Andrzej Wajda. KAUNAS – VILNIUS. 2014 by Meno parkas

Andrzej Wajda KAUNAS窶天ILNIUS. 2014

Andrzej Wajda Kaunas-Vilnius. 2014 Curator, concept of the catalogue, editing: Krzysztof Stanisławski © Texts: Andrzej Wajda Krzysztof Stanisławski

Project supported by:

Andrzej Wajda’s works from the collections of:

© Translation: Maria Apanowicz Daiva Šniraitė Lina Žalpytė-Jakutienė Lithuanian language corrector: Aurelija Bargailė © Photography: Filmoteka Narodowa, Warsaw Muzeum Sztuki Współczesnej, Radom Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom Czesław Czapliński S. Fituch Wikipedia Special thanks to: Andrzej Wajda Adam Zieleziński Mieczysław Szewczuk Arvydas Žalpys Eglė Komkaitė-Baltušnikienė

Main sponsors of the festival

Partners of the festival

Media partners of the festival

Sponsors of the gallery

Publishers: © Galerija “Meno parkas“ Rotušės a. 27, Kaunas LT 44279. galerija@menoparkas.lt www.menoparkas.lt facebook.com/galerija.meno.parkas

ISBN 978-9955-674-34-4

2014

Andrzej Wajda KAUNAS–VILNIUS 2014

2014 10 16 – 11 23 Nac. M. K. Čiurlionio dailės muziejaus M. Žilinsko dailės galerija (Nepriklausomybės a. 12, Kaunas) 2014 10 17, 18, 19 d. Šiuolaikinio meno centras, (Vokiečių g. 2, Vilnius)

Organizers of the event:

Wajdas selfportrait

A. Wajda. Autoportretas │ Guašas / Autoportret │ Gwasz / Selfportrait │ Gouache. 31x21. 1943

A. Wajda filmuojant “Musių medžioklę” / A. Wajda - portret z planu “Polowania na muchy” / A. Wajda’s portrait from “Hunting flies”

Andrzejus Wajda – vaizduojamųjų menų atstovas Kaip jaunas menininkas, Andrzej buvo labiau tradicinio meno atstovas. Vieni pirmųjų jo kūrinių, tapyti akvarele ir aliejiniais dažais dabar yra saugomi Jacek Malczewski muziejuje Radome atskleidžia ne tik nepaneigiamą jauno studento talentą, bet ir pastebimą nebrandumą. Jo paveiksluose – žavūs miesto kampeliai: senamiesčio kiemeliai, observantų bažnyčia, portretai. Atvirai kalbant – nieko ypatingo. Galbūt tik keli eskizai, vaizduojantys dramatiškas scenas, mums leidžia įžvelgti būsimąjį filmų režisierių. 1946 metais Andrzejus Wajda išvyko iš Radomo į Krokuvą, kur pradėjo studijas garsiausiame ir labiausiai tradicijų besilaikančiame Jano Matejko vaizduojamųjų menų akademijos Tapybos fakultete. Jo bendramokslių ir draugų būryje buvo Andrzejus Wróblewski – vienas žymiausių Lenkijos pokario tapytojų, aktyviai dalyvavęs vadinamojoje savarankiškai besimokančiųjų grupės veikloje, kuri savo stiliumi oponavo akademijos profesorių stiliui. Andrzej Wajda kūriniai iš jo studijų laikotarpio taip pat turėtų būti priskiriami tradiciniam meno stiliui, nors keli autoportretai, sukurti 1950 ir 1951 metais, buvo gana modernūs. Wróblewski – talentingas menininkas, neturėjęs galimybės pristatyti savo darbų tarptautinėje scenoje, norėjo revoliucionizuoti ir revoliucionizavo tapybą: jis jautėsi nesuprastas ir neišpildęs savo galimybių. Tai turbūt buvo pagrindinė jo savižudybės priežastis Tatrų kalnuose 1957 metais. Neseniai paklaustas apie nutrauktas tapybos studijas bei Wróblewski, režisierius atsakė: „Wróblewski neturėjo jokių galimybių vystyti savo karjeros užsienyje. Jis mirė tik todėl, kad Lenkijos Liaudies Respublika niekada nesuteikė jam progos dalyvauti bent vienoje svarbioje parodoje“ (ištrauka iš Joanna Stanisławska-Zdyb interviu su Andrzejumi Wajda. 2012 metų spalio 23 dieną). Savo tapyba Wajda nesiekė revoliucijos, nes nuo pat pradžių abejojo, ar pasirinko teisingą kryptį ir priemones, atitinkančias jo temperamentą ir meninius tikslus. Kaip menininkas, paruoštas vienoje iš geriausių Europos akademijų, jis suvokė tapybos ribotumą, sukeltą socialistinio realizmo eros klišių ir tuo pačiu metu įvertino realias galimybes funkcionuoti komunistinėje parodų ir propagavimo sistemoje. Jis labai gerai žinojo, kad sistema buvo uždara, leidžianti jam iškilti ir pristatyti savo kūrybą tik namuose arba Rytų bloko šalyse. Pakartokime dar kartą: Wajda, kaip tapytojas, nebuvo revoliucionierius – labiau priimtinas jam buvo klasikinis Paryžiaus mokyklos stilius.

A. Wajda. Natiurmortas su ąsotėliu ir nasturta │ Dr. al. / Martwa natura z dzbankiem i nasturcją │ Ol. pł. / Still Life with Pitcher and Nasturtium │ OOC. 22x30,5. 1942

Nuo 6-ojo dešimtmečio iki šiandien, jis niekada nenustojo piešti, dažnai naudojo spalvas. Užrašų knygutėse, eskizų knygose užfiksuoti įspūdžiai, susitikimai, darbiniai filmų ar vaidybiniai teatro planai. Bet jis niekada nebegrįžo prie tapybos. Palikęs Matejko akademiją ir perėjęs į neseniai atidarytą Kino mokyklą Lodzėje, dar nesuvokė, kad bus kino revoliucionierius (nors jau tada oponavo socialistinio realizmo temoms). Tinkamas temos pasirinkimas padėjo menininkui savo darbuose išvengti socialistinio realizmo klišių. Vienas iš pirmųjų trumpų Wajda filmų buvo „Ilžos keramika“ – kino juosta apie liaudies meną, o tiksliau, apie senovinius tradicinius amatus. Jaunasis kūrėjas pastatė filmą apie keramikos tradicijas Ilžos mieste: pristatė vietinius meistrus, dirbančius su tradicine keramikos žiedimo įranga. Deja, šis filmas neišvengė socialistinio realizmo intarpų: išliko nuotraukos iš jaunųjų studentų profesinio konkurso bei komentarai apie liaudies meno pranašumą ir „žmonių balsą“.

Antrasis Andrzejaus Wajdos filmas buvo daug geresnis ir brandesnis menine prasme. Jis buvo baigtas prabėgus nedaug laiko po debiutinės istorijos „Karta – aš keliauju į saulę“, sukurtos 1955 metais. Filmas buvo skirtas vieno iš geriausių dvidešimtojo amžiaus Lenkijos skulptorių Xawery Dunikowski kūrybai. Nuostabi kino juosta, atskleidžianti Wajdos, buvusio tapybos studento, jautrumą vaizduojamajam menui ir siekianti jį pristatyti įdomiu būdu. Tačiau po „Kartos“ sėkmės, pradėjęs dirbti ties „Kanalu“, Andrzejus Wajda filmus apie meną nustūmė į antrą planą. Tai tęsėsi beveik du dešimtmečius, kuomet jis sukūrė filmus „Mirusi klasė“ (1976) ir „Pakvietimas į vidų“ (1978). Andrzej Wajda buvo pirmasis režisierius į savo debiutinį filmą „Karta“ (kuris formaliai buvo socialistinio realizmo kūrinys) įtraukęs nebūdingų socialistinio realizmo stiliui elementų. Naudodamas moderniojo kino kalbą – realistišką, bet su stipriais, beveik ekspresionistinio stiliaus kontrastais – greitesniu tempu, dinamiškais aktorių pasirodymais, ypač vieno iš pagrindinių veikėjų Jasio Krone (Tadeuszas Janczaris), su šiuo filmu jis atvertė naują pus-

lapį Lenkijos kino istorijoje. Savo stilių jis patobulino filmuose „Kanalas“ bei „Pelenai ir deimantai“, kurie padėjo pamatus naujam fenomenui – Lenkijos kino mokyklai.

Filmas „Žmogus iš marmuro“ tapo vienu iš raktinių socialinio ir kultūrinio sujudimo elementų ir greitai buvo pakrikštytas „Solidarumo“ vardu.

Jis kūrė filmus visu Lenkijos Liaudies Respublikos klestėjimo laikotarpiu, kai vienintelis „filmų kūrėjas“ buvo komunistinė valdžia ir nuo jos neatsiejama cenzūra, dėl šios priežasties jam ne visada pavykdavo perduoti žinutę, kurios turinys buvo nesuderinamas su oficialiąja nuomone. Tačiau kaip daugelis Lenkijos intelektualų ir menininkų, kūrusių tais metais, per tam tikrą laiką jis tapo tikru slaptų žinučių perdavimo meistru: apgaudavo cenzorius ir nekalbėjo įžeidžiamai, naudojo aliuzijas ir asociacijas, nesuprantamas „aparatčikams“, bet lengvai perprantamas inteligentiškai auditorijai, ateinančiai į filmus.

