Sakeberekeninge
© Kopiereg 2012 Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa). ’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou. Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 E-pos: steyn@kraaluitgewers.co.za Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513 Eerste druk 2012 ISBN: 978-1-920568-06-1 Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
akademia jou oop, afrikaanse leertuiste
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
BCL105 Sakeberekeninge
INHOUDSOPGAWE INHOUDSOPGAWE .................................................................................................................................................................... 1 INLEIDING ..................................................................................................................................................................................... 5 VAKLEERUITKOMSTE .............................................................................................................................................................. 7 WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING ...................................................................................................................... 8 STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING TOT SAKEBEREKENINGE ........................................................................................ 9 1.1
Studie-eenheid leeruitkomste .................................................................................... 9
1.2
Verrykende bronne ...................................................................................................... 9
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................... 10
1.4
Inleiding ....................................................................................................................... 11
1.5
Die gebruik van sakeberekeninge in die ekonomie .............................................. 11
1.5.1
Die sakesiklus............................................................................................................. 13
1.5.2
Ekonomiese aanwysers ............................................................................................ 14
1.5.3
Die ekonomie se rol in besigheid ............................................................................ 16
1.6
Die gebruik van sakeberekeninge in die sakeonderneming ............................... 18
1.6.1
Die belangrikheid van sakeberekeninge in die sakeonderneming ..................... 18
1.6.2
Waarom is sakeondernemings onsuksesvol? ....................................................... 20
1.7
Voordele en nadele van die gebruik van sakeberekeninge ................................ 25
1.7.1
Voordele van die gebruik van sakeberekeninge ................................................... 26
1.7.2
Nadele van die gebruik van sakeberekeninge ...................................................... 27
1.8
Formules, finansiële sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle . 28
1.8.1
Formules ..................................................................................................................... 28
1.8.2
Finansiële sakrekenaars ........................................................................................... 29
1.8.3
Rekenaarprogrammatuur.......................................................................................... 31
1.8.4
Rentetabelle ................................................................................................................ 32
1.9
Berekeninge in die analisering van ʼn sakeonderneming ..................................... 33
1.9.1
Finansiële rekeninge ................................................................................................. 34
1.9.2
Bestuursrekeninge ..................................................................................................... 37
1.9.3
Finansiële beplanning ............................................................................................... 38
1.10
Samevatting ................................................................................................................ 44
1.11
Selfevaluering ............................................................................................................. 45
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
BCL105 Sakeberekeninge STUDIE-EENHEID 2: BASIESE BEREKENINGE .............................................................................................................. 47 2.1
Studie-eenheid leeruitkomste .................................................................................. 47
2.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 48
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................... 48
2.4
Inleiding ....................................................................................................................... 49
2.5
Tipes sakeberekeninge ............................................................................................. 49
2.5.1
Finansiële berekeninge ............................................................................................. 49
2.5.2
Operasionele berekeninge ....................................................................................... 50
2.5.3
Verhoudingsberekeninge .......................................................................................... 50
2.6
Basiese sakeberekeninge ........................................................................................ 53
2.6.1
Optel, aftrek en persentasies ................................................................................... 53
2.6.2
Vergelykings ............................................................................................................... 57
2.6.3
Gemiddeldes............................................................................................................... 58
2.7
Basiese formules ....................................................................................................... 59
2.7.1
Korrelasies .................................................................................................................. 59
2.7.2
Formules in finansiële besluite ................................................................................ 62
2.7.3
Formules in operasionele besluite .......................................................................... 65
2.8
Basiese grafieke......................................................................................................... 67
2.9
Finansiële rekenaarprogrammatuur ........................................................................ 72
2.10
Samevatting ................................................................................................................ 76
2.11
Selfevaluering ............................................................................................................. 77
STUDIE-EENHEID 3: KOSTE EN INKOMSTE ................................................................................................................ 79 3.1
Studie-eenheid leeruitkomste .................................................................................. 79
3.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 80
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................... 80
3.4
Inleiding ....................................................................................................................... 81
3.5
Die verhouding tussen koste en inkomste ............................................................. 81
3.5.1
Wat is koste? .............................................................................................................. 81
3.5.2
Wat is inkomste? ........................................................................................................ 84
3.5.3
Wat is wins? ................................................................................................................ 85
3.6
Basiese kosteberekeninge ....................................................................................... 86
3.6.1
Gemengde koste ........................................................................................................ 86
3.6.2
Kontrole oor voorraad ............................................................................................... 90
3.7
Basiese inkomsteberekeninge ................................................................................. 92
3.7.1
Gelykbreekanalise ..................................................................................................... 93
Inhoudsopgawe
Bladsy 2
BCL105 Sakeberekeninge 3.7.2
Die veiligheidsgrens .................................................................................................. 96
3.8
Kostekontrole .............................................................................................................. 97
3.8.1
Koste/volume/wins-analise ....................................................................................... 98
3.8.2
Teikeninkomste ........................................................................................................ 100
3.8.3
Sensitiwiteitsanalise ................................................................................................ 100
3.8.4
Debiteure en krediteure .......................................................................................... 102
3.9
Winsmaksimering..................................................................................................... 103
3.9.1
Hoe word wins gemaksimaliseer? ......................................................................... 105
3.9.2
Die uitdagings van winsmaksimering.................................................................... 107
3.10
Samevatting .............................................................................................................. 107
3.11
Selfevaluering ........................................................................................................... 108
STUDIE-EENHEID 4: EENVOUDIGE EN SAAMGESTELDE RENTEBEREKENINGE............................................. 111 4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 111
4.2
Verrykende bronne .................................................................................................. 112
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................. 112
4.4
Inleiding ..................................................................................................................... 112
4.5
Die verskil tussen enkelvoudige en saamgestelde rente................................... 113
4.5.1
Enkelvoudige rente .................................................................................................. 114
4.5.2
Saamgestelde rente ................................................................................................ 114
4.5.3
Tydwaarde van geld ................................................................................................ 115
4.5.4
Die effek van die tipe rente op die tydwaarde van geld ..................................... 116
4.5.5
Die Effektiewe rentekoers ....................................................................................... 124
4.6
Die gebruik van enkelvoudige en saamgestelde rente in besigheid ................ 127
4.6.1
Die belangrikheid van rentekoerse in besluitneming .......................................... 127
4.6.2
Faktore in beleggings/leningsbesluite .................................................................. 128
4.6.3
Voordeel uit rente..................................................................................................... 130
4.7
Huidige en toekomstige waardes .......................................................................... 132
4.7.1
Die huidige waarde .................................................................................................. 132
4.7.2
Toekomstige waarde ............................................................................................... 134
4.8
Samevatting .............................................................................................................. 136
4.9
Selfevaluering ........................................................................................................... 137
STUDIE-EENHEID 5: BELEGGINGS, LENINGS EN AANDELE ............................................................................... 139 5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 139
5.2
Verrykende bronne .................................................................................................. 140
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................. 140
Inhoudsopgawe
Bladsy 3
BCL105 Sakeberekeninge 5.4
Inleiding ..................................................................................................................... 141
5.5
Beleggings en lenings ............................................................................................. 141
5.5.1
Wat is ʼn belegging? ................................................................................................. 141
5.5.2
Tipes beleggings ...................................................................................................... 142
5.5.3
Wat is ʼn lening? ....................................................................................................... 144
5.5.4
Tipes lenings............................................................................................................. 144
5.6
Basiese leningberekeninge .................................................................................... 145
5.6.1
Die Nasionale Kredietwet ....................................................................................... 146
5.6.2
Paaiement ................................................................................................................. 147
5.6.3
Aflosbedrag ............................................................................................................... 149
5.7
Basiese beleggingsberekeninge............................................................................ 151
5.7.1
Beleggingsfaktore .................................................................................................... 152
5.7.2
Aantal periodes ........................................................................................................ 153
5.7.3
Beleggingspremies .................................................................................................. 155
5.8
Die belangrikheid van aandele .............................................................................. 156
5.8.1
Evaluering van aandele .......................................................................................... 157
5.8.2
Fundamentele analise ............................................................................................. 158
5.8.3
Beleid oor dividende ................................................................................................ 159
5.8.4
Die belangrikheid van dividende............................................................................ 160
5.9
Wins, verlies en dividende op aandele ................................................................. 161
5.9.1
Wins en verlies op aandele .................................................................................... 163
5.9.2
Verdienste per aandeel ........................................................................................... 164
5.9.3
Prys tot verdienste vergelyking .............................................................................. 166
5.9.4
Dividende .................................................................................................................. 166
5.10
Samevatting .............................................................................................................. 167
5.11
Selfevaluering ........................................................................................................... 168
OPSOMMING VAN FORMULES EN BEREKENINGS ................................................................................................... 169 WOORDELYS IN AFRIKAANS EN ENGELS .................................................................................................................. 172 BRONNELYS ............................................................................................................................................................................. 173 SELFEVALUERINGSRIGLYNE .............................................................................................................................................. 176
Inhoudsopgawe
Bladsy 4
BCL105 Sakeberekeninge
INLEIDING Berekeninge word op elke vlak van handel gebruik. In elke sakeonderneming kom daar basiese berekeninge voor soos die tel van geld. Meer ingewikkelde berekeninge word ook gebruik om byvoorbeeld die kontantvloei, winsgewendheid en winsgrense te bepaal. Daar vind baie transaksies binne die sakeonderneming plaas wat ʼn kennis van berekeninge noodsaak. Die belangrikste aspek van sakeberekeninge is om die verskil tussen inkomste en uitgawe te verstaan. Die berekening van koste en uitgawes, asook die vooruitskatting daarvan, is baie belangrik vir die sakeonderneming se voortbestaan. Die toekoms van die sakeonderneming is afhanklik van kontantvloei. Die kontant van die sakeonderneming word gewoonlik belê om die winsgrens van die sakeonderneming te verhoog. Die finansiële bestuurder van die sakeonderneming moet dus oor kennis beskik van beleggings om te verseker dat die sakeonderneming se wins gemaksimaliseer word. Die sakeonderneming se posisie binne die makro-ekonomie moet gereeld geëvalueer word om te verseker dat werksaamhede binne die mikro-omgewing aangepas word om veranderinge in die groter ekonomie te akkommodeer. Die sakeonderneming se reaksie op veranderinge in die ekonomie, byvoorbeeld prysaanpassings kan ʼn groot verskil maak in winsgewendheid en groter markaandeel verseker. Verskillende formules word gebruik om berekeninge te doen. Die finansiële bestuurder van die sakeonderneming is gewoonlik verantwoordelik vir hierdie berekeninge en maak dikwels gebruik van gesofistikeerde rekenaarprogramme en finansiële sakrekenaars. Die bestuur van die sakeonderneming beskik gewoonlik nie oor uitgebreide finansiële kennis nie en daarom moet die resultate van berekeninge in ʼn verstaanbare vorm aan hulle oorgedra word. Die gebruik van grafieke en tabelle om vergelykings te tref tussen jare of kwartale, is ʼn gewilde manier om voorstellings aan die bestuur te maak. Dit is belangrik dat hierdie inligting verstaanbaar en ook akkuraat is om die bestuur in staat te stel om die beleid, visie, missie en doelwitte van die onderneming aan te pas.
Inleiding
Bladsy 5
BCL105 Sakeberekeninge
(http://office.microsoft.com/enza/images/results.aspx?qu=calculaations&ex=1&origin=FX102348363&Download=MC9004 38779&ext=JPG&AxInstalled=1&c=0)
Inleiding
Bladsy 6
BCL105 Sakeberekeninge
VAKLEERUITKOMSTE Kennis en begrip Na voltooiing van die vak SAKEBEREKENINGE (BCL105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Sakeberekeninge
•
Basiese berekeninge
•
Koste en inkomste
•
Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
•
Beleggings, lenings en aandele
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die nut van sakeberekeninge in die sakeonderneming en die ekonomie te verstaan.
•
Tussen die verskillende tipes sakeberekeninge te onderskei.
•
Basiese sakeberekeninge te kan doen.
•
Die verhouding tussen koste en inkomste te verduidelik.
•
Basiese koste- en inkomsteberekeninge te kan doen.
•
Tussen eenvoudige en saamgestelde rente te onderskei.
•
Eenvoudige en saamgestelde rente te bereken.
•
Tussen beleggings, lenings en aandele te onderskei.
•
Basiese beleggings-, lenings- en aandeelberekenings te doen.
Vakleeruitkomste
Bladsy 7
BCL105 Sakeberekeninge
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort.
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde.
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer.
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik.
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort.
Analiseer
Om iets te ontleed.
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens.
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem.
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/ stelsel/ens.
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 8
BCL105 Sakeberekeninge
STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING TOT SAKEBEREKENINGE
1.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die gebruik van sakeberekeninge in die ekonomie
•
Die gebruik van sakeberekeninge in die sakeonderneming
•
Voordele en nadele van die gebruik van sakeberekeninge
•
Formules, finansiӫle sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle
•
Berekeninge in die analisering van ʼn sakeonderneming.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die gebruik van sakeberekeninge in die ekonomie te ondersoek en te verduidelik;
•
die gebruik van berekeninge in die sakeonderneming te ondersoek en te verduidelik;
•
die voordele en nadele van die gebruik van sakeberekeninge te lys;
•
die gebruik van formules, finansiӫle sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle in sakeberekeninge te verduidelik;
•
die gebruik van sakeberekeninge in die analisering van die sakeonderneming te verduidelik.
1.2
Verrykende bronne •
http://economics.about.com/od/economics-basics/a/What-Is-Economics.htm
•
http://www.ehow.com/list_6721207_benefits-financialcalculator_.html#ixzz1YOQC1Gbc
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 9
BCL105 Sakeberekeninge 1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Deflasie
Wanneer die prys van goedere en dienste verlaag (die verbruikersprysindeks) en dit makliker word vir verbruikers om te spandeer.
Ekwiteit
Die eienaars of aandeelhouers se belang in die sakeonderneming. Die kapitaal wat deur die eienaar in die sakeonderneming gestort word, plus alle winste of verliese.
Finansiële state
Finansiële state verwys na die inligting wat deur ʼn sakeonderneming in ʼn spesifieke formaat saamgevat word om die finansiële stand, finansiële prestasie, asook die kontantvloei van die sakeonderneming te weerspieël.
Fiskale Beleid
Die aksies wat deur die regering van die land geneem word wat die ekonomie van die land beïnvloed, byvoorbeeld belastingverhogings. Indien belasting verhoog, het die verbruiker minder geld om te spandeer en sodoende word die ekonomie van die land beïnvloed.
Gelykbreekpunt
Dit is die punt waar inkomste wat deur die sakeonderneming genereer word genoeg is om die uitgawes te dek? Die punt waar die inkomste gelyk is aan die uitgawes.
Inflasie
Wanneer die prys van goedere en dienste verhoog (die verbruikersprysindeks) en dit moeiliker raak vir verbruikers om te spandeer.
Koste van verkope
Die waarde van die materiaal, direkte arbeid en oorhoofse kostes om ʼn produk te vervaardig of aan te koop.
Kwantitatiewe metodes
Metodes wat meetbaar is in terme van getalle.
Likiditeit
Hoe vinnig die bates van die sakeonderneming in kontant omgeskakel kan word. Geld (note en sente) is die mees likied omdat dit dadelik aangewend kan word.
Monetêre beleid
Die aksies wat deur die Suid-Afrikaanse Reserwebank geneem word wat die grootte en tempo van die groei van geld
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 10
BCL105 Sakeberekeninge bepaal, byvoorbeeld ʼn verandering in die repokoers of die bedrag geld wat ʼn bank op die perseel mag aanhou. Oorhoofse kostes
Die kostes wat aangegaan word om die sakeonderneming aan die gang te hou. Dit is noodsaaklike kostes soos byvoorbeeld huur, salarisse, skryfbehoeftes, ens.
Prysoorlog
Wanneer daar te veel van dieselfde produk beskikbaar is in die mark en sakeondernemings pryse aanpas om kompeterend te bly.
Repokoers
Die koers waarteen die Suid-Afrikaanse Reserwebank geld aan kommersiële banke leen.
1.4
Inleiding
Die beweging in die ekonomiese omgewing van ʼn land kan die werksaamhede van ʼn sakeonderneming beïnvloed. Die sakeonderneming moet die makro-ekonomie verstaan om hulle in staat te stel om betyds te reageer op moontlike risiko’s. Sakeberekeninge word gebruik om te bepaal hoe gesond die sakeonderneming is in vergelyking met soortgelyke sakeondernemings in die industrie, maar ook in vergelyking met die ekonomiese beweging van ʼn land. Daar is voordele en nadele verbonde aan die gebruik van sakeberekeninge, maar dit is noodsaaklik om die welstand van die sakeonderneming te moniteer en doeltreffende bestuursbesluite moontlik te maak. Sakeberekeninge sluit die gebruik van formules, finansiële sakrekenaars, programmatuur en rentetabelle in. Hierdie hulpmiddels word gebruik om die sakeonderneming se werksaamhede, vordering, voorspellings en welstand te analiseer. 1.5
Die gebruik van sakeberekeninge in die ekonomie
Die ekonomie verwys na die produksie en verbruik van goedere en dienste in ʼn spesifieke area of land. In elke land word daar bepaal waar skaars hulpbronne aangewend word, om die maksimum voordeel daaruit te bekom. ʼn Studie van ekonomie sal die volgende vrae beantwoord: •
Hoe word pryse en hoeveelhede bepaal?
•
Hoeveel waarde skep markte vir die samelewing?
•
Hoe beïnvloed belasting en regulasies ekonomiese waarde?
•
Hoe beïnvloed die skaarsheid van sekere goedere en dienste die mark?
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 11
BCL105 Sakeberekeninge •
Hoe sakeondernemings kompeteer om wins te maksimaliseer?
•
Hoe huishoudings besluit watter produkte om te gebruik en hoeveel om te spaar?
•
Waarom groei sekere lande se ekonomie vinniger as ander?
•
Watter effek die monetêre en fiskale beleid het op ekonomiese voorspoed?
•
Hoe word rentekoerse bepaal?
(aangeneem uit: http://economics.about.com/od/economics-basics/a/What-IsEconomics.htm) Ekonomie word in twee velde verdeel:
Mikroekonomie Die ekonomiese gedrag van
Makroekonomie
individuele eenhede binne die groter ekonomie, byvoorbeeld 'n persoon, huishouding, onderneming of industrie.
