ç’duhet, sepse i kishte qepallat të rënda mbi sytë gjysmë të shuar. Buzëqeshte me një shprehje të çiltër që kufizonte me idiotësinë dhe buzëqeshja e saj falë kësaj gati verbërie të saj kokëlartë na përfshinte të gjithëve sa ishim në sallë. Ndërsa po prisnim në rradhë para sportelit, Petro më ra me brryl: “Shikoje!” tha me zë të ulët, a nuk ka tiparet e Zotit?”

Nuk iu përgjigja, sepse mbeta i befasuar. E kuptoja fare mirë se ku e kishte fjalën, por në nivel ndjenje, që të jem i sinqertë, s’ndodhesha fare në ato ujëra. Mjerimi i lypsares ishte tepër i afërt, banal, për të më

466

—

Lekë Tasi —

sugjeruar një ide të tillë. Megjithatë më mbeti mendja aty. Prej kohësh e kam kuptuar se ç’pengesë e madhe është t’i presësh zbulesat brenda një atmosfere të paracaktuar nga letërsia, “të lartë” “poetike”, kurse ato ndodhin gjithmonë jashtë saj, tamam në banalitetin e jetës. Petro i ka pasur ca raste të tilla, dhe i janë shfaqur në kushtet më prozaike, bile më të egra, në repartet çnjerëzore te psikiatrisë tonë! Prandaj i di, di t’i njohë.

29 Tetor 1985 Nga nje burim i sigurt mora vesh dishka te pazakonshme. Personi qe ma tregoi kishte njohur para disa viteve dy oficere te Sigurimit Xh. S. dhe N.C. dhe historite e tyre, te cilat na bejne te njohur nje ane krejt te panjohur te kesaj arme te dashur te partise. Te dytin nuk e kisha degjuar ndonjehere, kurse te parin po, e kisha pare shpesh ne rruge dhe neper lokale, veshur me nje pallto elegante gezofi boje kafe. Me kishin thene se ishte nje lloj prokurori i Sigurimit ( nga ata qe procedonin dhe u jepnin denime te renda gjith atyre qe mbasi kishin hedhur firme se do te bashkepunonin, nuk aktivizoheshin me denoncime ose ca me keq, dekonspironin).Me habiti ky miku im kur me tregoi per takimet qe kishte pasur me ta para dhjete vjetve. Vertet e pabesueshme pendesa e tyre e thelle; tamam vetshkatrruese! Xh. bertiste ne mes te Kafe Flores: ”Jam kriminel!” E njejta gje edhe N. (E kishte takuar ne Krimea ne 2 te nates?. Nxirte nga portofoli nje fotografi te rinis, i veshur oficer dhe i thoshte me nje vetpercmim te skajshem ”Shikoje kete pleh! Peshtyje kete mut!” Shkaku ishte se ne vitet e fillimit kishte shkuar ne Veri me forcat e Mbrojtjes , futnin fshehurazi arme ne shtepite e malsoreve, per te kurdisur akuza armembajtje dhe per te pushkatuar burrat , pastaj abuzonin me grate e pambrojtura. . Kurse Xh. - te cilin ia kishte prezantuar nje i aferm i tij - i kishte vajtur ne zyre dhe donte te shkruanin bashke nje liber, ku ai te nxirte ne shesh te verteten mbi komunistet dhe ”heroizmat” e tyre, qe e thene shkurt, ishte eliminimi me vrasje prapa kraheve i tere idealisteve qe kishin luftuar sinqerisht per nje sistem me te mire..

Ishin bere te dy per tu meshiruar, te dhene teresisht pas pijes prej ndergjegjes se shkaktuar. N.C.vrau veten pastaj, i alkolizuar krejt,

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

467

kurse Xh. Iu neshtrua nje operacioni ne fyt, ndofta per t`i hequr zerin, dhe prej tij mbaroi. ”Donte te takohej me mua shpesh ” me tha miku im”sespse nuk e mbante dot peshen e ndergjegjes se tij te zhyer. Herehere fliste percart. Rrekellente dopio konjaku pa fund per te gjetur lehtesim. Kujtimi i tij me i padurueshem ishte ai i nje djali qe e kishte pushkatuar ne Shkurt te 1951-shit, kur e kishin ngarkuar te organizonte arrestimet dhe ekzekutimet. ”Me sollen nje goxha djale te lidhur. I kishte hekurat shum te shtrenguara dhe e vrisnin te kycet. E pyeta : C`ke qe ngerdheshesh? Mundesisht m`i lironi pak” Une i thash: ”Ke prova me te medha para teje more (se ishte ne liste per tu vrare), por ai s`besonte se une do ta vrisja.. me shikonte drejt ne sy. Dhe une e vrava!” perfundoi me nje britme te tmerruar, ndersa syte i kishte si nder ethe. ”Pak dite pas operacionit e takova te Sahati” vazhdoi miku im.”Me thirri ne emer nga pertej rruges dhe u takuam. Ishte i ligur ne fytyre dhe fliste me shume veshtiresi. E urova qe nderhyrja kishte dale mire, po ai ma preu menjehere. Jo-tha, do vdes, po, po, do te ngorth.Veshtroi perreth dhe pa me veshtruar ne sy tha: Do lahet nje halé. U ndava me te dhe nuk e pashe me. Mbas disa dsa javesh mora vesh qe kishte vdekur”.E pyeta mikun tim si e shpjegonte kete transformim kaq te thelle te keta dy komuniste, kur shume te tjere krekosen sot e gjithe diten, megjithse te tilla gjynahe i kane dhe ata.Me tha: ’Mund te pergjigjem vetem per rastin e ketyre dyve qe i njoha mire. Kishin hyre ne lufte te rinj, te bindur se po benin nje gje te mire per atdheun, madje edhe vite me pas, vet vrasjet qe benin me urdher nga lart, i perligjnin me kete ideal. Por ku kaloi koha dhe ideali doli nje gje fallso, nje butafori qe fshihte krime ordinere, sepse ato shtoheshin pa asnje shkak qe u mbushte mendjen tani, atehere erdhen ne vete dhe u kujtuan se ishin vrases te rendomte, zbatues te mjere te nje padrejtesie te pacipe, te shpallur tanime per kedo qe kupton. Por do t`iu jete neveritur vetja edhe per nje arsye tjeter; dua te them, kur pane qe disa shoke te tyre paten kurajon te kundershtonin, dhe u eliminuan. Eshte shume e rende te kesh para syve shembullin e burrnise, dhe te mos e imitosh dot, te mbetesh gjalle pa mundur t`i lash duart e pergjakura dhe turpin me nje gjest. Kjo i mundon, i con drejt shthurjes, alkolit etj. Ti me pyet per ata qe ngrefen dhe si shpjegohet.

Une them se e kane nga personaliteti i vockel. Nuk vlen te merresh me ta. Per mua ekzistojne vetem ata qe kundershtuan dhe ata qe sepaku

468

—

Lekë Tasi —

u penduan per te keqen qe bene. Te paret vdiqen denjesisht, te dyte paten aq karakter sa te perballeshin me fajet qe bene dhe te vdisnin te menjanuar duke e qelluar veten (sado dobet kundrejt te pareve) me brerjen e ndergjegjes deri ne vetshkaterrim.

30 Tetor 1985 Ylli ka biseduar me një shok që punon në Bonifikim. Kanë një vend për inxhinjer dhe janë të interesuar ta marrin. (10 vjet pasi u anulua transferimi ynë atje).

Këta muajt e fundit ka ndodhur një ndryshim: po delet jashtë shtetit! Efekt i vizitave të ministrave të huaj (Strauss, Papuljas etj). Kanë vajtur plot, edhe nga të njohurit tanë; rrinë me muaj. Kushdo që ka një farefis në Greqi ose në Itali, merr pasaportë e niset (Natyrisht ata që s’kanë fijen e deklasimit!). Jehona e kësaj hapjeje vinte deri në Grabjan, qysh në Janar që u hap pika kufitare, dhe së bashku me disa filma që ka nisur të shfaqë Televizioni, ua ka ngritur mendjen shumë të rinjve (edhe neve jo pak, pavarësisht nga “postblloqet” që na mbyllin rrugën deri në kufi. Ёshtë sikur të jetë çelur një derë diku në një sallë të largët dhe rryma e ajrit na vjen dhe neve kudo që ndodhemi, nëpër qilare, nëpër magazina plehu ose qelira të ngushta e në galerira, të veçuar ose të stivosur në grumbuj, ku ti s’mund të drejtosh qafën nga bryli im, dhe unë s’lëviz dot nga gjuri i tjetrit që më rri ngjeshur në kurriz.)

Kjo vajtje-ardhje ka nxjerrë në shesh edhe ca konflikte brenda nëpër familje. Familjarët akuzojnë njëri tjetrin për plackat e prura q’andej.

Njeri madje e ka ngritur në gjyq të vëllanë, se nuk ia jep pjesën që i takonte nga trashëgimia e babait të vdekur atje.

2 Nëntor 1985 Më duket e çuditshme kur ngrihem ndonjëherë natën për të vajtur në banjë dhe vë dorën te çelësi, me ndrojtje. Një çast i vetëm pasigurie, dhe ja, drita elektrike shkëlqen mbi pllakat e verdha, vaskë, lavaman.

Këtu korrenti s’pritet kurrë! Shoh veten në pasqyrë, dhe prapa më del suvaja e lëmuar, tunxhi i dushit, një copë nga jeta komode, e qytetëruar.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

469

Në korridor pastaj, nëpër derën e ballkonit vjen drita e neoneve të rrugës, e gjelbëruar nga pemët. Nga këto shenja mund të kesh ndijimin e një qyteti, po t’u shtosh edhe errësirën e veçantë të tij, të ndërprerë nga shumë reflekse, të vjen një lidhje, njëfarë shkrirje me botën e gjerë. Tutje tipografia vazhdon dit’e natë zhurmën e saj të nëndheshme, ndihen hapa në qetësinë e natës, takat e grave që shkojnë në turne, ndonjë autobus i vonuar që uturin dhe kalon si një vetrinë gjigande bosh, tërë drita, që u shkëput të marrë udhët.

Jam në zotërim të plotë të trupit. Pa përtesën më të vogël, mund të ngrihem në çdo orë të natës dhe të bëj 10 km me hap të ngutur pa ndjerë lodhje. E shfrytëzoj këtë liri e shpengim që më ka dhënë puna në bujqësi; dhe kështu një mëngjes u ndodha në kodrat mbi Kombinatin e Drurit. Lindja e diellit më gjeti aty. Zbrita nëpër brezaret e vesuar deri te stacioni, u ktheva në drejtim të Yzberishit deri te lagjet e jashtme të tij, pastaj u ktheva duke vështruar bunkerët e radhitur, me dhjetra qindra.

Një mëngjes tjetër vajta në Shën Prokop. Duke kaluar me kënaqësi nëpër rruginat e shtruara të parkut të madh, ndesha me një brigadë gjelbërimi që bënin mbledhje (si në Grabjan) por më këmbë, gra, vajza, djem të rinj, që vijnë e punojnë këtu me drekën e hollë të paketuar nën sqetull. Ishin krejt të pavëmendshëm ndaj fjalëve që u thoshte brigadieri.

Gati u përzjeva me ta.

Nëse kam pasur mall për Tiranën, është këtu, paksa larg saj, që po e ndiej disi çmalljen ose dëshirën për të qenë përsëri me të. Gatishmëria e këtyre të rinjve për të mbaruar sa më parë e për të fluturuar drejt saj, më shërben si një filtër për t’i hequr asaj shëmtinë aktuale dhe armiqësinë që ajo më rezervon. Duhet të ulem këtu në një rrëzë pemë për ta ndjerë disi timen. Kontakti i drejtpërdrejtë me të doli një dështatë. Tani e provoj më fort një gjë që kam menduar shumë herë edhe më parë, që jeta “në të” vërtetë na bëhet e durueshme, e dashur, vetëm nga një rrjetë imagjinimesh që thurim duke përdorur disa kënaqësi të lidhura në një vazhdimësi komoditeti të pandërprerë. Kjo rrjetë është e aftë ta shtyjë tutje gjënë e papëlqyer, armiken, të rrezikshmen, madje arrin të të veshë me siguri edhe kur ti je duke ecur në zgrip të një gremine. Por kur ajo gjë armike arrin ta grisë këtë rrjetë siguruese, atëherë imagjinimet e kënaqësisë humbasin menjëherë forcën, zbehen dhe mendja të rri tek e çara që u hap, të cilën e imagjinon si gllabëruese të çdo gjëje të mirë,

470

—

Lekë Tasi —

dhe ti bëhesh pre e erërave të ftohta. Nuk ka qenë më i hirshëm për mua ky qytet më parë, por atëherë ishte në këmbë ajo farë strukture që e ka zanafillën tek një strehë, sado modeste, por me të cilën je mësuar, mbi të cilën kisha ndërtuar atë rrjetë imagjinimesh të patronditur. Ajo ma “mbante” tonin e jetës. Atë s’e kam më, prandaj, më duhet ta krijoj si një iluzion, me anë të këtyre çasteve paqeje, për të mundur të rezistoj dhe ca.

E shëmtuara të bën një efekt të amplifikuar kur të del pëpara si dishka e re, dhe ti je i papërgatitur t’i bësh ballë. (lum shtetasit e një tirani që sëpaku ka shije!). Tani kur eci nëpër disa rrugë dhe shoh pallate e sheshe me buldozerë, ku gabimet e projektimit bërtasin që larg, më ngjan vetja si bir i një dere të vjetër i cili kthehet dhe e gjen banesën atërore të kthyer në një bujtinë të poshtër me bojëra të pështira, ku ca qeraxhinj harbutë dalin duke kruar dhëmbët dhe e pyesin: Po ti nga dole?

Vetëm në mbrëmje, kur rastis të ndodhem afër qendrës, aty ku zbrazen autobuzët e ardhur nga anësitë shkatërraqe të qytetit dhe formohet një lumë njerëzish që lëviz në errësirë me dritat e piacës në sfond, më vjen brenda një valë e ngrohtë që më lidh pak me të vjetrat, duke më dhënë shpresë për të nesërmen.

Po kur dal tamam te sheshi, tek ajo hapësirë me drita (ky është i vetmi vend që ndriçohet, i kthyer në simbol), atëherë më zë përsëri ankthi, një thatësi e tejme. Tani u lejohet kalimtarëve t’i bien piacës mes për mes, në të gjitha drejtimet. Kjo liri boshe, nën ato drita në shtylla të larta e me parrulla gjiganteske, dhe nuliteti i atyre që e gëzojnë duke u sjellë si insekte mikroskopike, të urtë pranë kësaj madhështie mospërfillëse, ma japin të qartë “mesazhin” e kësaj qendre të ftohtë prej mermeri të bardhë, nga e cila shkëputen arteriet e nxira të qytetit: është vetë Ndalimi, i ndriçuar me reflektor.

4 Nëntor 1985 Vajta në Bibliotekën Kombëtare. Më kërkuan vërtetim nga qendra e punës që të më bënin anëtar. Dola pa marrë gjë.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

471

18 Nëntor 1985 Ylli u hodh nja tri-katër ditë në Grabjan, dhe sot u kthye. U ndreqi disa gjëra në shtëpi, u bëri dhe dru në pyll.