Per 1980-ųjų streiką Gdansko laivų statykloje, pavadintoje Lenino vardu, Wajda nuvyko ten ir pasiliko kartu su laivų statyklos darbuotojais. Būtent tada jis pažadėjo darbininkams sukurti filmą apie juos – taip buvo sukurtas „Žmogus iš geležies“. Jis laimėjo Auksinės palmės apdovanojimą Kanuose.

Jis visada labai domėjosi istorija, senais, romantiškais ir šiuolaikiniais renginiais. Pristatydamas senus laikus arba adaptuodamas didžiuosius literatūros šedevrus, jis kalbėjo apie lemiamas šiuolaikines problemas. Tai kartu buvo ir išradingas triukas: kuris cenzorius drįs cenzūruoti Stanisławą Wyspiański, vadinamą ketvirtuoju Lenkijos dainiumi, arba Nobelio laureatą Władysławą Stanisławą? Po tarptautinės „Kanalo“ sėkmės jis tapo europinio, o vėliau ir pasaulinio lygio menininku. Tačiau, nepaisant daugelio pasiūlymų jis niekada nenorėjo emigruoti iš savo šalies, nes tikėjo, kad jo stiprybė kyla iš buvimo tėvynėje ir ryšio su Lenkija ir lenkais. Visi jo filmai, sukurti užsienyje, nebuvo tokie sėkmingi – tai tarsi įrodymas, kad darbas toli nuo namų pasmerkė jo kūrybą klaidoms ir netobulumui. Wajda dirbo daug, dažnai sukurdavo po kelis filmus per metus. Taip dirbdamas jis nepamiršo jaunųjų filmų kūrėjų, ypač 8-ojo dešimtmečio pabaigoje, kai atsirado vadinamasis moralinio nerimo kinas. Jo vadovaujama kino kompanija „X“ subūrė visus nepaklusnius ir „morališkai neramius“ menininkus, ir suteikė jiems galimybę sukurti jų pirmuosiuos filmus.

Šiandien jis dirba prie naujos kino juostos, kuri turėtų papildyti du anksčiau minėtus filmus – „Žmogus iš marmuro“ ir „Žmogus iš geležies“. Filmą norėta pavadinti „Vilties žmogus“, tačiau taip autorius pavadino 10-ies minučių trukmės trumpametražį filmą jubiliejinėje kino juostoje „Solidarność, Solidarność...“ Paskutinis Wajdos filmas, pristatytas publikai 2013 metų spalį, vadinasi „Wałęsa“. Pusė amžiaus – bene visa epocha, praėjusi nuo šiek tiek nepatogių ir nemiklių Radomo akvarelių ir eskizų, nuo darbų iš Krokuvos akademijos, nuo jo pirmųjų etiudų, sukurtų kino mokykloje, ir nuo pusiau socialistinės realistinės „Kartos“. Wajda sukūrė kelis tuzinus filmų, nemažai kitų išskirtinių darbų bei keletą šedevrų, tačiau retai – revoliucinių kūrinių. Galbūt tai niekada Wajdos nedomino. Jis, pirmiausia, buvo pasakotojas ir meistriškai atliko šį darbą. Tad nenuostabu, kad jo filmų universalumas buvo akcentuojamas Kino meno ir mokslo akademijos prezidento Roberto Rehme‘o kalboje, kai 2000 metais jis apdovanojo režisierių Garbės „Oskaru“ už viso gyvenimo nuopelnus. „Filmų mėgėjai laiko jį vienu iš išskirtiniausių režisierių kino istorijoje, menininku, kuris atkreipė pasaulio dėmesį į Europos kiną. Rodydamas ir pakiliausias Europos sielos aukštumas, ir juodžiausias gelmes, jis įkvėpė visus iš naujo patikrinti mūsų žmogiškumo tvirtumą. Wajda priklauso Lenkijai, tačiau jo filmai yra dalis žmonijos kultūros lobio“. Krzysztof Stanisławski

A. Wajda. Įėjimas į Bernardinų bažnyčią │ Pastelė / Wejście do kościoła Bernardynów │ Pastel / Entrance to the church of the Bernardine │ Pastel. 28x40,5. 1940 Bernardinų bažnyčia Radome. Sienoje - Kryžiaus kelio stotys │ Pastelė / Kościół Bernardynów w Radomiu. Mur - stacje Męki Pańskiej │ Pastel / Bernardine church, Radom. On the wall - Christ Stations │ Pastel. 28x40,5. 1940

A. Wajda. Kiemas Radome │ Dr. al. / Radomskie podwórko │ Ol. pł. / A Yard in Radom │ OOC. 38x28. 1942

Andrzej Wajda – artysta wizualny Jako młody malarz był raczej tradycjonalistą. Przechowywane dziś w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu wczesne prace: rysunki, akwarele, grafiki i małe oleje, dowodzą niewątpliwego talentu młodego gimnazjalisty, ale i dużej nieporadności. To przedstawienia urokliwych zakątków miasta jego wczesnej młodości: kościoła bernardynów i okolic, podwórek starówki, kilka autoportretów i martwych natur. Szczerze mówiąc – nic szczególnego. Może kilka rysunków ołówkiem, przedstawiające sceny lekko udramatyzowane, pozwalają domyślić się w autorze przyszłego reżysera filmowego. Andrzej Wajda wyjechał z Radomia do Krakowa w 1946, gdzie podjął studia na najbardziej renomowanej, ale i przywiązanej do tradycji Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki na Wydziale Malarstwa. Jego kolegą na roku był Andrzej Wróblewski, jeden z najwybitniejszych powojennych malarzy polskich, występujący w swojej twórczości, a także działalności w tzw. Grupie Samokształceniowej, skrajnie komunistycznej (należał do niej także Wajda) – przeciwko stylowi profesorów Akademii, należących w większości do kręgu École de Paris. Prace Andrzeja Wajdy z okresu studiów krakowskich należałoby jednak nadal uznać za wciąż raczej tradycyjne w stylu, choć zachowało się także kilka prac nowocześniejszych w założeniach, jak np. „Autoportrety” z 1950 i 1951 oraz dzieła jawnie abstrakcjonistyczne. Wróblewski, ogromny talent, któremu niedane było zaistnieć na arenie międzynarodowej, chciał rewolucjonizować i rewolucjonizował malarstwo, czuł się jednak niezrozumiany i niespełniony, co było powodem jego (prawdopodobnie) samobójczej śmierci w Tatrach w 1957. Pytany niedawno o przyczyny rezygnacji ze studiów malarskich i o Wróblewskiego, reżyser odpowiedział: „Wróblewski nie miał szansy na karierę za granicą, umarł tylko dlatego, że PRL (Polska Rzeczpospolita Ludowa) nigdy go nie wysłała na żadną poważniejszą wystawę” (wywiad z Andrzejem Wajdą przeprowadzony przez Joannę Stanisławska-Zdyb 23.10.2012). Wajda nie pragnął rewolucji w malarstwie, bo niemal od samego początku studiów wahał się, czy to jest właściwe medium, odpowiadające jego temperamentowi i celom artystycznym. Jako wykształcony warsztatowo artysta w jednej z najlepszych pod tym względem uczelni europejskich, zdawał sobie jednak sprawę z ograniczeń samego malarstwa, wkraczającego w dodatku epokę sztampy socrealistycznej, a jednocześnie z realnych szans funkcjonowania w komunistycznym systemie wystawienniczym i promocyjnym. Wiedział dobrze, że ten system jest zamknięty, umożliwiający, co najwyżej, promocję krajową lub w zaklętym kręgu obozu krajów bloku wschodniego. Powtórzmy jednak jeszcze raz: Wajda-malarz nie był rewolucjonistą, bliższa była mu forma klasyczna dla epoki przedwojennej, czyli zbliżona do postimpresjonistycznej, w typie École de Paris, choć trzeba zauważyć, że młody Wajda eksperymentował również w dziedzinie abstrakcji. Nigdy nie porzucił rysunku, nierzadko podkolorowywanego, od końca lat 50. do dziś. To forma wizualnego notatnika, szkicownika, rejestr wrażeń, spotkań, plan pracy nad filmami czy spektaklami teatralnymi. Do malarstwa jednak nie powrócił.