Die gedrag van die groter ekonomie. Fokus op die prestasie van nasionale inkomste en prestasie.
Figuur 1.1: Mikro- en makro-ekonomie (aangeneem uit: http://economics.about.com/od/economics-basics/a/What-IsEconomics.htm) Die mikro-ekonomie In die mikro-ekonomiese omgewing word daar gepoog om die gedrag van individuele sakeondernemings te bestudeer. Die aanvraag van goedere en dienste in die mark word bestudeer en die pryse daarvan word bepaal. Sakeondernemings wend hulpbronne aan om goedere en dienste te produseer. ʼn Mikro-ekonomiese analise sal bepaal hoe hierdie hulpbronne aangewend moet word in die produksieproses. Die mikro-ekonomie is belangrik vir die volgende redes: •
Dit wys hoe pryse van produkte en dienste bepaal word en watter faktore ʼn rol speel in die produksieproses.
•
Dit verduidelik die effektiwiteit van die verspreiding en verbruik van goedere en dienste.
•
Dit wys hoe ʼn individuele sakeonderneming presteer binne ʼn mark.
(aangeneem uit: http://economicsconcepts.com/micro_and_macro_analysis.htm)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 12
BCL105 Sakeberekeninge Die makro-ekonomie Die makro-ekonomie het te doen met die totale nasionale inkomste, uitgawes, werkloosheid, totale verbruik, besparing en beleggings. Die makro-ekonomie behels nie die bepaling van pryse of individuele uitsette nie, maar die vlak van pryse en die totale uitset van die land. Die makro-ekonomie behels ook die studie van die probleme rakende resessie, inflasie en die beleid wat in plek gestel word om hierdie probleme te oorkom. Die belangrikheid van die makro-ekonomie kan soos volg saamgevat word: •
Die bepaling van totale inkomste en werkloosheid.
•
Die bepaling van die algemene vlak van pryse.
•
Die formulering van ekonomiese beleid om ekonomiese groei en stabiliteit te verseker.
•
Die formulering van beleid om die sakesiklus te beheer, byvoorbeeld inflasie en deflasie.
•
Die analisering van internasionale handel, byvoorbeeld die effek van die wisselkoers.
(aangeneem uit: http://economicsconcepts.com/micro_and_macro_analysis.htm) 1.5.1
Die sakesiklus
Die sakesiklus verwys na die wisselende ekonomiese aktiwiteite wat die ekonomie oor die langtermyn beïnvloed. Die vyf stadiums van die sakesiklus is: •
Groei
–
ʼn Tydperk van vooruitgang waar die ekonomie uitbrei en floreer.
•
Piek
–
Die hoogtepunt in die siklus waar die ekonomiese status van die land op sy beste is.
•
Insinking
–
ʼn Tydperk van agteruitgang waar die ekonomie swakker presteer.
•
Laagtepunt –
ʼn Laagtepunt of trog waar die land moontlike resessie in die gesig staar.
•
Herstel
–
ʼn Tydperk waar die ekonomie herstel en selfs beter funksioneer as die vorige piek.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 13
BCL105 Sakeberekeninge
Herstel
E k o n o m i e
Vooruitgang
Piek
Uitbreiding
Inkrimping Tyd
Figuur 1.2: Die sakesiklus (aangeneem uit: http://www.investopedia.com/terms/b/businesscycle.asp#ixzz0xOk15e6o) Die sakesiklus is nie noodwendig voorspelbaar nie en kan wissel in terme van tyd, gereeldheid en grootte. Sekere ekonomiese aanwysers word gereeld gepubliseer om sakeondernemings die geleentheid te gee om te bepaal in watter stadium van die sakesiklus die ekonomie verkeer. Dit stel die sakeonderneming in staat om betyds maatreĂŤls in plek te stel in reaksie op die ekonomiese beweging. 1.5.2
Ekonomiese aanwysers
Ekonomiese aanwysers word gebruik om die stand van die land se ekonomie aan te dui. Om ʼn ekonomiese analise uit te voer, word daar dikwels van kwantitatiewe metodes gebruik gemaak. Kwantitatiewe metodes behels wiskundige en statistiese berekeninge wat die huidige ekonomiese stand vergelyk met vorige periodes. Daar word in die ekonomiese omgewing van verskeie formules en modelle gebruik gemaak om vergelykings te tref, grense en afwykings te bepaal en funksies te identifiseer. Die mees algemene ekonomiese aanwysers wat deur sakeondernemings gebruik word, is die aandele-indeks, die bruto binnelandse produk (BBP), die verbruikersprysindeks en die inflasiesyfer.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 14
BCL105 Sakeberekeninge Aandele-indeks In Suid-Afrika word daar dikwels na die aandele-indeks verwys as die Johannesburgse Aandelebeurs. Die aandelebeurs is die mark waar ʼn maatskappy se aandele verhandel word. Dit is ʼn georganiseerde finansiële mark, waar aandele gekoop en verkoop word op die basis van vraag en aanbod. ʼn Sakeonderneming neem ʼn besluit om op die aandelebeurs genoteer te word sodat aandele in die sakeonderneming verhandel kan word. Die besluit word gebaseer op ʼn realistiese evaluasie van die sakeonderneming, die bestuur, die hulpbronne, die langtermynstrategie en -doelwitte. Die tydsberekening wanneer om te noteer moet ook oorweeg word in terme van die toestand waarin die mark verkeer en hoe die sakeonderneming presteer.
Figuur 1.3: Die logo van die Johannesburgse aandelebeurs (http://www.jse.co.za/Home.aspx) Werkloosheidsyfer Werkloosheid verwys na alle persone wat aktief na werk soek, maar nie ekonomies aktief is nie. Hulle word as ekonomies onaktief beskou omdat hulle nie kan spandeer nie en dus nie ʼn bydrae tot die ekonomie kan lewer nie. Werkloosheid veroorsaak ʼn vermorsing van skaars hulpbronne en het ʼn groot impak op die ekonomiese groei van ʼn land. Omdat die regering ʼn verantwoordelikheid het om, byvoorbeeld werklose persone op te lei om die arbeidsmark te betree, aandag te gee aan behuising, sanitêre fasiliteite, ens. het ʼn hoӫ werkloosheidsyfer groot uitgawes tot gevolg. Persone wat nie ekonomies aktief is nie, betaal nie belasting nie en daarom is die inkomste wat gegenereer word minder. As die werkloosheid verminder kan word, kan die nasionale uitset verhoog word en ekonomiese groei bewerkstellig word. Bruto binnelandse produk Die bruto binnelandse produk (BBP) is een van die mees bekende en gebruikte ekonomiese aanwysers. Dit verwys na die totale waarde van die goedere en dienste wat in die ekonomie
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 15
BCL105 Sakeberekeninge geskep word. Die bruto binnelandse produk word bereken op grond van internasionale standaarde en is ʼn aanduiding van hoe gesond ʼn land se ekonomie is. Die BBP behels die private en openbare gebruik van goedere en dienste, regeringsuitgawes, beleggings, invoere en uitvoere. Alhoewel die berekening van die BBP ʼn ingewikkelde proses behels, kan dit basies soos volg uitgedruk word: Waar: V – Verbruik R – Regeringsuitgawes
Formule BBP = V+R+BK+(TU – TI)
BK – Besigheidspandering op kapitaal TU – Totale uitvoere TI – Totale invoere
(aangeneem uit: http://www.investopedia.com/terms/g/gdp.asp#axzz0yVvlDaHh) Die BBP word gewoonlik uitgedruk in die vorm van ʼn vergelyking met die vorige kwartaal of jaar. As die jaar-tot-jaar BBP dus styg met 2% beteken dit dat die ekonomie gegroei het met 2% oor die laaste jaar. Verbruikersprysindeks en inflasie Die verbruikersprysindeks meet die prys van goedere en dienste. Wanneer die verandering positief is, verwys dit na inflasie en wanneer dit negatief is, na deflasie. Hoe laer die werkloosheidsyfer daal, hoe beter gaan dit met die ekonomie en dit veroorsaak ʼn verhoging in aanvraag wat op sy beurt ʼn verhoging in pryse veroorsaak. Hulpbronne word skaarser en veroorsaak ʼn verdere verhoging in pryse. 1.5.3
Die ekonomie se rol in besigheid
Sakeondernemings wat op die aandele-indeks genoteer is, kan op ʼn daaglikse basis hulle prestasie meet. Goeie prestasie beteken dat die publiek vertroue het in die sakeonderneming en swak prestasie beteken dat die sakeonderneming sekere besluite moet heroorweeg om die publiek se vertroue te herstel. Ekonomiese aanwysers word gebruik om voorspellings te maak oor die toekomstige werksaamhede van die sakeonderneming. Ekonomiese analise is ʼn belangrike bestuursinstrument wanneer daar besluite geneem word oor die sakeonderneming se
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 16
BCL105 Sakeberekeninge sakeplan. Dit is nie noodsaaklik dat sakeondernemings ingewikkelde berekeninge moet doen wanneer die ekonomie geanaliseer word nie, maar ekonomiese modelle en inligting wat daaruit verkry word, kan gebruik word om basiese besluite te neem. Dit is belangrik dat ʼn sakeonderneming, byvoorbeeld inflasie- en rentekoerse verstaan sodat die pryse van goedere en dienste aangepas kan word wanneer nodig. ʼn Sakeonderneming moet dus die raamwerk van die ekonomie en die gevolge van ekonomiese aktiwiteite verstaan om te bepaal hoe die sakeonderneming daarop gaan reageer. Ekonomiese inligting word dan tesame met die interne sakeberekeninge gebruik om te verseker dat:
Die sakeonderneming fokus op die langtermynvisie en om kompeterend te bly in die mark
Wins vir die sakeonderneming gemaksimaliseer word
Prysaanpassings betyds gemaak word
Figuur 1.4: Belangrikheid van ekonomiese inligting en berekeninge vir die sakeonderneming (Outeur 2011)
Gevallestudie 1.1 Sarel Sente is die finansiӫle bestuurder van ʼn internasionale bierbrouery. Dit is sy verantwoordelikheid om bestuur in te lig oor die ekonomiese toestand van die land en ook om aanbevelings te maak oor moontlike strategieӫ om voordeel in die mark te behou. Hy verkry die onderstaande grafiek om hom behulpsaam te wees in die proses. Die grafiek toon die kwartaallikse Bruto Binnelandse Produk (BBP) van Suid-Afrika vir die tydperk 2007 tot 2011. Die BBP het met 1.3% gegroei in die tweede kwartaal van 2011 maar ʼn rekord laagtepunt bereik in Maart 2009.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 17
BCL105 Sakeberekeninge
(aangeneem uit: http://www.tradingeconomics.com/south-africa/gdp-growth) 1. Bespreek hoe Sarel bogenoemde inligting van toepassing kan maak op die sakeonderneming. 2. Verduidelik wat die moontlike oorsaak kan wees van die laagtepunt in 2009. 3. Watter gevolgtrekking kan Sarel maak as hy hierdie grafiek vergelyk met Figuur 1.2: Die sakesiklus? 1.6
Die gebruik van sakeberekeninge in die sakeonderneming
Om die sakeonderneming doeltreffend te bestuur is dit belangrik dat die finansiële state van die onderneming verstaan word. Basiese berekeninge, gebaseer op die inligting wat vervat is in finansiële state, kan die bestuur van die sakeonderneming in staat stel om besluite te neem en aksies in plek te stel om moontlike toekomstige risiko’s uit te skakel. Die doel van die finansiële bestuurder is om betroubare en bruikbare inligting rakende die sakeonderneming se finansiële prestasie te verskaf en die algemene toestand van die sakeonderneming binne die mikro- en makro-ekonomie te evalueer. 1.6.1
Die belangrikheid van sakeberekeninge in die sakeonderneming
Dit is belangrik om die finansiële state van die sakeonderneming op ʼn gereelde basis te hersien en te evalueer. Om egter baat te vind by die inligting wat vervat is in die finansiële state, moet dit op so manier voorgelê word dat akkurate vergelykings getref kan word. Geïsoleerde syfers beteken niks en kan misleidend wees. Syfers moet omgeskakel word in ʼn formaat waar dit vergelyk kan word met:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 18
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 1.5: Vergelyking van finansiële syfers (aangeneem uit: Johnson, 2009: 5) Deur die finansiële state van die sakeonderneming gereeld te evalueer, die nodige berekeninge te doen en vergelykings te tref, word die bestuur in staat gestel om te bepaal watter aksies geneem moet word om moontlike risiko’s uit te skakel. Die areas wat gemoniteer moet word om die sukses van die sakeonderneming te bepaal, is die volgende:
Winsgewendheid van die sakeonderneming gebaseer op bruto wins en uitgawes. Genereer die sakeonderneming genoeg inkomste om uitgawes te dek – gelykbreekpunt? Hoe solvent is die sakeonderneming en waar word fondse aangewend? Hoe doeltreffend word geld belê? Hoe doeltreffend word voorraad bestuur? Hoe doeltreffend word debiteure en krediteure bestuur? Is daar genoeg kontant beskikbaar? Tabel 1.1: Bepaal die sukses van die sakeonderneming (Outeur 2011)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 19
BCL105 Sakeberekeninge 1.6.2
Waarom is sakeondernemings onsuksesvol?
Indien die sakeonderneming ʼn wins toon aan die einde van elke maand, is dit nie noodwendig ʼn aanduiding dat die sakeonderneming suksesvol funksioneer nie. Wins is slegs ʼn beraming van die verkope minus die uitgawes en word beïnvloed deur faktore soos waardevermindering en die vlakke van voorraad. Dit is daarom noodsaaklik dat sakeondernemings gereeld finansiële en operasionele prestasie meet. Daar is verskeie berekenings wat die sakeonderneming kan gebruik om sukses te verseker en betyds regstellende stappe te neem. Die belangrikste redes waarom sakeondernemings onsuksesvol is: •
Tekort aan kontant
•
Onvoldoende wins
•
Swak bestuur
Tekort aan kontant Daar is verskeie faktore wat kan bydra tot ʼn tekort aan kontant in die sakeonderneming.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 20
BCL105 Sakeberekeninge
Eienaars neem fondse •Eienaars neem te veel wins van die sakeonderneming. 'n Gedeelte van die wins moet oorgedra word na die volgende jaar om voorsienning te maak vir moontlike kapitale uitgawes.
Vinnige uitbreiding •Om vinnige uitbreiding te hanteer, word daar te veel voorraad aangekoop en die kapitaal is nie voldoende om daarvoor voorsienning te maak nie. Stadige omskakeling van bates •Die waarde van vaste bates is groter as lopende bates en kan nie vinnig omgeskakel word in kontant nie. Swak kontantvloeibeplanning •Daar word nie voorsiening gemaak vir buitengewone uitgawes nie. Debiteure betaal nie •Dit kan gebeur dat 'n groot debiteur nie sy rekening betaal nie, wat die sakeonderneming se kontantvloei negatief kan beïnvloed. Onverwagte uitgawes •Daar word nie voorsiening gemaak vir onverwagte uitgawes, soos 'n verhoging in rentekoerse, nie. Swak verkope •'n Onverwagte daling in verkope. Te veel voorraad •Te veel voorraad voorhande of voorraad wat nie verkoop nie. Diefstal en bedrog •Diefstal of bedrog deur personeel wat toegang tot voorraad en geld het. Tabel 1.2: Tekort aan kontant (aangeneem uit: Johnson, 2009: 8)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 21
BCL105 Sakeberekeninge Om bogenoemde probleme uit te skakel kan daar van die volgende moontlike berekeninge gebruik gemaak word: Berekeninge •
Bedryfskapitaalverhouding (Current ratio)
•
Vuurproefverhouding (Quick ratio)
•
Debiteure handelsiklus en betalingsperiode
•
Krediteure handelsiklus en betalingsperiode
•
Voorraadomsetsnelheid (Stock turnover rate)
Tabel 1.3: Berekeninge om tekort aan kontant te identifiseer (Outeur 2011) Onvoldoende wins Swak winsgrense is die resultaat van ʼn gebrek aan kontrole oor die koste van verkope en uitgawes. Ander faktore wat die wins van die sakeonderneming kan beïnvloed, is: Personeelkostes
Personeelkostes is gewoonlik een van die grootste operasionele uitgawes van die sakeonderneming. Dit is soms makliker om personeel in poste, waar hulle onproduktief is, te hou, as om personeelvermindering toe te pas wat die probleem dalk kan oplos.
Kompetisie
Ernstige kompetisie of die gebrek daaraan kan die winsgrens van die sakeonderneming beïnvloed. Ernstige kompetisie kan tot te veel van dieselfde produkte in die mark lei, wat ʼn prysoorlog tot gevolg kan hê. Swak kompetisie kan die vraag en aanbod van die produk beïnvloed.
Verskaffers
ʼn Verhouding met ʼn nuwe verskaffer begin gewoonlik met lae pryse wat skielik kan verhoog oor die verloop van tyd. As die verskaffer swak kwaliteit produkte lewer kan dit kliëntetevredenheid beïnvloed wat oor die langertermyn die omset kan verlaag.
Produklewensiklus
Verminderde aanvraag, veral vir produkte wat seisoengebonde is. Sakeondernemings moenie net fokus op produkte wat, byvoorbeeld net in die wintermaande in aanvraag is nie.
Hoë oorhoofse
Maak seker dat oorhoofse kostes, byvoorbeeld huur van geboue
kostes
nie te hoog word nie.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 22
BCL105 Sakeberekeninge Wanneer dit nodig is, moet daar in nuwe toerusting belê word.