Më tha lajmet e atjeshme. Mbas lirimit tonë, s’kaloi një javë, morën Meleqin. Arrestimi u bë me bujë. Apeli zakonisht është më 5, kurse atë ditë i thirrën qysh më 3 1/2. posa kishin ardhur nga puna. Njëri pas tjetrit dolën të gjithë, të veshur siç ishin. Gjetën gjysmën e fshatit aty (i kishin lajmëruar siç duket). Dy gaze prisnin nja 50 metra larg, kurse Nuria me dy të bijat para shtëpisë së saj.

Njëri prej gazeve u shkëput dhe çau nëpër punëtorët që ktheheshin nga fusha, u afrua te rrethi i të internuarve. Axhemi zbriti bashkë me operativin dhe zgjati dorën në drejtim të Meleqit. Ky u afrua instiktivisht dhe pa e kuptuar as vetë zgjati dhe ai dorën, gati duke qeshur.

“Ti je Meleq Cani? i foli Axhemi duke i zënë dorën, dhe në të njëjtin çast Hysniu e mbërtheu nga krahu tjetër duke buzëqeshur. “Je i arrrestuar” i thanë dhe e shtynë me forcë drejt gazit. Nëna dhe nusja e Meleqit ngrinë në vend. Më vonë u vajtën në shtëpi vet’ i katërti dhe kontrolli vazhdoi tri orë.

Po atë ditë arrestuan dhe Seatin (brigadierin që kam pasur në ndërtim më ’77). Akuza është se ka patur lidhje me Mehdiun, kurse për Meleqin flitet se hakmerret Dega për arratisjen e të vëllait, Engjëllit.

Djalin e Meleqit, (6 vjeç) e keqpërdorën atë javë fëmijët e mëhallës.

I mblidheshin rrotull dhe e shanin “fashist”.

Ato ditë hoqën dhe djemtë e Mehmetit, fqiut tonë tropojas. Vetë Mehmetin e kanë çuar prej kohësh në Bedat.

Kur kësaj familjeje iu përsërit internimi, në Qershor, të dy djemtë protestuan me forcë, dhe bile disa ditë rresht nuk dolën në apel. I thirri Kryetari i Degës dhe ua mbushi mendjen që të dalin, duke u thënë “do ta shohim punën tuaj”, në kuptimin e një lirimi të shpejtë. Mirëpo gjërat u vonuan dhe ata filluan të lëvizin prapë, i vogli bile lëshoi mjekër në shenjë proteste. Kështu që Kryetari ua ktheu me të keq, ti lëshove mjekërunë të dërgoj makinën. 10 policë erdhën dhe i morën me përdhunë. I kanë çuar në Malësinë e Beratit në fshatin më të varfër të rrethit.

472

—

Lekë Tasi —

22 Nëntor 1985 Gjeta përkthime, por e habitshme, ç’materiale më kanë dhënë…

Kisha lënë adresën në Institutin e Historisë dhe papritmas më thirrën të marr librin e një oficeri anglez me mision në Shqipëri gjatë luftës (David Smiley)* dhe një tjetër do më japin për diversantët në periudhën 49-54 (Nicolas Bethel) Habitem si më zgjodhën pikërisht mua, nga një sy që i kam hedhur dalin plot të palara. Si psh Brigada Irë, e armatosur dhe e stërvitur nga anglezët, s’donte të luftonte me një kolonë të vogël gjermane, dhe M. Shehu ia komunikon mjaft qejfprishur këtë refuzim autorit, sepse, siç del e qartë, i ka ardhur urdhër i prerë nga Shtabi, që t’i ruajë forcat për kundër nacionalistëve; se si ballistët dhe A. Kupi bënin aksione (i dyti sidomos) por nuk i linin rehat komunistët me sulme prapa krahëve.

Në një vend flet hapur për rolin e të dërguarit të Titos në Shtab, në prishjen e çdo bashkëpunimi me nacionalistët; tregon për ekzekutimin e At Lek Lulit (të Legalitetit) në Mal të Zi ku kishte shoqëruar një oficer anglez në një aeroport malor, po ashtu ekzekutimin e Zai Fundos, ky brenda kufijve. Përse pikërisht tani e duan këtë libër? Për konsum të brendshëm?

Punoj nga 15 orë në ditë. Vetëm në mbrëmje dal pak.

12 Dhjetor 1985 Sot në mëngjes erdhi dhëndëri i kushëririt dhe na tha që një familje e tërë është futur në Ambasadën Italiane! Ёshtë hapur fjala si rrufe në gjithë Tiranën. Po e thonë dhe radiot e huaja.

E kishin menduar mirë. U afruan dhe pyetën policin për një rrugë aty pranë, dhe njëkohësisht hynë tek dera që ruante ai.

“Jo andej moj shoqe!” u tha ai, por ishte vonë. “Pikërisht këtu donim të hynim..” ia ktheu ajo, duke kthyer kokën prapa.

* Në vitet ’90 e takova Smiley-n në një pritje në Hotel Dajt. I thashë, ta kam përkthyer librin. Ai ma ktheu: Librin ma ka përkthyer .......... ka të ngjarë të ketë menduar që po e gënjeja. Ku ta dijë ai që kategoria e të deklasuarve vazhdon akoma. Instituti i Historisë e kishte gati, por ia dha një miku të tyre që të marrë paratë, këtë rradhë tamam.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

473

Janë katër motra dhe dy vëllezër, të internuar një kohë të gjatë, e të liruar tani vonë (Popa).

Flitet se do të hyjë policia t’i nxjerrë me forcë, por janë fjalë kot.

Për mua, kjo që ndodhi është një hop cilësor. Prej kohësh aspironim të arrinim disa të drejta elementare, dhe tani arritëm së paku në rangun e Haitjanëve.

Takova një shok që ka dalë nga burgu (Islam Spahiu).

I arrestuar pak muaj mbas internimit tonë, u dënua 6 vjet për mosdenoncim dhe për fjalë goje, ca të shpifura, ca të vërteta, mes tyre edhe një lëvdatë për Fishtën. Kishte replikuar bukur në gjyq: “Kam folur për Fishtën poet, jo për Fishtën politikan, ky s’më intereson fare. Në fakt edhe këta e pranojnë “forcën e talentit të tij” (Historia e Shqipërisë Vëll.

II fq. 633).

Ma tregoi të rëndë gjendjen atje: luftë sistematike për t’i thyer moralisht, spiunët të aktivizuar shumë, rrahje, futje në biruca. Por vitet e fundit kanë dendësuar shumë dhe gjyqet brenda burgut, me dënime shtesë (sa afronte t’i mbaronte afati ndonjërit që s’ua kishte qejfi të dilte, i nxirrnin dy dëshmitarë dhe i shtonin edhe një 10 vjeçar tjetër).

Ndejtëm gjer vonë që mi tregoi, mora vesh shumë gjëra, rreth personave të ndryshëm.

Ky vendi ynë është bërë një skedar i madh, një shesh eksperimentesh, këtë e dija por jo në këto përmasa. Më përmendi emra pas emrash. S’paska lënë njeri pa ngacmuar kjo koha e sotme; dhe brenda këtij regjistri të madh, me etapat e tij të hetuesisë, gjyqit, burgut, çdokujt i jepet rasti të tregojë veten dhe pastaj ta urrejë. Për ata lart që e manovrojnë në distancë këtë regjistër, është si një kuadrat i madh i mbushur me llampa të vogla. Çdonjëra prej tyre, dmth secili kandidat për tu provuar, jep dritën që mundet, të plotë, të dobët ose të fikët krejt, duke formuar kështu reliefin e këtij mozaiku ose mangalli të muzgët, tragjik, me të cilin ata lozin si me mashë. Ky është “përpunimi” i famshëm për të cilin kam folur, ku rezistenca e të përpunuarve varet jo aq nga karakteri i tyre, por nga shkalla e dhunës që të plotfuqishmit përdornin mbi ta.

Përse e tërë kjo? Vetëm sepse ata kënaqen si e si njerëzit të fëlliqen, të thyhen, të lozin me dinjitetin e tyre, këtu është qëllimi: që Shqipëria të dalë e plagosur për vdekje në sytë e botës. (Më habit që këtë edhe e kanë afishuar me anën e filmit “Fischeri i Gjenevës”, projektuar në Televizion tani vonë).

474

—

Lekë Tasi —

Por nëpër këto prushe të përziera me hi, befas ndonjë erupsion i veçuar, dhe llampa lëshon një vetëtimë dhe digjet..

Islami kishte qenë aty kur morën Xhelal Koprenckën për së dyti.

Gjithë efektivi i burgut ishte rreshtuar për apel, me tërë komandën përballë. “Xhelal Koprencka!” u dëgjua i mprehtë zëri i hetuesit, “Në emër të popullit je i arrestuar!”

“Në emër të armiqve të popullit!” ia ktheu menjëherë Xhelali me zë edhe më të fortë. Heshtje.

“Fjalë ari!” ia priti i qetë një malësor mbrapa tij, Ramiz Memçja, edhe ai me zë po aq të qartë. U vunë hekurat të dyve, dhe i futën në makinën e mbyllur, të parin për të mos u parë më, të dytin për në Burrel, me 20 vjet të tjera.

Me të vërtetë shkëndi të bukura. Dikush mund të thotë se janë të kota, sepse janë të rralla. Në fakt janë më tepër të panjohura se të rralla, por jo të kota. Diku regjistrohen, dhe do të dalin një ditë. Gëte thotë: “Çdo gjë që nuk bëhet simbol, është kalimtare dhe bëhet histori”, një frazë kjo që të bën ta ndash historinë nga idealet, por që edhe të bën të kuptosh se sa forcë ka njeriu për të qëndruar edhe mbi historinë!

Më vjen në mend një tjetër rasë, ajo e Spaçit, ku u ekzekutuan katër djem, më të shquarit e revoltës, përveç ridënimeve të tjera. Megjithëse të rrethuar nga forca të mëdha, ata ia thanë copë të vërtetën mu në vesh Tiranës, me megafonin e qendrës së zërit. Rasat burrnore janë të shumta, por ajo ishte nga të paktat ku është folur me zë të lartë në Shqipëri në këta 40 vjet. Ata e mbajtën disa ditë burgun, duke ngritur flamurin pa yll. Pastaj Tirana dërgoi përforcime, u futën trupat speciale në barrakat dhe i zunë të gjallë. Katër qenë dënimet kapitale, por u ridënuan shumë të tjerë, sepse pjesëmarra ishte masive.

Pat filluar kështu: Dy roje po i merrnin shpirtin në dru një të burgosuri, dhe ai thirri: S’paska njeri o burra të më vijë në ndihmë? U hodhën ca djem dhe i bënë pleh rojet. Pastaj u mbyllën në rrethimin e brendshëm të telave, duke i mbajtur peng policët, që u ndodhën aty.

Skena jonë pra nuk është krejt bosh, ka pasë mjaft rezistencë qysh nga Postriba e këtej. Por të bën përshtypje se ajo që mungon është organizimi. Sigurisht s’mund të ketë lidhje mes njerëzve, tradhtia është e pranishme në çdo embrion kundërshtimi. Deri edhe kur e merr në dorë Perëndimi luftën kundër Komunistëve, çdo gjë shkon për ters nga kjo

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

475

tradhti e kudondodhshme (Libri që po përkthej ka për titull “Tradhtia e Madhe e Nicolas. Bethel, dhe tregon se si të gjithë parashutistët në 49-54 iu hodhën në gojë komunistëve!

Ky fat i mbrapshtë i Shqipërisë, siç e dëften rasa e mësipërme (tradhtia e Filbyt që u bë fatale për vendin tonë) është simptomatike sipas meje i rëndësisë së pakët që na jepet. Jo vetëm “dora” “fqinje” të cilës i është lënë në vartësi Shqipëria për 40 vjet, ka punuar rehat duke vrarë e shkatërruar me anën e agjentit të saj, por edhe vetë Perëndimi që qaset pakëz tani, duket sikur ndruhet mos i prishi qejfin asaj.. Politika mbetet e matur, e ngadalshme. Populli përherë larg sofrës. Një ditë si ajo e “Karafilave” në Portugali, që të dalim nëpër rrugë dhe të ngazëllejmë duke parë kalbësirën të shembur përdhe, këtu s’ka për të ardhur kurrë. Çdo gjë do bëhet me dekret nga lart. Interesa të tjera do të shartohen mbi ato të vjetrat, dhe kështu duhet hequr shpresa për të ndjerë së shpejti shijen e lirisë siç e kemi endërruar.

Tani mbas burgut, kushdo prej të liruarve, s’gjen veçse punë krahu.

Islami ka qenë arsimtar, sot mbërthen arka. Shokë s’ka më. Nuk flet më me disa ish-shokë të burgut. Një arbitër i pashpirt u ka hyrë në mes dhe i ka prishur,sepse ka shfrytëzuar dobësinë e njërit kundër tjetrit. Ata që i përkasin kategorisë më të dobët, rrinë të ndrojtur dhe s’dinë si ta shlyejnë njollën që iu ngjit në atë vrimë të ndyrë. Nganjëherë themi se duhet sprova e vështirësisë për ta njohur njeriun. Kjo është e vërtetë, pse u dashka njohur njeriu me sprova të tilla, që t’i imponon një djall? Mos që t’i njohim ne njerëzit, e të bëhemi ne gjykatës të tyre, pa u vënë vetë në sprovë? Jo, gjykatësi i vërtetë na njeh të gjithëve me zemër e zorrë, dhe s’ka nevojë të shprehim neve gjykime në vend të tij, për cilindo qoftë.

U ndjeva në pozitë të vështirë në një rasë të tillë.

Isha bërë dhe unë gjykatës për një shok që ishte “thyer” në burg, kur një ditë e takova në rrugë dhe mendova a t’i jap dorën. Zgjidhja erdhi prej tij: më hodhi krahët e më puthi. Në këtë gjest të tij unë pashë pendimin e tij, por ndjeva pendim edhe për vete.

Megjithatë, i penduari ose i gabuari, ta quajmë kështu, përbën një pjesë të vogël të masës së ish të burgosurve të thyer”. Shumica i bashkojnë dobësisë së karakterit, një mënyrë të menduari të shkathët sipas së cilës lufta për ekzistencë në atë mënyrë bëhet, dhe s’ka pse të ngurrosh.

476

—

Lekë Tasi —

Prandaj shumë më thonë për ta “ruaju se të djeg edhe tani!” kështu vija e demarkacionit midis dy kategorive, e vendosur atje brenda, qëndron e paprekur edhe jashtë, pavarësisht nga luhatjet e ndonjërit nga të dy anët, në drejtim të pajtimit dhe të njësimit. Kjo e këtyre viteve të fundit qe një vorbull e rradhës që i përzjeu mirë njerëzit në kazan, dhe tani mirë o keq, klasifikimi sipas shtresave që rrinë më lart ose më poshtë, është bërë. Disa të pakët trashëgojnë prej saj një çertifikatë të shkëlqyer, disa të tjerë mjaft të kalueshme (por prej tyre, ata më të mirët, nuk rrojnë më) të tjerët, pjesa që i lejoi vetes të mashtrohet, i ka mbetur një zgjim i hidhur natën, dhe në fund fare, ata që dolën andej këmba-doras, kënaqen që kanë kokën mbi supe, pa pyetur fare për faqen e grisur.