Gdy porzucił Akademię Matejki po trzecim roku nauki i przeniósł się do działającej od niedawna Szkoły Filmowej w Łodzi, by uczyć się kręcenia filmów, nie zakładał, że będzie rewolucjonizował kino, choć dość wyraźnie występował przeciwko schematom socrealizmu. Jednym ze sposobów unikania socrealistycznej sztampy był odpowiedni wybór tematyki. Jednym z pierwszych filmów krótkich Wajdy była Ceramika iłżecka, czyli, można by rzec, film o sztuce ludowej czy raczej rzemiośle o pradawnej tradycji. Młody filmowiec, do niedawna student malarstwa, realizuje film o tradycji ceramiki z Iłży, przedstawiając jej osiągnięcia i mistrzów – prostych ceramików, pracujących przy użyciu tradycyjnych kół garncarskich napędzanych nogą. Niestety, film nie jest pozbawiony socrealistycznych wtrętów: drętwego komentarza o wyższości sztuki ludowej, jako wyrazie „głosu ludu” oraz zdjęć z konkursu dla młodych adeptów zawodu. Dużo lepszy, dojrzalszy pod względem artystycznym był drugi film o sztuce Andrzeja Wajdy, zrealizowany tuż po debiutanckiej fabule Pokolenie – pt. Idę do słońca w 1955. Poświęcony twórczości jednego z najwybitniejszych polskich rzeźbiarzy XX wieku Xawerego Dunikowskiego. Film wybitny, wskazujący na niezwykłą wrażliwość Wajdy-artysty, byłego adepta malarstwa, który jest żywo zainteresowany sztuką i umie ją w ciekawy sposób przedstawić. Jednak po sukcesie Pokolenia i rozpoczęciu prac nad Kanałem Andrzej Wajda wyraźnie odsunął na plan dalszy projekty filmów o sztuce. Na ponad dwie dekady, kiedy nakręcił „Umarłą klasę” (1976) i „Zaproszenie do wnętrza” (1978). Był pierwszym reżyserem, który zawarł w filmie, debiutanckim Pokoleniu, formalnie dziele realizmu socjalistycznego, treści odległe od tego stylu. Stosując nowoczesny język filmowy: realistyczne, ale wykorzystujące silne kontrasty z ducha niemal ekspresjonizmu (dzięki doskonałej współpracy z autorem zdjęć Jerzym Lipmanem), szybszemu montażowi oraz dynamicznej grze aktorów, zwłaszcza jednego z głównych bohaterów Jasia Krone (Tadeusz Janczar), otworzył tym filmem nowy rozdział w kinie polskim. Ten styl jeszcze udoskonalił w „Kanale” i „Popiele i diamencie”, które stały się fundamentami nowego zjawiska: polskiej szkoły filmowej. Przez cały okres PRL kręcił filmy, nawet pomimo tego, że w sytuacji, gdy jedynym producentem filmów było państwo komunistyczne z nieodłącznym urzędem cenzorskim, nie zawsze udawało się przemycić poglądy niezgodne z oficjalną linią partii. Przez lata stał się prawdziwym mistrzem,

podobnie jak większość polskich intelektualistów i artystów tamtych czasów w kraju, przemycania własnych myśli, oszukiwania cenzury za pomocą mówienia nie wprost, aluzji, skojarzeń, nie zawsze czytelnych dla aparatczyków, za to doskonale odbieranych przez inteligentną publiczność, jaka przychodziła na jego filmy. Zawsze zajmowała go historia: zarówno dawna, romantyczna, jak i współczesna. Opowiadał o najważniejszych sprawach współczesności przedstawiając dawniejsze dzieje, często dokonując adaptacji wielkich dzieł literatury. To był kapitalny zabieg, także w stosunku do cenzury, bo czyż cenzor odważyłby się ocenzurować Stanisława Wyspiańskiego, nazywanego czwartym polskim wieszczem, albo Władysława Stanisława Reymonta, laureata Nagrody Nobla? Od sukcesu międzynarodowego „Kanału” stał się twórcą klasy europejskiej, a później światowej. Jednak nigdy nie chciał wyemigrować z kraju, pomimo licznych propozycji, uważając, że siła jego kina tkwi między innymi w obecności oraz stałej więzi z Polską i Polakami. Wszystkie zrealizowane przez niego za granicą filmy były działami nie do końca spełnionymi i udanymi, jakby sam fakt pracy z dala od kraju, skazywał je na skazy i niedoskonałość. Pracował bardzo dużo, realizując nieraz po kilka filmów rocznie. Nie zapominał przy tym o młodych filmowcach, zwłaszcza w końcu lat 70., gdy zaistniała fala tzw. kina niepokoju moralnego. W kierowanym przez niego Zespole „X” zgromadzili się niemal wszyscy niepokorni i „zaniepokojeni moralnie” twórcy, zyskując szansę realizacji pierwszych filmów. Jego „Człowiek z marmuru” stał się jednym z ważnych elementów fermentu społecznego i kulturalnego, który wkrótce miał się przemienić w 10-milionowy ruch społeczny pod nazwą Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. W czasie sierpniowego strajku 1980 w Stoczni Gdańskiej, nota bene im. Lenina, przyjechał do Gdańska, przedostał się do stoczni i był razem ze stoczniowcami. Zawierzyli mu. Wtedy obiecał jednemu z robotników, że nakręci o nich film. Tak powstała idea zrealizowania na zamówienie społeczne – w pełnym znaczeniu tego pojęcia - filmu „Człowiek z żelaza”, który zdobył Złotą Palmę w Cannes w 1981. „Wałęsa. Człowiek z nadziei”, jego ostatnie, jak dotąd, dzieło, stanowi dopełnienie tych dwóch wymienionych wyżej „Ludzi: z marmuru i żelaza”. To wielka, ale też bardzo zwyczajna trylogia filmowa o żmudnym i heroicznym

A. Wajda Radomo priemiestis │ Al. kart. Przedmieścia Radomia │ Ol. tektura. Suburb of Radom │ OOB 26,3x23,3. 1943

dochodzeniu do wolności, o uwalnianiu się z jarzma systemu komunistycznego. Od czasów trochę nieporadnych, radomskich akwarel i szkiców, obrazów z porzuconej krakowskiej Akademii, od pierwszych etiud, nakręconych w Filmówce, i na wpół socrealistycznego Pokolenia, minęło grubo ponad pół wieku, cała epoka. Powstało kilkadziesiąt filmów, często wybitnych, w tym kilka arcydzieł, rzadko jednak dzieł rewolucyjnych pod względem formalnym. To chyba nigdy Wajdy nie interesowało. Był i jest przede wszystkim „opowiadaczem historii” i tę sztukę doprowadził do mistrzostwa. Nic też dziwnego, że właśnie ów uniwersalizm, jako główną cechę jego filmów, uwypuklił w swoim przemówieniu

Robert Rehme, prezydent Akademia Sztuki i Techniki Filmowej, przyznającej reżyserowi honorowego Oscara za całokształt dokonań w 2000: „Miłośnicy kina uważają go za jednego z najwybitniejszych reżyserów w historii filmu, twórcę, który wielokrotnie kierował uwagę świata w stronę kina europejskiego. Starając się pokazać najszlachetniejsze wzloty i najmroczniejsze zakamarki europejskiej duszy, inspirował nas wszystkich do zastanowienia się nad własnym człowieczeństwem. Wajda przynależy do Polski, lecz jego filmy stanowią część kulturalnego dziedzictwa ludzkości”. Krzysztof Stanisławski

Andrzej Wajda as visual artist As a young painter he was rather traditional. Stored now at the Jacek Malczewski Museum in Radom, his early paintings: watercolors and small oils, prove the young student’s undeniable talent, but also considerable awkwardness. They show the quaint corners of the city: the old town yards, the Observantine church, portraits and still lives. Honestly speaking – nothing special. Maybe some sketches in pencil, presenting dramatized scenes, allow us to see in the artist a future film director. In 1946 Andrzej Wajda left Radom for Krakow, where he started studies at the most renowned, but also most attached to tradition, Jan Matejko Fine Arts Academy at the Painting Faculty. Among his friends from the same year we find Andrzej Wróblewski, one of the most outstanding Polish postwar painters, in his whole oeuvre and all his activity in the so-called self-educating group (Wajda also belonged to it) opposing the style of Academy professors, mostly belonging to the circle of École de Paris. Andrzej Wajda’s works from the period of his studies in Krakow should also be considered rather traditional in style although there are a few more modern works, e.g. “Self-Portraits” from 1950 and 1951. Wróblewski, a huge talent who could not present his works on the international scene, wanted to revolutionize and revolutionized painting; he felt misunderstood and unfulfilled, which (probably) was the reason for his suicidal death in the Tatra mountains in 1957. Recently asked about the causes of his resignation from the painting studies and about Wróblewski, the director replied, “Wróblewski had no chance for a career abroad, he died only because the Polish People’s Republic never sent him to any major exhibition” (interview with Andrzej Wajda, conducted by Joanna Stanisławska-Zdyb, 23rd October 2012). Wajda did not desire revolution in painting because almost from the beginning he was hesitating whether it was the right medium, best suiting his temperament and artistic objectives. As an artist, technically prepared at one of the best European academies, he realized the limitations of painting which at that moment was entering the era of socialist realistic clichés, and at the same time he knew about the real chances of functioning in the communist exhibition and promotion system. He knew very well that this system was closed, at most allowing promotion at home or in the Eastern block countries. Let’s repeat once again: Wajda-the painter was no revolutionary, he found the classical form in the style of École de Paris closer. He never gave up drawing, often coloration, from late 50s until today. It’s a form of visual notebook, sketchbook, register impressions, meetings, and work plan on films or theatrical performances. But never went back to painting.