Toerusting
Die onderhoudskoste op ou toerusting kan hoër wees as om nuwe toerusting aan te koop. Navorsing en
Die sakeonderneming moet oor goeie kennis van die mark beskik
ontwikkeling
waarin hy opereer – wat kliënte benodig en wat die neigings in die mark is. Verseker doeltreffende bemarkingsaksies en identifiseer die
Bemarking
mediums waardeur moontlike kliënte maklik bereik kan word. Moenie net op sleutelkliënte fokus nie. Om een sleutelkliënt te
Kliënte
verloor, kan groot gevolge vir die sakeonderneming inhou. Tabel 1.4: Faktore wat die wins van ʼn sakeonderneming beïnvloed (aangeneem uit: Johnson, 2009: 10) Om bogenoemde probleme uit te skakel, kan daar van die volgende moontlike berekeninge gebruik gemaak word: Berekeninge •
Persentasiekoste van verkope
•
Bruto winsgrens (Gross profit margin)
•
Uitgaweverhoudings (Expense ratios)
•
Personeelproduktiwiteitsverhouding (Staff Productivity Ratio)
•
Omsetsnelheid van voorraad
Tabel 1.5: Berekeninge om winsgrens te bepaal (Outeur 2011) Swak bestuur Alhoewel daar baie oorsake is wat sakeondernemings laat faal, is een van die grootste oorsake die swak bestuur van personeel – dit kan tot 50% van gevalle verteenwoordig.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 23
BCL105 Sakeberekeninge Faktore wat bydra tot die situasie, is soos volg: Verkeerde of ongekwalifiseerde personeel word gewerf vir 'n spesifieke doel
Die nodige personeelopleiding vind nie plaas nie, en daarom kan personeel nie sekere funksies verrig nie
'n Gebrek aan motivering en dissipline kan lei tot probleme soos: Lae produktiwiteit, diefstal, afwesigheid en swak tydbestuur
Swak kommunikasie met personeel kan motivering beïnvloed en 'n inlvoed hê op kliëntediens
Personeelverhoudinge en personeelomsetsnelheid kan tot gevolg hê dat bykomende fondse spandeer moet word op, byvoorbeeld opleiding
Die algemene reputasie van die sakeonderneming en openbare verhoudinge word deur swak bestuur beïnvloed
Tabel 1.6: Swak bestuur (aangeneem uit: Johnson, 2009: 12) Om bogenoemde probleme uit te skakel, kan daar van die volgende moontlike berekeninge gebruik gemaak word: Berekeninge •
Personeelproduktiwiteitsverhouding (Staff Productivity Ratio)
•
Personeelkostes as ʼn persentasie van verkope
Tabel 1.7: Berekeninge om die gehalte van bestuur te bepaal (Outeur 2011)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 24
BCL105 Sakeberekeninge 1.7
Voordele en nadele van die gebruik van sakeberekeninge
Die kennis wat opgedoen word deur sakeberekeninge, help ʼn sakeonderneming om die prestasie van die onderneming, die onderneming se posisie in die mark en die geskiedenis van die onderneming te verstaan. Statistiese analises wat bekom word deur opnames en vraelyste, kan in die vorm van grafieke, persentasies en vergelykings voorgelê word, en is behulpsaam in die bereiking van doelwitte. Sakeondernemings moet weet wanneer om pryse aan te pas en daarom is kennis van rentekoerse en inflasie baie belangrik vir die voortbestaan van die onderneming. Wins en verlies asook kontantvloeiberamings stel die sakeonderneming in staat om doelwitte te bereik of aan te pas. Daar is dus verskeie voordele wat berekeninge vir die sakeonderneming inhou, maar neem in ag dat berekeninge gedoen kan word met onvolmaakte inligting. In tye van natuurlike rampe, is dit moeilik om voorspellings te maak en kan berekeninge gebaseer word op verkeerde inligting. Daar word ook aangeneem dat mense rasioneel optree, maar die realiteit is dat besluitneming dikwels gebaseer word op vrees vir die gevolge of die risiko’s wat dit inhou. Die agenteprobleem Die personeel wat verantwoordelik is vir die finansiële bestuur van die sakeonderneming, tree as agente vir die eienaars van die onderneming op. Daar word sekere besluitnemingsmag aan finansiële bestuurders toegeken wat hulle in staat stel om die finansies van die sakeonderneming te bestuur.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 25
BCL105 Sakeberekeninge Teoreties sal die finansiële bestuurder se doel wees om wins vir die eienaars of aandeelhouers van die onderneming te maksimaliseer, maar in werklikheid is
Geen belang
Sakeonderneming se belang
personeel bekommerd oor werksekuriteit, persoonlike rykdom en ander finansiële voordele. Die risiko’s wat sekere besluite vir die personeel inhou, kan besluitneming beïnvloed en nie noodwendig maksimum wins vir die eienaars van die sakeonderneming verseker nie. Hierdie verskynsel staan bekend as die agenteteorie (aangeneem uit: Lawrence, 2010: 17). In die berekening van ʼn sakeonderneming se finansiële gesondheid, kan die agenteteorie ʼn rol speel en eienaars moet verseker dat die berekeninge wat aan hulle voorgelê word, korrek verstaan word om doeltreffende besluitneming moontlik te maak. Een van die maniere wat sakeondernemings gebruik om die agenteprobleem aan te spreek, is om aandele in die sakeonderneming vir sy werknemers aan te bied. 1.7.1
Voordele van die gebruik van sakeberekeninge
Die analisering van finansiële state Voordele van sakeberekeninge
Om die finansiële posisie van die sakeonderneming te verstaan, word daar gebruik gemaak van verhoudingsberekeninge om finansiële state te ontleed. Die inligting wat hieruit bekom word, kan dan gebruik word om besluite te neem wat voordelig vir die sakeonderneming is.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 26
BCL105 Sakeberekeninge Om doeltreffendheid te moniteer Die doeltreffendheid van die sakeonderneming word gemoniteer. Sakeberekeninge is nie net behulpsaam in die monitering van werksaamhede en doeltreffende bestuur nie, maar dui ook aan hoe bates gebruik word en hoe wins verdien word. Identifiseer swakpunte Alhoewel die sakeonderneming se algemene prestasie goed kan wees, kan sakeberekeninge behulpsaam wees om moontlike swakplekke uit te wys. Die bestuur van die sakeonderneming kan dan aandag gee aan swakpunte en regstellende stappe neem. Beplanning Sakeberekeninge kan net uitgevoer word op historiese inligting, maar hierdie inligting kan gebruik word om voorspellings te maak oor toekomstige aksies en neigings. Berekeninge is dus behulpsaam in die toekomstige aksies van die sakeonderneming. Vergelyking Dit is belangrik dat die sakeonderneming weet hoe prestasie oor ʼn aantal jare verloop. Berekeninge wat historiese inligting vergelyk met die huidige jaar of toekomstige beplanning, stel die sakeonderneming in staat om nie net die onderneming se groei nie, maar ook die verskillende afdelings se prestasie te meet. Vergelykings met ander ondernemings in die industrie, is ook belangrik omdat dit moontlike kompetisie kan uitskakel. 1.7.2
Nadele van die gebruik van sakeberekeninge
Sakeberekeninge hou nie noodwendig net voordele vir die sakeonderneming in nie. Daar is verskeie aspekte wat akkurate berekeninge kan belemmer: • Berekeninge wat groot afwykings toon van die norm, is slegs ʼn aanduiding dat iets verkeerd is. Verdere intensiewe analises moet uitgevoer word om die oorsake van die probleem te identifiseer. • ʼn Enkele berekening verskaf nie genoeg inligting om die algemene prestasie van die sakeonderneming te meet nie. ʼn Kombinasie van berekeninge sal gewoonlik ʼn meer akkurate refleksie van prestasie weerspieël. • Wanneer berekeninge gebruik word om vergelykings te tref, moet finansiële state gebruik word wat in dieselfde tydgleuf van die verskillende jare opgestel is. Indien dit nie gebeur nie, kan dit foutiewe inligting weerspieël wat foutiewe gevolgtrekkings kan veroorsaak.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 27
BCL105 Sakeberekeninge • Geouditeerde finansiële state moet gebruik word anders kan die berekeninge wat daaruit
Nadele van sakeberekeninge
bekom word, nie ʼn korrekte refleksie wees van die sakeonderneming se welstand nie. • Die resultate van berekeninge kan beïnvloed word deur faktore soos inflasie. (aangeneem uit: Lawrence, 2010: 49) Sakeberekeninge kan net ʼn aanduiding gee van die sakeonderneming se historiese en huidige toestand. Toekomstige gebeure en moontlike gebeure in die ekonomie van die land, is moeilik voorspelbaar en daarom moet soveel as moontlik inligting versamel word wanneer die waarde van ʼn sakeonderneming bepaal word. 1.8
Formules, finansiële sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle
Daar is verskeie hulpmiddels wat gebruik kan word om berekeninge te doen in die sakewêreld. Die gebruik van formules is die mees algemene metode maar finansiële sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle, vergemaklik die proses en skakel raaiwerk uit. 1.8.1
Formules
Wat is ʼn formule? ʼn Formule kan beskou word as die formasie van reëls in ʼn gegewe logiese taal. Dit is ʼn standaard stel feite of getalle wat gebruik word om berekenings te doen. Die HAT (2009) definieer ʼn formule as:
“waarde wat in algemene tekens of letters uitgedruk is, en dien as grondslag vir berekeninge.” Waar word formules gebruik? In die sakeomgewing word daar van formules gebruik gemaak om die welstand van die sakeonderneming te bepaal en selfs om toekomstige bankrotskap te voorspel. Daar word na hierdie formules verwys as finansiële verhoudingsberekeninge. Die inligting wat gebruik word in verhoudingsberekeninge word meestal uit die finansiële state verkry. Verhoudingsberekeninge word binne die sakeonderneming gebruik om die volgende redes:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 28
BCL105 Sakeberekeninge •
Om die likiditeit van die sakeonderneming te bepaal
•
Om sekere aktiwiteite binne die sakeonderneming te meet
•
Om skuldverhoudings te bepaal
•
Om winsgewendheid te bepaal
•
Om tendense in die mark te bepaal
1.8.2
Finansiële sakrekenaars
Terwyl sakeberekeninge gedoen kan word sonder die gebruik van finansiële sakrekenaars, kan dit baie tyd bespaar. Daar is verskeie finansiële sakrekenaars beskikbaar, maar almal het sekere funksies in gemeen. Daar is sekere funksies wat algemeen gebruik word en wat alle finansiële sakrekenaars met mekaar in gemeen het:
N
Number of periods
Periode
Periodic interest rate
Rente
Present value
Huidige waarde
Payments
Betalings
Future value
Toekomstige waarde
I PV
PMT
FV
Tabel 1.8: Funksies: Finansiële sakrekenaar (aangeneem uit http://www.ehow.com/how_2049322_use-financial-calculator.html#ixzz1YOL1cGIY)
Bogenoemde funksies word meestal gebruik om paaiemente te bereken, rentekoerse te bepaal en huidige of toekomstige waarde te bepaal. Wanneer ʼn kliënt, byvoorbeeld ʼn motor koop, kan daar bepaal word wat die paaiement van die motor sal wees oor ʼn sekere aantal
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 29
BCL105 Sakeberekeninge maande. Die rentekoers, waarde van die motor en die tydperk van terugbetaling, word in die finansiële sakrekenaar ingevoer en sodoende word die maandelikse paaiement verkry. Wat is ʼn finansiële sakrekenaar? ʼn Finansiële sakrekenaar word gebruik om basiese berekeninge te doen, maar ook ingewikkelde finansiële berekeninge waar dit nodig is om formules te gebruik. Die voordeel is dat die formule vooraf in die sakrekenaar gelaai word en daarom is dit nie nodig dat die gebruiker die formule ken om die berekening te kan doen nie. Die tydrowende funksie in finansiële berekeninge is nie die normale optel, aftrek, vermenigvuldiging en deling nie, maar om die regte syfers op die regte plek in ʼn formule te plaas. ʼn Finansiële sakrekenaar neem die raaiwerk uit berekeninge, omdat die formule reeds ingebou is en die berekening outomaties plaasvind. Voordele en nadele van die gebruik van finansiële sakrekenaars
• Personeel kan meer produktief aangewend word
Produktiwiteit
omdat tyd nie spandeer word op ingewikkelde berekeninge nie
Statistiek
• 'n Finansiële sakrekenaar kan statistieke soos vergelykings, gemiddeldes en korrelasies hanteer
• Die meeste finansiële sakrekenaars is in staat om
Finansiële probleme
probleme soos kontantvloei, interne opbrengskoerse, leningsformules, netto huidige waarde en prysbepaling te bereken
• Tydwaarde vir geld probleme kan opgelos word,
Tydwaarde van geld
byvoorbeeld as 'n belegging gemaak word, is dit moontlik om te bereken hoeveel geld beskikbaar sal wees oor 'n periode van ses jaar
Figuur 1.6: Voordele van finansiële sakrekenaars (aangeneem uit: http://www.ehow.com/list_6721207_benefits-financialcalculator_.html#ixzz1YOQC1Gbc)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 30
BCL105 Sakeberekeninge 1.8.3
Rekenaarprogrammatuur
Daar is verskeie rekenaarprogrammatuur op die mark wat behulpsaam kan wees in sakeberekeninge. Die meeste programme wat gebruik word om die rekeningkundige aspekte van die sakeonderneming te behartig, maak voorsiening vir die berekeninge wat noodsaaklik is om die welstand van die sakeonderneming te bepaal. Voorbeelde hiervan is: • Quickbooks • Pastel • SAP (Saphire software) • Great Plains Die mees algemeen gebruikte programmatuur om sakeberekeninge te doen, is Microsoft Excel.
Microsoft Excel is ʼn sigbladtoepassingsprogram wat gebruik word om saketransaksies vas te lê en te bestuur. Lyste van transaksies kan gemanipuleer word om grafieke te skep en ander analitiese tegnieke toe te pas.
Tabel 1.9: Microsoft Excel (aangeneem uit: http://www.functionx.com/excel/Lesson01.htm) Wat is ʼn sigblad (spreadsheet)? ʼn Sigblad is ʼn tabel wat in rye en kolomme georganiseer is, wat dit makliker maak om inligting te sorteer, te organiseer en te analiseer. ʼn Sigblad het ʼn aantal ingeboude eienskappe wat dit moontlik maak om groot volumes data te hanteer, grafieke te skep, formules te gebruik en data te analiseer. Excel kan gebruik word om basiese berekeninge soos optel, aftrek, deling en vermenigvuldiging moontlik te maak, maar meer komplekse berekeninge soos vergelykings, is moontlik. Wanneer die formule ingevoer is, kan die data verander word en die berekening word outomaties aangepas.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 31
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 1.7: Voorbeeld van ʼn Microsoft Excel sigblad (http://www.functionx.com/excel/Lesson01.htm) 1.8.4
Rentetabelle
Rentetabelle is saamgestelde data in die vorm van ʼn tabel wat die gebruiker in staat stel om te bepaal hoeveel rente oor ʼn sekere tydperk betaal, of verdien sal word. Wat is rente? Rente is ʼn bedrag wat gevra of betaal word vir die gebruik van geld. Wanneer ʼn sakeonderneming geld leen by ʼn bank, sal hulle ʼn sekere bedrag aan rente betaal vir die gebruik van die geld sodat die bank ook wins maak op die diens wat hulle lewer. Banke pas rentekoerse aan na aanleiding van veranderinge in die repokoers. Die repokoers is die koers waarteen die Suid-Afrikaanse Reserwebank geld aan kommersiële banke leen. Waarvoor word rentetabelle gebruik? Alhoewel die meeste finansiële sakrekenaars renteberekeninge kan doen, bly die gebruik van rentetabelle steeds ʼn manier om te bepaal hoeveel rente betaal of verdien sal word oor ʼn sekere tydperk. ʼn Rentetabel lys die waarde van ʼn belegging of ʼn lening oor ʼn vasgestelde periode teen die meer algemene rentekoers. ʼn Tipiese rentetabel kan soos volg voorgestel word:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 32
BCL105 Sakeberekeninge
Jaar
Beginwaarde
Rentekoers
Eindwaarde
1
R 100.00
10%
R 110.00
2
R 110.00
10%
R 121.00
3
R 121.00
10%
R 133.10
4
R 133.10
10%
R 146.41
5
R 146.41
10%
R 161.05
6
R 161.05
10%
R 177.16
7
R 177.16
10%
R 194.87
8
R 194.87
10%
R 214.36
9
R 214.36
10%
R 235.79
10
R 235.79
10%
R 259.37
Tabel 1.10: Rentetabel (aangeneem uit: http://www.billiondollarincome.com/compound-interesttables.html#ixzz1Z2vHTIR3) Let op dat aan die einde van Jaar 10, het die oorspronklike belegging meer as verdubbel na R259.37. Met die gebruik van rentetabelle is dit belangrik om te onderskei tussen saamgestelde en enkelvoudige rente. Enkelvoudige rente word eenmalig bereken wat beteken dat die waarde van die belegging aan die einde van die 10 jaar op R 200 sal staan. Rente word dus nie op rente verdien nie. Saamgestelde rente word van jaar tot jaar bereken en sluit die rente verdien op die vorige jaar, by die berekening in. 1.9
Berekeninge in die analisering van ʼn sakeonderneming
Finansiële verhoudingsberekeninge word gebruik om die prestasie van die sakeonderneming te meet. Dit moet nie net gesien word as ʼn stel berekeninge wat op ʼn gereelde basis gedoen moet word nie. Hierdie berekeninge moet geïnterpreteer word om geldige afleidings te maak wat die sakeonderneming in staat stel om doeltreffende besluite te neem. Die proses van berekening en interpretasie staan bekend as ʼn verhoudingsanalise en inligting word bekom uit die sakeonderneming se finansiële state en bestuursrekeninge.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 33
BCL105 Sakeberekeninge Finansiële rekeninge en bestuursrekeninge word deur die sakeonderneming opgestel om die onderneming se werksaamhede te moniteer. Hierdie rekeninge alleen, gee nie ʼn aanduiding van die inligting wat nodig is om besluitneming moontlik te maak nie, daarom word verskeie berekeninge uit hierdie state gebruik om analises te doen wat die sakeonderneming se prestasie en moontlike bedreigings identifiseer. 1.9.1
Finansiële rekeninge
Finansiële rekeninge beskryf die sakeondernemings se prestasie oor ʼn sekere tydperk, gewoonlik ʼn jaar, en moet aan die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) voorgelê word. Finansiële rekeninge bestaan uit die volgende: Staat van omvattende inkomste (Inkomstestaat) Staat van finansiële posisie (Balansstaat) Staat van verandering in ekwiteit Staat van kontantvloei (Kontantvloeistaat) Tabel 1.11: Finansiële state (Outeur 2010) Staat van omvattende inkomste Die staat van omvattende inkomste meet die sakeonderneming se inkomste teenoor die koste van goedere en dienste oor ʼn sekere tydperk. Die wins wat die sakeonderneming oor hierdie tydperk genereer, word gewys as die finale bedrag in die staat van omvattende inkomste. ABC Handelaars Staat van omvattende inkomste vir die jaar geëindig 31 Maart 2014 2014 R Inkomste Verkope 1
Koste van verkope
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
40 450 (30 000)
Bladsy 34
BCL105 Sakeberekeninge 2
Bruto wins
3
Ander inkomste
4
Operasionele inkomste
10 450 500 10 950
Uitgawes 5
Huur
200
6
Kantoorkostes
580
7
Reis en verblyf
42
8
Bemarking
475
9
Waardevermindering
300
10 Totale uitgawes
1 597
11 Netto wins voor belasting
9 353
12 Belasting (29%)
2712
13 Netto wins na belasting
6 641
Figuur 1.8: Eenvoudige voorbeeld van ʼn Inkomstestaat (Outeur 2011) Staat van Finansiële Posisie Die staat van finansiële posisie (voorheen die balansstaat genoem) is ʼn opsomming van die sakeonderneming se finansiële posisie op ʼn gegewe oomblik. Die staat balanseer die sakeonderneming se bates (wat die sakeonderneming besit) met die laste (wat die sakeonderneming skuld) (Lawrence, 2010: 42). Daar word gewoonlik onderskei tussen langtermyn- en korttermynbates en -laste. Daar kan verwag word dat korttermynbates binne ʼn tydperk van ʼn jaar omgeskakel kan word in kontant, en korttermynlaste betaal moet word binne ʼn jaar. Dit is ʼn aanduiding van hoe die sakeonderneming befonds word en hoe daardie fondse aangewend word. Die totale bates moet altyd gelyk wees aan die totale laste en ekwiteit. Die staat van finansiële posisie is ontwikkel om die volgende te wys:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 35
BCL105 Sakeberekeninge
Hoe gesond die sakeonderneming is Hoe likied die bates is (kan bates maklik in kontant omgeskakel word?) Hoe die sakeonderneming gefinansier word
Hoeveel kapitaal gebruik word
Tabel 1.12: Gebruike van die staat van finansiële posisie (aangeneem uit: Smith, 2008: 39) Staat van verandering in ekwiteit Ekwiteit verwys na die eienaar se belang in die sakeonderneming. Die staat van verandering in ekwiteit bevat die inligting wat die verskil tussen die ekwiteit van die eienaar aan die begin van die jaar teenoor die verskil van die eienaar se ekwiteit aan die einde van die jaar, weerspieël. Die doel van die staat van verandering in ekwiteit is om die volgende te toon: •
Die bedrag van die eienaar se belang aan die begin van die finansiële jaar.