Shumëkush mund t’i quajë rastësi këta tufanë, dhe me të vërtetë, ata nuk përbëjnë rregullin, përderisa shumica e njerëzve nuk i ka kaluar burgjet e kampet, sprovën që të zhvesh lakuriq. Por unë mendoj se sprovat janë kudo dhe për këdo, se ato vazhdojnë pa mbarim, paçka se të fshehta, dhe në fund nuk dihet se cilët janë të mbijetuarite vërtetë. Po të ketë pak inteligjencë, dhe sidomos po të dijë të vrojtoje në thellësinë e vet, njeriu e kupton këtë, dhe nuk rri fort me kryet lart.

Por që tabloja të bëhet e plotë, që t’i përshkojë të gjitha kategoritë e së bardhës deri tek e zeza më e thellë, pamje kjo e një njerëzie të shtrydhur në mëngër, që ndonjëherë fare lirshëm e pa asnjë dhunë shfaq dhe ligësi të përbindshme, ashtu në mënyrë të vetvetishme, do të vë edhe këtë brilant të fundit që ma tregoi I. Spahiu.

Kaushi ose Dhoma e Madhe, siç i thonë në Burgun e Tiranës, është një e ndarë 10 metra me 10, e caktuar të presë e të përcjellë të dënuarit që vijnë nga birucat e rretheve dhe shkojnë në kampe, ose të tjerë që i kthen kampi për gjyq të dytë, me një fjalë ajo është nyja qendrore e këtij trafiku të nëndheshëm me makina të mbyllura. Mbi 300 veta janë stivosur përherë aty, vijnë e shkojnë nga të gjithë degët e burgjet e Shqipërisë, qëndrojnë me ditë ose javë, të shtrirë ngushtë, liksht pranë njëri-tjetrit, njëri mbi tjetrin.

“Kam parë ato ditë që ndejta aty lloj-lloj tipash vazhdoi Islami, në përgjithësi shumë të dobësuar, siç mund të jenë ata që kanë kaluar disa muaj paraburgim, ose vjete burg o minierë, me një çehre të zbehtë, të sëmurë, disa edhe në orët e fundit të frymës së tyre, ndonjë tamam duke vdekur.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

477

Nga një i tillë më tha Islami dëgjova këto fjalë të shqiptuara me zë prej zgavre, ndërsa sytë i zmadhoheshin prej tmerrit, tek po i mbaja kokën për t’ia ngritur pak nga sheshi i çimentos: “A nuk më thua o djal’ i mirë, të lutem fort – fliste duke u dridhur – çfarë e detyron një plak 90 vjeçar të sëmurë që sa mezi hedh këmbët, të bëjë dy ditë rrugë në dimrin e ftohtë, në llohë e në murlan, që të zbresë në Shkodër nga malësia, vetëm për të denoncuar një pagëzim?!”

18 Dhjetor 1985 Nesër nisem për Shkodër. Do të pres atje rezultatet e përpjekjeve të Yllit (dhe ndërkaq do të vazhdoj përkthimet). E vetmja shpresë tani mbetet që ay të zërë vend në ndonjë fabrikë ose ofiçinë kantieri, por jashtë Tiranës, që të mund të shkoj dhe unë me të, si punëtor. Po bisedon me shokët e tij të shkollës që janë me pozitë, dhe vendet e mundshme janë në Fushë-Krujë dhe Elbasan, ku të dalë.

Dje, meqë do nisesha, vajtëm të dy bashkë në Drejtorinë e Punëve të Brendshme; dhe duke qenë në mbarim, jo në fillim të përpjekjeve, na u hap goja mirë. I thamë drejtorit, një goxha burrë me trup të lidhur (Agron Tafa) “Ju na hoqët, ju duhet të na ktheni. Jemi pa shtëpi, pa punë, duhet të na sistemoni diku; kudo qoftë, vetëm atje ku na kanë zënë me gurë, jo!” Kjo ishte shkurtazi kërkesa jonë, por sigurisht atij s’ia donte puna ta pranonte këtë mënyrë shtrimi. Përderisa është në fuqi internimi për të tjerë, dhe masat përsëriten, nga 5 bëhen 10, e pastaj 15 vjet, s’ka si ta pranonte që mbarimi i masës do të thotë automatikisht edhe kthim i të internuarit në vendin e tij.

Tha prerë: “Për ne figuroni të strehuar dhe me punë atje ku jeni” – “Në asnjë mënyrë” ia priti Ylli me po atë ton. Me trajtimin që kemi parë atje këta 10 vjet, ne vetëm të vdekur kthehemi atje!”

Na vështroi nja dy sekonda në heshtje, dhe besoj se dhe gjendja jonë fizike fliste qartë. Atëherë ndërroi taktikë, sigurisht për të na hequr qafë. – “Bëni një lutje në Komitet tha, dorëzojani kryetarit, se do të flas dhe unë..”

Nuk na ngrohu fare kjo fjalë e tij. U ngritëm e ikëm. (Thomai e quan këtë Agronin si një ndër më të egrit. Është anëtar i KQ; ka pasur të bëjë me të dhe e ka trajtuar keq).

478

—

Lekë Tasi —

Dolëm andej të mërzitur. Kisha vajtur me shpresën e një fjale më të qartë, por këta kanë një mënyrë të tyren, deri edhe kur të presin mirë, që ti ta shtysh për më tutje shpresën, që dihet që s’është veç paqartësi.

Qartësia s’ka si të jetë në stilin e tyre. Ai ligj që të dënon, dhe pastaj të kthen në gjendjen e përparshme, nuk njihet prej tyre. Ligji për ta është vetëm pretekst për një arbitraritet të ri.

Ylli ngul këmbë të çajë diku me anë përçapjesh, kurse unë e mbanja shpresën se mos kishte ndodhur një kthesë brenda, e ngadalshme. Nuk po më vërtetohet. Është tepër e ngadalshme. Pastrime bëhen, hiqen disa, vendin e tyre e zënë të tjerë, por gjithmonë nga i njëjti material. Sa ulen në karrige, ngrejnë sytë tërë respekt dhe pyesin portretin në murin përballë: “Mos gabova? Mos fola shumë qartë? A të bëj autokritikë?” kurse me neve tregohen trima të rreptë. Kështu vazhdon kjo reformë, e fshehtë, që preokupohet vetëm të mos duket e tillë. Vazhdon kjo djegie purifikuese që s’ka nevojë për oksigjen, se i mjafton era e kërmës mbi të cilën u konceptua, e merr prej dekompozimit të saj forcën për tu rritur.

23 Dhjetor 1985 Jam në Shkodër. Këtu gjeta një gjendje disi të ndryshme. Nuk e kam mbushur javën, por mbresa janë të pasura. Qysh rrugës, bile që në stacion, njerëzit, shikimet e tyre kishin dishka të veçantë, sikur të gjithë e dinin se si qëndron puna dhe qeshnin nën mustaqe. Si pa u ndier, mora zemër. Mund të jetë vetëm një ndijim, por është e sigurt se posa largohesh nga qendra në këtë drejtimin e Veriut, diçka lëviz, ndihet një gjallëri tjetër. Fundja gjithë barcaletat nëpër këtë tren kalojnë, që të përhapen kudo…

(Në shtëpi situata më doli dhe më e mirë. Vajza e vëllait, e madhja është maturante sivjet. Ato javët e para mbas 11 Prillit, vajtën të organizuar si klasë për homazhe tek varri që gllabëron i pangopur ndjenjat e popullit. Mirëpo brezi i ri shkodran, siç më tregoi, nuk iu qas me fort devocion e as me kureshtje, por më tepër duke kërkuar numura, dhe me pretekstin se policët që bënin roje i pengonin të shikonin, filluan t’ua fluturonin kapelet. Bijtë e partisë u kapën në befasi, se solemniteti i vendit nuk i lejonte të kërkonin andej-këtej, aq më tepër që masa e studentëve i shtynte nga prapa)

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

479

Kur zbrita nga treni, e njëjta mbresë. Të duket sikur Shkodra me fuqinë e saj të pakapshme dhe të kurdohershme të shakasë, e anullon, e tret imponimin e trashë të Tiranës.

Gjithmonë e tillë ka qenë ajo. Kam ardhur përherë këtu, jo vetëm për njerëzit e mi, po që ta shoh atë vetë, dhe të dëgjoj gjërat e saj. Nuk është se ka ndonjë status të veçantë – siç më krijohej herë-herë me mend nga fantazia atje poshtë, larg saj – edhe ajo brenda kufijve është e ngrata, edhe këtu portretet e parrullat të dalin para në çdo mur, bile shumë nga pjesa intelektuale aspirojnë të shpëtojnë prej saj duke vështruar drejt Tiranës më të pasur, varfëri ka boll dhe sidomos ajo mbahet e para për bukën më shkëmbore në republikë (një brumë i gatuar përveç se me krunde, edhe me një lloj tallashi të veçantë, që nuk po ia gjejmë dot se nga se e nxjerrin) e mbi të gjitha, gozhdat me të cilat e kanë mbërthyer prej 40 vjetësh i ka të dallueshme: Stalini i ngulur aty ku bashkohen pesë rrugët kryesore në Fushë-Çelë, kishat e mëdha që ngrihen mbi masën e shtëpive të shndërruara në salla sporti e kinemaje, festivale fëmijësh që, të ngucur në skenë e duke mbajtur njëri tjetrin në kurriz, hymnojnë në toskërisht regjimin, një muze Ateizmi si për t’ia kujtuar për orë se e kanë gjunjëzuar traditën e saj më të çmuar, fenë, dhe për ta vënë përmbys në vlerën e saj më të shquar; duke i paraqitur posaçërisht klerikët katolikë, ruajtësit e prushit kombëtar në shekuj, si obskurantistë e armiq të përparimit.

Kushdo që e njeh Shkodrën, ose që thjesht i dallon gjërat, e kupton me një shikim që shtylla e saj kurrizore, e vendosur përdhunë në pozicion të shtrirë, ashtu si dhe koka me fytyrë poshtë, janë të fiksuara me gozhda në tokë nga qendra, e cila ua komandon me rrymë të herëpas-hershme lëvizjet, atyre dhe gjymtyrëve anësore. Megjithatë, për efekt të një vitaliteti përtëritës të sistemit periferik, ose më tepër falë një vrulli të trashëguar e të paepur qelizor, robina reagon, ashtu siç është, me faqe në pluhur dhe jep ca të shkundura me anën e djemve e vajzave të saj. Jo se ata dinë gjë të madhe për rrënjët e tyre tanimë, por ashtu, veç për inat, ose më mirë ngase janë të gjallë dhe s’mund të pranojnë qefina si ato që duan t’i veshin qytetit të tyre.

Me të dalë nga ndërrmarjet, nga shkollat, zboret e mbledhjet e rinisë, ata e shumëzojnë me zero çdo gjë që morën atje, vishen sipas modeleve të huaja, lëshojnë flokët, hapin stacionet e jashtme në maksimum, i

480

—

Lekë Tasi —

japin gojës lirshëm, duke i provuar kështu kryeqytetit e gjithë rretheve, e kujtdo tjetër, se një livadh do mund edhe të ndryshonte krejt ngjyrën, fare lehtë madje, po të lulëzonin së bashku të gjitha fijet.

Tirana zyrtare sikur ia duron huqet këto kohët e fundit, dhe kështu statusi vjen vetiu, i pashpallur. Çdo gjë bëhet gati e pavetëdijshme. E tillë është forma e mendjes këtu: Sekretarja e rinisë e klasës, si mbaron së lexuari materialin kundra shfaqjeve të dëmshme, bashkohet me shoqet e saj dhe e hap e para tëistin ose rockun mu aty në klasë, ose nëpër festa emrash e ditëlindjesh; profesoresha e marksizmit mbas mësimit, nuk pyet dy herë “a ka pyetje?” por e mbyll librin dhe zbret nga katedra që të bisedojë me nxënëset për modele veshjeje e television të huaj, anëtari i komitetit të partisë shkon e merr mish te privati në shtëpi e kështu me rradhë.

Më e bukura është të shohësh toskët në Shkodër (ka mjaft të tillë, si nëpunës të transferuar me kohë, ose baballarë oficerësh). Rrinë në rradhë të dyqaneve, modestë e të sjellshëm në biseda, gati të ndrojtur do të thoshja, sepse nuk tregojnë më historira trimërish nga ato të luftës.

Janë tamam të zbutur prej rrethimit shkodran, që s’ia përton të hedhë e të presë thumba përmbi kokat e tyre, duke i maskuar si komente shumë të interesuar e duke shkelur syrin. Mund të thuash ajri, uji i Shkodrës është i tillë, që s’le të ngjitë fjala e partisë, ose lufta e klasave, ato e prodhojnë vetiu ironinë, talljen.

Para dy ditësh dëgjova një të tillë. Pranë bustit të Stalinit tek sheshi i qendrës, mblidhen të rinjtë çdo mbasdite deri në mbrëmje. Komentojnë sportin, bisedojnë, ose rrijnë kot. Me rastin që u ndeshën në finale për kupën e Evropës një skuadër e Lindjes me një të Perëndimit, mbrëmë ishin mbledhur më shumë. Tek po kaloja andej më zuri veshi një fjalë që një djalë po u thoshte shokëve duke i rënë me pëllëmbë piedestalit të Stalinit: “Vetëm unë dhe ky burrë itu kena kenë mbramë me Steauan!”

Këto janë ato që duken. Në fshehtësi bëhet shumë më tepër.

Arratisjet janë të panumërta (me tokë, me ujë, nën ujë – zhytas, me tub gome për të marrë frymë, ose me mullarë bari në dukje si kaçube notues, që i shtyjnë nga brenda përgjatë liqenit, edhe me çdo mënyrë tjetër që u shpik mendja), vjedhjet nëpër fabrika, ndërmarrje e ferma kanë humbur çdo fre (punëtorët dalin nga Fermentimi me dhjetëra paketa secili të fshehura në trup), i bien shtetit socialist “me top” kurse

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

481

një djalë i papunë, që s’e ka atë fat të godasë me thonjëza shtetin njerk, ka hedhur një bombë të vërtetë në Degën e Brendshme.

U drejtova për në Perash, në drejtim të kundërt me adresën e vjetër të vëllait që e kishte në Fushë-Fier (ka ndërruar shtëpi qysh në ’79, mbas tërmetit), distanca është shtuar mjaft. Isha i ngarkuar me ushqimet që më dha gruaja e dajës, (dhe me një bukë që e bleva pak para se të hipja në tren me qëllim që t’ua kujtoj për pak shijen e grurit), por nuk ndieja lodhje. Shikoja me mall muret prej guri të avllive, shtëpitë nga dy anët e rrugës, të vjetra e me myshqe, ndërtime të një kohe tjetër dhe njëkohësisht mendoja për befasinë që do t’u bëja. Në ora 12.30 hyra te dera. Dy të mëdhenjtë e fëmijëve, vajza dhe djali, Aleksandra dhe Koço qenë të parët që pashë në korridor, se ishin ulur kundruall hyrjes në tryezën që po hanin drekën. U çuan menjëherë dhe m’u turrën, dhe siç janë nga 1 e 80 të gjatë të dy, i pengonin të tjerët të shihnin ç’po bëhej në korridor. Kështu, midis frikës për ndonjë lajm të keq dhe gëzimit menjëherë mbas kur e morën vesh ardhjen time, u krijua tek ajo familje, ai alarm i shkurtër që është vetia më e rëndomtë e pragjeve kudo në botë.