A. Wajda. Be pavadinimo │ Guašas / Bez tytułu │ Gwasz / Without Title │ Gouache. 27,4x24,8, 1949

When he left the Matejko Academy and moved to the recently opened Film School in Łódź to make films, he did not assume either that he would be revolutionizing the cinema, although he opposed the socialist realistic schemes. One way to avoid the cliché of socialist realism was the appropriate choice of subject matter. One of the first short films of Wajda, was “Ilza Ceramics”, which is, so to speak, a film about folk art, or rather the craft of an ancient tradition. The young filmmaker, until recently, art student creates a film about pottery traditions of Iłża, presenting its achievements and masters - simple ceramists working with traditional pottery wheel driven by leg. Unfortunately, the film is not without social realistic inclusions: lingering comment about the superiority of folk art, as the

word “voice of the people” and photos from the contest for young students of the profession. Much better, more mature artistically was the second film about the art of Andrzej Wajda, completed shortly after the debut story “A Generation” – “I’m going to the sun” in 1955. Dedicated to the work of one of the greatest Polish sculptors of the twentieth century Xawery Dunikowskiego. Outstanding film, indicating the extreme Wajda’s as an artist sensitivity, a former student of painting, which is keenly interested in art and presents it in an interesting way. However, after the success of “A Generation” and at the start of work on the “Canal” Andrzej Wajda clearly pushed films projects about art into the second plan. For more than two decades, when he made “The Dead Class” (1976) and “Invitation to the inside” (1978).

In his film debut “A Generation”, which was formally a socialist realistic work, he included contents distant from this style and was the first director to do so. Using the modern film language: realistic, but using strong contrasts almost expressionistic in style (thanks to his excellent collaboration with the cinematographer), a faster editing as well as the dynamic performance of the actors, particularly one of the main characters - Jasio Krone (Tadeusz Janczar), he opened a new chapter in the Polish cinema with this film. He perfected this style in “Kanał” and in “Ashes and Diamonds” which became the foundations of a new phenomenon: the Polish film school. He was making films throughout the whole era of the Polish People’s Republic, despite the fact that in the situation when the only film producer was the communist state with its inseparable censorship, he not always managed to smuggle a message which was incompatible with the official party line. Like most Polish intellectuals and artists of those years, with time he became a true master in smuggling his ideas, in cheating the censors by not speaking explicitly, by using allusions, associations not always clear for the apparatchiks but very well understood by the intelligent audience who came to his films. He has always been interested in history: both the old, romantic one and the contemporary events. While presenting old times, or adapting great works of our literature, he spoke about the crucial contemporary issues. It was an ingenious trick also regarding censorship, because which censor would dare to censor Stanisław Wyspiański, called the fourth Polish bard, or Władysław Stanisław Reymont, a Nobel Laureate? Since the international success of “Kanał”, he has become a European class artist, and later a world-class one. Yet he never wanted to emigrate form the country, despite many propositions, thinking that his power comes from his presence and a constant bond with Poland and Poles. All of the films he has made abroad, were not fully successful or fulfilling as if the very fact of working far from the country doomed them to faults and imperfection. He has worked a lot, often making several films a years. And doing so he did not forget about young filmmakers, especially at the end of the 70s when the so-called Cinema of Moral Anxiety appeared. The Film Company “X”, which he headed, gathered almost all the disobedient and ‘morally anxious’ artists, giving them an opportunity to make their first films.

His “Man of Marble” became one of the key elements of social and cultural ferment which was soon to be born under the name “Solidarity”. During the August 1980 strike at the Gdańsk Shipyard, which was named after Lenin, he came to Gdańsk and stayed together with the shipyard workers. It was then that he promised one of the workers to make a film about them. This is how – on social demand – he made “Man of Iron”, which won the Palme d’Or in Cannes. Today he is working on a new film which would complement the two mentioned above – “Man of Marble” and “Man of Iron”. Originally, it was supposed to “Man of Hope”, but this is how he titled a 1o-minute-long short in an anniversary film “Solidarność, Solidarność...” The latest film is called “Wałęsa. Man of Hope”. Over half a century, a whole epoch has passed since the time of the slightly awkward Radom watercolors and sketches, the paintings from the abandoned Krakow Academy, from his first etudes made at the film school, and the semi-socialist-realistic Generation. He has made several dozen films, often outstanding ones, including some masterpieces, seldom revolutionary in formal terms. Perhaps it has never interested Wajda. He has always been first of all a ‘storyteller’ and he mastered this art to perfection. No wonder then that it is this universalism of his films that was highlighted in the speech of Robert Rehme, president of the Academy of Motion Picture Arts and Sciences which awarded the director an honorary Oscar for a lifetime achievements in 2000. “Film lovers regard him as one of the most outstanding directors in the history of motion pictures, an artist who has repeatedly brought the world’s attention to European cinema. By showing both the loftiest heights and the darkest depths of the European soul, he has inspired all of us to re-examine the strength of our common humanity. Wajda belongs to Poland, but his films are part of the cultural treasure of mankind”. Krzysztof Stanisławski

A. Wajda. Parapijos bažnyčia Radome. Alėja │ Akvarelė Kościół farny w Radomiu. Zaułek │ Akwarela Parish Church of Radom. Alley │ Watercolor 31,3x22,8. 1941

A. Wajda. Autoportretas │ Dr. kart. / Autoportret │ Ol. sklejka / Selfportrait │ OOB. 32x22,5. 1949

Andrzejus Wajda apie save Mano tėvui atrodė savaime suprantama, kad aš turėčiau tarnauti kariuomenėje. 1939-aisiais aš nuvykau į Lvovą, siekdamas įstoti į kadetų mokyklą, bet, deja, man nepasisekė. Aš visada stengiausi nešiotis piešimo reikmenis, nes piešimas man atrodė daug įdomesnis nei kitos profesijos, tačiau niekas nežinojo, kas iš to galėtų išeiti. Okupacijos metais suvokiau, kad noriu piešimu užsiimti profesionaliai ir keletą mėnesių lankiau dailės pamokas meno mokykloje, kuri priklausė profesoriui iš Lodzės (tuo metu vokiečiai jos dar nebuvo uždarę). Tačiau tada okupacija smarkiai sustiprėjo ir apie tolesnį mokymąsi nebuvo net kalbos. Įprastinis pasirinkimas buvo arba pasislėpti, arba dirbti firmoje, kuri galėjo užtikrinti „gerus popierius“, t. y. dokumentus, kurie mums leistų įprastai vaikščioti gatvėmis ir keliauti. Dailės akademija buvo ir vis dar yra pavadinta Jano Matejko‘s vardu. 1945-aisiais ji patyrė Paryžiuje besimokusių profesorių, kurie tapė prancūziška postimpresionistine maniera, antplūdį. Bet mes greitai supratome, kad tai yra tam tikras prieštaravimas. Tapome nuogus kūnus, gėles ir natiurmortus puikia prancūziška dvasia, bet asmeninė patirtis, pasaulis buvo visiškai kitokie. Matėme okupaciją ir visą jos bjaurumą, dirbome fabrikuose. Mano mieli studentai dažnai ateidavo tiesiai iš kariuomenės, kai kurie iš jų vis dar su uniforma – juk tuomet niekas negalėjo pasipuikuoti drabužiais, tad visi vilkėjo uniformomis (aš irgi rengdavausi savo tėvo uniforma, kurią buvau nudažęs tamsiai mėlyna spalva). Jie ateidavo tiesiai iš kariuomenės, apsirengę žalia mūšio spalva. Mūsų bendra patirtis visiškai nesutapo su mūsų tapyba. Norėjome papasakoti visiškai kitokią istoriją, tačiau mūsų tapyba tik labai nedidele dalimi ar net visiškai neišreiškė to, ką turėjome galvoje. Aplink matėme rūkstančius krematoriumų kaminus, areštus, gaudynes gatvėse, Varšuvos sukilimą – o menininkai buvo kaip Cézanne`as, kuris, kai jo paklausė, „ką tu veikei, kai prūsai užėmė Paryžių?“, atsakė – „aš tapiau peizažus“. Jie, mūsų profesoriai, išdrįso tapyti peizažus ir natiurmortus karo metu. Ir tai buvo kaip pasipriešinimas prieš šį... prieš šį karą ir visus tuos dalykus, kuriuos vokiečių okupacija atnešė į Lenkiją. Tačiau dabar, kai karas baigėsi, pamanėme, kad turėtume tapyti kitaip. Dėl to negalėjome pritarti... Vėliau paaiškėjo, kad šis konfliktas puikiai tiko tuometinei valdžios institucijų kultūrinei politikai. Kas vyko? Tai buvo 1945 – 1946 metai (aš įstojau į akademiją 1946-aisiais). Po partijų susijungimo 1948-aisiais buvo labai daug painiavos dėl vadinamojo ideologinio charakterio. Bet socialistinis realizmas jau pradėjo įgauti formą ir atsirado tam tikro tipo tapybos paklausa. Reikėjo, kad ji atspindėtų naująją realybę: darbininkus, ūkininkus – visus tuos dalykus, kuriuos atnešė naujoji politika. Tai sutirštino planuotą Lenkijos sovietizaciją. Mums patiko tapyti tuos kitokius siužetus bet niekada nepagalvojome, kad iš mūsų paprasčiausiai reikalaujama imituoti sovietų tapybą. Aš manau, kad tuo metu daug žmonių paliko akademiją. Jie suprato, kad tai