•
Die toenames of afnames van die eienaar se belang gedurende die finansiële jaar.
•
Die bedrag van die eienaar se belang aan die einde van die jaar.
In die Staat van Ekwiteit sal die bedrag wat die eienaar as kapitaal in die onderneming belê het, aangedui word. Dit sal ook aandui hoe die inkomste soos uiteengesit in die Staat van omvattende inkomste, gespandeer is in terme van dividende wat uitbetaal is, geld wat weer in die sakeonderneming teruggeploeg is en inkomste wat behoue bly vir die volgende finansiële jaar. Staat van kontantvloei Die staat van kontantvloei dui aan hoe die sakeonderneming kontant bekom het en weer spandeer het oor ʼn sekere tydperk. As die sakeonderneming ontslae geraak het van bates en sodoende kontant genereer het, sal dit in die Kontantvloeistaat aangetoon word. Die Kontantvloeistaat sluit gewoonlik ook ʼn vooruitskatting of beraming van toekomstige kontantvloei in. Die bronne van kontantinvloei en -uitvloei is soos volg:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 36
BCL105 Sakeberekeninge
Kontantinvloei •Betaling van goedere en dienste wat gelewer is aan kliënte •Die ontvangs van 'n banklening •Rente op besparings en beleggings •Beleggings vanaf aandeelhouers in die sakeonderneming
Kontantuitvloei •Aankoop van voorraad, roumateriaal en toerusting •Betaling van salarisse en daaglikse operasionele spandering •Aankoop van vaste bates, byvoorbeeld toerusting •Terugbetaling van lenings, betaal van belasting en dividende
Figuur 1.9: Kontantinvloei en -uitvloei (aangeneem uit: Smith, 2008: 51) Die doel van die sakeonderneming moet wees om die invloei van kontant te versnel en die uitvloei van kontant te vertraag. 1.9.2
Bestuursrekeninge
Sakeondernemings word deur die Maatskappywet en die Wet op Beslote Korporasies verplig om bogenoemde finansiële rekeninge op te stel en binne nege maande na die sluiting van die finansiële jaar aan die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) voor te lê. Daar is sekere rekeninge wat deur die bestuur van sakeondernemings gebruik word, maar dit is nie noodsaaklik dat dit opgestel word nie, en dit word nie aan die SAID voorgelê nie. Daar word na hierdie rekeninge as bestuursrekeninge verwys. Bestuursrekeninge is onontbeerlik wanneer bestuursbesluite geneem moet word en stel die sakeonderneming in staat om moontlike risiko’s betyds te identifiseer. Afhangend van die tipe sakeonderneming en die behoeftes van die sakeonderneming se bestuur, kan die bestuursrekeninge wat opgestel word, verskil. Dit kan die volgende insluit:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 37
BCL105 Sakeberekeninge •
Die verkoopsproses, insluitend prysbepaling, verspreiding en debiteure
•
Die aankoopproses, insluitend voorraadvlakke en krediteure
•
ʼn Vaste bate register
•
Werknemerinligting
Tabel 1.13: Bestuursrekeninge (Foto: http://bookkeepingoutsource2india.com/Outsourced_Bookkeeping_ServicesCash_Flow_Management_india.html)
Bestuursrekeninge analiseer onlangse inligting, maar word ook gebruik om ʼn vooruitskatting te doen van verkope, kontantvloei en wins. Analises word gewoonlik gedoen deur die werklike syfer te vergelyk met die vooruitskatting wat aan die begin van die jaar gedoen is. Bestuursrekeninge stel die sakeonderneming in staat om: • Rekeninge te vergelyk met oorspronklike begrotings en vooruitskattings. • Die sakeonderneming se werksaamhede te fokus en beter bestuur moontlik te maak. • Tendense in die sakeonderneming te identifiseer. • Afwykings in inkomste en uitgawes te identifiseer. 1.9.3
Finansiële beplanning
Dit is belangrik dat die sakeonderneming sy finansiële aktiwiteite beplan en evalueer. Die bestuur van die sakeonderneming moet weet wat die beoogde uitgawes vir die sakeonderneming gaan wees en waar en wanneer die kontant beskikbaar gaan wees. Begrotings en kontantvloeibeplanning moet deel vorm van enige sakeonderneming se bestuursrekeninge. ʼn Beplanningsproses om kontant en begrotings te beheer moet in plek gestel word om te verseker dat die sakeonderneming nie oorspandeer nie.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 38
BCL105 Sakeberekeninge
Hersien huidige prestasie gereeld teen die vorige en huidige jaar se doelwitte
Doen 'n SWOT analise – bepaal sterkpunte, swakpunte, geleenthede en bedreigings
Analiseer susksesse en mislukkings van die vorige jaar
Bepaal die doelwitte vir die volgende jaar – hersien langtermynbeplanning
Identifiseer en verfyn die hulpbronimplikasies en stel 'n begroting op
Definieer die nuwe finansiële jaar se inkomstestaat- en balansstaatmikpunte
Finaliseer die plan
Hersien die plan gereeld – moniteer prestasie, vordering en doelwitte
Figuur 1.10: Die Beplanningsproses (aangeneem uit: Smith, 2005: 66) Begrotings Om ʼn begroting op te stel, is een van die maniere wat sakeondernemings gebruik om aksies te beplan en uit te voer. ʼn Begroting hou nie net die sakeonderneming in sy geheel op die regte pad nie, maar ook die sakeonderneming se finansiële prestasie. ʼn Begroting kan beskou word as ʼn plan:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 39
BCL105 Sakeberekeninge
te 0Om verseker dat
daaar genoeg geld beskikbaar is vir toekomstige projekte;
Om Eenhede ingeligte geproduse finasiële erbesluite te neem;
Om Om Totale
Om finansies Vaste te beheer.
doelwitte te behaal;
Figuur 1.11: Wat is ʼn begroting? (Outeur 2011) ʼn Begroting moenie as ʼn vooruitskatting gesien word nie. ʼn Vooruitskatting is ʼn voorspelling van die toekoms, terwyl ʼn begroting ʼn beplanning van die toekoms is. Begrotings hou verskeie voordele in: •
Fondse kan doeltreffend bestuur word
•
Hulpbronne kan doeltreffend aan projekte toegeken word
•
Prestasie kan gemeet word
•
Doelwitte kan gehaal word
•
Besluitneming kan verbeter word
•
Probleme kan geïdentifiseer word voordat dit opduik
•
Daar kan vir die toekoms beplan word
•
Dit kan personeel motiveer
(aangeneem uit: Smith, 2008: 68)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 40
BCL105 Sakeberekeninge Kontantvloei Kontant is die primêre faktor wat die sakeonderneming se welsyn aandui, en daarom moet die invloei en uitvloei van kontant baie goed gemoniteer en bestuur word. Kontant is die maatstaf wat die sakeonderneming se vermoë om rekeninge gereeld en betyds te betaal, meet. Kontant sluit die volgende in:
Muntstukke en note
Lopende rekeninge en korttermyndeposito's
Oortrokke bankrekeninge en korttermynlenings
Oorsese geldeenhede en deposito's wat vinnig in rand omgeskakel kan word
Figuur 1.12: Wat is kontant? (aangeneem uit: Smith, 2008: 48) Die sakeonderneming moet kontantreserwes opbou om doeltreffend te funksioneer en te verseker dat die tydsberekening van kontantbeweging die sakeonderneming in ʼn positiewe kontantvloeisituasie plaas. ʼn Kontantvloeiberaming stel die sakeonderneming in staat om moontlike hoogtepunte en laagtepunte in die invloei en uitvloei van kontant te identifiseer. Die sakeonderneming kan bepaal of lenings nodig gaan wees en of daar dalk ʼn kontantsurplus beskikbaar gaan wees. Die kontantvloeiberaming identifiseer die bronne van inkomste, asook die begunstigdes van betalings. ʼn Kontantvloeiberaming word gewoonlik vir ʼn sekere periode (ʼn kwartaal of ʼn jaar) opgestel en sluit ʼn vergelyking met die ware inkomste en uitgawes in.
Gevallestudie 1.2 Pen en Papier Groothandelaars is ʼn verskaffer van skryfbehoeftes. Pen en Papier het ʼn oortrokke fasiliteit by die bank en word nou verplig om dit te verminder oor die volgende ses maande. ʼn Uittreksel uit Pen en Papier se staat van finansiële posisie vir die tydperk
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 41
BCL105 Sakeberekeninge geëindig 30 November 2014 lyk soos volg: R 000
R 000
R 000
Vaste bates Grond en geboue
250
Minus Opgehoopte waardevermindering
24
Toebehore
226
174
Minus Opgehoopte waardevermindering
38
136 362
Lopende bates Voorraad teen kosprys
142
Debiteure
120 262
Minus krediteure: Bedrae betaalbaar binne ʼn jaar Krediteure
145
Oortrokke bank
126
Belasting
24
Dividende
20
315
(53) 309
Kapitaal en reserwes R1 gewone aandele
200
Wins- en verliesrekening
109 309
Die volgende projeksies vir die ses maande geëindig 31 Mei 2015, is beskikbaar: a) Die verkope en aankope vir die ses maande geëindig 31 Mei 2015, is soos volg:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 42
BCL105 Sakeberekeninge
Verkope
Aankope
R000
R000
Desember
160
150
Januarie
220
140
Februarie
240
170
Maart
150
110
April
160
120
Mei
200
160
b) 70% van verkope is op krediet en 30% is kontant. Kredietverkope word eers in die volgende maand ontvang en alle aankope is op een maand krediet. c) Salarisse is R40 000 per maand vir die eerste drie maande, maar daar is ʼn 10% verhoging vanaf Maart 2015. d) Die netto wins op verkope is 30%. e) Administratiewe uitgawes beloop R12 000 per maand vir die eerste vier maande en R14 000 vir die daaropvolgende maande. Hierdie bedrae sluit ʼn fooi van R4 000 per maand in vir die waardevermindering op vaste bates. f)
Daar word verwag dat die uitgawes op verkope R8 000 per maand sal beloop, behalwe vir ʼn beplande advertensieveldtog in Mei 2015 wat ʼn bykomende R12 000 gaan kos.
g) Die uitstaande dividende sal in Desember 2014 betaal word. h) Pen en Papier beplan om vir nuwe toebehore ter waarde van R28 000 te betaal aan die einde van April 2015. Behalwe waar anders aangedui, vind alle betalings en ontvangstes plaas in die maand wat dit gebeur. 1)
Gebruik bogenoemde inligting en stel ʼn Kontantvloeiberaming op vir die ses maande vanaf Desember 2014 tot Mei 2015.
2)
Sal Pen en Papier in staat wees om die oortrokke fasiliteit te betaal? Motiveer jou antwoord.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 43
BCL105 Sakeberekeninge 1.10
Samevatting
Om ʼn sakeonderneming doeltreffend te bestuur en groei te verseker is dit noodsaaklik dat die bestuur die finansiële state verstaan. Die finansiële prestasie van ʼn sakeonderneming, bepaal hoe winsgewend die sakeonderneming gaan wees. Deur basiese sakeberekeninge te kan doen, kan moontlike risiko’s betyds geïdentifiseer word en regstellende aksies kan geïmplementeer word. Alhoewel die berekeninge nie noodwendig akkurate voorspellings kan fasiliteer nie, is daar tog sekere voordele wat daaraan gekoppel kan word. Berekeninge maak dit moontlik om tendense te identifiseer en betyds daarop te reageer. Historiese inligting en berekeninge kan gebruik word om te beplan vir die toekoms deur begrotings op te stel en toekomstige kontantvloei te kan bepaal.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 44
BCL105 Sakeberekeninge 1.11
Selfevaluering Aktiwiteit 1
1) Bespreek hoe werkloosheid die makro-ekonomie beïnvloed. 2) Bespreek hoe die makro-ekonomie die sakeonderneming beïnvloed. 3) Verduidelik die verskil tussen deflasie en inflasie. Aktiwiteit 2 1) Bespreek watter areas van die sakeonderneming gemoniteer moet word om te bepaal of die sakeonderneming suksesvol is. 2) Bespreek die redes waarom sakeondernemings onsuksesvol is en hoe sakeberekeninge gebruik kan word om sukses te verseker. Aktiwiteit 3 1) Bespreek die agenteprobleem en die implikasies vir die sakeonderneming. 2) Een van die voordele van sakeberekeninge is om die doeltreffendheid van die sakeonderneming te moniteer. Bespreek hoe sakeberekeninge gebruik kan word om die bestuur van die sakeonderneming meer doeltreffend te maak. 3) Bespreek die nadele van sakeberekeninge. Aktiwiteit 4 1) As die finansiële bestuurder van ʼn versekeringsmaatskappy, watter hulpmiddels sou jy gebruik om sakeberekeninge te doen? Motiveer jou antwoord. 2) Verduidelik die verskil tussen eenvoudige en saamgestelde rente. Aktiwiteit 5 1) Lys die vier belangrikste finansiële state en bespreek die doel van elkeen. 2) Bespreek die belangrikheid van bestuursrekeninge. 3) Bespreek die metodes wat gebruik kan word vir finansiële beplanning.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 45
BCL105 Sakeberekeninge Notas
Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge
Bladsy 46
BCL105 Sakeberekeninge
STUDIE-EENHEID 2: BASIESE BEREKENINGE
2.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Tipes sakeberekeninge
•
Basiese sakeberekeninge
•
Basiese formules
•
Basiese grafieke
•
Finansiële rekenaarprogrammatuur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
tussen die verskillende tipes sakeberekeninge te onderskei;
•
om basiese sakeberekeninge te doen;
•
basiese formules te gebruik;
•
basiese grafieke te gebruik;
•
om die gebruik van rekenaarprogrammatuur soos Microsoft Excel te verduidelik. .
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 47
BCL105 Sakeberekeninge 2.2
Verrykende bronne •
http://businessplanhut.com/types-ratios-examples-and-calculations
•
http://support.microsoft.com/kb/304421
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Korrelasie
Om te bepaal wat die ooreenkomste tussen twee veranderlikes is. ʼn Vergelyking om die tendens te bepaal.
Aandeelhouer
Gedeeltes van die sakeonderneming behoort aan verskillende persone. Die eienaar van ʼn gedeelte is die aandeelhouer.
Verhouding
Wanneer twee veranderlikes met mekaar vergelyk word om te bepaal wat die verwantskap van die een met die ander is.
Konsekwent
Dieselfde beginsel moet toegepas word in alle gevalle. Om ʼn vergelyking te doen moet dieselfde tydperke en dieselfde syfers gebruik word.
Wins
Die bedrag wat die sakeonderneming beskikbaar het nadat alle betalings gemaak is.
Belasting
Verpligte betaling aan die staat wat aangewend word om regeringsdoelwitte te bereik.
Gemiddelde
Die berekening wat ʼn reeks getalle opsom in een getal en verteenwoordigend is van die hele reeks.
Statistiek
Die metode wat gebruik word om groot hoeveelhede inligting te versamel, te verwerk en in verstaanbare getalle of diagramme uit te druk.
Belegging
Fondse wat aangewend word met die uitsluitlike doel om inkomste te genereer.
Produktief
Die maatstaf waarteen die kwantitatiewe en kwalitatiewe uitset gemeet word teen die inset wat gelewer is.