M’u mblodhën rrotull të gjithë dhe ashtu të përqafuar kaluam tek dhoma e ndenjes. M’u bë zemra mal që i pashë mbas kaq vjetësh, sidomos tre fëmijët, të rritur, secili i ndryshuar edhe pakëz jashtë tipareve që u njihja, këtë rradhë të lirë të lëvizin në shtëpinë e re që u kanë dhënë mbas tërmetit, e para dorë-hapje e qeverisë ndaj familjes sonë. I kisha lënë ngushtë në një dhomë të bukur por të vetme, me pamje të mrekullueshme nga kodrat e Rrencit e Sheldisë.

Ishin të vegjël atëherë, loznin nën tryezë, babai i tyre, vëllai im, ishte i fortë, fitonte (jeta sikur kishte më pak probleme, kështu më duket tani) dhe kur kthehej nga Vau i Dejës, ata dy të mëdhenjtë grindeshin, njëri me tjetrin, kush më parë t’i pushtonte gjunjët, ndërsa e treta, e vogla, qante se s’merrte dot pjesë. Skena të një jete të lumtur, e përsëris, kështu më duket tani, ngaqë jam i etur për stabilitet.

Edhe unë vetë, sa herë vija, e shihja gati me sytë e tyre fëminorë ambientin përreth, duke i shtuar gëzimit tim prej udhëtari të posambërritur, pafajsinë e habisë së tyre për botën. Shikoja prizmat prej xhami shumëngjyrësh që vareshin nga abazhuri lart në tavan si shkëlqenin në rrezet e diellit të pasdites, oborrin poshtë me murin prej

482

—

Lekë Tasi —

gurësh gri në të kaltërt, të gjitha mrekullitë e tij, pusin me çikrikun e lyer me të kuq, strehën e druve në fund me sëpatën që varej e shndritshme në një gozhdë, gomarin e malësorit, mik i shtëpisë, të lidhur në një pemë. Dilja në ballkon dhe i hidhja një shikim pamjes së gjerë, pastaj përsëri kthehesha brenda tek rrëmuja gazmore e lojrave të tyre. Zërat e tyre më kumbojnë akoma në vesh, dhe ma nxjerrin para sysh atë kohë si nëpër një luftë me grimca letre të ngjyrëshme.

Vija dy herë në vit këtu, ndonjë vit edhe më shpesh. Deri në njëfarë viti, këmbanarja aty afër pati shënuar orët. Kisha e Madhe ishte shumë afër, një bllok i stërmadh që dominonte hijerëndë mbi qytet. Këmbana e saj përhapte kudo një jehonë madhështore. Pastaj, kulla e saj e lartë u rrafshua, qyteti mbeti i shurdhët, pa atë sqimë që i vinte nga e kaluara; asnjë prift, asnjë murgeshë s’të zinte më syri nëpër rrugët e ngushta, asnjë procession me lutje nuk u ndie më.

Tamam kjo filloi të jetohet mbas 67-ës, një shurdhim i tejmë, i shtrirë edhe në shqisat e tjera e mbi të gjitha, tek syri i pamëshirshëm. Ishte si të arrije në një vend ku sendet s’kanë thellësi, s’lëshojnë hije, me një tejdukje, një qartësi të pështirë si sy pa qerpikë ose si dritare të pa perde.

Njerëzit nuk përligjeshin me asnjë sfond e prejardhje prapa tyre. Të mbetur ashtu si qënie të zbrazëta, si ca frymorë para një pasqyre shumë të qartë që ta tregon të plotë lakuriqësinë, ata nuk dallonin më blana o plagë në fytyrat e veta dhe prandaj filluan të mësohen me fyerjen, prandaj turpëroheshin për dit e më pak.

Jo se plagët s’janë, por jemi ne të pafuqishëm t’i ndiejmë e të reagojmë, prandaj i shmangim, i harrojmë. Dhe është më tepër tragjikisht absurde kjo mjeri po të dish se asnjë komunitet fetar në Evropë, e them me bindje, në kohët moderne s’ka pasur dëshmorë aq sa ky (plot njëqind të ekzekutuar, priftërinj e peshkopë e murgesha, pa numëruar laikët me të njëjtin motivacion, i kam lexuar emrat e tyre në një revistë që e nxjerrin të arratisurit), por është shtypja kaq e madhe, sa që në vend të ndjeshmërisë së mahisur, shpërthyese, në po provojmë një koma për së gjalli!

Mbrëmje Kam shëtitur shumë sot, jam futur nëpër rrugica për të parë ndonjë gjë që ka mbetur, por nuk munda, u ndjeva keq me frymëmarrje, të merr vaji të matesh me një mjerim kaq përfundimtar. Çdo hap që hedh në ato vende, është si të rrëmosh në disfatë…

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

483

Të habit ta shohësh punën më gjerë: kjo ka qenë hekatomba që ndodhi fare afër me Perëndimin, tamam pak kilometra përkëtej Perdes së Hekurt, dhe për çudi, asnjë fjalë, asnjë protestë s’është ndier nga krahu i përtejmë! Rasë unike, jehona e pushkës mbytej aty ku binte viktima, dhe ndërsa terrori përhapej tej e tej këtu brenda, ky plan shfarosës kishte autorë e spektatorë fqinj të vegjël e fuqi të mëdha, nga Lindja e Perëndimi, vetë Vatikanin, në emër të vogëlsisë sonë dhe të politikës në përmasa të mëdha.

Fatale kjo vetmi e jona, vetmi e këtij kombi në mes kombeve të tjerë, por edhe e dëshmorëve në mes vëllezërve të një gjaku; vetmi e viktimës që flijimi i shkon kot, dëm dhe vetmi e jona si popull që kemi dëshmorë sa për një popull 10 fish, dhe i mohojmë, i harrojmë, duke rrahur gjoksin për heroizma të tjera, të paqena, ndërkohë që bëhemi gaz i botës si liparakë nëpër zhvleftësimet e Evropës.

Në fakt, kjo shtëpia jonë është foleja ku punon vetëm molja! Të gjithë ne, të nënshtruar tryelit të saj, qytetarë të bindur të vrimës së saj, jemi duke pritur rradhën të na brejë, ose i shërbejmë. Këto janë dy kategoritë e vetme: Disa, të shumtit, përpiqen të sigurojnë vrasësin se nuk kanë asnjë lidhje me viktimën, dhe kjo i afron me vrasësin, i garanton; ne, të tjerët, shokë të të vrarëve, që nuk i bëjmë hasha, kemi lajthitur nëpër radha dyqanesh e filma televizivë, jemi bërë lolo të shpresës, asgjë më tepër.

Kjo është shkurtimisht historia jonë. E shoh të qartë, sidomos në këtë qytet, kur kaloj pranë kolegjeve të mbyllur e bibliotekave të zhdukura ose tek vendi i sheshuar ku ka qenë Kisha e Zojës ose Bezistani rrëzë kalasë, kur sjell në mend vlerat tona të pakta materiale të fshira përfundimisht dhe kokat që ranë ndërsa po vinin sërën e dytë, të treten në murin e kulturës sonë. Dhe atëherë më zë një frikë e fortë. Sepse e kuptoj me kthjelltësinë më të madhe se kemi një armik të paepur, që na rrethon ngado i maskuar, një fqinj të pagjumë që e urdhëron hap pas hapi dorën xhahile dhe të ngutur vendëse, në mënyrë që jo vetëm të ngulë thika siç ia ka qejfi, por sidomos të rrafshojë thelbin tonë të qytetëruar.

Alarmohem atëherë ditën me diell posi ai që ecën në një shesh të errët, i vëzhguar nga pusi të fshehta dhe i dënuar nga shurdhimi kolektiv të mos këmbejë një fjalë kushtrimi me shokët e tij përbri. Më erret dita, dhe në atë shterpësi asfiktike, njeriu më i dashur dhe vetja ime më duken

484

—

Lekë Tasi —

fajtorë të urryer për vetë faktin që jetojmë si hije prej mishi e gjaku dhe që s’dimë cilët do të jemi nesër.

24 Dhjetor 1985 Erdhi Ylli mbrëmë, për të kaluar Krishtlindjet. Ka qenë në Grabian javën e kaluar. Keq punët: po i hyjmë dimrit pa televizion (ka difekt) dhe pa radio (s’ka gjetur bateri). Puna e Mehdiut doli e vërtetë; kishin thirrur të bijën dhe ia komunikuan vdekjen. Mbaju e fortë i thanë. Flitet se dhe Meleqi s’pranon gjë. Por është herët akoma. Unë për vete e besoj. Është kokëfortë.

Sillem nëpër Shkodër, në urën e Bunës me dhjetra vetë peshkonin, të rinj e të moshuar. Të tjerë nguteshin me biçikleta dhe me takëme për të vajtur. Në hyrje të urës një tabelë: “Ndalohet zënia e peshkut në urë”.

Veç peshkatarëve, disa çuna me rrjeta në formë shporte të mbërthyera majë shkopinjve, zgjateshin nga hekurat e parmakëve dhe mundoheshin të kapnin bidona plastikë që vinin me rrymën, të hedhura sigurisht në anën malazeze. Ziheshin me sho-shoq, jo ata vetë, por shkopinjtë e tyre atje poshtë në lumë, kush të kapte plastikat.

Pyeta njërin: Përse i doni? – “I shesim” tha, dhe ma zgjati një që mbante në dorë, në formë shisheje, por mjaft të pistë.: “E do? 10 lekë.”..

Polici, një djalë i gjatë e me flokë të rritura mbi qafë, s’bënte asgjë për t’i ndaluar siç porosiste tabela, fare indifferent, tamam si të ishte njëri prej tyre. Në këtë mënyrë i kanë dhënë karar: popull e polici injorohen mes tyre.

Vetëm para disa ditësh ajo u vu në lëvizje, duke kapur grupe që mblidhen e lozin bixhoz, gjë që lejohej deri dje. Por zakonisht, policët kanë punë më shumë me rrahjet, që këtu janë të shumta.

Këto ditë erdhën nga Tirana një repart sampistësh për të bërë terror.

Rrahën disa djem për punë flokësh, qethën ca të tjerë, kanë keqpërdorur edhe vajza për punë mode. Mirëpo njëri nga policët hëngri kokën e vet, se i vëllai i vajzës së fyer, e tërhoqi me një pretekst në ca rrugica dhe i futi thikën.

Një autobot me vaj ulliri, nga ato që shkojnë jashtë, ja kishin hapur rubinetin dhe i kishin shkruar me shkumës mbi bot “Pse ja jep botës kur s’ke për vete?” Vaji i tërë i derdhur në asfalt.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

485

26 Dhjetor 1985 Sot isha te Luigji për urim. Disa qindra metra para shtëpisë së tij më habiti një tabelë në gjuhë të huaj, e shtrembëruar dhe gati e shuar që u tregonte me shigjetë vendin e benzinës turistëve. Më kanë thënë se turistët janë shtuar, por unë s’kam parë asnjë që kur që jam këtu.

Kur hyra, antena e Italisë dominonte mu në mes të dhomës, e vendosur mbi tryezë. Duhet të përkuleshe ose të manovroje afër mureve që të qarkulloje nëpër dhomë, se e ka me elementë të gjatë, mund të nxirrje ndonjë sy…. Më erdhi për të qeshur për këtë gjetje të tij ndërsa po përqafoheshim në një cep, sepse mu shfaq si tepër e shpallur rrojtja që po bëjmë të varur tërësisht nga shka do na thotë ai kuadrat i kaltërt.

Gjithkush në strofkën e tij përpiqet të kapë ndonjë sinjal nga bota përtej për të mos vdekur nga mërzia; dëshpërohen njerëzit përpara ekranit, shajnë, mallkojnë dhe prapë rrinë me shpresë duke fërkuar një copë varak posht e lart kabllit të antenës. Në vendin tonë luftohet përditë me motin që bën mbi Adriatik, angushtohemi, ngazëllëhemi sipas figurës që prishet ose rregullohet në atë copë ekran.

Shkodra, ç’është e vërteta, si zonë e ulët bregdetare, veç këngëve nostalgjike që vijnë nga Dalmacia dhe përhapen lirisht nëpër rrugë, e kap mirë Italinë, vetëm zona qendrore e qytetit, jo! ku kanë instaluar një zhurmues…

U ulëm pra në kolltuqe përposht antenës dhe përballë ekranit, për të treguar punët tona të këtyre dhjetë vjetëve të fundit.

Myzi, e shoqja është në Koman, dhe më tha që turbinat atje montohen nën drejtimin e inxhinjerëve francezë; flitet se do të zgjerohen marrëdhëniet me Francën. Por më e rëndësishmja nga të gjitha është një fjalë tjetër (e sigurt, ua ka thënë një drejtoreshë shkolle) : Para pak javësh erdhi urdhër nga Tirana të hiqeshin Veprat e E.Hoxhës nga bibliotekat e shkollave. Bile u hoqën për pak ditë, por pastaj erdhi urdhër i kundërt dhe i vunë prapë në raft. Mua më duket e njëjta lojë si me fshatarët, që i lejuan të shesin në qytet, dhe tani policët po i përzenë me shkelma, vetëm se kjo e librave është një hap më përpara se e vë në diskutim vetë personin, jo vetëm vijën e tij. Të shohim tani, ç’vjen mbas.

Luigji më tregoi si e kalon ditën (ka një pension invaliditeti fare të vogël se i ishte ulur fuqia e syve nga tifoja kur e mobilizuan me zor): ngrihet në orën dy të natës e zë rradhën për qumësht (këtu është zakoni

486

—

Lekë Tasi —

që duhet të ruash rradhën duke qëndruar aty deri në 6). Nga ora 6 kthehet, përgatit mëngjesin, dhe pastaj merret me radion, i dëgjon të gjitha, lajme, biseda, 31-31, debatet, pastaj me lexime dhe TV e kalon deri natën vonë. Kurse e shoqja që përkohësisht punon në një magazinë në vartësi të HC Komanit këtu afër, vjen në ora 2, bën punët e shtëpisë; ndonjëherë bëjnë dhe ndonjë grindje të vogël për programin që do të ndjekin; tek-tuk një vizitë, shkojnë ose u vijnë. Jo keq, vërtet.

(Shkodra i mban këto zakone, shkëmben vizita për festa fetare e emra, pagëzime, porositë edhe mesha për përshpirtje-fshehurazi natyrisht. Krejt mënyra e jetesës dhe pjesërisht mendësia, mbahet tek të vjetrat. Njeriu flet si do me miqtë e vet, por ato që thuhen gjatë një vizite këtu kurrsesi nuk ngjajnë me ato të qyteteve të tjerë, të Tiranës psh e aq më pak me të Vlorës. Edhe eleganca në veshje, mobilimi i shtëpive kanë dishka më të përparuar këtu, që përbën edhe një sfidë të vazhdueshme ndaj politikës që lufton shfaqjet e huaja.