A. Wajda. Rytų miestas │ Akvarelė Wschodnie miasto │ Akwarela Eastern City │ Water color 24,8 x 31. 1948

paprasčiausiai yra neįmanoma, nes tokio tipo menas neturi jokios ateities. Labiausiai mane jaudinantis dalykas akademijos auditorijose yra kvapas, kuris lydėjo mane metų metus. Tas dirbtuvių, dažų kvapas... Tas kvapas visada su manimi. Ir šiandien, kai stoviu šioje studijoje, manau, kad tai yra ta vieta, kur aš galėjau būti laimingas. Bet tuo metu neturėjau pakankamai stiprybės, charakterio, valios, atkaklumo. Ten buvo kitų, talentingesnių žmonių, o aš dar buvau ką tik pirmą kartą vedęs. Mano žmona pasirodė esanti puiki tapytoja ir tai taip pat mane tarsi atbaidė. Turėjau susirasti kitų draugų, kitą universitetą, kitą savo vietą. Studijavau akademijoje trejus metus. Baigiantis tretiesiems metams supratau, kad buvau gana pasimetęs. Ir tada, visiškai atsitiktinai, kažkokiame savaitiniame žurnale perskaičiau, kad Kino mokykla ieško studentų. Taigi, nusprendžiau iš Krokuvos vykti į Lodzę.

Rojaus paukštis │ Guašas Rajski ptak │ Gwasz Bird of Heaven │ Gouache 31x25. 1948

Bet Lodzė man jau nebebuvo mokykla. Aš manau, kad visa tai, ko išmokau ar sužinojau apie meną, buvo čia, Krokuvoje. Nepaisant visų mūsų nesutarimų ir kritikos profesoriams, čia mes kalbėjome apie meną ir mąstėme meno terminais. Kino mokykla buvo technikos universitetas – čia buvo kalbama apie tai, kaip sukurti filmą, kaip orientuotis politinėje situacijoje, kaip parodyti šį ar kitą siužetą. Bet ką visa tai reiškė ir kodėl filmas turėtų būti menas – šiuos dalykus išmokau čia. Ilgą laiką vis dar tikėjausi, kad galėčiau ką nors nutapyti, nes man buvo sakoma, kad ir vyresniame amžiuje dar galima gerai tapyti. Nemanau, kad tai yra tiesa. Tam, kad galėčiau ką nors dabar nutapyti, turėjau būti padaręs du dalykus: jaunystėje turėjau būti atradęs savo tapybos stilių ir savo siužetą. Ir tada, net jei būčiau apleidęs tapybą kuriam laikui ir vėliau vėl jos ėmęsis, būčiau galėjęs panaudoti tą patirtį. Bet taip neatsitiko, taigi dabar tegaliu būti tas asmuo, kuris ateina, stebi ir supranta.

Be pavadinimo │ Guašas Bez tytułu │ Gwasz Without Title │Gouache 24,8x30,6. 1948

6-ajame dešimtmetyje Kino mokykla buvo ideologinė. Iki tol tokių nebuvo, tad ši neturėjo jokių savų tradicijų. Ji turėjo būti mokykla, skirta „janyčarams“ – skirta lavinti, taip sakant, kino elitui, kuris vėliau taptų ideologiu komandosu ir turėtų sprendžiamąjį balsą politinėse ir socialinėse Lenkijos transformacijose. Mūsų profesoriai ir mokytojai buvo tie žmonės, kurie prieš karą simpatizavo kairiesiems. Karo pabaigoje jie manė, kad atėjo ta diena, kai gali suvaidinti savo vaidmenį. Bet tuomet iškilo nenumatyti prieštaravimai. Tie žmonės, mūsų mokytojai, buvo išsilavinę ir suprato, kas vyksta Lenkijoje, ir, nors jie nusileido šiai ideologijai, visiškai neprarado sveiko proto. Pavyzdžiui, Andrzejus Munkas negalėjo kurti filmo su herojumi, sergančiu džiova (aš turėjau atlikti tą vaidmenį, nes buvau baisiai liesas). Jis jo negalėjo sukurti net kaip studentiško etiudo, nes parodyti džiovos auką buvo laikoma tiesiog per daug pesimistiška. O juk, kita vertus, didžioji dalis mūsų pokario kolegų, grįžusių iš miškų, iš rezistencinio judėjimo – buvo užsikrėtę tuberkulioze. Ši liga tuo metu buvo ypač paplitusi tarp inteligentijos, ir ne tik. Bet tuo pačiu metu mūsų rektorius Jerzy Toeplitzas, parvežė iš Paryžiaus visą kolekciją prancūziškų avangardinių filmų – ne rusų avangardo, ne Eizenšteino, bet būtent prancūziškų. Ir taip man pavyko pamatyti „Le Ballet Mécanique“, „Le Chien d’Andalousie“, „L’Age d’Or“ ir dar kartą „Le Ballet Mécanique“. Filmus, kurie atvėrė visiškai kitokį kiną ir filmus, kokių čia ne tik niekada nebuvo sukurta, bet ir niekada nebuvo matyti. Tas neatitikimas, prieštaravimas buvo tiesiog nerealus: iš vienos pusės mūsų profesoriai mokykloje norėjo, kad (gal siekiant turėti kaip tam tikrą pateisinimą) kurtume tuos socialistinio realizmo filmus, iš kitos pusės, mus priartino prie tikro meno. Jerzy Toeplitzas savo vizijoje matė mūsų mokyklą, priklausančią žymiai Europos kino universitetų grupei, o ne tik kaip kažkokią provincijos mokyklą kažkur Lenkijos Lodzės mieste. (Andrzej Wajda, ištrauka iš kalbos filme „Debetas ir Kreditas“)

Andrzej Wajda o sobie Ojciec uważał za rzecz naturalną to, że będę służył w armii. W 1939 roku pojechałem do Lwowa, żeby zdać egzamin do Korpusu Kadetów, ale, niestety, nie powiodło mi się. Ja zawsze starałem się coś rysować, wydawało mi się, że to jest bardziej interesujące niż inne zajęcia, ale jeszcze nie wiadomo było, co z tego wyniknie. Dopiero w czasie okupacji uświadomiłem sobie, że chciałbym, żeby to było moim zawodem i dlatego nawet przez kilka miesięcy uczyłem się rysunku w szkole, którą Niemcy jeszcze pozwolili prowadzić takiemu profesorowi z Łodzi. No, ale już potem okupacja stawała się coraz bardziej brutalna, już nie było mowy o tym, żeby się uczyć, tylko trzeba było albo się ukrywać, albo gdzieś pracować w przedsiębiorstwach, które dawały dobre papiery - takie, które pozwalały wyjść na ulicę i się poruszać. (…) Akademia Sztuk Pięknych nosiła imię Jana Matejki i do dziś się tak nazywa. W 1945 roku w Akademii nastali profesorowie wykształceni w Paryżu, profesorowie, który malowali pięknie, w duchu francuskiego postimpresjonizmu. W dosyć krótkim czasie zorientowaliśmy się, że jest tu jakaś sprzeczność. My malujemy tutaj akty, my malujemy tu kwiaty, my malujemy tu martwe natury w duchu francuskiego malarstwa, tymczasem nasze osobiste doświadczenia, nasz świat był zupełnie inny. My widzieliśmy okupację, my widzieliśmy cały ten brud, pracowaliśmy w fabrykach. Przyszli tutaj ludzie z wojska, wielu naszych kolegów jeszcze w mundurach - wszyscy nie mieli w czym chodzić, to chodzili w mundurach (ja też chodziłem w mundurze mojego ojca, tylko miałem przefarbowany na granatowo). No, ale oni przyszli wprost z wojska, na zielono ubrani i nasze doświadczenia nie zgadzały się z tym malarstwem. Czuliśmy, że mamy coś innego do opowiedzenia i że to malarstwo nie do końca, albo w ogóle nie jest w stanie wyrazić tego, o co nam chodzi. Tutaj dymiły kominy krematoriów, tutaj były aresztowania, łapanki, powstanie warszawskie, a oni, tak jak Cézanne - jak go zapytali: Co pan robił w 1870 roku, kiedy Prusacy szli na Paryż? A on powiedział: Namalowałem kilka