Verslag
ʼn Weergawe van inligting nadat ʼn saak ondersoek is, en afleidings uit die inligting gemaak is.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 48
BCL105 Sakeberekeninge 2.4
Inleiding
Daar is verskillende tipes sakeberekeninge waarvan die sakeonderneming gebruik kan maak om behulpsaam te wees in die besluitnemingsproses. Vir beide die operasionele besluitnemingsproses en die finansiële besluitnemingsproses is daar basiese berekeninge en formules wat die bestuurder in staat stel om die welstand van die sakeonderneming te bepaal. Die gebruik van finansiële rekenaarprogrammatuur kan die proses van berekening vergemaklik. Microsoft Excel is die mees algemene programmatuur en kan berekeninge soos vergelykings, korrelasies, persentasies, ens. hanteer. Excel kan ook gebruik word om berekeninge te doen met formules en is ideaal in die opstel van grafieke. Die inligting wat verkry word uit hierdie berekeninge, kan in verskillende vorme aan die bestuur van die sakeonderneming voorgelê word. Omdat alle bestuurders nie noodwendig oor uitgebreide finansiële kennis beskik nie, is die gebruik van grafieke ʼn goeie metode om finansiële inligting in ʼn verstaanbare vorm oor te dra. 2.5
Tipes sakeberekeninge
Sakeberekeninge word nie net gebruik om die finansiële aspek van die sakeonderneming te analiseer nie, maar is ook behulpsaam om operasionele probleme betyds uit te wys. 2.5.1
Finansiële berekeninge
Hierdie berekeninge analiseer die finansiële aspek van die sakeonderneming en is ʼn aanduiding van die finansiële prestasie van die onderneming. Dit word nie net intern deur die sakeonderneming gebruik nie, maar ook deur voornemende aandeelhouers om die welstand van die sakeonderneming te bepaal. Finansiële berekeninge stel die sakeonderneming en moontlike beleggers in staat om te bepaal wat die finansiële welstand van die sakeonderneming is. Die finansiële vrae wat beantwoord word, is die volgende:
Hoe winsgewend is die sakeonderneming? Hoe likied is die sakeonderneming? Hoe solvent is die sakeonderneming? Wat is die finansiële groei van die sakeonderneming? Hoeveel is die dividende per aandeel?
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 49
BCL105 Sakeberekeninge Wat is die wins voor belasting? Wat is die wins na belasting? (Outeur 2011) 2.5.2
Operasionele berekeninge
Operasionele berekeninge is ʼn aanduiding van die sakeonderneming se prestasie in terme van die operasionele bestuur van die onderneming. Die volgende vrae word beantwoord met die gebruik van operasionele berekeninge:
Hoe vinnig word bedrae wat aan die sakeondernming verskuldig is, ingevorder?
Hoe vinnig word voorraad en bates omgeskakel in kontant?
Hoe produktief is personeel? Word die kapasiteit van personeel ten volle benut?
Wat is die persentasie verkope per personeellid?
Wat is die persentasie arbeidsomset in die sakeonderneming?
Wat is die afwesigheidspersentasie van personeel?
Figuur 2.1: Operasionele berekeninge (Foto’s: http://office.microsoft.com/enza/images/??Origin=EC790014051033&CTT=6&ver=12&app=winword.exe) 2.5.3
Verhoudingsberekeninge
Die inligting wat vervat is in die vier basiese finansiële state, soos bespreek in Studieeenheid 1, is baie belangrik vir belangstellende partye. Die sakeonderneming self, huidige aandeelhouers en voornemende aandeelhouers sal belangstel in die huidige en toekomstige risiko’s en opbrengste van die sakeonderneming omdat dit die aandeelprys direk beïnvloed. Krediteure sal belangstel in die korttermynlikiditeit en die sakeonderneming se vermoë om betalings en rentebetalings te maak. ʼn Klein aantal verhoudingsberekeninge kan ʼn goeie
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 50
BCL105 Sakeberekeninge aanduiding gee van die welstand van die sakeonderneming, maar dit is belangrik dat verhoudingsberekeninge reg interpreteer word, byvoorbeeld verskillende interpretasies kan aan ʼn verandering in die netto wins per werknemer van ʼn sakeonderneming, geheg word: •
ʼn Verandering in die aantal werknemers sonder ʼn ooreenkomende verandering in die vlak van uitsette.
•
ʼn Verandering in die vlak van uitsette sonder ʼn ooreenkomende verandering in die aantal werknemers.
•
ʼn Verandering in die goedere/dienste wat gelewer word, wat ʼn verandering in die winsgrens kan veroorsaak.
(aangeneem uit: Atrill, 2003: 50) Verhoudingsberekeninge kan vir beide operasionele en finansiële besluitneming gebruik word. Die sleutelstappe in ʼn finansiële verhoudingsanalise behels die volgende:
Identifiseer die gebruikers en hulle inligtingsbehoeftes
Bepaal watter verhoudings gebruik moet word en doen die berekeninge
Interpreteer en evalueer die resultate
Figuur 2.2: Stappe in ʼn verhoudingsanalise (aangeneem uit: Atrill, 2003: 53) In die sakeomgewing is daar sekere verhoudingsberekeninge wat algemeen aanvaar word, maar daar is nie noodwendig ʼn standaard lys van verhoudingsberekeninge wat deur alle sakeondernemings toegepas word nie. Variasies in die keuse van verhoudingsberekeninge, maar ook in die toepassing daarvan word tussen sakeondernemings gevind. Wat egter belangrik is, is dat die sakeonderneming konsekwent moet wees in die gebruik van verhoudingsberekeninge om te verseker dat dieselfde inligting vergelyk word. Verhoudingsberekeninge word oor die algemeen in die volgende kategorieë verdeel: Likiditeitsverhoudings
Likiditeitsverhoudings meet die sakeonderneming se vermoë om korttermynverpligtinge na te kom wanneer dit betaalbaar is. Likiditeit verwys dus na hoe solvent die sakeonderneming is in terme van die algemene finansiële posisie.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 51
BCL105 Sakeberekeninge Aktiwiteitsverhoudings
Daar word ook na aktiwiteitsverhoudings verwys as effektiwiteitsverhoudings. Dit meet die spoed waarmee verskillende rekeninge omgeskakel word in kontant of verkope, met ander woorde invloei en uitvloei. Om die algemene likiditeit van die sakeonderneming te meet, is nie noodwendig voldoende nie en daarom moet spesifieke rekeninge geanaliseer word. Aktiwiteitsverhoudings maak voorsiening vir die analise van die mees belangrike lopende rekeninge en sluit voorraad, debiteure en krediteure in. Die doeltreffendheid waarmee totale bates bestuur word, kan ook gemeet word.
Skuldverhoudings
Die skuld van die sakeonderneming is ʼn aanduiding van hoeveel eksterne instansies se geld gebruik word om wins te genereer. Oor die algemeen word daar op langtermynskuld gefokus omdat die sakeonderneming oor die langtermyn belas is. Hoe groter die skuldlas van die sakeonderneming, hoe minder die kanse dat dit afbetaal kan word. Omdat skuldeisers eers betaal moet word voordat dividende aan aandeelhouers uitbetaal word, sal huidige en voornemende aandeelhouers intensiewe aandag skenk aan die sakeonderneming se vermoë om skuld te betaal.
Winsgewendheids-
Daar is verskeie berekeninge wat gebruik kan word om die
verhoudings
sakeonderneming se winsgewendheid te bepaal. Hierdie berekeninge meet die sakeonderneming se wins teenoor die vlak van verkope, bates en eienaarsbeleggings. Sonder wins sal die sakeonderneming nie in staat wees om eksterne beleggers te lok nie.
Markverhoudings
Markverhoudings meet die sakeonderneming se markwaarde in terme van die huidige aandeelprys. Hierdie verhoudings gee ʼn aanduiding van hoeveel vertroue die beleggers in die sakeonderneming het in terme van risiko en opbrengs. Hierdie verhoudings fokus op die sakeonderneming se verdienste, asook die boekwaarde. Tabel 2.1: Verhoudingskategorieë (aangeneem uit: Lawrence, 2010: 49-60)
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 52
BCL105 Sakeberekeninge 2.6
Basiese sakeberekeninge
ʼn Basiese kennis van wiskunde is noodsaaklik om akkurate sakeberekeninge te kan doen. Buiten die gewone optel- en aftrekberekeninge wat in enige sakeonderneming voorkom, is daar ander basiese berekeninge wat op ʼn daaglikse basis gebruik word. Kennis van vergelykings, korrelasies en basiese statistiek is noodsaaklik in die daaglikse bedryf van enige sakeonderneming. 2.6.1
Optel, aftrek en persentasies
Optel en aftrek Alhoewel optel en aftrek as baie basiese berekeninge beskou word, kan die waarde daarvan nie onderskat word nie. ʼn Optel- of aftrekfout kan groot gevolge vir die sakeonderneming inhou, byvoorbeeld om ʼn sakeonderneming se staat van omvattende inkomste op te stel, moet inkomste bymekaar getel word en die som van uitgawes daarvan afgetrek word. ʼn Fout in hierdie berekening, sal ʼn fout in die netto wins van die sakeonderneming tot gevolg hê. Persentasies ʼn Persentasie is ʼn bedrag of ʼn syfer wat uitgedruk word in gedeeltes van elke honderd. Die woord kom van die Latynse frase per centrum wat per honderd beteken. In berekeninge word die simbool % gebruik om ʼn persentasie aan te dui. In sakeberekeninge word persentasies op twee maniere gebruik: Waar die persentasie beskikbaar is, byvoorbeeld die persentasie belasting wat ʼn sakeonderneming moet betaal is 28%. Die bedrag belasting wat betaal moet word is dus: Die wins van die sakeonderneming vermenigvuldig met 28%. Waar die persentasie deur die sakeonderneming uitgewerk word, byvoorbeeld wat is die persentasie verkope vir ʼn spesifieke maand? Die persentasie word dan bereken op die verkope vir die maand teenoor die totale verkope vir die jaar, vermenigvuldig met honderd. Figuur 2.3: Gebruik van persentasies (Outeur 2011) Die belangrikheid van optel aftrek en persentasies Om die belangrikheid van optel, aftrek en persentasies te demonstreer kan daar gekyk word na die betaling van belasting deur sakeondernemings in Suid-Afrika.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 53
BCL105 Sakeberekeninge Sakeondernemings moet, net soos individue, belasting betaal op inkomste. Daar word elke jaar veranderinge aangebring aan die belastingtabelle en die persentasie belasting wat deur sakeondernemings betaal moet word. Sakeondernemings is verantwoordelik vir twee tipes belasting:
Gewone Inkomste
Belasting of kapitaalwins
Figuur 2.4: Sakebelasting (http://www.sars.gov.za/) Sakeondernemings word deur die Wet op Inkomstebelasting (1962) toegelaat om operasionele uitgawes en rentebetalings van gewone inkomste af te trek. Belastingaftrekkings op gewone inkomste
Gewone inkomste •Gewone inkomste kan beskou word as inkomste wat genereer word uit die verkoop van goedere en dienste.
Operasionele uitgawes •Operasionele uitgawes kan beskou word as die dag-tot-dag uitgawes van die sakeonderneming, maar uitgesluit uitgawes wat verband hou met produksie. Operasionele uitgawes sluit in: salarisse, kommissies, reis en verblyf, waardevermindering, huur en herstelwerk.
Rentebetalings •Die bedrag wat die sakeonderneming moet betaal op lenings.
Figuur 2.5: Definisies: Belastingaftrekkings op gewone inkomste (Outeur 2011)
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 54
BCL105 Sakeberekeninge
Gevallestudie 2.1 Die onderstaande tabel is opgestel uit die finansiële state van twee sakeondernemings: Skuld (Edms.) Bpk. en Geen Skuld (Edms.) Bpk. Skuld (Edms.) Bpk. het in die vorige finansiële jaar ʼn lening aangegaan en ʼn bedrag van R30 000 aan rente betaal. Skuld
Geen Skuld
Edms./Bpk.
Edms./Bpk.
R
R
275 000
285 000
Salarisse
60 000
80 000
Huur van geboue
15 000
5 000
Rente op lenings
30 000
Inkomste uit verkope
Belasting op inkomste word gehef teen 28% per jaar. (aangeneem uit: Lawrence, 2008: 26) 1)
Bereken die belasbare inkomste vir beide sakeondernemings.
2)
Bereken die belasting betaalbaar vir beide sakeondernemings.
3)
Verduidelik die verskil in inkomste na belasting, tussen die twee sakeondernemings.
Om die belasbare inkomste vir hierdie sakeondernemings te bereken moet die volgende berekening gedoen word. Inkomste uit verkope – (operasionele uitgawes + rente-uitgawes) = Belasbare inkomste In die geval van Skuld (Edms.) Bpk. is die
Berekening
berekening soos volg: R275 000 – (R60 000 + R15 000 + R30 000) = R170 000
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 55
BCL105 Sakeberekeninge Om die belastingberekening vir Skuld (Edms.) Bpk. te doen: Belasbare inkomste × 28% = Belasting betaalbaar Dus: R170 000 × (28÷100) = R51 000 47,600 Indien dieselfde berekenings gedoen word vir Geen Skuld (Edms.) Bpk. is die belasting betaalbaar R56 000. Alhoewel beide sakeondernemings dieselfde inkomste genereer het (R200 000) voor belasting en rente, betaal Skuld (Edms.) Bpk. R8 400 minder belasting. Die rede hiervoor is dat die R30 000 rentebetaling afgetrek kan word van belasbare inkomste. Skuld (Edms.) Bpk. bespaar dis R8 400. Dit kan getoets word deur die rentebetaling met die belastingkoers te vermenigvuldig: R30 000 × 28% = R8 400. Belasting op kapitaalwins Die verkoop van ʼn bate kan lei tot ʼn kapitale wins of ʼn kapitale verlies. Volgens die Wet op Inkomstebelasting (1962) is kapitale wins die bedrag waarmee die inkomste uit die verkoop van die bate die basiskoste van die bate oorskry. ʼn Sakeonderneming moet 66.6% van die kapitale wins by belasbare inkomste insluit aan die einde van die belastingjaar. Die basiskoste word bepaal op die markwaarde van die bate op die datum van aankope, indien die bate ná 1 Oktober 2001 bekom is. As die bate voor 1 Oktober 2001 bekom is, sal die basiskoste bereken word op die markwaarde soos op 1 Oktober 2001. Enige verbeteringe wat aangebring is, moet bygetel word. Gevallestudie 2.2 ABC handelaars het ʼn gebou op 1 Januarie 2006 bekom teen R600 000. Hulle huur ʼn kontrakteur om die gebou in kantore te omskep wat hulle kan uitverhuur. Die kostes van die verbetering beloop R400 000. In 2014 besluit ABC handelaars om die gebou te verkoop aangesien hulle die kapitaal benodig om die onderneming uit te brei. Hulle verkoop die gebou teen R2,5 miljoen. (aangeneem uit: Lawrence: 2008: 28) 1. Bereken die kapitaalwins of -verlies wat ABC Handelaars moet insluit by hulle belasbare inkomste vir die 2014-belastingjaar.
Om die kapitaal wins of -verlies vir ABC Handelaars te bepaal, moet die volgende berekening gedoen word:
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 56
BCL105 Sakeberekeninge Stap 1: Bepaal die inkomste uit die Berekening
verkope van die gebou Die inkomste beloop R2,5 miljoen
Stap 2: Bepaal die basiskoste
Plus
Markwaarde van die gebou soos op 1 Januarie 2006
R 600 000
Verbeteringe
R 400 000
Totaal
R 1 000 000
Stap 3: Bereken die kapitaalwins of -verlies
Minus
Opbrengs
R 2 500 000
Basiskoste
R 1 000 000
Kapitaalwins
R 1 500 000
66.6% van Kapitaalwins (moet ingesluit word in belasbare inkomste)
2.6.2
R 999 000
Vergelykings
ʼn Vergelyking kan beskou word as ʼn aanduiding van die verskille of ooreenkomste tussen spesifieke syfers. Vergelykings is ʼn baie bruikbare hulpmiddel om die groei van die sakeonderneming aan te toon. Wins van die huidige jaar kan, byvoorbeeld vergelyk word met die vorige jaar om te sien of daar ʼn daling of ʼn styging is. Die meeste berekeninge wat gedoen word met ʼn verhoudingsanalise bevat een of ander vorm van ʼn vergelyking. ʼn Vergelyking word met die (:) simbool aangedui.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 57
BCL105 Sakeberekeninge 2.6.3
Gemiddeldes
Gemiddeldes word gebruik om inligting op te som. Uit al die verkope vir ʼn maand, kan die inligting opgesom word in een syfer deur die gemiddelde verkope vir die maand te bereken. Daar is verskillende maniere om ʼn gemiddelde te bereken. Die middelwaardestelling (the mean) Die middelwaardestelling is die mees algemene metode om ʼn gemiddeld te bereken. Dit word bereken deur ʼn groep getalle bymekaar te tel en te deel deur die aantal getalle teenwoordig.