Por koha ka vepruar edhe këtu. Njerëzit janë përshtatur, sepse janë të varur ekonomikisht, rrojnë me nëpunësira, duan të sigurojnë të drejta studimi për fëmijët etj. Kështu ka ardhur kompromisi. Veç kësaj shkodrani është aktiv, pa tjetër do të merret me dishka; mbas 8 orëshit bën punëra në shtëpi, derdh shkallë betoni ose portale te hyrja me armaturë, ngre mure dekorative, patinon, shtron granilje me mozaikë, vë skela për pjergulla etj, me një fjalë nuk lë rast t’i shpëtojë; ndaj dhe allishverishet, por edhe vjedhja në ndërmarrje siç thashë më lart ka arritur nivele të larta.

Mbi të gjitha, Shkodra mban namin si qytet “armik”. Në 45-ën askush nuk e blinte gazetën, në mënyrë demonstrative; mbledhjet e lagjeve që caktoheshin në orën e kishës ose të sportit, deri vonë mbeteshin bosh. Por koha kalon, nuk mund të presësh që edhe tani të ketë shfaqje ose gjeste të tilla në mënyrë masive, aq më pak të rrinë pa u frekuetuar ndeshjet sportive ose filmat vetëm për faktin që jepen në hapësira që kanë qenë më parë kisha. Qeveria ka ditur të përfitojë me taktikë: e ka luftuar fenë me anën e sportit e kulturës për ta thënë përmbledhtas, e duke lënë jashtë dhunën, e cila ka çelur e para shtegun.

Mbas saj çdo gjë ka ardhur shkallë-shkallë, duke u ngushtuar deri në këtë gjendje që është sot.

Të kishte mbetur një fill i pashkëputur lirie, sado i hollë por i njohur ligjërisht, raportet do të kishin qenë të tjera, opozita do të ekzistonte,

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

487

vërtet e bërë kockë e lëkurë, por e fortë, siç është në shumë vende, dhe kështu me ndihmën e Perëndimit do të kishim këtu një Poloni të vogël.

Ky është ndryshimi cilësor me Evropën Lindore. Atje ai fill ka mbetur mjaft i fortë. Bima e tij mund të jetë prerë, korrur, por kërcellin e ka. Kurse këtu është bërë plugim i rreptë i vetë truallit, me qëllim që të thahet çdo farë. Kjo ka shpjegimin e vet. Kryesorja: atje, edhe komunistët vetë e kanë një damar vendës, gjë që nuk mund ta thuash kurrë për këtu, ku kuadrot janë zgjedhur me kujdes. Qendra, së cilës i shërbejnë (kudo që ta kenë), mund të rrijë fare e qetë për besnikërinë e tyre. Prandaj të tërbon (nëse s’ke gjakftohtësinë të qeshësh) kur dëgjon ca gazetarë në Perëndim të thonë se udhëheqësit komunistë shqiptarë i ka karakterizuar nacionalizmi! Unë do t’u përgjigjesha: nacionalizëm po, por jo i këtushëm, i tjetërkujt…

Më mbajtën për drekë. Kur u ngrita dhe dola, kishte kaluar ora 4.

Nga ana e Veriut dhe e Perëndimit qielli ishte i tërë në flakë, kurse re të bardha shtresoheshin mbi malet me dëborë. Eca në rrugën e re që kanë hapur vitet e fundit. Vështroja nga të gjitha anët, shikimi më zgjerohej nga ana e liqenit, me atë varg të pafund malesh. Më ngjante sikur baresja në një vend të lartë. Maranaj në të majtën time, me atë prehërin e tij shkëmbor, më rrinte nën vete gati. S’di ta shpjegoj se ç’lidhje kam me atë mal, dhe nga do të me ketë ardhur kjo dhembshuri për të. Dhembshuri për një mal… Bënte ftohtë, më vinin të dridhura. Ngjyra manushaqe e ndritur që po errej ngadalë në largësi, gati më ngashërente, sepse ishte ora e atillë, ora që sheh me sy të përtejmën në ngjyrat e saj më të dëshiruara, prandaj të mungon më fort. Tërë udhëtimet që s’kam bërë ishin brenda në ato ngjyra…

Poshtë, lëvizjet e njerëzve nëpër qytet, kishin dishka si të hijeve; deri edhe zhurmat, më ngjanin si të shurdhëta. Vazhdova nëpër rrugë të errëta me dritat e pakëta të dritareve anash me korniza të një baroku vulgar, eca mes një grie të përgjithësuar ku bluja-vjollca e thellë e maleve rezistonte gjatë në ndërprerjet e shtëpive, përherë e më e zbehtë.

28 Dhjetor 1985 Jam në Tiranë. Kur hyra në oborr të kushërinjve, gjeta Sotir Gjinin, ish i burgosur.

488

—

Lekë Tasi —

Të deklasuarit siç kam thënë ndahen në dy kategori kryesore, të vjetrit dhe të rinjtë. Këta të rinjtë ose të vonët, komunistë të “rënë”, sado që kjo të duket e paarsyeshme, mbajnë një qëndrim të ftohtë ndaj të parëve, dhe ndonjëherë shfaqin dhe nënçmim.

Kur i tregova punën e Xhelalit, duke i kërkuar hollësira, Sotiri vuri buzën në gaz dhe ma zhvlerësoi si person, duke thënë se mbas dënimit ai qenkësh ligështuar etj. Kurse me foli mirë për dy të tjerë të sërës së tij (V. Lesho dhe F. Kokomani) për të cilët kam dëgjuar edhe unë mirë.

Janë të grupit që u kap më ’63. Në burg i bënë një letër prej 60 faqesh Komitetit Qendror, ku i kërkonin partisë “ta hidhte poshtë maskaranë që ka në krye”. Iu shtuan dënimin, por ata bënë një letër të dytë, dhe atëherë i pushkatuan.

28 Dhjetor 1985 Këto ditë, mora vesh nga një fshatar i Baldushkut (mik i ca miqve të mij) prapaskenën e dënimit të dy motrave, Mines dhe Nadires dhe vetëvrasjes së Ndue Marashit. Kryesia e kooperativës kishte lënë në lagështi grurin, dhe ky grurë shkaktoi ngordhjen e viçave. Kryesia krijoi variantin e helmit për të dy motrat që të heqë nga vetja përgjegjësinë.

Me një fjalë Minja vdiq e pafajshme po ashtu dhe Ndueja ra në kurth.

30 Dhjetor 1985 Erdha mbrëmë në Grabian të kaloj këtu Vitin e Ri. I gjeta ngushtë, puna e mamasë është rralluar mjaft (pakësohet leku në fushë tani dhe s’vijnë fort për të qepur). Radion e ka modifikuar me korent Ylli, kurse difektin në televizor nuk e gjejnë në Lushnjë dhe duhet çuar më larg.

Lirimi ynë ka bërë përshtypje shumë më tepër nga ç’kujtonim.

Në përgjithësi ishin të sigurt që do na përsëritej masa, dhe tani nuk e fshehin habinë. Ne duhet të ishim të fundit që mund të shpresonim për lirim, dhe kështu ata duhet të rishikojnë shumë gjëra në mendjen e tyre.

Ca çobanka i kishin thënë Teftës: Ata gurë që ju ranë juve, do t’u kthehen atyre që i hodhën. Vetë Lavdija, roja e lëmit, ajo që rron me Partinë në gojë, i tha: E Drejta të mundon, por s’të harron.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

489

Para dy ditësh Nuria e kishte thirrur Teftën, por Tefta nuk vajti (ashtu do të bëjë po të përsëritet ftesa). Të nesërmen u këmbyen në rrugë kur aty pranë ishte dhe i plotfuqishmi, një polic i ri nga Divjaka, që rri tërë ditën me një radiomarrëse në dorë, i shkujdesur krejt, shenjë e kohës. “Ku kanë vajtur vëllezërit e tu?” i thirri ajo me arrogancë.

“Nëpër Shqipëri!” iu përgjigj Tefta. –“Po si? Pa leje?” ajo me zemërim. Tefta ia ktheu “Leje?! Ata janë lëshuar si qeni nga zinxhiri, e ti më thua leje..” dhe iu kthye policit: “Duhet gjë leje?” Ai duke vështruar përmbi kokat e tyre, tha “Janë të lirë të shkojnë ku t’u dojë zemra.”

Jemi në një pozitë të çuditshme. Qeveria, që na liroi në kundërshtim me dëshirën e bazës së vet, po kujtohet tani t’i bëjë qejfin bazës duke na lënë rrugëve dhe pa punë...

Kam përshtypjen se nga diku jepet një orientim i diferencuar për zbatimin e vendimeve. Të egrit (si disa në tren, me të cilët udhëtova, do ta tregoj) gjejnë mënyrën t’i qetësojnë duke u thënë se masat liberale nuk e dëmtojnë sistemin, kurse disa të tjerë, të rinj e liberalë (si ky i plotfuqishëm psh) i udhëzojnë me një frymë tjetër, me ligjshmëri e të drejta njeriu.

Kjo bëhet ndofta për ta ndryshuar gjendjen ngadalë, pa trauma brenda partisë, po për derisa të mos merren masa konkrete për të zbrazur burgjet dhe kampet dhe për të sistemuar njerëzit, kam frikë se edhe ne do të mbetemi këtu.

Pardie në tren isha i rrethuar nga katër vlonjatë, të gjithë të Sigurimit, sipas muhabetit që bënin; dy prej tyre në pension megjithëse të rinj, dy të tjerët me shërbim në Veri prej vjetësh (Shkodër-Pukë). Rikujtonin të vjetrat, luftën me bandat e diversantëve, sakrificat, ushqimin e keq dhe entuziazmin e atëhershëm, dhe ankoheshin për vaktësinë e brezit të ri në armën e tyre.

Më i rëndësishmi i tyre, që si duket ishte “me merita” (se e trajtonin me respekt tre të tjerët) u tregoi këtë episod nga jeta e repartit të tij – pata përshtypjen se kishte kaluar në Ushtri kohët e fundit – se si e kishte trajtuar një ushtar të tij, rekrut i cili i ishte paraqitur duke i kërkuar leje për shtëpi, por duke ia fshehur arsyen e vërtetë, ose motivin të themi më mirë; ardhjen e dajës nga Amerika, si turist!. Ky e kishte marrë informatën nga burim tjetër, i bëri një hetuesi të vogël për t’ia nxjerrë të vërtetën dhe pastaj një demaskim të shpejtë. Natyrisht nuk i dha leje. – “Mirë ia ke bërë!” i thanë të tjerët me një gojë.

490

—

Lekë Tasi —

Tërë udhëtimin qëndrova mes tyre, pa folur, dhe sigurisht, jo fort rehat, se mos kujtoheshin e më pyesnin: po ty nga të kemi.

Mirëpo jo, ata u treguan të fismë, më lanë mënjanë sikur të mos ekzistoja, dhe unë ua dita për të mirë. Bile mund të them se ndieja një farë stime për ta, sepse fundja më pëlqen ky lloj brumi, i egër e mendjengushtë vërtet, por së paku i bindur në të tijën, më pëlqen kur e krahasoj me atë të një shtrese intelektuale që i bëjnë shërbimin regjimit në çdo gjë, e njëkohësisht sytë i mbajnë jashtë, dhe bile jo tek gjërat më të mira. Pavarësisht nga një frymë e rëndë sektare që ndihej në fjalën e tyre, që mund të thuash mbante erën e një dizinfektanti të fortë, të përzier me atë të leshit të deles – më bëri përshtypje principialiteti i lartë, solidariteti që tregonin dhe respekti pa servilizëm për njëri-tjetrin.

Emri i Enverit u përmend nja dy herë, njëlloj si më parë, bile me një adhurim, si për një profet që i ka çuar lart cilësitë njerëzore të shoqërisë, në një pastërti të kulluar, që tani ka filluar të bjerë...

Pyesja veten se si do të jenë t’i njohësh në jetën private, në familje e rreth miqësor. A u del nga goja ndonjë ankesë, dhe më tepër si e shpjegojnë që dyqanet janë bosh, tani mbas 40 vjetësh? Socializmi për ta, a është vallë mirëqënie apo tjetër gjë? Apo tanimë e mendojnë si një skamje dinjitoze, që ti të mos e shtrish dorën veç për t’u mbajtur brenda parimeve, të cilat parime, e thamë, janë mirëqënie e popullit?

A dallojnë vallë ndonjë kleçkë që s’shkon në këtë qerthull të verbër?

Apo mos parimet qëndrojnë tek burgshmëria e lartë e një vendi? Dhe ndofta botën tjetër e mendojnë si një vend bollëku (këtë s’e mohojnë) por të shthurrur e të ndyrë, pa parime, përderisa nuk ka shtypje për shkelësit?.. Kush e di, do ta kenë në kokë një lloj arsyetimi që u duket tamam. Por prapë si mund t’u kuadrojë fakti që jemi të rrethuar nga armiq, gjysma e buxhetit shkon për bunkere, dhe pastaj ata bunkerë kthehen në WC të mbuluara nga ferrat?

I bëja këto pyetje i shtyrë më tepër nga kureshtja për ndonjë tip psikologjik të rrallë, sepse nga ana tjetër, mendoj, (në fakt jam i sigurt), që e vërteta është më e thjeshtë. Kjo besnikëri, ose verbëri ta themi më mirë, u vjen nga një inat, tipik i yni kur ngulim këmbë në tonën, cilado qoftë ajo, por i bashkuar me interesin e vogël personal që rasti e solli të jetë i lidhur me këtë gjendje..

Një gjë të tillë, bile ma tha copë një i ri shkodran, i shkolluar e me prirje e pretendime letrare: Sh.R. “Sado të zbutet gjendja, më tha me të

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

491

qeshur, duke menduar që po shprehte një origjinalitet të tijin, sado të liberalizohet ajo, unë s’mund të ti lë ty privilegjet që i fitova me luftë, paçka dhe pa meritë, apo jo? Si thua ti?”

2 Janar 1986 Sot u njoha me Genc Bajraktarin dhe familjen e tij. I kanë prurë në hyrjen pranë. E treta herë që ndërron zot kjo hyrje, pranë nesh, në këta 10 vjet; në fillim Luani, pastaj Mehmeti e tani Genci. Të tre kanë punuar në ndërtim, kështu që Genci po bën modifikimet e tij mbi modifikimet që kanë bërë dy paraardhësit e tj, duke hedhur poshtë ndonjë mur ndarës e duke ngritur gjetkë. Veç kësaj, të tre, si Genci dhe dy të tjerët, merren me bletë.

Genci, që është i biri i Muharrem Bajraktarit, ka për grua të bijën e Fiqiri Dines, Hanën. Kanë dy djem dhe një vajzë, të rritur. Të vjen mirë kur vendoset qysh në kontaktin e parë një atmosferë mirëbesimi e plotë.

Kemi miq të përbashkët, kështu u hapëm menjëherë.

7 Janar 1986 Kjo e Gencit është historia tragjike e një familjeje të shpërndarë. I ati me dy vëllezërit e tij më të rritur, ishin në mal në 44-45. Atë dimër ata erdhën dhe në kullën e tyre (Lumë) nja dy herë, sado që ajo ruhej shumë nga komunistët. Genci iu lut shumë të atit që ta merrte me vete, por kjo s’mund të bëhej se ishte shumë i vogël. Pastaj lidhjet u prenë. Sigurimi e internoi Gencin sëbashku me nënën dhe motrat. Atje në Tepelenë u erdhi lajmi që njëri vëlla ishte vrarë. Babai me vëllanë tjetër dolën në Jugosllavi, dhe pastaj, me një grup 100 e ca vetash kaluan në Greqi, por duke lënë rrugës disa të vrarë, sepse fshiheshin ditën e udhëtonin natën, herë-herë duke rënë në përpjekje.