studiów pejzażowych. Oni, nasi profesorowie, odważyli się namalować w czasie wojny kilka studiów pejzażowych i martwych natur. I to był jakiś opór przeciwko temu... przeciwko tej wojnie, temu wszystkiemu, co niosła niemiecka okupacja hitlerowska w Polsce. Ale już było po wojnie i uważaliśmy, że nasze spotkanie z malarstwem powinno być inne. I dlatego nie bardzo mogliśmy się pogodzić... A potem okazało się, że ten konflikt był na rękę ówczesnej polityce kulturalnej. Co się wtedy stało? Czterdziesty piąty, szósty rok - przyszedłem do Akademii w 1946 roku. Po zjednoczeniu partii w 1948 roku był czas dużego zamieszania, jakby to powiedzieć, w cudzysłowie - ideologicznego. Ale potem już się ukształtował socrealizm i zaczęto domagać się malarstwa, które by przedstawiało nową rzeczywistość, czyli robotników, chłopów, tego co niosła ze sobą, nowa polityczna rzeczywistość, a co właściwie było w jakimś sensie zaplanowaną sowietyzacją Polski. Nam się podobało, żeby malować inne tematy. Ale nigdy nie przypuszczaliśmy, że będzie chodziło po prostu o imitacje sowieckiego malarstwa. I myślę, że tutaj wielu z nas rozstało się z Akademią, po prostu rozumiejąc, że tak się nie da, że ta sztuka jest bez żadnej artystycznej przyszłości. To, co najbardziej mnie porusza dzisiaj we wnętrzach Akademii - to jest zapach. To mnie prześladowało przez lata, ten właśnie zapach pracowni, farb... Tęskniłem, żeby być malarzem, bo wydawało mi się, że to jest moje przeznaczenie. Ten zapach stale za mną chodzi i dziś jak jestem w tej pracowni, to ciągle myślę, że to jest właśnie miejsce, gdzie byłbym szczęśliwy. Ale nie miałem wtedy siły, charakteru, wytrwania, woli. Inni byli zdolniejsi, ja wtedy pierwszy raz byłem żonaty. Moja żona okazała się fantastyczną malarką. I to mnie też w jakimś sensie zdeprymowało. Musiałem szukać innego towarzystwa, innej uczelni, innego miejsca dla siebie. Trzy lata studiowałem w Akademii. Pod koniec trzeciego roku zdałem sobie sprawę, że nie mogę odnaleźć siebie i

A. Wajda Autoportretas │ Raižinys Autoportret │ Akwaforta Selfportrait │ Etching 20,7x16,3. 1985

wtedy przypadkowo przeczytałem gdzieś w gazecie, jakimś tygodniku, że Szkoła Filmowa poszukuje studentów. No i wtedy zdecydowałem się porzucić Kraków i jechać do Łodzi. Łódź to już nie była moja szkoła. Myślę, że to, czego się nauczyłem, to, co przemyślałem, to, czego się dowiedziałem o sztuce, to właśnie tu (w Akademii krakowskiej – przyp. KS). Niezależnie od wszystkich konfliktów, niezależnie od oceny naszych profesorów, tu się mówiło o sztuce, tu się myślało tymi kategoriami. Natomiast Szkoła Filmowa to już była szkoła techniczna, to już były rozmowy o tym, jak zrobić film. Jak znaleźć się w tej sytuacji politycznej, jak taki czy inny temat pokazać na ekranie? Ale co to wszystko znaczy? Dlaczego film ma być sztuką? Tego wszystkiego dowiedziałem się tutaj (w łódzkiej szkole filmowej – przyp. KS). Ja jeszcze długo myślałem, że uda mi się coś namalować, bo mi opowiadali, że można jeszcze na starość namalować coś dobrego. Nie wydaje mi się, żeby to była prawda. Żeby namalować coś na starość, to musiałbym w młodości ukształtować dwie rzeczy: musiałbym mieć swój sposób malowania i swój temat. I wtedy, nawet gdybym zaniechał pracy w malarstwie i wrócił kiedyś do niej, to mógłbym być może z tego skorzystać. Ale ponieważ tak się nie stało, no to już tylko mogę być człowiekiem, którzy przychodzi, ogląda i rozumie.

Szkoła Filmowa lat 50. była szkołą ideologiczną. To była nowa uczelnia. Takich uczelni nie było przedtem, ona nie miała żadnej tradycji. W związku z tym miała to być szkoła “janczarów”, wychowująca elitę, że tak powiem filmową, która miała stać się ideologicznym oddziałem, odgrywającym decydującą rolę w przemianach politycznych i społecznych w Polsce. Naszymi profesorami i nauczycielami byli ludzie, którzy przed wojną mieli lewicowe poglądy i którzy uważali, że teraz właśnie, po wojnie, przyszedł ich czas, żeby odegrać ważną rolę. I tu nastąpiła pewna sprzeczność, której nikt nie mógł przewidzieć. Po pierwsze, nasi nauczyciele, nasi profesorowie byli wykształconymi ludźmi, rozumieli co się w Polsce dzieje, i co prawda poddali się tej ideologii, ale nie stracili do końca rozumu. Z jednej strony, na przykład, nie mógł być zrealizowany film Andrzeja Munka, w którym główną postacią był gruźlik (ja miałem grać tego gruźlika, bo byłem strasznie chudy), nie mógł powstać ten film nawet jako etiuda szkolna, dlatego że to było pesymistyczne pokazywać, że ktoś jest chory na gruźlicę. A tymczasem wtedy większość naszych kolegów po wojnie właśnie z gruźlicą wyszła z lasu, z partyzantki. I to była rzeczywiście choroba, która powaliła ogromną liczbę polskiej inteligencji w tym czasie, nie tylko inteligencji zresztą. Jednocześnie profesor Jerzy Toeplitz - nasz rektor, przywiózł z Paryża kolekcję filmów awangardy francuskiej, wcale nie radzieckiej awangardy, wcale nie Eisensteina, tylko właśnie francuskiej awangardy. Zobaczyłem „Balet mechaniczny”, „Psa andaluzyjskiego”, „Złoty wiek”, „Balet mechaniczny” jeszcze raz. Te wszystkie filmy, które otworzyły mi oczy na zupełnie inne kino. Takiego kina nie tylko u nas się nigdy nie robiło, ale takiego kina nigdy się nie widziało. Była jakaś fantastyczna sprzeczność pomiędzy tym, że z jednej strony ci profesorowie chcieli, żeby powstały w tej szkole, może trochę też jako usprawiedliwienie, filmy w duchu socrealistycznym, a z drugiej strony zbliżyli nas do prawdziwej sztuki. Rektor Jerzy Toeplitz uważał, że ta uczelnia w jakimś sensie jest fragmentem większej całości europejskich szkół filmowych, wcale nie jakąś prowincjonalną polską czy łódzką uczelnię filmową. (Andrzej Wajda, fragment wypowiedzi z filmu “Kredyt i debet”).

A. Wajda. Kolona prieš Radomo parapiją │ Akvarelė Kolumna przed farą w Radomiu│ Akwarela Column in front of the Parish of Radom │ Watercolor 44,5x15,5. 1940

Andrzej Wajda About Himself My father considered it natural that I should go into the Army. In 1939 I went to Lwow to enroll into the Cadets’ School, but unfortunately I failed. I had always tried to have something to draw, I deemed this more interesting than other occupations, but nobody knew what should come out of it. During the occupation I realized, however, that I want to do this professionally and for a few months I attended drawing lessons at an art school owned by a professor from Lodz, which the Germans still allowed at that time. But the occupation became increasingly more brutal, further education was out of the question, the usual choice was to hide or to work in a firm which could supply good papers - that is documents, which would allow us to go out in the street and move about in a normal way. (…) The Fine Arts Academy was, and still is, named after Jan Matejko. In 1945 it experienced an influx of Paris-educated professors, who painted beautifully in the French postimpressionist manner. But we soon realized that this was a contradiction. Here we were, painting nudes, flowers and still lives in the best French spirit, but our personal experience, our world, were quite different. We had seen the occupation and all its filth, we worked in factories. My fellow students often came straight from the Army, some of them still in uniform - nobody had any clothes to speak of, so everyone wore a uniform (I also dressed in my father’s uniform which I had dyed navy blue) - but they came straight from the Army, dressed in battle green, and our shared experience was inconsistent with our painting. We felt we had another story to tell, but our painting expressed what we meant very incompletely - or not at all. Here we had seen the smoking chimneys of the crematoriums, the arrests, the street roundups, the Warsaw uprising - and they were like Cézanne, who when he was asked, What did you do when the Prussians advanced on Paris? answered, I painted some landscape studies. They, our professors, dared to paint landscapes and still lives during the war. And it was a kind of resistance against this... against this war and all the things that the German occupation brought to Poland. But now the war had ended and we thought that we should meet painting in a different way. That’s why we could not agree... Later it turned out that this conflict perfectly suited the current cultural policy of the authorities. What was going on? The year was 1945 and 46 - I enrolled at the Academy in 46. After the party union in 1948 there was a lot of confusion - of an ideological character, so to speak. But socrealism already started taking shape and there was demand for a kind of painting which would represent the new reality: the workers, farmers, all the things which the new policy brought. All this actually boiled down to was planned sovietization of Poland. We liked to paint these other subjects, but we never thought that we would be required merely to imitate Soviet painting. I think that at this point many people left the Academy; they understood that it’s simply not possible, that this kind of art has no artistic future.