'n Middelwaardestelling verwys na die gemene faktor van 'n aantal getalle of hoeveelhede. As Jan R5 verloor, Piet R9 en Gert R16 is die gemiddelde bedrag wat tussen al drie verloor is, R10
Figuur 2.6: Gemiddeldes (Outeur 2011) Om die gemiddelde te bereken:
Berekening
Jan verloor R5 + Piet verloor R9 + Gert verloor R16 = R30 R30 ÷ 3 (die aantal getalle teenwoordig) = R10
Die mediaan (the median) Die mediaan is die middel posisiewaarde van ʼn aantal getalle. Die onderstaande tabel weerspieël die verkoopsyfer van ABC Handelaar vir vyf maande: Maand
Verkope R’000
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
1
120
2
140
3
165
Bladsy 58
BCL105 Sakeberekeninge 4
190
5
140
Tabel 2.2: Verkoopsyfer: ABC Handelaars (aangeneem uit: The Institute for Administrative Management, 2008: 9) Om die mediaan te bereken: Stap1: Plaas die getalle in stygende volgorde:
Berekening
120 140 140 165 190 Stap 2: Die middelste getal in die reeks is die Mediaan. Dus: die mediaan = 140 Die modus (the mode) Die modus is die getal in die reeks wat die meeste voorkom. As dieselfde syfers gebruik word in Tabel 2.2. hierbo, is die getal wat die meeste voorkom, 140 en dus die modus. 2.7
Basiese formules
Die berekeninge wat die sakeonderneming benodig om daaglikse werksaamhede te bedryf en sekere finansiële en operasionele besluite te neem, kan in ʼn paar basiese formules saamgevat word. 2.7.1
Korrelasies
ʼn Korrelasie is ʼn statistiese meting van die verhouding tussen twee veranderlikes. Statistiek kan beskou word as die klassifikasie, analise en interpretasie van numeriese feite of data. Deur gebruik te maak van berekeninge en teorieë kan hierdie data in ʼn spesifieke bruikbare vorm omskep word, of vergelykings kan getref word wat van waarde vir die sakeonderneming is. Statistiek word gewoonlik in die vorm van tabelle weergegee en kan getalle, persentasies, vergelykings en hoeveelhede bevat. Die onderstaande tabel is ʼn eenvoudige weergawe van die groei in ABC handelaars se twee beleggings oor ʼn tydperk van vyf maande. Groei in Beleggings ABC Handelaars
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 59
BCL105 Sakeberekeninge Januarie tot Mei 2014 Belegging A
Belegging B
Jan
R 60 000
3.1%
Feb
R 61 000
3.6%
Maart
R 62 000
3.8%
April
R 63 000
4.0%
Mei
R 65 000
4.1%
Tabel 2.3: Beleggingsgroei (Outeur 2011) Belegging A word in randwaarde weergegee en Belegging B in persentasiewaarde en alhoewel hierdie inligting reeds sekere antwoorde aan die sakeonderneming kan verskaf, kan daar verder bepaal word of die groei in beleggings enigsins met mekaar korreleer. Moontlike korrelasies varieer van +1 tot -1. ʼn Nul korrelasie beteken daar is geen verhouding tussen die twee veranderlikes nie. ʼn -1 korrelasie is ʼn perfekte negatiewe korrelasie wat beteken as die een veranderlike verhoog sal die ander veranderlike verlaag. ʼn Korrelasie van +1 is ʼn perfekte positiewe korrelasie wat beteken dat beide veranderlikes in dieselfde rigting beweeg. Om korrelasie te bereken maak sakeondernemings gewoonlik gebruik van Microsoft Excel. Die formule om dit sonder die gebruik van elektroniese hulpmiddels te bereken, is soos volg: Korrelasie(k) =[AΣXY – (ΣX)(ΣY) / vrkwrt([AΣX2 – (ΣX)2][AΣY2 – (ΣY)2])] Waar: A = Aantal waardes of elemente
Formule
X = Belegging A Y = Belegging B ΣXY = Die som van Belegging A en Belegging B ΣX = Die som van Belegging A vir vyf maande ΣY = Die som van Belegging B vir vyf maande ΣX2 = Die som van Belegging A tot die mag 2 ΣY2 = Die som van Belegging B tot die mag 2
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 60
BCL105 Sakeberekeninge Om die korrelasieberekening te doen vir Tabel 2.3: Stap 1: Tel die aantal waardes of elemente Berekening
Daar is ʼn waarde vir elke maand – Januarie tot Mei Dus: A = 5 Stap 2: Bereken XY, X2 en Y2 X
Y
Belegging A
Belegging B
Jan
60
3.1
186
3600
9.61
Feb
61
3.6
219.6
3721
12.96
Maart
62
3.8
235.6
3844
14.44
April
63
4.0
252
3969
16
Mei
65
4.1
266.5
4225
16.81
311
18.6
1159.7
19359.0
69.8
ΣX
ΣY
ΣXY
ΣX2
ΣY2
X×Y
X×X
Y×Y
Tabel 2.4: Korrelasieberekening (aangeneem uit: http://genxfinance.com/how-correlation-between-asset-classes-affects-your-portfolio/)
Stap 3: Gebruik nou bogenoemde formule en vervang die syfers Korrelasie(k) = [ AΣXY – (ΣX)(ΣY) / vrkwrt([AΣX2 – (ΣX)2][AΣY2 – (ΣY)2])] = ((5)*(1159.7) – (311)*(18.6))/sqrt([(5)*(19359) – (311)2]*[(5)*(69.82) – (18.6)2]) = (5798.5 – 5784.6)/vrkwrt([96795 – 96721]*[349.1 – 345.96]) = 13.9/vrkwrt(74*3.14) = 13.9/vrkwrt(232.36) (Gebruik ʼn sakrekenaar om die vierkantswortel te bereken) = 13.9/15.24336 = 0.9119 As belegging A en B ʼn korrelasie van +1 het, en Belegging A groei met 1%, sal Belegging B ook groei met 1%. As die korrelasie tussen Belegging A en B, -1 is, en Belegging A groei met 1%, sal belegging B ʼn verlies van 1% toon. (aangeneem uit: http://genxfinance.com/how-correlation-between-asset-classes-affectsyour-portfolio/)
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 61
BCL105 Sakeberekeninge Beleggers wat aandele in ʼn sakeonderneming wil bekom, sal korrelasies gebruik om te verseker dat diverse portfolio’s opgebou word om sodoende risiko tot die minimum te beperk, maar ook wins te maksimaliseer. 2.7.2
Formules in finansiële besluite
Die belangrikste finansiële aspek waarin die sakeonderneming en sy aandeelhouers belangstel, is of die sakeonderneming winsgewend is of nie. Die sakeonderneming moet goedere en dienste teen ʼn bedrag verkoop wat sal verseker dat voldoende wins genereer word. Die prys van goedere en dienste moet dus op ʼn gereelde basis hersien word. Verder sal die bestuur van die sakeonderneming vergelykings wil tref tussen die uitgawes van verskillende periodes om te bepaal hoe wins deur eksterne prysverhogings beïnvloed word. Om hierdie berekeninge te kan doen, word daar van die Staat op Omvattende Inkomste gebruik gemaak.
Gevallestudie 2.3 Die volgende Inkomstestaat is ʼn uittreksel uit die boeke van ABC Handelaars vir die finansiële tydperke 2013 en 2014. Staat van omvattende inkomste vir die jaar geëindig 31 Maart 2011 Vir die jaar
Vir die jaar
geëindig
geëindig
Maart 2014
Maart 2013
1
Verkope
1 745 400
1 538 710
2
Koste van Verkope
1 126 420
1 015 340
3
Openingsvoorraad
338 370
312 390
4
Aankope
1 148 890
1 041 320
5
Sluitingsvoorraad
360 840
338 370
6
Bruto wins
618 980
523 370
7
Ander operasionele inkomste
68 800
76 240
687 780
599 610
540 694
473 990
7 200
6 450
10 090
9 050
8
Uitgawes
9
Ouditeursfooie
10 Bemarking
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 62
BCL105 Sakeberekeninge
11 Voertuie
18 500
16 650
157 086
144 450
13 Skryfbehoeftes
3 000
2 750
14 Herstelwerk
4 800
4 400
15 Telefoon
8 250
7 425
16 Water en elektrisiteit
9 000
8 100
24 800
19 110
296 718
254 500
1 250
1 105
147 086
125 620
12 Huur
17 Rente op lening 18 Salarisse 19 Verpakking 20 Netto wins (voor belasting en waardevermindering) (aangeneem uit: Johnson, 2009: 16) 1) Bereken die bruto winsgrens. 2) Bereken die netto winsgrens.
3) Vergelyk uitgawesyfers en verduidelik moontlike oorsake vir verhogings of verminderings. 4) Doen ʼn berekening om te bepaal of die verkoopprys voldoende is. Bruto winsgrens Die bruto wins is die bedrag wat beskikbaar is nadat verskaffers betaal is vir die voorraad wat aangekoop is vir verkoopdoeleindes. Om die bruto wins te bereken moet die koste van verkope bereken word en die resultaat moet afgetrek word van die omset. Baie sakeondernemings verkoop nie produkte nie, maar verskaf ʼn diens en daarom is daar nie noodwendig voorraad betrokke nie. Hierdie sakeondernemings kan egter sekere kostes beskou as direkte koste om die diens te lewer wat dan as koste van verkope gereken kan word. Die betaling van verkoopsverteenwoordigers om die diens te lewer is ʼn voorbeeld van direkte koste en kan gesien word as koste van verkope i.p.v. van operasionele koste. Deur die koste van verkope en die bruto winsgrens te bereken, kan die sakeonderneming voorraad en verkope moniteer en die syfers kan vergelyk word met vorige jare of termyne. Die koste van verkope word bereken deur die openingsvoorraad en die aankope bymekaar te tel en die sluitingsvoorraad daarvan af te trek, dus 3 + 4 – 5 (in Gevallestudie 2.3). Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 63
BCL105 Sakeberekeninge Om die bruto winsgrens te bereken:
Formule
Bruto Winsgrens = (Bruto wins ÷ Verkope) × 100
Gebruik die volgende inligting in die staat van omvattende inkomste vir die 2014-jaar: (Gevallestudie 2.3.) Bruto wins (6)
= R618 980
Verkope (1)
= R1 745 400
Bruto Winsgrens = (Bruto wins ÷ Verkope) × 100 (R 618 980 ÷ 1 745 400) × 100 Bruto Winsgrens = 35.46% (aangeneem uit Johnson, 2009: 21) Pryslading (Mark up) Die prys van produkte word gewoonlik bepaal deur die bruto winsgrens as ʼn aanduiding te gebruik. Die sakeonderneming wil dus dieselfde bruto winsgrens behou wanneer pryse aan nuwe produkte toegeken word. Die pryslading van ʼn produk is die verskil tussen die verkoopprys en die kosprys van goedere en dienste. Die bruto winsgrens word gebruik om die gemiddelde pryslading op bestaande produkte te bereken en dan die prys van nuwe produkte daarvolgens te bepaal. Sodoende word daar verseker dat die bruto winsgrens gehandhaaf word. Om die gemiddelde pryslading te bereken:
Formule
Gemiddelde pryslading = (Bruto wins ÷ Koste van Verkope) × 100
Gebruik die volgende inligting in die staat van omvattende inkomste vir die 2014 jaar. (Gevallestudie 2.3.)
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 64
BCL105 Sakeberekeninge
Bruto wins (6)
= R618 980
Koste van Verkope (2)
= R1 126 420
Gemiddelde pryslading = (Bruto wins ÷ Koste van Verkope) × 100 (R618 980 ÷ R1 126 420) × 100 Gemiddelde pryslading = 54.95% (aangeneem uit Johnson, 2009: 28) Die verkoopprys van nuwe produkte kan nou bereken word deur 54.95% by die kosprys van die produk te tel. Sodoende kan die sakeonderneming ʼn bruto winsgrens van 35.46% handhaaf. As die sakeonderneming ʼn nuwe produk aankoop teen R12.50 en ʼn pryslading van 54.95% toepas, sal die verkoopprys van die produk R19.37 wees. Deur pryse te vergelyk met ander sakeondernemings in dieselfde industrie, kan daar nou bepaal word of die pryslading te hoog of te laag is. Indien die persentasie pryslading laer gemaak sou word, sou dit ʼn verminderde bruto winsgrens tot gevolg hê. Sou die kompeteerders in die mark se pryse hoër wees, kan die sakeonderneming besluit om die persentasie pryslading te verhoog wat weer ʼn hoër bruto winsgrens tot gevolg sal hê. Neem in ag dat wanneer die prys van ʼn produk bereken word, sluit dit Belasting op Toegevoegde Waarde (BTW) uit. Die prys waarteen die produk dus verkoop sal word is R19.37, plus 14% BTW. Die verkoopprys van die produk is dus R22.08 (aangeneem uit Johnson, 2009: 29). 2.7.3
Formules in operasionele besluite
Alhoewel finansiële berekeninge die finansiële welstand van die sakeonderneming aandui, kan daar soms ander onderliggende probleme wees wat winsgewendheid beïnvloed. Indien die personeelomset van die sakeonderneming te hoog is, is dit moontlik dat die sakeonderneming groot bedrae op opleiding spandeer. Onproduktiewe en afwesige personeel kan ook die werksaamhede van die sakeonderneming benadeel en daarom is dit belangrik dat bestuur ingelig bly oor hierdie aspekte. Produktiwiteit Aangesien personeelkostes een van die grootste uitgawes vir die sakeonderneming is, moet daar verseker word dat die personeel produktief is en bydra tot die groei van die sakeonderneming. Personeelkoste sluit die volgende in:
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 65
BCL105 Sakeberekeninge
•
Salarisse
•
Bydrae tot pensioenfondse
•
Werkloosheidsversekering
•
Vaardigheidsontwikkelingsheffings
•
Bydrae tot mediese fondse
Figuur 2.7: Personeelkostes (Outeur 2011) Om die produktiwiteit van personeel te bereken:
Formule
Produktiwiteitsverhouding van personeel = Verkope ÷ Personeelkoste
Gebruik die volgende inligting in die staat van omvattende inkomste vir die 2014-jaar (Gevallestudie 2.3.): Verkope (1)
= R1 745 400
Personeelkoste (18)
= R296 718
Produktiwiteitsverhouding van personeel = Verkope ÷ Personeelkoste = R1 745 400 ÷ R296 718 Produktiwiteitsverhouding = R5.88 (aangeneem uit Johnson, 2009: 36) Dit beteken dat vir elke R1 wat die sakeonderneming spandeer op personeelkoste, word daar R5.88 genereer in verkope. Personeelomset Om die personeelomset te bereken:
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 66
BCL105 Sakeberekeninge
Personeelomset = (Aantal werknemers vir ʼn tydperk ÷
Formule
Gemiddelde aantal werknemers vir dieselfde tydperk) × 100
2.8
Basiese grafieke
ʼn Grafiek of ʼn diagram word gebruik om inligting in ʼn verstaanbare vorm aan te bied. Daar is verskillende vorme van grafieke wat gebruik kan word en selfs gekombineer kan word. Dit is belangrik om die mees toepaslike tipe grafiek te kies om te verseker dat die inligting deur die ontvanger reg verstaan word. Bestuursbesluite word dikwels gebaseer op visuele voorstellings van inligting. ʼn Grafiek moet aan die volgende vereistes voldoen:
Die grafiek moet 'n titel hê
Die tydskaal (die onafhanklike veranderlike) moet duidelik uiteengesit word op die horisontale X-as Die waardes (afhanklike veranderlike) moet duidelik uiteengesit word op die Y-as
Die X- en Y-as moet 'n titel bevat
Daar moet duidelik onderskei word tussen die waardes deur 'n sleutel aan die kant te verkaf
Figuur 2.8: Vereistes waaraan ʼn grafiek moet voldoen (aangeneem uit: The Institute for Administrative Management, 2008: 11)
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 67
BCL105 Sakeberekeninge
Die X-as verteenwoordig die lyn op die grafiek wat horisontaal van links na regs loop. Die Y-as verteenwoordig die horisontale lyn wat van onder na bo loop. Die X- en die Y-asse kan gesien word as die verwysingslyne waarteen data gemeet word. Die inligting wat die grafiek moet bevat word in die plotarea aangedui. Figuur 2.9: Die X- en Y-as van ʼn grafiek (aangeneem uit: http://www.mathsisfun.com/definitions/y-axis.html) Die kolomgrafiek Om ʼn grafiek te skep, moet die inligting in ʼn Excel sigblad vasgelê word. Die tabel hieronder omskryf die verkoopsyfer van ABS handelaars oor ʼn tydperk van drie jaar:
Figuur 2.10: Verkoopsyfer van ABS Handelaars (Outeur 2011) Dieselfde inligting hierbo kan in die vorm van ʼn grafiek weergegee word. Om ʼn kolomgrafiek te skep met die Y-waarde as die waarde van verkope vir elke jaar, die X-waarde as die jare en die plotarea as die produk, moet die volgende stappe gevolg word in Excel 2010: Stap 1: Die data word vasgelê op die sigblad soos in Figuur 2.10. Stap 2: Selekteer die inligting wat in die grafiek weerspieël moet word.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 68
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 2.11: Selekteer inligting (Outeur 2011)
Stap 3: Klik op Insert en selekteer Column Chart. Die volgende skerm sal verskyn:
Figuur 2.12: Skep ʼn grafiek (Outeur 2011)
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 69
BCL105 Sakeberekeninge Stap 4: Selekteer dan die tipe grafiek wat gebruik gaan word. Die grafiek sal op die skerm verskyn.
Figuur 2.13: Die kolomgrafiek (Outeur 2011) In bogenoemde grafiek bevat die plotarea inligting oor die produkte. Hierdie inligting kan egter gemanipuleer word sodat die inligting oor die jare in die plotarea aangedui word. Waar die X-as in Figuur 2.13 die verskillende jare aandui, kan dit verander word sodat die produkte aangedui word, deur Switch Row/Column in die Design-skerm te kies.
. Figuur 2.14: Verandering van data in plotarea (Outeur 2011) Die resultaat is ʼn verandering in die X-as waardes van die grafiek.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 70
BCL105 Sakeberekeninge 2000 1500 2009
1000
2010 2011
500 0 Produk A
Produk B
Figuur 2.15: Die kolomgrafiek met veranderde Y-waardes (Outeur 2011) Die lyngrafiek Dieselfde inligting kan gebruik word om ʼn lyngrafiek te skep. Klik op Change chart type in die Design skerm en selekteer Line graph.
Figuur 2.16: Om ʼn lyngrafiek te skep (Outeur 2011) Die sirkelgrafiek Om ʼn sirkelgrafiek te skep volg dieselfde stappe as die lyngrafiek en selekteer Pie chart. Let daarop dat die sirkelgrafiek slegs een produk aandui. Om Produk B aan te dui, moet ʼn afsonderlike grafiek opgestel word.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 71
BCL105 Sakeberekeninge
Produk A 1000
1000 800
2009 2010 2011
Figuur 2.17: Die sirkelgrafiek (Outeur 2011) Die meeste sakeondernemings maak gebruik van al bogenoemde metodes om inligting oor te dra. Dit is ook moontlik dat al die vorme van verslagdoening geïnkorporeer word. ʼn Verslag kan dus bestaan uit narratiewe gedeeltes, tabelle en grafieke. 2.9
Finansiële rekenaarprogrammatuur
Die gebruik van finansiële rekenaarprogrammatuur vereenvoudig die berekeningsproses en het een van die essensiële vaardighede geword waaroor ʼn finansiële bestuurder moet beskik. Wat is gerekenariseerde berekeninge? Gerekenariseerde berekeninge kan beskou word as die gebruik van rekenaarprogrammatuur om elke taak van die rekeningkundige siklus en die berekeninge wat daarmee gepaard gaan, uit te voer. Dit vergemaklik die betaling van salarisse, die bestuur en beheer van ontvangstes en betalings, asook belastingberekeninge in. Sommige sakeondernemings maak slegs gebruik van sigbladprogramme soos Microsoft Excel en ander hanteer die rekeningkundige siklus met gespesialiseerde programme soos Pastel, Saphire of Quickbooks. Die funksie van rekenaars was oorspronklik om inligting te outomatiseer, maar het ʼn belangrike hulpmiddel geword in sakeberekeninge.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 72
BCL105 Sakeberekeninge
Voordele van rekenaarprogrammatuur
Voordele van rekenaarprogrammatuur
•Alhoewel menslike foute steeds voorkom, is die voordeel van rekenaars en rekenaarprogrammatuur dat ‘n groot gedeelte van die berekeninge deur die rekenaar hanteer word, en foute dus beperk word. •Groot volumes data kan op een slag hanteer word en meer ingewikkelde berekenings is moontlik. •Die sakeonderneming kan meer inligting bekom uit die gebruik van rekenaarprogrammatuur en daarom kan dit die besluitnemingsproses vergemaklik. •Die gebruik van rekenaarprogrammatuur het ook kostebesparings vir sakeondernemings meegebring omdat minder personeel nodig is om finansiële funksies te verrig. •Een van die grootste voordele van rekenaarprogrammatuur is die spoed waarmee transaksies en berekeninge afgehandel kan word. •Inligting kan maklik gekopieer of uitgedruk word en backups kan gemaak word.