Tani babai rri në Belgjikë, 95 vjeç, ndërsa vëllai në Amerikë. Shihen rrallë mes tyre. Genci ka marrë dy letra gjithsej në këta 40 vjet, sigurisht nëpër rrugë të zhdrejtë. Ai i ka kaluar në internim këta vjet përjashto një 10 vjeçar në vitet e fillimit që e bëri në burg. Një hollësi domethënëse për këtë coptim të familjes: në 53-shin, i ri 18 vjeçar, ndodhej në kalanë

492

—

Lekë Tasi —

e Gjirokastrës. Nga hekurat e qelisë ai shikonte poshtë në qytet dhe kërkonte pa ditur se ku një dritare të spitalit prapa së cilës, po vdiste e ëma. Motrat e kishin lajmëruar që ajo ishte aty e sëmurë rëndë. Nënë e bir e dinin njëri tjetrin afër, por s’mund të komunikonin as me sy.

Jeta e tij vazhdoi pastaj në kamp, krijoi familje, por gjërat nuk mund të thuhen të gjitha. Vura re në bisedë, se një nga momentet më të hidhura (dhe e kam veçuar këtë dhe tek të internuar të tjerë të lashtë) është kur pa për herë të parë vajzën e vet të marrë shatën në krah dhe të dalë në fushë.

Folëm pastaj për antena e për marrje të mirë o të keqe të Italisë (TV). Kaluam tek trajtimi që u bënin në Gjazë, sektor ku kanë kaluar 10 vjetët e fundit. Nga ato që na thanë, mora vesh që ne këtu, duhet ta quajmë veten me fat, kaq shumë padrejtësi flagrante kanë pësuar atje.

(Ka ndodhur shpesh që një i privilegjuar të marrë dyfishin në bordero nga një i internuar, pa e përlyer fare lopatën) Nga aktualiteti i vonshëm, Genci na foli për dy “demaskime” që kanë bërë këto kohët e fundit, afër e afër, ngase nuk u eci me të parin dhe morën hak me të dytin.

Ishte dishka e lezetshme që meriton të tregohet.

Frida, e bija e doktor Sadedinit, që u thirr e para, në Nëntor, u tregua krejt e pamanovrueshme për t’iu nënshtruar kësaj praktike të tyre, tamam e “zgjedhur gabim” mund të thuash.

Kryetarin e mbledhjes që formuloi akuzat, siç e do rregulli, ajo me gjuhën e saj brisk e nxori jashtë luftimit që në raundin e parë.

“Mbylle gojën ti i tha, se ke vjedhur shtetin, ke marrë pensionin e babait ilegalisht për një vit të tërë.” Pasoi një çast çorientimi në presidium, folësi u ul e nuk foli më. U ngritën të tjerë, njëkohësisht iu dha sinjali sallës për të mbuluar me zhurmë përgjigjet e saj, por goditja e parë si i thonë është gjysma e punës. Kureshtja e popullit për të dëgjuar replika të tjera prej saj dhe humbja e toruas nga kryesuesit e mbledhjes e kryen disfatën. Me batuta të shpejta, ajo i vuri në vend njërin pas tjetrit të gjithe, duke i nxjerrë në shesh secilit disa të vërteta-njolla që i kishin në lëkurë, disi të mbuluara nga rrobat e pushtetit, dhe që ajo rastisi t’ua dinte të gjitha. Kësisoj, kur në mbarim të mbledhjes, populli u ngrit për të dalë nga salla, njëri prej tyre e përmblodhi tërë çështjen me këto fjalë: “Deshëm ta demaskonim ne, dhe na demaskoi ajo.”

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

493

U ndie nevojë e ngutshme të bëhej diçka. Kështu mbas disa ditësh, i mblodhën përsëri për revansh. I demaskueshmi këtë rradhë qe një nga Prrenjasi, ish i arratisur në Jugosllavi (e cila e kishte kthyer mbas dy muajve). Ky s’duronte fort dhe tentoi të delte nga salla, por e mbajtën me zor deri sa ia thanë të tëra. Puna mori ngjyra dramatike, menduan se e rifituan prestigjin. Sidoqoftë, në mbarim të mbledhjes çdo gjë dukej e shfryrë, dhe shumë nga pjesëmarrësit qeshnin nën mustaqe kur delnin nga salla.

Edhe një histori nga të burgut, na e tregon Genci.

Kur ishte në kampin e Lezhës, aty nga viti ’60, një i ri që kishte prirje për të shkruar, kishte bërë një poezi; në shikim të parë krejt të parrezikshme. Ndërsa po e lexonin në një rreth shokësh, u bë një rrëmujë dhe vjersha i ra në dorë një kapteri, i cili ia dorëzoi komisarit të kampit. Ai erdhi në kapanon dhe në një debat që ishte më tepër letrar e jo fort hetimor, ia zbuloi nëntekstet e shumta, më tepër për të treguar mprehtësinë e vet intelektuale. Kurti (emri i të riut që kishte shkruar vjershën, Kurt Kola) e mohoi këtë shpjegim dhe puna mbeti me kaq.

Genci ishte prezent në këtë skenë, por jo në vazhdimin e saj: Shumë vjet më vonë, Kurti ra përsëri në burg. Kur vëllai i tij më i ri, u kthye nga gjyqi ku i vëllai mori 10 vjetëshin e dytë – familja e atyre ishte atëherë në Savër, ashtu si dhe ajo e Gencit – i tregoi shokëve se si vajti procesi, dhe përmendi një akuzë të çuditshme, në të cilën i numëroheshin Kurtit plot gjëra, të cilat ai s’pranonte t’i kishte thënë…

Ata për t’ia provuar, i nxorrën një copë letër të shkruar prej tij: “A është kaligrafia jote kjo?” i thanë. Ky vëllai i vogël i Kurtit nuk kishte dijeni për një dokument të tillë, por Gencit iu kujtua ngjarja e shumë vjetëve më parë, dhe ua shpjegoi punën. Komisari ishte treguar largpamës, dhe e ruajti fletën me poezinë në arkivat e tij për ta përdorur në një nga rastet e ardhme, që nuk do të mungonin. Kurti s’e kishte pranuar interpretimin që i dha Komisari, as kur e shkroi, as kur e gjykuan. Por trupi gjykues nuk e quajti me vend të marrë për bazë atë që thoshte autori dhe parapëlqeu të bazohet tek ajo që thoshte “kritiku”. I dha 10 vjet të tjera pa marrë parasysh që faji ishte bërë brenda dënimit që kishte mbaruar. Për një sistem gjyqësor që s’ta përton të të shtojë dënimin në çast, kjo është dishka e re, dhe mund të formulohet kështu: “Ti bën faj

494

—

Lekë Tasi —

tani, por unë të dënoj më vonë, kur ti të jesh duke shijuar lirinë, mundet bile të ruaj ditën e dasmës sate.”

Por Kurti ndodhet akoma në burg, sepse veç këtij dënimi të dytë, ka marrë dhe një 10 vjeçar të tretë rrugës. I mërzitur atje sigurisht, boll, por qëndron edhe kokëfortë: Një ditë më tha Genci, kishte porositur një libër në bibliotekën e burgut. Mirëpo në vend të tij i dhanë një nga veprat e Enverit. Ai nguli këmbë t’i jepnin atë që kishte porositur, ata s’donin dhe i thanë: “Do të marrësh këtë dhe pikë!” atëherë ky ua vërviti tutje tërë inat, duke u thënë: “Unë dua libër, jo plehra…” E futën tre muaj në birucë.

Ndër të rejat e fshatit: Maneja, ai i koneve që kemi pasë në apel, ka dalë nga burgu. E pashë një ditë që shkonte në fushë, me kostum të ri doku dhe çizme të reja.

Pyeta për të, por përsëri askush s’di të më thotë gjë; mbetet misterioz, përveç faktit që është martuar dhe përsëri u nda.

Në këtë ndarje ka gisht burri i vogël që kam njohur në ndërtim, ai që martohet shpesh. Nuk ishte i kënaqur me gruan që kishte “në dorë”, dhe kështu mendoi t’ia marrë gruan Manes. Ashtu dhe bëri, por puna është ende në fazën e përgatitjes, sepse për tani mundohet t’i japë duart të parës, ndërsa atë që do të marrë (atë të Manes) e ka çuar në një fshat, si punë të “vluare” që themi në Përmet.

Ja këtu, ndodhin të gjitha këto, në këto rrugë me baltë…

Filareta, vajza e Mehdiut, punon tani për dy vëllezërit e saj. Kanë mbetur të vetëm në shtëpi, ajo dhe dy të miturit. I fejuari e la…

Të shkretët jetimë… humbën një baba të dashur, të mençur dhe të zotë, kursimtar të fortë por që dintë t’i gjendej dhe shokut, një mama gojë-ëmbël, të urtë. Të dy ata prindër, me harmoninë familjare dhe punën e palodhur, patën qenë një qemer i fortë mbi kokat e katër vajzave dhe dy çunave. Përposht tij ata rriteshin pa vrarë mendjen për asgjë veç shkollës dhe detyrave të shtëpisë; qëndisma me grep, fustane për pajë etj, rronin si nën një qiell pa shkreptima… Ah, ç’jetë e lumtur humbi për ta…

Ishin zgjuarsia dhe shpatullat e Mehdiut, ishte buzëqeshja e qetë e Adelinës që ua siguronte. Ishte një aleancë kjo e tyrja, që mblidhej në fole çdo mbrëmje dhe i rezistonte rrethimit armiqësor, studionte taktikat si ta përballonte çdo rast, si t’u përgjigjej provokatorëve (sepse

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

495

këto vjetët e fundit mbas arratisjes së Engjëllit, presioni mbi ta ishte shtuar shumë), si të miklonte me ryshfete grabitqarët, si të shmangte dëmin nga komshinjtë zagarë. Por …ç’e do… vdiqën. Vdiqën të rinj, pa vajtur 50. U përdor dora e fortë me ta, tepër e fortë. Ata të Degës vajtën me mendje se nuk do të rezistonin, i njihnin për njerëz të butë, “pak presion thanë, dhe do të thyhen”.

Mirëpo Mehdiu s’pranoi asgjë, kaq muaj me rradhë dhe ata shtuan dozën. Edhe Adelina që mundën e gabuan, pastaj ua bëri ndryshe.

Një gabim taktik nga ana e Degës, dhe kështu u mbetën në dorë të dy.

Thonë se ditën e gjyqit ia komunikuan Mehdiut vdekjen e së shoqes, ndofta për ta bërë të flasë, i ra hemoragji në tru, dhe kështu s’morën asgjë prej tij…

Të gjithë largohen tani nga tre jetimët. Kurse farefisi, miqtë, nuk gjejnë mënyrë ti ndihmojnë, përderisa edhe vajzat e martuara kanë frikë të duken këtej, ngaqë i ftoh pasiguria dhe oportunizmi i familjeve ku kanë hyrë. Kurse gruaja e xhaxhait që rri ngjitur me ta, ka deklaruar “s’kam punë me ta” (ajo bashkëpunoi qysh në fillim me Degën duke i rënduar me dëshmira të rreme).

Fillareta vë vëllezërit në gjumë çdo natë, dhe shtrohet e qan. Por kur shkon rrugës kjo vajzë e bukur, e mban kokën lart, që të mos u bëjë qejfin armiqve. Një ditë i vajti Refia e furrës, komshia që e ka përgjuar më egërsisht t’ëmën kur ishte në atë siklet. Hapi derën në befasi dhe e pyeti: “Ç’ben moj? Pse qan?” Ajo fshiu lotët menjëherë dhe u ngrit më këmbë; i hipi gjaku në kokë dhe e ndoqi me fshesë: “Ikë moj e poshtër!”

Refia pastaj tha në mëhallë se nuk e kishte me të keq. Dhe mbase mund t’i besojmë mbas gjithë asaj që ndodhi…

Tani ndaj të ngrysur hyra te dhoma e mamasë, aty ku punon e prêt gratë që vijnë për të qepur.

Një grua e pakët, nja 40 vjeçe, u ngrit nga karrigia dhe më zgjati dorën duke më folur në emër. Fytyra e saj m’u duk e njohur, por nuk po i bija në të emrit. Pastaj siç ndodh shpesh, vetëtimthi m’u kujtua. (para syve më doli një shesh i mbushur me thasë pambuku, me një poç elektrik 500 qirinjsh përmbi, të varur mbi kandar, gratë që luftonin me njëra tjetrën, cila të peshonte më parë..) Më erdhi në gojë emri i saj dhe i dhashë dorën asaj gërmadhë-grua me flokë të rralla.

E pra, s’kanë kaluar as 4-5 muaj që kur grindesha me të për punë rreshtash atje në parcelë, kur ajo më futej me gjithë djalë në pjesën time…

496

—

Lekë Tasi —

Atje zënkat ishin normale, harmonizoheshin me dhembjen e mesit, me ngutjen e duarve që vilnin pambuk, me gërvishtjen e gishtave në bohçet e bëra si kockë, me vapën që na piqte dhe me lakminë tonë makute për pambuk.

Ajo më foli gati me ndrojtje, ndërsa i nënshtrohej duarve të mamasë që po i merrte masat. Pa shami në kokë, ajo m’u duk shumë e dobët, me atë ballin të pazënë nga dielli, fare të bardhë, dhe me faqet të pjekura, të nxira.

Pastaj dola në korridor. U vështrova në pasqyrë. Të njëjtat gjëra që mendova për këtë grua, vlejnë për këdo që punon gjatë në fushë. Dielli i egër dhe era e ashpër, lodhja e përqendruar në disa gjymtyrë, duar, llërë, këmbë, krijojnë me kohë një lloj deformimi tek të gjithë, të bie në sy mbi çdo gjë, zhdukja e linjës. Afërmendsh; barku kërkon ushqim, ujë, për të venë në vend energjinë e humbur, dhe kështu ai priret të bëhet depoja-kacek qendrore e figurës njerëzore, tamam aty ku ajo disponon një bel të hollë tek ata që bëjnë një jetë të ekuilibruar. Bujqësia, të themi të vërtetën, është një “zanat” që të mban në formë nga shëndeti, por edhe të mplak shumë, duke të ofruar së bashku me ajrin e pastër dhe diellin, një rrudhje monumentale. Të jem i sinqertë, sa herë kam parë ish shokët e punës mbas intervalesh kohore të mëdha, s’di sesi , po më ka ardhur për të qeshur. Sepse kam gjetur tek ata dishka të dordolecit, me ato flokë të ashpra, me ato buzë të çara e hundë të leskzuara dhe tek ai shikimi i habitur si prej zogu të rrjepur, një dekadencë e shpejtë kjo, që më bën dhe mua të shmang pasqyra sa herë që më dalin përpara…

14 Janar 1986 Tani, si i lirë, mund të bëj rrugët që dua, por në fakt, bëj ato ku më shpie nevoja.

Kisha menduar të shkoj në Ardenicë ose në Pishën e Divjakës të nesërmen e lirimit. Në fakt shkova në Tiranë. Prapë jam i lirë të vete, por lajmi që presim ditë për ditë dhe që s’vjen m’i ka larguar për tani projektet. Jam keq me këpucë dhe me dhëmbë. Sot shkova në Çermë për të gjetur një dentist duke mbathur këpucët e këqia që kam. S’e gjeta aty.