The thing that today moves me most in the Academy rooms is the smell. It has haunted me for years, this smell of the workshop, of paint... This smell is always with me, and today, when I stand in this studio, I think that this is the place where I could have been happy. But at that time I didn’t have enough strength, character, willpower, tenacity. There were other, more talented people, and I was married for the first time. My wife turned out to be a fantastic painter and this also sort of put me off. I had to find another group of friends, another college, another place for myself. I studied at the Academy for three years. By the end of the third year I realized that I was rather lost, and then, completely by chance, I read in some weekly magazine that the Film School is searching for students. So I decided to leave Krakow for Lodz. But Lodz was no longer a school to me. I think that whatever I learned or thought or found out about art, was here, in Krakow. Regardless of all our arguments and our criticism of our professors, here we talked about art and thought in terms of art. But the Film School was a technical college - there we talked about how to make a film, how to orient ourselves in the political situation, how to show this subject or another. But what did it all mean, and why film should be an art, these things I learned here. For a long time I kept hoping that I could paint something, because they told me that in old age you can still paint something good. I don’t think this is true. To paint something in old age I should have achieved two things when I was young - I should have found my own way of painting and my own subject. And then, even if I had abandoned painting for a time and then taken it up again, I could have used this experience. But it didn’t happen this way, so now I can only be a person who comes, looks and understands. In the 1950’s the Film School was an ideological school. There were no such schools before and this one had no tradition. So it was meant to be a school for “janissaries”, intended to educate a film elite, so to speak, which would

later become an ideological commando and play a decisive role in the political and social transformations in Poland. Our professors and teachers were people who before the war sympathized with the left and who just now, at the end of the war, thought that the day had come for them to play their part. But there emerged an unforeseeable contradiction. These people, our teachers, were educated people who understood what was going on in Poland, and though they deferred to this ideology, they did not completely lose their wits. So, for example, Andrzej Munk could not make a film with a consumptive hero (I was to play that hero because I was terribly thin), he could not make it even as a student etude, because to show a victim of consumption was considered just too pessimistic. On the other hand, the majority of our post-war colleagues came out “from the forest”, from the resistance movement, infected with tuberculosis. This disease at the time really took its toll among the intelligentsia, and not only intelligentsia. But, at the same time, our rector Jerzy Toeplitz brought from Paris a whole collection of French avant-garde movies - not the Russian avant-garde, not Eisenstein, but precisely French. And so I was able to see the “Le Ballet Mécanique”, “Le Chien d’Andalousie”, “L’Age d’Or” and “Le Ballet Mécanique” once again, all the films which opened my eyes to a completely different kind of cinema, films which we not only never had made, but never had even seen. The inconsistency was fantastic: on the one hand our professors at the school wanted us - perhaps as a way of justification - to make all these socrealist movies, and, on the other, they brought us closer to real art. Jerzy Toeplitz viewed our school as belonging to a greater body of European film colleges, and not as some provincial school somewhere in the Polish city of Lodz. (Andrzej Wajda, an excerpt from a speech from the film “The Debit and the Credit”).

A. Wajda. Rojaus vartai │ Medis, al. 53x40,3. Apie 1955 / Brama raju │ Ol. deska. 53x40,3. ok. 1955 / Gate of Paradise│ Oil on wood. 53x40,3. Circa 1955. Fot. S. Fituch

Kanalas / Canal / KanaĹ&#x201A; (1957)

Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie

Greitis / Speed / Lotna. 1959

Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie

Pelenai ir deimantai / Popiół i diament / Ashes and Diamonds. 1958. Aut. / Proj. / By Wojciech Fangor

Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie. Zbigniew Cybulski

Nekalti burtininkai / Niewinni Czarodzieje / Innocent Sorcerers. 1960. Aut. / Proj. / By Wojciech Fangor

Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie. Jerzy Skolimowski

Pažadėtoji žemė / Ziemia obiecana / The Promised Land (1975)

Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie. Wojciech Pszoniak, Daniel Olbrychski, Andrzej Seweryn

Wszystko na sprzedaĹź

/ Viskas parduodama / Everything for Sale. 1969. Aut. / Proj. / By Franciszek Starowieyski

Panelės iš Vilko / Panny z Wilka / Young Girls of Wilko. 1979. Aut. / Proj. / By Roman Cieślewicz

Dirigentas / The Conductor / Dyrygent. 1980. Aut. / Proj. / By Edward Lutczyn

Dantonas / Danton. 1983. Aut. / Proj. / By Wiesław Wałkuski

Žmogus iš geležies / Czlowiek z želaza / Man of Iron. 1981. Aut. / Proj. / By Andrzej Pągowski

Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie. Jerzy RadziwiĹ&#x201A;owicz, Krystyna Janda

KatynÄ&#x2014; / Katyn (2007)

Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie

Saldus antpl큰dis / Tatarak / Sweet Rush. 2009

Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie. Krystyna Janda

Valensa: Vilties žmogus / Wałęsa. Człowiek z nadziei / Wałęsa. Man of Hope. 2013

Robert Więckiewicz

Filmavimo aikštelė nuotraukos/ Zdjęcia z planu filmowego / Film shooting photos by Czesław Czapliński

Samson. 1961. Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie

Vyniotinis / Przekładaniec / Roly Poly. 1968 Filmavimo aikštelė / Plan filmowy / Film shooting

Dvidešimtmečių meilė / Miłość dwudziestolatków / Love at Twenty. 1962 Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie. Barbara Kwiatkowska

Pelenai / Popioly / The Ashes. 1965 Filmavimo aikštelė / Plan filmowy / Film shooting

Korczak. 1990 Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie. Wojciech Pszoniak

Mirusi klasė / Umarła klasa / Dead Class. 1977 Filmų kadrai / Kadry z filmu / Stills from the movie

Kerštas / Zemsta / The Revenge. 2002 Filmo kadras / Kadr z filmu / Still from the movie. Roman Polański

lt Andrzejus Wajda 2000 metais Andrzejus Wajda buvo apdovanotas „Oskaru“

už viso gyvenimo nuopelnus, šalia tuzino kitų svarbių kino apdovanojimų. Jį galima tituluoti geriausiai pasaulyje žinomu XX-ojo ir XXI-ojo amžiaus Lenkijos menininku. Andrzej us Wajda - ne tik kino ir teatro režisierius, scenarijų autorius, rašytojas, grafikas, legendinės kino grupės „X“ (1972 – 1983 m.) vadovas, bet ir, svarbiausia, kino mokyklos (atidarytos 2001 m.) įkūrėjas. Ji įsteigta kartu su Volkeriu Schlöndorffu ir Aleksandru Sokurowu, lenkų senatoriumi. Praeityje jis nenoriai pasidavė Jano Matejko‘s taikomųjų menų akademijos Krokuvoje propaguojamoms tradicijoms. Šiandien save vadina „Kino Matejko“ arba menininku, kuris jaučiasi įpareigotas kalbėti apie savo šalies istoriją ir šiandieną – tai kažkas panašaus į „nacionalinę sąžinę”. Tikslingai rašoma naudojant kabutes, kadangi toks apibūdinimas filmų kūrėjui gali pasirodyti pernelyg grandiozinis. Tiek kinas, tiek būtent Wajdos filmai, yra meno sintezės forma, sujungianti tapybos, literatūros, teatro bruožus ir atliekanti misiją, kuri iki šiol buvo priskiriama išskirtinai aukštajai kultūrai. Ši „sąžinė“ gali būti atskleidžiama populiariai ir, pasak Karolio Irzykowski, padedant „Dešimtajai mūzai“. Andrzejus Wajda gimė Suvalkuose, kur buvo dislokuotas jo tėvo – kavalerijos karininko – batalionas. Jo vaikystė ir paauglystė prabėgo čia, Suvalkuose, vėliau - Radome, kur menininko tėvas buvo perkeltas. 1939 metų rugsėjį, Jakubas Wajda buvo sulaikytas sovietų ir vėliau NKVD nužudytas Charkove. Andrzejus ir jo brolis Leszekas, taip pat menininkas, vėliau tapęs Krokuvos dailės akademijos Interjero dizaino fakulteto dekanu buvo užauginti motinos. Jau nuo vaikystės Andrzejus atskleidė savo meninius gabumus – karo metu baigė vidurinę mokyklą, lankė privačią menų mokyklą. Pasibaigus karui, jis pirmiausia norėjo užsiimti kūrybine veikla ir tokiu būdu iš naujo kurti gimtąjį kraštą. Andzej nenorėjo remtis komunistine propaganda, teigiančia, kad Katynės nusikaltimus įvykdė naciai, o ne dabartiniai draugai rusai. 1946 metais jis išlaikė stojamuosius egzaminus į Krokuvos dailės akademiją, Tapybos fakultetą ir studijavo iki 1950 metų, nors jau po antrųjų studijų metų perėjo į Režisūros fakultetą naujai įkurtoje Kino mokykloje Lodzėje. Nors moks-