Figuur 2.18: Voordele van rekenaarprogrammatuur (aangeneem uit: http://www.financialsource.org/financial-source/advantages-anddisadvantages-of-using-computerized-accounting/) Nadele van rekenaarprogrammatuur Alhoewel die gebruik van rekenaarprogrammatuur voordelig is vir die sakeonderneming, is daar tog nadele wat in ag geneem moet word. Die opleiding van personeel om rekenaarprogrammatuur te gebruik, kan tyd verg en groot kostes vir die sakeonderneming meebring. Indien die sakeonderneming van ʼn handstelsel na ʼn gerekenariseerde stelsel oorskakel, kan personeel sukkel om by die verandering aan te pas.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 73
BCL105 Sakeberekeninge Sekuriteit is ʼn baie belangrike aspek in die gebruik van rekenaarprogrammatuur. Sakeondernemings moet die nodige sekuriteitsmaatreëls in plek stel om te verseker dat die inligting veilig is. Dit sluit die implementering van skeidsmure (firewalls) om eksterne toegang tot die stelsel te verhoed, asook beskerming teen rekenaarvirusse in.
Gevallestudie 2.4 Statistiek Suid-Afrika het in 2011 ʼn nasionale sensusopname gemaak. Die resultate van die sensus word gebruik om die volgende te bepaal: •
equity in distribution of government services
•
distributing and allocating government funds among various regions and districts for education and health services
•
delineating electoral districts at national and local levels, and
•
measuring the impact of industrial development.
(http://www.statssa.gov.za/Census2011/intro.asp) Twee van die vrae wat op die vraelys ingesluit was is: •
Wat is die hoogste opvoedkundige vlak van die deelnemer?
•
Wat is die beste aanduiding van die deelnemer se maandelikse inkomste?
(aangeneem uit: http://www.statssa.gov.za/Census2011/CensusQuestionnaire.asp) Gestel die antwoorde van deelnemers wat aan die sensus deelgeneem het, kan soos volg opgesom word: Fiktiewe resultate van sensusopname Maandelikse
NQF
inkomste
vlak
Deelnemer 1
30,000
7
Deelnemer 2
10,000
5
Deelnemer 3
45,000
8
Deelnemer 4
60,000
8
Deelnemer 5
12,000
6
Deelnemer 6
15,000
6
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 74
BCL105 Sakeberekeninge
Deelnemer 7
55,000
8
Deelnemer 8
40,000
8
Deelnemer 9
5,000
4
Deelnemer 10
2,000
3
1) Waarom wil Statistiek SA weet wat is die maandelikse inkomste van deelnemers? 2) Bepaal of daar ʼn korrelasie bestaan tussen vraag 1 en 2. 3) Watter aanbevelings sal jy aan die regering kan maak op grond van die korrelasieberekening? Voorbeeld van die gebruik van rekenaarprogrammatuur Soos in die geval van finansiële sakrekenaars, het sigblaaie (byvoorbeeld Microsoft Excel) vooraf geprogrammeerde formules wat die berekeningsproses vereenvoudig. Korrelasies kan bereken word op grond van die formule soos bespreek in Paragraaf 2.7.1 of daar kan van ʼn Excel sigblad gebruik gemaak word. Om die korrelasieberekening in Gevallestudie 2.4. in Excel 2010 te bereken, moet die volgende stappe gevolg word. Stap 1: Lê die inligting in die tabel vas op ʼn Excel sigblad. Stap 2: Selekteer ʼn oop sel waarin die resultaat gereflekteer moet word. Stap 3: Selekteer Formulas en dan Insert Function. Stap 4: Selekteer die kategorie: Statistical en die funksie Correl. Stap 5: Selekteer die twee reekse wat met mekaar vergelyk moet word.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 75
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 2.19: Korrelasieberekening in Excel 2010 Outeur 2011) Stap 6: Klik op “OK”. Die korrelasieberekening sal in die geselekteerde sel verskyn. 2.10
Samevatting
Verskillende tipes sakeberekeninge kan gebruik word om die bestuur van ʼn sakeonderneming op die hoogte te hou van finansiële en operasionele welstand van die onderneming. Die finansiële state van die sakeonderneming is nie noodwendig ʼn goeie aanduiding van die effektiwiteit van die bestuur van die onderneming nie. Verhoudingsanalises word gedoen om die finansiële state van die sakeonderneming te ontleed en bestuur in staat te stel om besluitneming op meer gespesialiseerde inligting te baseer. Die gebruik van basiese berekeninge, formules en grafieke stel die sakeonderneming in staat om noodsaaklike syfers, byvoorbeeld die winsgewendheid van die onderneming, te bekom. Kennis van basiese berekeninge, formules en grafieke, is noodsaaklik in die daaglikse bestuur van die onderneming. Sakeondernemings maak toenemend gebruik van rekenaarprogrammatuur om behulpsaam te wees in die rekeningkundige siklus en om berekeninge uit te voer wat noodsaaklik is vir doeltreffende besluitneming.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 76
BCL105 Sakeberekeninge 2.11
Selfevaluering Aktiwiteit 6
1) Waarom is dit nodig dat die sakeonderneming berekeninge doen om operasionele besluite te neem? Motiveer jou antwoord. 2)
Onderskei en bespreek die verskillende tipes verhoudingsberekeninge. Aktiwiteit 7
1) Die markwaarde van ʼn gebou is op 1 Oktober 2001 = R800 000. Verbeteringe word aangebring teen ʼn koste van R500 000. Die gebou word op 1 Januarie 2014 verkoop teen R3 miljoen. Wat is die kapitaalwins of -verlies wat ingesluit moet word vir die 2014belastingjaar? 2) Wat is die mediaan in die volgende reeks getalle? 9840
6750
3420
7315
512
12250
3502
1350
3402
Aktiwiteit 8 1) Gebruik Gevallestudie 2.3. en doen die volgende berekeninge vir die 2014-finansiële jaar: a) Bruto winsgrens b) Gemiddelde pryslading c) Produktiwiteitsverhouding Aktiwiteit 9 1) Bespreek die vereistes waaraan ʼn grafiek moet voldoen. 2) Bespreek die verskillende tipes grafieke en hoe dit aangewend kan word. Aktiwiteit 10 1) Bespreek die voordele van rekenaarprogrammatuur. 2) Gebruik die sensusinligting in Gevallestudie 2.4. en stel ʼn kolomgrafiek op van die maandelikse inkomste van deelnemers. Die X-as moet die deelnemers verteenwoordig.
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 77
BCL105 Sakeberekeninge Notas
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Bladsy 78
BCL105 Sakeberekeninge
STUDIE-EENHEID 3: KOSTE EN INKOMSTE
3.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die verhouding tussen koste en inkomste
•
Basiese kosteberekeninge
•
Basiese inkomsteberekeninge
•
Kostekontrole
•
Winsmaksimering
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
sakeberekeninge te gebruik om die verhouding tussen koste en inkomste te verduidelik;
•
basiese kosteberekeninge te doen;
•
basiese inkomsteberekeninge te doen;
•
te verduidelik hoe sakeberekeninge gebruik kan word om koste te beheer;
•
te verduidelik hoe sakeberekeninge wins kan maksimaliseer.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 79
BCL105 Sakeberekeninge 3.2
Verrykende bronne •
http://bookboon.com/en/business/accounting/cost-analysis
•
http://www.businessteacher.org.uk/business-accounting-finance/costs-revenue-andprofit/
• 3.3
http://www.tutor2u.net/assets/BUSS2-formulas.pdf Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Produksie
Die vervaardiging van ʼn item of produk uit rou materiaal.
Vaste koste
Die bedrag wat vir produksie betaal word, maar onveranderd bly ten spyte van ʼn verandering in die vlak van produksie.
Veranderlike koste
Die bedrag wat vir produksie betaal word, maar verander na aanleiding van ʼn verhoging of ʼn vermindering in produksie.
Gemengde koste
ʼn Kombinasie van vaste koste en veranderlike koste.
Kostestruktuur
Die basis waarop ʼn sakeonderneming die verhouding tussen vaste koste en veranderlike koste struktureer.
Insolvent
Die sakeonderneming se onvermoë om skuld te betaal. Uitgawes oorskry inkomste.
Voorraad
Die hoeveelheid produkte of materiaal om produkte te vervaardig wat in die besit van die sakeonderneming is.
Herbestelpunt
Die stadium wanneer die sakeonderneming nuwe materiaal moet bestel sodat produksie voortgaan.
Voorraadomset
Die snelheid waarmee voorraad omgesit word in kontant.
Gelykbreekanalise
Die ondersoek na die punt waar die sakeonderneming se inkomste gelyk is aan koste.
Kostekontrole
Om beheer uit te oefen oor die koste verbonde aan die vervaardiging van ʼn produk. Die analisering van die kostestruktuur van die sakeonderneming.
Debiteur
Persone of instansies wat goedere of dienste op skuld koop by die sakeonderneming.
Krediteur
Persone of instansies by wie die sakeonderneming goedere of
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 80
BCL105 Sakeberekeninge dienste op skuld aankoop. Winsmaksimering
Die metodes wat toegepas word om maksimum wins vir die sakeonderneming te genereer.
3.4
Inleiding
Sakeondernemings streef daarna om maksimum wins te genereer. Om hierdie doel te bereik moet al die koste- en inkomsteaspekte van die sakeonderneming ondersoek en geëvalueer word. Die sakeonderneming moet bepaal wat die kostes verbonde is aan die vervaardiging van ʼn produk en ook hoeveel inkomste daaruit genereer gaan word. Daar moet onderskei word tussen vaste koste en veranderlike koste. Sakeondernemings betaal vaste kostes wat maklik is om te bepaal en veranderlike kostes wat nie noodwendig elke maand dieselfde is nie. Die kostestruktuur van die sakeonderneming het ʼn invloed op die maksimalisering van wins en daarom is dit noodsaaklik dat berekeninge gedoen word om koste te beheer en om alternatiewe kostestrukture te oorweeg. 3.5
Die verhouding tussen koste en inkomste
Wanneer koste vergelyk word met inkomste, kan daar bepaal word of die sakeonderneming teen ʼn wins of verlies opereer. Daar moet onderskei word tussen koste, inkomste en wins. 3.5.1
Wat is koste?
Koste kan beskryf word as die las wat die sakeonderneming moet dra om ʼn sekere aktiwiteit te beoefen, byvoorbeeld om goedere te produseer. Koste moet nie verwar word met betalings nie. Op die staat van finansiële posisie is daar sekere laste wat deur die sakeonderneming afgelos moet word en die betaling daarvan kan beskou word as die uitvloei van geld. Koste is nie noodwendig die uitvloei van geld nie, maar die bedrag wat dit die sakeonderneming kos om ʼn diens te lewer of ʼn produk te produseer. Daar kan tussen die volgende tipes koste onderskei word:
Veranderlike koste
Vaste koste
Totale koste
Figuur 3.1: Tipes koste (Outeur 2011)
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 81
BCL105 Sakeberekeninge Vaste koste Vaste koste is die kostes wat deur die sakeonderneming betaal moet word en nie verband hou met hoeveel produkte vervaardig of verkoop word nie. Dit is die koste wat geassosieer word met die daaglikse bedryf van die sakeonderneming, byvoorbeeld water en ligte, huur, versekering, bemarking, ens. Die totale vaste koste sal dus nie verhoog of verlaag as die vlak van produksie verander nie. Die vaste koste per eenheid sal varieer as die produksievlakke verhoog of verlaag. As die huur van ʼn gebou R1,2 miljoen beloop, sal die huur per eenheid verlaag wanneer die eenhede geproduseer verhoog, maar die totale huur sal dieselfde bly.
Produksie-eenhede
Totale huur
Huur per eenheid
100 000
R1 200 000
R12
125 000
R1 200 000
R9.60
150 000
R1 200 000
R8
175 000
R1 200 000
R6.86
200 000
R1 200 000
R6
Figuur 3.2: Huur per eenheid geproduseer (aangeneem uit: Walther, 2010: 9) Om die vaste koste per eenheid te bereken: As die huur van die gebou R1,2 miljoen beloop en 100 000 eenhede word geproduseer: Vaste Koste ÷ Eenhede geproduseer = Vaste koste per eenheid R1 200 000 ÷ 100 000 = R12
Veranderlike koste Veranderlike koste hou direk verband met die vlak van produksie. Dit is die koste wat geassosieer kan word met die vervaardiging van die produk, byvoorbeeld die materiaal, brandstof, ens. Die totale veranderlike koste sal verhoog of verlaag as die vlak van produksie verander.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 82
BCL105 Sakeberekeninge Die koste om ʼn eenheid te vervaardig is vasgestel. Die totale veranderlike koste verhoog of verlaag as die aantal eenhede wat vervaardig word verander.
Produksie-eenhede
Totale veranderlike koste
Koste per eenheid
100 000
R1 100 000
R11
125 000
R1 375 000
R11
150 000
R1 650 000
R11
175 000
R1 925 000
R11
200 000
R2 200 000
R11
Figuur 3.3: Huur per eenheid geproduseer (aangeneem uit: Walther, 2010: 8) Om die totale veranderlike koste te bereken: As dit die sakeonderneming R11 kos om ʼn
Berekening
eenheid te vervaardig en 100 000 eenhede word geproduseer: Koste per eenheid × Aantal eenhede geproduseer = Totale veranderlike koste R11 × 100 000 = R1 100 000
Totale koste Vaste koste bly konstant in totaal en veranderlike koste bly konstant per eenheid. Totale koste is die som van vaste koste en veranderlike koste. Dit kan grafies soos volg voorgestel word:
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 83
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 3.4: Vaste en veranderlike koste (aangeneem uit: http://www.businessteacher.org.uk/business-accounting-finance/costsrevenue-and-profit/) Om die totale koste te bereken: As die sakeonderneming 100 000 eenhede vervaardig, die vaste koste per eenheid beloop R12 en die gemiddelde veranderlike koste per eenheid R11: Totale koste = Vaste koste + (Gemiddelde veranderlike koste) Ă— aantal eenhede R12 + R11 Ă— 100 000 Totale koste beloop R2 300 000 3.5.2
Wat is inkomste?
Die rede vir ʼn sakeonderneming se bestaan is om goedere en dienste te verskaf. Inkomste is die bedrag wat die sakeonderneming ontvang uit die verkope van goedere en dienste. Inkomste word beskou as die bedrag wat ontvang is voor enige aftrekkings vir belasting, rente en dividende.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 84
BCL105 Sakeberekeninge Totale inkomste word bereken op die prys wat vir elke eenheid ontvang is, vermenigvuldig met die aantal eenhede wat verkoop is. Om die inkomste te bereken: As die sakeonderneming ʼn produk verkoop teen ʼn gemiddelde prys van R20 per eenheid en 20 000 eenhede verkoop: Totale inkomste = Aantal eenhede verkoop × Gemiddelde verkoopprys 20 000 × R20 = R400 000
As ʼn sakeonderneming sy inkomste wil verhoog, moet hy die aantal eenhede wat hy verkoop verhoog of hy moet die prys verhoog. 3.5.3
Wat is wins?
Wins kan beskryf word as die bedrag wat die sakeonderneming tot sy beskikking het nadat die totale koste afgetrek is van die inkomste. Dit is elke sakeonderneming se doel om so winsgewend as moontlik te wees. Om wins te maksimaliseer is dit belangrik dat die sakeonderneming verstaan hoe die kostestruktuur van die sakeonderneming daar uitsien. Dit verg versigtige oorweging van die vaste koste en veranderlike koste. Sommige sakeondernemings werk net op ʼn veranderlike kostestruktuur, terwyl ander sakeondernemings se produksiestruktuur gebaseer is op vaste kostes, byvoorbeeld ʼn sakeonderneming wat rekenaarprogrammatuur vervaardig sal waarskynlik ʼn groot bedrag belê in die ontwikkeling van ʼn produk, maar die veranderlike koste vir die vervaardiging van die produk sal laag wees omdat dit goedkoop is om elektroniese kopieë van die produk te maak. ʼn Lugredery, in teenstelling, sal waarskynlik op ʼn vaste kostestruktuur funksioneer omdat die uitgawe van die vlug dieselfde bly, irrelevant of die vliegtuig vol of leeg is (aangeneem uit: Walther, 2010: 9). Daar is ʼn direkte verband tussen wins en risiko. Wins is die verhouding tussen inkomste en koste, terwyl risiko verband hou met die sakeonderneming se vermoë om skuld te betaal. ʼn Sakeonderneming wat nie sy skuld kan betaal nie, is tegnies insolvent. Die wins van die sakeonderneming moenie verwar word met die kontantvloei van die sakeonderneming nie. Die wins van die sakeonderneming word bereken op grond van die koste van die produkte wat vervaardig en verkoop word. Die kontantvloei van die sakeonderneming verwys na die hoeveelheid kontant wat spandeer en gevorder word. Die
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 85
BCL105 Sakeberekeninge sakeonderneming kan ʼn goeie wins voorspel vir ʼn jaar, maar daar kan tye wees wat die kontantvloei onder druk kan wees. ʼn Faktuur kan uitgereik word, maar as die kliënt nie dadelik betaal nie, kan dit die kontantvloei belemmer.
Wat is kontantvloei?
Inkomste Verkope
Kontantinvloei
Minus
Veranderlike koste
Minus
Vaste koste
=
Minus
=
Kontantuitvloei
Netto kontantvloei
Wins Figuur 3.5: Verskil tussen wins en kontantvloei
(aangeneem uit: http://www.tutor2u.net/assets/BUSS2-formulas.pdf) 3.6
Basiese kosteberekeninge
Om die koste van ʼn produk te bepaal wanneer die vaste koste, veranderlike koste en die aantal eenhede wat geproduseer is, beskikbaar is, is bespreek in Paragraaf 3.5.1. Dit is nie altyd moontlik om te differensieer tussen vaste koste of veranderlike koste nie, omdat die vervaardiging van die produk beide insluit. Hierdie koste word gemengde of semiveranderlike koste genoem. 3.6.1
Gemengde koste
Met gemengde koste is daar ʼn sekere komponent wat as vaste koste beskryf kan word, maar daar is ook ʼn veranderlike koste betaalbaar.