U solla nja dy orë duke kërkuar makinë ose ndonjë karrocë për t’u kthyer.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

497

Ka të internuar dhe atje, po unë s’pashë asnjë, dua të them asnjë që te ma mbushte mendjen për i tillë (Ja një tjetër paragjykim që bie poshtë: I mendoj të ngjashmit e mi me tipare fikse, të pandryshueshme, si qytetarë të vajtur në fshat, dhe harroj që ata janë bërë bujq të mirëfilltë tani.) Çerma, vend i mërzitshëm, me nam për lerë… Me se e mbushte kohën në këtë vrimë të humbur vajza që i dha fund jetës para 7 vjetëve?

Dashuronte një djalë pushtetari atje në Tiranë. Edhe vetë nga ajo sërë ishte, (i ati anëtar i KQ, Zoi Themeli, i egër në Shkodër në ‘45), banonte në vilë atëherë, por pastaj ra shpejt nga pozita, sepse i ati kundërshtoi vijën, dhe kështu e humbi Tiranën. I kishin dhënë fjalën njëri tjetrit, por politika i ndau. Mbasi vdiq kjo edhe djali vrau veten kur e mori vesh.

Në varrimin e tij u mblodh krejt Tirana e Re, e tërë Byroja, kurse vajzën e varrosën këtu, si çdo të internuar, pa njerëz… U zhdukën të dy, iu fshehën kësaj jete.

Erdha rrotull në këtë sektor, ku çdo gjë duket e lënë përgjysëm.

Mure të rrëzuar, gëlqere të derdhura, koçekë në kalbëzim, goma të shqyera në mes të baltës. Një sandale femre e zhytur përgjysmë në lerën e zezë më dha një ndrydhje në zemër. Me kë të këmbente një fjalë kur binte shi? Kur muret e shtëpisë i dukeshin një burg shumë i ngushtë dhe fjalët e familjarëve i tingëllonin fare pa kuptim? Ishte e bukur shumë, si yll thonë, me sy të kaltër, bjonde. Si i varej floku i gjatë kur e zbritën nga ai lak që i mori frymën.. Dhe ky fatalitet, që të futën duar të huaja për ta zbritur në atë ngushticë banje dhe me hetuesinë nëpër shtëpi, pa mënyrë tjetër për të jetuar e për të vdekur veçse sipas rregullave në fuqi… Në vend që të ndahej ndryshe nga bota dhe jeta, po e zemë nga një ngushtim në zemër, papritmas, ashtu e bukur vetëm pakëz e zbehtë, e shtrirë befas në arkivol…

Ndalova në një udhëkryq, ndihmova ca punëtorë që po nxirrnin një rimorkio të ngecur në llucë, dhe ata më morën deri në asfalt.

16 Janar 1986 Sot pasdite vajta lart në kodrat. Kisha kohë pa dalë andej. Shëtita nëpër pyll, pastaj u ktheva, i hyra një monopati që më nxorri tek taracat e kumbullave, mbi fushën e sportit.

498

—

Lekë Tasi —

Që aty mund të shihen qartë ndryshimet që janë bërë në këtë krah të fshatit, nën rezervuar. Besoj të tilla ndryshime ka kudo, në çdo fshat.

Shumë prej kasolleve me baltë e bar, janë zëvendësuar me shtëpi me tulla e tjegulla. Ngrihen përditë të tjera, si për të na nxjerrë gënjeshtarë neve që nuk besojmë te ky sistem. Por po t’i hysh pakëz më thellë kësaj, e kupton që ato nuk ngrihen me kursimet, dmth me ato pare që fshatarët lenë mënjanë pas ushqimit dhe veshjes; janë më tepër pjesë e vetë ushqimit që kanë lënë mënjanë, njëlloj, veçse shumë më keq, si pasuniversitarët tanë që shkojnë jashtë shtetit për specializim dhe hanë në dhomën e hotelit djathë e çaj, për të blerë plaçka. Ndaj, nuk hyn këtu asnjë arsyetim i ekonomisë politike, është një fenomen thjesht i yni, ai i të jetuarit me gënjeshtra, edhe për një arsye tjetër ato janë ndërtimet e gënjeshtrës, një pjesë e materialit është e vjedhur.

Shteti e di, por mbyll një sy vitet e fundit. Kështu, në të vërtetë, nuk është sistemi që i ka nxjerrë në shesh pak nga pak këto shtëpi private, por përkundrazi është pikërisht shthurrja e tij.

Siç kam thënë, në fillim, para 20-25 vjetësh, atyre që erdhën, u dhanë të drejën të ngrenin kasolle, por pastaj ua prenë dhe atë, bile u vu në kontroll ardhja e të tjerëve. Vetëm këto 4-5 vjetët e fundit lejuan njërin prej Ndonëve të ndajë një truall afër ofiçinës dhe të bëjë shtëpi me tulla; pas atij pak nga pak edhe të tjerëve.

Sido që të jenë, mua më pëlqejnë. Disa kanë arritur të rrethojnë edhe tre çerek dylymi. E kanë thurrur, diku me kallama, diku me shkopinj lule dielli. Dalin ca gardhe të freskët, ashtu siç i takojnë të ketë një pronë e re, e vogël, brenda së cilës çdo gjë është e dashur, nazike.

Shtëpiza e posandërtuar, me pullazin e kuq, zë një vend të mënjanuar brenda truallit katror, dhe ka kopshtin përpara. Gati të gjithë pronarët kanë ndarë një cep për pulat, anash, rrethuar me kallama, pjesën tjetër e kanë mbjellë.

Dikush është më mbrapa shokëve në ndërtimin e shtëpisë, prandaj afër binasë së pambaruar shoh grumbuj tullash, kapule të rregullt rëre të rrethuar me tulla. Në njërin prej këtyre oborreve, dy burra gatuanin llaç, kurse më tutje një grua po u hidhte pulave. Ashtu, parë nga lart, e tërë pamja më dukej si një pikturë naivi. Në disa parcela ka edhe pemë, të vëna qysh pa filluar themelet, një rrënjë portokalli gjelbëronte e dendur në sfondin e hirtë dimëror.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

499

Aq fort jam i lidhur me idenë e shtëpisë më vete, të rrethuar me lule e pemë, sa që më duket sikur në të ardhmen, ajo do të na shërojë nga të gjitha! Edhe babai im e donte shumë këtë, pak javë para se të vdiste delte në rrugët e Shkodrës dhe kënaqej me shtëpitë e vogla që ndërtonin malësorët e zbritur në periferi të qytetit. Një fole e rehatshme do të zhdukte edhe dëmet shpirtërore të këtyre dekadave, (që sipas disave duan breza që të shlyhen). Kjo mund të duket një shpresë e tepruar, ose cektësi nga ana ime. Megjithatë them se kur të vijë ajo kohë e bekuar që njerëzit të kenë shtëpitë e veta dhe të shohin shoku-shokun nga dritare e veranda, por të ndarë me kopshte personale në mes, dhe të përshendeten mëngjesave nga larg, vetë kjo vendosje e tyre do të jetë një melhem çudibërës që s’ka si të mos i pastrojë nga çdo poshtërsi që i ka ndotur dhe i ka vënë poshtë në këta vjet ngushtice, kur veç të tjerave mbanin edhe shejtanin në kurriz. Edhe mund të ndodhë, s’dihet. Sepse ç’është e vërteta, kemi qenë të kapur si në morsë, s’duhemi fajësuar shumë. Kush e di, së bashku me vuajtjet e tepërta, të panevojshme, mund të na hiqen edhe fajet…

Ndërkohë ecet në drejtim të kundërt. Zbrita nga taracat dhe iu afrova Sektorit. Më doli përpara pamja e pallateve të vjetra dhe e atyre në ndërtim e sipër. E kisha të gjallë gëzimin e shtëpizave që posa kisha lënë, të zbardhura me gëlqere, me kornizat e dritareve të lyera bojëqielli, kopshtet e qëndisur si qilima, pemët e porsambjella, të lidhura pas hunjve me lecka të bardha si fasho farmacie, dhe këtu po më delnin bina të mëdha si kërcunj në mes të shesheve të ngushtë, me mbeturina çimentoje të ngrirë, plehra e baltra ku kullosnin e gërvishtnin pulat, kasolle të ngjitura pas tyre, dru të zjarrit të mbështetura pas mureve, ballkone të mbushur me rraqe.

Imazhi tipik i mjerimit që pata formuar në rini ka qenë ai i një kasolleje me mure të jeshiluar dhe me glasa përtokë brenda truallit të saj. Me kohë ai imazh nisi të më zbehet, duke u bërë diçka e largët, gati poetike, me atë amullinë e patrazuar të së kaluarës që evokonte.

Poezitë e hidhura që na preknin me hallin e njerëzisë që jetonte brenda në ato banesa përdhese, poezi të dala në vitet ‘30-’40, po fitojnë gati një notë nostalgjike. Sepse ndodhi një kthesë e papritur në strukturën ekonomike që e thelloi mjerimin aq sa e ktheu kasollen e sipërthënë në diçka gati për të pasur mall. Sepse në çastin që ishin gjetur mjetet e

500

—

Lekë Tasi —

fuqishme për ta mënjanuar atë lloj mizerje, u shpik mënyra kolektiviste, një tjetër marifet për ta mbajtur gjallë mjerimin duke i hequr amullinë por duke i shtuar ankthin. Ai përfaqësohet në këto volume të mëdha betoni, ku fshatarët vendosen dy familje në një hyrje (në korridorin e së cilës ti do të gjesh përherë një fëmijë të ulur në uturak), në ato shkallë të errëta ku përzihen erërat e lakrës me të groshës dhe të nevojtores dhe ku ndizen grindjet ose në mos, ku veshët s’të pushojnë kurrë. Dhe për ta përsosur edhe më këtë model të ri mjerimi, u sajuan rradhët te dyqani, që gratë të shahen midis tyre dhe burrat të humbasin përditë burrërinë.

Nuk di pse afrimi i tepruar fizik mes njerëzve, ajo rrëmujë që në pazare e panaire më pëlqen kaq shumë, kur vjen puna te banesa e dyqani konkret ku bëj harxhin, më duket kulmi i fatkeqësisë.

Ndërsa po bëja me vete këto mendime, nga drejtimi i fushës së sportit po vinte Rrem Peshku. U takuam dhe folëm ca. Ka gati dy vjet që ka marrë truall edhe ai në fushën e sportit, dhe po grumbullon material.

Duke pritur sa t’i vijë mbarë për të filluar ndërtimin, ka punuar tokën dhe e ka mbjellë. Më tha se ka fituar mbi 100 mijë lekë vetëm nga fasulja, një fitim që të duket si i dalë nga hiçi!

Privati po ngjallet vërtet, nga pak. Të shpresojmë që do shtrihet edhe më. Vetëm privati të veprojë, dhe çdo gjë do të rregullohet…

26 Janar 1986 Kam disa ditë që sillem në Tiranë, por punë tjetër nuk më dhanë në Institut. Nga sjellja e tyre e ftohtë them se ka ndërhyrje nga lart kundër çdo lloj punësimi tonë.

Kam rënë nga toni. Nga Ylli s’kam asgjë të re. Edhe ambientin përreth e ndiej të huaj. Nuk di nga të përplasem. Takoj nganjëherë ndonjë të njohur, pleq në përgjithësi. Të rënuar nga koha, interesohen për shëndetin tonë, për mamanë, Teftën, pastaj më flasin për ndonjë çështje të mbetur pezull, që unë as e di. E bëjnë këtë me një shprehje të dobët, si nga një e çarë e sklerozës.

Të mos isha i preokupuar, i shqetësuar, do të merresha me këto gjëra, do të vija re se si ndryshojnë gjërat, fizionomitë, njerëzit, mendësitë etj. Por tani, si jam bërë, tema e ndryshimit ma shton pasigurinë, ato gjëra më fusin edhe mua si në një epilog të mugët, ku koha e parë,

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

501

me shkujdesjen e saj, edhe pse tërë halle, ka mbaruar përfundimisht.

Dëshpërimisht dua të kapem tek ajo kohë kur takoj ish shokë. Përpiqem t’u kujtoj ngjarje, shakara, fjalë, por ata në vend që të reagojnë si atëherë, me interes, me të qeshur, me gjallëri, ma bëjnë qejfin me një fjalë të mirë, dhe e ndërrojnë bisedën. Disa të tjerë, krejt të ftohtë nuk kthejnë sytë, më mbetet mister, a më evituan, apo s’me njohën.

Të tjerë kanë vdekur, nuk qarkullojnë më, emri i tyre del papritmas në biseda, si një lajm i vjetër. Por humbja e tyre, e asimiluar nga ata me të cilët flas, mua më vjen me një jehonë të kobshme, jo aq nga keqardhja për ta, të them të vërtetën, sa nga shkurajimi i kësaj mbylljeje të perspektivës që më ka mbërthyer.

Askush këtu nuk beson se mund të kthehemi, të vendosemi diku përsëri. Në fillim ishim me shpresë, tani ajo po na lë. Ose, edhe kur na ngjallet, herë-herë duhet ta fshehim, se na ironizojnë.

S’më mban më as ajo sfidë naïve, që atje në fushë më bënte ta përfytyroja veten në ca ballafaqime. Tani s’them dot më as me mend “Ikni mor, se keni vdekur para kohe!”. Sepse e di që sikur të isha në vendin e tyre, edhe unë do të isha po aq i qetë, i zhytur në punët e mia (me lexime e argëtime të caktuara me orar) si ai që ka prerë një biletë pranë dritares në këtë tren që është jeta, dhe rri e shijon pamjen.

Mund të jesh i ndershëm e pa i dashur të keqen njeriu, si i thonë fjalës, por sidoqoftë, ai vend komod s’të le të merresh me të tjerët, me ata që mbeten mbrapa. Me një neveri të thellë, kuptoj papritmas se çdo soditje nga dritarja e vagonit që kam bërë ose do të bëj në të ardhmen, është pikërisht kjo harresë për atë që sillet rrugëve i pashpresë. Si mund ta dëshiroj atëherë me zjarr sistemimin që pres? Them se nuk duhet të më gëzojë edhe kur të vendosë të vijë, por e di dhe e pranoj me një bezdi të paprovuar më parë, se do të më gëzojë, dhe shumë bile. Aspirata jonë për një drejtësi të gjthëmbarëshme, është medet shumë e dobët përpara asaj tjetrës që kërkon përmbushjen e nevojave personale të cilat i vendosim mbi çdo gjë tjetër. Deri edhe vdekjet e të njohurve, që sot më duken kaq ogurzeza, atëherë, brenda sistemimit, do të më jepnin një hidhërim të matur, gati të ëmbël, kur t’i vendos pranë atij rehati të krijuar, si ta them, si ca dantella të përzishme, nëpër të cilat shkëlqejnë rrezet e ditëve që vijnë.

502

—

Lekë Tasi —

3 Shkurt 1986

Jam përsëri në Shkodër.