lus jis baigė 1953 metais, formaliai, neapsigynė savo diplominio darbo iki 1960-ųjų, kai sukūrė „A Generation“, „Kanal“, „Ashes and Diamonds“ ir „Lotna“. Iki šiol jis sukūrė 56 kino, televizijos ir vaidybinius filmus. Andrzejus Wajda buvo apdovanotas visais svarbiais pasaulio apdovanojimais, tarp jų ir Sidabrine palmės šakele už filmą „Kanal“ 1957 metais Kanuose. Po šio apdovanojimo jis įgijo tarptautinę šlovę ir 1981 metais buvo apdovanotas Auksine palmės šakele už „Man of Iron“. Auksinio liūto apdovanojimas už viso gyvenimo nuopelnus jam buvo įteiktas Venecijoje 1998 metais; „Oskaro“ apdovanojimas paskirtas 2000 metais (prieš tai šiam apdovanojimui jis buvo nominuotas tris kartus), o Auksinės Meškos apdovanojimas įteiktas Berlyne 2006-aisiais. Nuo 1994 metų Andrzejus Wajda yra Prancūzų dailės akademijos narys. Jam suteiktas garbės daktaro laipsnis keliuose universitetuose. 2001 metais Lenkijos Prezidentas jį apdovanojo Baltojo erelio ordinu – aukščiausio laipsnio apdovanojimu Lenkijoje, įsteigtu 1705 metais Lenkijos–Lietuvos sandraugos laikais.

Andrzej Wajda. Portretai / Portrety / Portraits: CzesĹ&#x201A;aw CzapliĹ&#x201E;ski

Andrzej Wajda Laureat Oscara 2000 za całokształt twórczości oraz kilkudziesięciu innych najważniejszych nagród filmowych. Najlepiej znany na świecie polski artysta XX i XXI wieku. Reżyser filmowy i teatralny, scenarzysta, pisarz, malarz, rysownik, grafik, autor instalacji, szef legendarnego zespołu filmowego X (1972-83) i coraz ważniejszej Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii Andrzeja Wajdy w Warszawie (założonej w 2001), której wykładowcami są m. in. Volker Schlöndorff i Aleksandr Sokurow, działacz społeczny, senator RP. Niegdyś zniechęcony do tradycji kultywowanej w Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, dziś sam nazywający się „filmowym Matejką”, czyli artystą poczuwającym się do obowiązku mówienia o historii i teraźniejszości swojego kraju. Trochę jak „sumienie narodu”. Specjalnie piszę z użyciem cudzysłowu, bo to określenie w odniesieniu do twórcy filmowego mogłoby wydawać się trochę na wyrost. Ponieważ jednak kino, a kino Wajdy w szczególności, jest formą syntezy sztuk, skupiając cechy malarstwa, literatury i teatru, również posłannictwo, niegdyś zarezerwowane wyłącznie dla tych sztuk wysokich, może być chyba wyrażane za pomocą środków „sztuki jarmarcznej”, lub – co brzmi bardziej elegancko, za Karolem Irzykowskim – środków „X muzy”. Urodził się w 1926 w Suwałkach, gdzie stacjonował pułk jego ojca, zawodowego oficera piechoty Wojska Polskiego. Dzieciństwo spędził w Suwałkach, a następnie w Radomiu, dokąd został przeniesiony jego ojciec pod koniec lat 30. XX w. Podczas kampanii wrześniowej 1939 Jakub Wajda walczył ze swoim pułkiem przeciwko Niemcom, ale i Rosjanom, którzy uderzyli na Polskę 17 września 1939. Dostał się do niewoli sowieckiej, był więźniem Starobielska, a później został zamordowany w Charkowie przez NKWD. Był ofiarą tzw. zbrodni katyńskiej, którą propaganda sowiecka oraz później Polski Ludowej uznała za zbrodnię niemiecką, a nie stalinowską i wszelkie wątpliwości w tej kwestii zaciekle tępiła i karała.

Andrzej, wraz z bratem Leszkiem (również artystą, po latach Dziekanem Architektury Wnętrz na ASP w Krakowie), był wychowywany przez matkę. Od dziecka wykazywał zdolności plastyczne, dużo rysował i malował. W czasie wojny ukończył gimnazjum w Radomiu, ale uczył się także w prywatnej szkole malarskiej. Musiał także pracować fizycznie, by pomagać rodzinie, był też łącznikiem Armii Krajowej. Po wojnie chciał przede wszystkim zajmować się sztuką i w ten sposób odbudowywać swój kraj. Niekoniecznie w zgodzie z komunistyczną propagandą, która między innymi twierdziła, że zbrodni katyńskiej dokonali hitlerowcy, a nie aktualni przyjaciele - Rosjanie. Zdał na Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie na Wydział Malarstwa w 1946 i formalnie był studentem Akademii do 1950, choć już po drugim roku studiów krakowskich przeniósł się na Wydział Reżyserii nowopowstałej Szkoły Filmowej w Łodzi. Filmówkę ukończył w 1953, ale dyplom obronił formalnie dopiero w 1960, już jako autor „Pokolenia”, „Kanału”, „Popiołu i diamentu” oraz „Lotnej”. Do tej pory zrealizował 56 filmów fabularnych, telewizyjnych i dokumentalnych. Wciąż ma w planie nowe projekty filmowe i artystyczne. Andrzej Wajda zdobył najważniejsze na świecie nagrody filmowe, wśród nich Srebrną Palmę za Kanał w Cannes 1957, dzięki której stał się znany na arenie międzynarodowej, Złotą Palmę za „Człowieka z żelaza” w 1981, Złotego Lwa w Wenecji za dorobek życia w 1998, Oscara za całokształt twórczości w 2000 (wcześniej 3 nominacje do tej nagrody), Złotego Niedźwiedzia w Berlinie za życiowy dorobek w 2006. Jest członkiem Francuskiej Akademii Sztuk Pięknych (od 1994), doktorem honoris causa kilku uczelni wyższych. W 2011 został odznaczony przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Orderem Orła Białego, najwyższym polskim odznaczeniem, ustanowionym w 1705 w czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Andrzej Wajda. Portretai / Portrety / Portraits: CzesĹ&#x201A;aw CzapliĹ&#x201E;ski

en Andrzej Wajda The winner of Oscar in 2000 for lifetime achievements as well as of several dozen other major film awards. The best known in the world Polish artist of the 20th and 21st centuries. Film and theatre director, screenplay writer, writer, painter, graphic artist, head of the legendary Film Group X (1972-83) and the more and more important Wajda Film School (established in 2001), with guest professors like Volker Schlöndorff and Aleksandr Sokurow, Polish senator. In the past he felt reluctant to the traditions cultivated at the Jan Matejko Fine Arts Academy in Krakow, now he calls himself “the Matejko of film”, or an artist feeling obliged to talk about the history and the present day of his country. Something like “national conscience”. I am specially writing it using inverted commas because this term in relation to a filmmaker might seem too grand. Yet, since the cinema, and Wajda’s films in particular, is a form of synthesis of arts, combining the features of painting, literature and theatre, together with the mission that used to be reserved solely for the high arts and this ‘conscience’ may be, perhaps, expressed through the means of ‘vulgar arts’, or - to make it sound more elegant, and quote Karol Irzykowski - the means of “The Tenth Muse”. He was born in Suwałki, where the battalion of his father, a regular cavalry officer, stationed. He spent his childhood and early youth first in Suwałki and then in Radom, where his father was transferred. During the September Campaign 1939, Jakub Wajda was captured by the Soviets and later murdered in Kharkov by the NKVD. Andrzej (and his brother Leszek, also artist, later dean of Interior Design at Krakow Academy of Fine Arts) was brought up by his mother. Since he was a child, he has displayed artistic talents; during the war he completed a secondary school and attended a private art school, he also had to work physically as well as was a liaison of the Home Army. After the war he wanted first of all to deal with art and build his homeland in this way. Not necessarily according to the communist propaganda which, among others, claimed that the Katyń crime was committed by the Nazi and not the current friends – Russians. In 1946 he passed exams to the Academy of Fine Arts in Krakow, the Painting Faculty and formally remained its student

till 1950, although after the second year of Krakow studies he moved to the Directing Faculty of the newly-established Film School in Łódź. He graduated from the school in 1953, but he did not formally defend his diploma until 1960, when he had already made “A Generation”, “Kanał”, “Ashes and Diamonds” and “Lotna”. So far he has made 56 feature, television and documentary films. Andrzej Wajda has won all the most important film awards in the world, among them the Silver Palm for Kanał in Cannes 1957, thanks to which he gained international fame, Palme d’Or for “Man of Iron” in 1981, Golden Lion in Venice for lifetime achievements in 1998, honorary Oscar for lifetime achievements in 2000 (earlier he had been nominated three times for this award), honorary Golden Bear in Berlin in 2006. He is a member of the French Academy of Fine Arts (since 1994), and has received Doctorates Honoris Causa of several universities. In 2001 he was awarded by the Polish President the Order of the White Eagle, the highest Polish decoration, established in 1705 during times of the Polish–Lithuanian Commonwealth.