Duke mos patur më përkthime, bëra ca vizita. Te Luigji e gjeta situatën të përmbysur. Zhurmuesi ka ndërruar zonë veprimi me urdhër të sekretarit të ri të partisë, i cili ka zgjedhur të banojë në një vilë të qendrës së qytetit dhe kështu spostoi drejtimin e “pizhamave” ndaluese në periferi. Ky ndryshim i lehtë ia ka hequr 90% të Italisë Luigjit.

Folëm ndonjë orë, por mu duk i shqetësuar, gati në ankth. Mungesa e atyre orëve televizive i rëndojnë në vazhdimësi. Përmendi edhe mundësinë që të ndërrojë apartament, edhe me humbje në kubaturë.

“A duket Italia andej nga ju?” më pyeti; nuk dita t’i përgjigjem sepse vëllai s’ka televizor. Tentova temën e politikës, por pa sukses.

Nuk qëndrova shumë, se nuk ngjiste biseda.

2 Mars 1986 Jam vetëm. Njerëzit e shtëpisë kanë shkuar diku.

Ndjehem më i qetë tani. Rri ulur në divan, por s’ndez as radio as marr libër në dorë. Më pëlqen më mirë kështu, si një që vuan nga të përzjerët dhe nuk do asfare lëvizje. Nga jashtë kurrgjë, as zë, as zhurmë, një qetësi që më vjen si melhem.

Vetëm tubi i ujit “këndon” herë pas here në thellësi të mureve të trekatëshit brenda të cilit ndodhem. Klithma e tij nis papritur, pastaj amplifikohet, shungullon me ca goditje të forta dhe me një vibracion që gati shkund muret; pastaj pushon. Ma shton vetminë kjo gërvimë, kjo dramë që përftohet kështu befas në botën e sendeve të heshtura pranë nesh; që zhduket po aq papritur. Sikur më hap shtigje për të evaduar. Më kujtohen vende atje në botë, depo të mëdha, rrugë të shkreta portesh, porta që kërcasin. Çudi, izolimi i gjatë atje në fshat, në qoftë se mund ta quajmë kështu atë veçim me turmën pranë, nuk më ka lënë dëshirën për ta kompensuar me një jetë aktive tashti. Përkundrazi, kam mall për një jetë minimale, kryesorja të jetë pa tronditje, e vendosur në ca bregdete të shkreta, ku të mund të rri me ditë të tëra pa u parë me njeri të gjallë.

Të kem të kaloj ca javë ashtu, pa u marrë fare me jetesën, them se do të shërohesha. Janë ca shtëpi në shkëmb, atje jashtë Lezhës. Të kem të rri atje… Të tjerët duan udhëtimet, unë i pari kam qenë i tillë, por s’jam

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

503

më. Aktiviteti, të marrurit me dishka është për mua si një krah i prerë, i djegur me zjarr. E vetmja që dua është të rri diku me mendjen bosh.

Ndalem shpesh nëpër rrugica pa njeri. Hedh sytë në një portë gjysëm të hapur, shoh oborret e bukur të Shkodrës, dhe më gabon mendimi se shpëtimi është aty, të fus kokën nën hijen e ca pemëve përherë të gjelbra, ca manjola ose dafina që jetojnë të qeta, të shkëlqyera, si të lara me një lustër që i veçon nga pluhuri i jetës së përditshme, të rri me orë në hijen e tyre, me një mur prej guri përpara syve, një nga ato mure të mbuluar vende-vende me dredhëza, që më pëlqejnë kaq shumë, me zukatjen e një blete në afërsi, ndërsa dielli bën harkun e tij të heshtur përmbi mua.

S’bëhet.. Pengu i këtyre vjetëve, ankthi i mjerimit shpirtëror që më rrethon dhe më pushton edhe mua vetë, më futet në tru dhe e shkatërron vetë përfytyrimin e kësaj shkëputjeje shpëtimtare; është si një frymë e ftohtë që të rrënqeth. Ah, të gjeja dot një njeri të vetëm me të cilin të bisedoja, të rrëfehesha, dhe pastaj të më fliste për gjërat e palëvizshme të kohërave, për vlerat, për lavdinë. Këtu, pranë këtyre bimëve të shkëlqyera, i frymëzuar prej tij, të mund të mbushesha me frymë përsëri, duke jetuar e menduar për gjëra të larta, duke harruar çdo mjerim!

Por jo, e keqja sundon tej e tej, në çdo kënd që më zë syri, në çdo fytyrë. Dal nga shtëpia, si një i dënuar të mos gjej qetësi askund. Shkoj andej nga Buna, nga kalaja. E kërkoj në natyrë atë qëndrueshmëri e besnikëri që nuk e gjej tek njerëzit. Por nuk ndiej lehtësim, se nuk jam më ai i 10 vjetëve më parë. Internimi me plakjen që na bëri, dhe tani kjo pasiguri ma kanë tharë lëngun e shpresës, që unë e di se me sa lotë të paderdhur e kisha mbajtur gjallë. Ndiej sikur një tel më shtrëngon në fyt, dhe duhet të rri pa lëviziur që të mos më therrë plaga. O Zot, javë të rënda po kaloj…

15 Maj 1986 Mbarova ca daktilografime që kisha marrë. Punë të tjera s’kam gjetur, megjithë përpjekjet që kam bërë. Kam vendosur të nisem për në Grabian, s’mund të rri më.

Depresionin e kalova. S’di as vetë sesi. Them më kaloi, po për sa kohë më kishte vënë poshtë, qe i fortë si një rrymë gjaku të zi që i çonte trurit vetëm mesazhe të mbrapshta.

504

—

Lekë Tasi —

Tani mundohem të reagoj. Ngrihem herët e dal nga shtëpia, rri te rradha e qumështit, e dyqaneve, marr një kile zarzavate, kthehem, hap një libër. Në drekë mblidhemi të gjithë rreth asaj pjate të varfër, me bukën e Shkodrës përpara, që kërkon jo vetëm dhëmbë të mira, por sidomos nerva të forta.

Por kam një ndryshim në mendime, sikur të kem kaluar në një zonë të re, më indiferente për gjërat. Shkurt kam rigjetur përshtatjen e përparshme. Por nga ajo krizë që kalova më ka mbetur një pikëllim i lehtë por i qëndrueshëm për këtë copë rrojtje të plagosur, e cila mban mbi vete një dënim të fshehur si një mavijosje gjaku venoz që avancon pa u ndjerë.

Grabjan 29 Maj 1986 Erdha mbrëmë. Në Tiranë qëndrova pak transit. Yllin e takova në stacion, që më priste se i pata çuar fjalë. Që sa e pashë nga larg, e kuptova që s’kishte bërë gjë për punë.

Ndenjëm disa orë bashkë, por atij s’iu mbush mendja të vinte. Do të tentojë përsëri gjetkë. Sa për lejen e banimit, që ne e quanim së paku pezull, përderisa s’kemi marrë përgjigje të shkruar, them se duhet të heqim dorë, sot për sot. Tani flitet se të internuarve të 75ës u ndalohet me ligj kthimi në Tiranë. Unë nuk u besoj këtyre ligjeve që qarkullojnë gojazi, kjo është vetëm një valë egërsie. Por sa do të mbajë?

Këtu arrita ndaj të ngrysur, dhe për çudi, vendi s’mu duk i keq.

Liria jonë mbaroi me kaq, dhe tani strofka e vjetër po na tërheq…

Gjashtë muaj më parë, në Dhjetor, kur u ktheva herën e parë, i shikoja me tmerr parcelat nga dritarja e trenit, punëtorët e radhitur nëpër vija. Ndërsa dje, kur autobuzi la asfaltin dhe u fut në kalldrëmin e ngushtë me plepa anash në drejtim të kodrave, mu krijua një lloj malli për vendet dhe për jetën e egër por të thjeshtë që mund të bëhet këtu. Edhe kjo u bë e mundur kur vjen ajo farë zbatice, dhe shpresat mbështillen përsëri në pikën nga u nisën.

Autobuzi zhurmonte si ndonjë karrocë bakërxhiu, me llamarinën e dyshemesë të shqepur në disa vende të nxirë nga vajrat e me vetëm një rrjesht stolash. Për një çast mizerja e tij dhe era e ngrohtë e naftës mu bënë të afërta. Mbi kofano të motorrit dy shoferë, shokë të atij në

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

505

timon, luanin domino. Shkonin të merrnin karakatinat e tyre në Tri Urat dhe në Çermë. U ula në një stol dhe po i shikoja i përhumbur tek përplasnin gurët. Ndaluam disa herë rrugës për të marrë punëtorët, por pritëm një orë të mirë tek Tri Urat ku mblidhen tërë brigadat.

Ushtarët e kundraajrorëve rrinin te pezuli i urës, klubi ish i mbyllur, Tabela e Sektorit, e zbërthyer, varej mënjanë, ndërsa uji rridhte nga tubi si përherë.

Tri makinat u mbushën e u ngjeshën gjatë asaj ore, pastaj u nisëm.

Më punëtorët të shtrënguar përreth, dhe me kodrat që po afroheshin përherë e më shumë, fillova të hyj mirë tek e vjetra. Kishte kureshtje në sytë e tyre, donin të më pyesnin për mungesën time të gjatë, megjithatë nuk hapëm gojë, as ata as unë, vetëm shikoheshim, e unë duke i parë mbas kaq kohe, në atë fazën e fillimit të vapës, kur fytyrat marrin atë ngjyrën e mishit që rrëgjohet para se të piqet, habitesha se si kishim bërë për t’u grindur e mbajtur mërira kaq vjet.

Kur vura këmbën në tokë, së bashku me freskinë e mbrëmjes, sikur ndjeva fundin e dishkaje. Gjërat rrotull mu dukën të vogla, të vjetra; gardhi i shkatërruar i lëmit, dera e palyer e depos së briketit (një e ndarë e vogël ku banon tani Maneja, beqar i përjetshëm), koçekët që mezi mbahen në këmbë, të mbuluar me fletë të kalbura, mu duken të tëra pjesë të një zgjidhjeje që unë e kisha arritur pa e kuptuar shtrirjen e saj të vërtetë. Megjithatë e krahasova me ato të Yllit, të Selimit të mbushura me përpjekje shterpë dhe nuk mu duk fort më e keqe. Se paku, kjo e imja i pret rrugë mashtrimit të përsëritur.

Drita s’kishte. Nga hapësira e ndriçuar me kandil e portës së këpucarit, u shkëput një siluetë fëmije, që me vrap erdhi e mu hodh në krahë. Ishte Hektori, djali i madh i Yllit, i gjallë, e përherë në lëvizje.

Mbante një sandale në dorë, dhe menjëherë më kumtoi me gëzim: “Xhaxhi, sot ishim në aksion, bashkë me Akilin. Edhe nesër do vemi!

Nuk kemi shkollë më!” Brezi i dytë i yni po i qaset bujqësisë me gëzim mendova.

Ishte errësuar; sheshi përpara furrës dukej plot me popull. Ecëm në atë drejtim, por Tori më shpëtoi nga dora dhe nxitoi t’i japë gjyshes lajmin e ardhjes sime.

Porta ime është e para nga e djathta. Mbështeta valixhen në tokë dhe e hapa ngadalë që t’i kap në befasi. Por brenda s’më priste askush.

506

—

Lekë Tasi —

Në një sistemim të ri të orendive, gjeta vetëm djalin që flinte në divan, me kokën pak më ulët se trupin. Koka i zbardhonte në gjysëmterr, e qethur rishtaz. Më erdhi të qesh, e njëkohësisht u përmallova. U afrova që ta shoh më mirë, kur ndjeva që ai po gërhiste. Si burrë…

S’e paska mbajtur dot pagëzimin e prashitjes, thashë me vete.

Vështrova rrotull: prapa derës, kazma ime, të cilën ai ma kërkonte që i vogël me shumë dëshirë, lëshonte një shkëlqim të zbehtë, e mbështetur në mur. Ime shoqe do të jetë patjetër te dyqani ose në çezmë. Mbylla me kujdes derën për të mos shqetësuar pushimin e puntorit 10 vjeçar.

Gjeta mamanë të ulur në stol jashtë portës, siç e ka zakon mbrëmjeve të verës. Tefta që ishte duke përgatitur darkën doli tek pragu një minutë më vonë dhe atë çast erdhën dritat kudo. Kjo u shoqërua me një britmë gëzimi nga turma që priste para furrës. U përqafova me të dyja dhe u ula te pragu për t’u thënë të rejat nga Tirana e Shkodra.

Vështrova rrotull. Gjurmët e fundit të gardhit, ca hunj të rrallë, që ishin aty para se të largohesha në Janar, tani janë zhdukur, të shkulur siç duket nga kalimtarët natën për t’u bërë dru zjarri. Kështu, oborri ynë është bërë pré e rrugës, lojërat e kalamajve shtrihen deri aty pa pengesë.

Kjo bezdi dhe zhurma e turmës, më shumë se dyqind vetë që prisnin bukën, s’na linin të bisedonim. U ngritëm e u futëm brenda por n’atë çast dritat u fikën përsëri. Zgjatëm duart përreth për të gjetur shkrepsat në terr. Tefta, më praktike, i gjeti. Ndezi një qiri, dhe e vuri në një filxhan në mes të tryezës. U ulëm rreth tij që të flasim për situatën politike dhe për atë që na mbetet të bëjmë nesër e mbas.

—

Grabjani rrëzë kodrave

—

507

EPILOG U kthyem familjarisht në Tiranë në mesin e 1990. Leon Lezha, shok i vjetër i Yllit, na ofroi bujarisht një dhomë të shtëpis së tij, ku vendosëm Mamanë dhe Teftën. Ishte pikërisht 2 Korriku, dita kur njerzit turreshin me mijra në ambasada.

Mamaja vdiq aty në Janar të vitit 1994.

Tefta u zgjodh sekretare e kryesis së shoqatës së Ish- të Përndjekurve, ku shërbeu për disa vjet, por pa mundur, me gjithë përpjekjet e saj, të përmbushte kërkesat e të ardhurve nga burgjet e kampet.Vdiq në Tetor të vitit 2000.

Napoleoni u kthye familjarisht në Tiranë në 2005, mbas 45 vjet dëbimi në Shkodër.Botoi një pjesë minimale të përkthimeve të tij, dhe asgjë nga vepra origjinale. Vdiq në Korrik 2006.

Ylli emigroi familjarisht në Shkurt 1991 në Greqi, ku punoi dhe mundi të nxjerrë Patentë Evropiane dhe Amerikane për shpikjen e tij (motor pa kollodok). Nuk pati përkrahje nga shteti për ta valorizuar e vendosur në treg. Leka u emërua inspektor në Sekretariatin e Fesë në Gusht 1991 dhe shërbeu aty deri në 1998. Botoi një roman në 2004 (“Korridori me Vetratë”) dhe aktualisht merret me pikturë dhe publicistikë.

508

—

Lekë Tasi —

CIP Katalogimi në botim BK Tiranë Tasi, Lekë Grabjani rrëzë kodrave : skena, personazhe, historira nga fshati i internimit në vitet ‘70-’80 : ditar / Lekë Tasi. – Tiranë : ISKPK, 2018 507 f. ; 17 x 24 cm.

ISBN 978-9928-168-91-7 1.Persekutimi politik 2.Sundimi komunist, 1945-1991 3.Biografia 4.Rrëfime vetjake 5.Gabjan (Lushnje) 6.Shqipëri 323.281(496.5) (093.3) 929(496.552) [Tasi, Lekë] (093.3)