'n Selfoonkontrak is 'n goeie voorbeeld van gemengde koste. Daar is 'n maandelikse subskripsiefooi betaalbaar (vaste koste), maar die rekening sluit die kostes vir telefoonoproepe in (veranderlike koste), en beide moet betaal word.
Figuur 3.6: Voorbeeld van gemengde koste (Outeur 2011)
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 86
BCL105 Sakeberekeninge In die geval van ʼn selfoonkontrak weet die gebruiker dat daar ʼn sekere vaste koste-element betaalbaar is, byvoorbeeld die subskripsiefooi is R140 per maand. Die veranderlike koste is R2 per minuut. ʼn Berekening kan dus gedoen word om te bepaal wat die totale koste is deur die vaste koste en veranderlike koste te skei. Gevallestudie 3.1 Wishy Washy is ʼn sakeonderneming wat motors was. Hulle het ʼn kontrak met die Tshawe Metropool vir die watertoevoer na die wassery. Wishy Washy betaal R1 000 ʼn maand plus R3 per 1 000 liter water wat gebruik word. Hulle gemiddelde waterverbruik is 800 liter water per maand, maar hulle verwag dat hierdie syfer gaan verdubbel gedurende Desember wanneer baie mense met vakansie is. Hulle verwag ook dat die syfer sal halveer gedurende Januarie omdat mense dan herstel na die Kersseisoenspandering. 1) Bereken die totale gemengde koste vir Wishy Washy vir Desember. 2) Bereken die totale gemengde koste vir Wishy Washy vir Januarie. Om die totale gemengde koste-element te bereken in Gevallestudie 3.1: Waar:
Y = a + bX
Formule
Y
= Totale gemengde koste
a
= Totale vaste koste
b
= Totale veranderlike koste
X
= Die vlak van aktiwiteit
Wishy Washy se verwagte waterverbruik vir Desember is 1 600 liter water. Om die totale gemengde koste te bereken: Y = a + bX Y = R1 000 + (3 × 1 600) Y = R5 800 In bogenoemde geval is die vaste koste en veranderlike koste beskikbaar en kan ʼn berekening gedoen word om te bepaal wat die totale gemengde koste is. In ander gevalle is die totale gemengde koste beskikbaar, maar om bestuursbesluite te neem moet die vaste koste van die veranderlike koste geskei word. Die mees algemene manier om hierdie berekening te doen, is die hoog-laag-metode.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 87
BCL105 Sakeberekeninge Hoog-laag-metode Met die hoog-laag-metode word die vlakke van aktiwiteit oor ʼn sekere periode gemeet. Die verskil tussen die hoogste en laagste aktiwiteit verteenwoordig die veranderlike koste. Daar moet spesifiek na die vlak van aktiwiteit gekyk word om hierdie metode te gebruik en nie na die koste van die aktiwiteit nie. Dit kan gebeur dat die vlak van aktiwiteit hoog is, maar dat die koste laer is as in vorige maande. Gevallestudie 3.2 Verskeie dokters maak gebruik van X-ray Radioloë om x-strale te neem van pasiënte. X-ray betaal sekere vaste kostes vir waardevermindering van toerusting en salarisse vir radioloë en tegniese personeel. Daar is egter ook sekere veranderlike kostes wat maandeliks betaal word, soos film, krag en onderhoudskoste vir toerusting. Die vaste koste verteenwoordig die minimum koste om die diens beskikbaar te maak aan pasiënte, terwyl die veranderlike koste die eintlike gebruik van die diens verteenwoordig. Die volgende Excel-sigblad verteenwoordig X-ray se vlak van aktiwiteit en gemengde koste vir die periode Januarie tot Julie 2014: Vlak van Maand
aktiwiteit
Gemengde koste
(Ure gewerk)
(Onderhoudskoste)
Januarie
5 600
R 7 900
Februarie
7 100
R 8 500
Maart
5 000
R 7 400
April
6 500
R 8 200
Mei
7 300
R 9 100
Junie
8 000
R 9 800
Julie
6 200
R 7 800
(aangeneem uit: http://www.accountingformanagement.com/mixed_costs.htm) 1. Bereken die veranderlike koste-element vir X-ray. 2. Bereken die vaste koste-element vir X-ray. Om die veranderlike koste-element te bereken in Gevallestudie 3.2:
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 88
BCL105 Sakeberekeninge Veranderlike koste = (Y2 – Y1) ÷ (X2 – X1) Formule
Waar: Y2
= Koste op die hoogste vlak van aktiwiteit
Y1
= Koste op die laagste vlak van aktiwiteit
X2
= Hoogste vlak van aktiwiteit
X1
= Laagste vlak van aktiwiteit
Deur die hoog-laag-metode te gebruik, moet die periode met die hoogste aktiwiteit en die periode met die laagste aktiwiteit geïdentifiseer word. Die hoogste vlak van aktiwiteit vir X-ray was gedurende Junie en die laagste vlak van aktiwiteit was gedurende Maart:
Maand
Vlak van aktiwiteit
Onderhoudskoste
Hoë aktiwiteit in Junie
8000
R9 800
Lae aktiwiteit in Maart
5000
R7 400
Veranderlike Koste = (R9 800 – R7 400) ÷ (8 000 – 5 000) R2 400 ÷ 3 000 Veranderlike koste = R0.80 per uur (aangeneem uit: http://www.accountingformanagement.com/mixed_costs.htm) Die veranderlike koste is dus R0.80 per uur en die vaste koste kan nou soos volg bereken word: Vaste koste-element = Totale koste – veranderlike kosteelement. (Die veranderlike koste-element = koste per eenheid × aantal eenhede) R9 800 – (R0.80 per eenheid × 8 000 ure) = R 3 400 Beide die vaste koste-element en die veranderlike koste-element is nou bepaal. Die onderhoudskoste vir X-ray kan nou uitgedruk word as: R3 400 per maand, plus R0.80 per uur.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 89
BCL105 Sakeberekeninge 3.6.2
Kontrole oor voorraad
Om groot hoeveelhede voorraad in die stoor te hou, kos die sakeonderneming geld. Gestel die sakeonderneming koop voorraad aan en dit neem 12 weke om die voorraad om te skakel in ʼn produk. Vandat die voorraad bestel is totdat die finale produk verkoop is, moet die sakeonderneming die koste daarvan dra. Die sakeonderneming het dus geld spandeer om die voorraad aan te koop (kontantuitvloei), maar dit gaan 12 weke neem om die produk te verkoop (kontantinvloei). Die koste verbonde aan voorraad sluit die volgende in: •
Eenheidskoste
Die eenheidskoste is die aankoopprys per eenheid
•
Bestelkoste
Bestelkoste is die koste verbonde aan die bestelling. Dit sluit die volgende in: Voorbereiding van bestelvorms Die keuse van verskaffers Die opvolg van bestellings Die ontvangs, stoor en rekords van bestellings
•
Drakoste
Die drakoste is die koste verbonde aan die stoor van die beskikbare voorraad. Dit sluit rente, agteruitgang, versekering, stoorgelde, waardevermindering en hantering in.
Voorraad moet so vinnig as moontlik omgeskakel word in kontant, maar die sakeonderneming wil ook nie gekonfronteer word met ʼn situasie waar te min voorraad beskikbaar is om met produksie voort te gaan nie. Die sakeonderneming moet dus die volgende twee vrae beantwoord om doeltreffende voorraadkontrole toe te pas:
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 90
BCL105 Sakeberekeninge
Wat is die mees ekonomiese hoeveelheid voorraad wat bestel moet word?
Wanneer moet nuwe voorraad bestel word (herbestelpunt) in verhouding met die bestaande voorraadvlak?
Figuur 3.7: Voorraadbeheer (Outeur 2011) Die sakeonderneming kan bepaal hoe vinnig voorraad omgeskakel word in kontant deur die voorraadomset te bereken. Die syfers vir hierdie berekening word verkry uit die staat van finansiële posisie en die staat van omvattende inkomste.
Gevallestudie 3.3 Die volgende is ʼn uittreksel uit die staat van omvattende inkomste van ABC Handelaars vir die 2013- en 2014-finansiële jare: ABC Handelaars Staat van omvattende inkomste vir die jaar geëindig 31 Desember 2014
2013
Inkomste
3,074
2,567
Koste van verkope
2,088
1,711
Bruto wins
986
856
Ander uitgawes
568
553
Operasionele wins
418
303
Die volgende is ʼn uittreksel uit die staat van finansiële posisie vir dieselfde tydperk:
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 91
BCL105 Sakeberekeninge
ABC Handelaars Staat van finansiële posisie soos op 31 Desember
2014
2013
Voorraad
289
300
Handelsdebiteure
503
365
Kontant en kontantontvangste
431
339
1,223
1,004
Lopende bates
Totale Lopende bates (aangeneem uit: Lawrence, 2010: 41, 43) 1) Bereken die voorraadomset vir die 2014-finansiële jaar.
Om die voorraadomset te bereken: Voorraadomset = Die koste van verkope ÷ Voorraad op hande
Formule
= R2 088 000 ÷ R289 000 = 7.2
Uit bogenoemde berekening kan afgelei word dat die voorraad 7.2 keer omgeskakel is gedurende die jaar. Die aantal dae wat die voorraad in die stoor gehou word, kan nou bereken word deur die voorraadomset te deel deur die aantal dae in die jaar (365). Dit beteken dat die gemiddelde aantal dae wat voorraad in die stoor gehou word, 50.7 dae is. 3.7
Basiese inkomsteberekeninge
Die sakeonderneming moet verseker dat genoeg inkomste genereer word om uitgawes te dek. As ʼn produk vervaardig word en die koste om die produk te vervaardig, is meer as die inkomste wat daaruit genereer word, lei die sakeonderneming ʼn verlies. Die sakeonderneming moet ook bepaal wat is die veiligheidsgrens – as die begrote inkomste bokant die gelykbreekpunt is, en dit begin daal, hoe vêr kan dit daal voordat die gelykbreekpunt bereik word?
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 92
BCL105 Sakeberekeninge 3.7.1
Gelykbreekanalise
Die gelykbreekpunt van ʼn sakeonderneming is waar die bedrag van verkope gelyk is aan die totale koste (veranderlike koste + vaste koste). Die sakeonderneming genereer dus nie ʼn wins of ʼn verlies nie.
Veranderlike
Verkope
koste + Vaste koste
Gelykbreekpunt Figuur 3.8: Gelykbreekpunt (Outeur 2011) As die sakeonderneming dus R1 miljoen aan inkomste genereer en die koste om die produk te vervaardig, beloop R1 miljoen, breek die sakeonderneming gelyk. Die onderstaande grafiek is ʼn voorstelling van die gelykbreekpunt. Die vaste koste (horisontale lyn) verander nie na aanleiding van die verkope nie. Die veranderlike koste (skuins lyn) verander in verhouding met die verhoging of verlaging in verkope. Die vaste koste en veranderlike koste saam, verteenwoordig totale koste. Die inkomstelyn (wat by 0 begin) verteenwoordig die verkope teen ʼn sekere prys en volume. Die gelykbreekpunt is waar die inkomstelyn en die totale kostelyn mekaar kruis.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 93
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 3.9: Grafiese voorstelling van die gelykbreekpunt (Lawrence, 2010: 491) Die eerste stap in die berekening van die punt waar die sakeonderneming se inkomste gelyk is aan die koste, is om die bydraefaktor te bereken. Die bydraefaktor moenie verwar word met die wins nie. Die wins is die bedrag wat beskikbaar is nadat die totale koste (vaste koste + veranderlike koste) van vervaardiging afgetrek is van die inkomste. Die bydraefaktor is die bedrag wat beskikbaar is nadat net die veranderlike koste afgetrek is van inkomste.
Gevallestudie 3.4 Luilekker Sport is ʼn vervaardiger van punteborde vir sportgeleenthede. Die produksiekoste om een puntebord te vervaardig beloop R500. Luilekker Sport het 5 verkoopsverteenwoordigers wat sportklubs besoek om die punteborde te bemark en te verkoop. Hulle word R300 per bord betaal. Vir die 2014-finansiÍle jaar het Luilekker Sport 1 500 borde verkoop teen R2 000 per bord. Die volgende uitgawes word in die Luilekker Sport se staat van omvattende inkomste aangedui: Staat van omvattende inkomste vir die jaar geÍindig 2014 Luilekker Sport
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 94
BCL105 Sakeberekeninge
Huur van gebou
700,000
Huur van masjinerie
300,000
Versekering
200,000 1,200,000
1)
Wat is Luilekker Sport se totale gemengde koste vir die jaar?
2)
Bereken die totale vaste koste per eenheid.
3)
Wat is Luilekker Sport se totale inkomste vir die jaar?
4)
Bereken Luilekker Sport se bydraefaktor.
5)
Bereken Luilekker Sport se gelykbreekpunt.
Om die bydraefaktor te bereken vir Luilekker Sport in Gevallestudie 3.4: Bydraefaktor = Inkomste per eenheid – Veranderlike koste per eenheid
Formule
(R2 000) – (R500 + R300) = R2 000 – R800 = R1 200 per eenheid Om die bydraefaktor vir die jaar te bereken moet die bedrag per eenheid vermenigvuldig word met die aantal eenhede wat vervaardig is (R1 200 × 1 500). Die bydraefaktor is dus R1,8 miljoen per jaar of R1,200 per eenheid. Om te bepaal op watter punt Luilekker Sport gelykbreek: Gelykbreekpunt (Verkope) = Vate koste ÷ (Prys per eenheid – FormuleFor
Veranderlike koste per eenheid) = R1 200 000 ÷ (R2 000 – R800) = 1 000 eenhede
Dit beteken Luilekker Sport moet 1 000 eenhede verkoop om gelyk te breek met die koste vir die vervaardiging van die produk. Die bogenoemde berekening kan vereenvoudig word deur:
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 95
BCL105 Sakeberekeninge Die totale vaste koste te deel deur die bydraefaktor per eenheid. R 1 200 000 ÷ R 1 200 = 1 000 eenhede
Die gelykbreekpunt word dikwels deur sakeondernemings gebruik om die pryslading te bereken. Deur verskillende pryse te gebruik om die berekening te doen, kan die sakeonderneming bepaal watter effek die prysverandering op die wins/verlies sal wees. ʼn Nadeel hiervan is dat daar aangeneem word dat die aanvraag na die produk stabiel bly. Dit impliseer ook dat ʼn hoër prys die gelykbreekpunt sal verlaag en meer wins vir die sakeonderneming sal verseker, maar in werklikheid is daar ʼn maksimumprys wat ʼn kliënt bereid is om te betaal. Hierdie berekening moet dus gebruik word om te evalueer of die sakeonderneming genoeg eenhede sal verkoop om gelyk te breek en nie om ʼn besluit oor die prys van die produk te neem nie (aangeneem uit: http://www.businessteacher.org.uk/business-accounting-finance/break-even-analysis.php) . 3.7.2
Die veiligheidsgrens
Deur die veiligheidsgrens te bereken kan die sakeonderneming bepaal hoeveel inkomste uit verkope verloor kan word, voordat die sakeonderneming ʼn verlies lei. Dit is belangrik dat die sakeonderneming bewus is van die veiligheidsgrens sodat aksies in plek gestel kan word om verkope te verhoog. Die veiligheidsgrens is gelyk aan die verkope, minus die gelykbreekpunt en kan in waarde of eenhede uitgedruk word. Die gelykbreekpunt vir Luilekker Sport is 1 000 eenhede of R2 miljoen.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 96
BCL105 Sakeberekeninge Om die veiligheidsgrens vir Luilekker Sport te bereken: Veiligheidsgrens = Inkomste – gelykbreekpunt = 1 500 – 1 000
Formule
= 500
Dit beteken die totale eenhede wat verkoop word vir die jaar kan met 500 verminder voordat die gelykbreekpunt bereik word. OF uitgedruk in randwaarde: Veiligheidsgrens = Inkomste – gelykbreekpunt = R3 000 000 – R2 000 000 = R1 000 000 Dit beteken die totale verkope kan met R1 miljoen verminder voordat die gelykbreekpunt bereik word. OF uitgedruk as ʼn persentasie van verkope Veiligheidsgrens = (Inkomste – gelykbreekpunt) ÷ (Inkomste) × 100 = (R3 000 000 – R2 000 000) ÷ R3 000 000 × 100 = 33.3% 3.8
Kostekontrole
Sakeondernemings streef daarna om koste onder beheer te hou om te verseker dat wins gemaksimaliseer word. ʼn Koste/volume/wins-analise (KVW-analise) is een van die metodes wat deur sakeondernemings gebruik word om die verhouding tussen koste, volume en wins te verstaan. Die KVW-analise fokus op die interaksie van die volgende faktore:
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 97
BCL105 Sakeberekeninge
•
Pryse van produkte
•
Volume of vlak van aktiwiteit
•
Veranderlike koste per eenheid
•
Totale vaste koste
•
Kombinasie van produkte
Figuur 3.10: Koste/volume/wins-analise (Outeur 2011) 3.8.1
Koste/volume/wins-analise
Die KVW-analise stel die sakeonderneming in staat om die mees winsgewende kombinasie in die vervaardiging en verkoop van produkte te vind. Die inligting wat verkry word uit die gelykbreekanalise en die bydraefaktor, word gebruik om te begroot vir toekomstige produksie en om ʼn “wat as”-scenario toe te pas: •
Wat gebeur as die prys van die produk verhoog word?
•
Wat gebeur as die aantal eenhede wat geproduseer word, verhoog of verlaag?
•
Wat gebeur as die vaste koste of veranderlike koste vermeerder of verminder word?
•
Wat gebeur as die teikeninkomste verhoog word?
In Gevallestudie 3.4 genereer Luilekker Sport ʼn wins van R600 000 deur 1 500 eenhede te verkoop.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 98
BCL105 Sakeberekeninge
Gevallestudie 3.4 (1) Luilekker Sport Wins per 1500 eenhede verkoop Totaal Verkope (1,500 × R2,000)
Per eenheid
Persentasie van verkope
R 3,000,000
R 2,000
R800)
R 1,200,000
R 800
40%
Bydraegrens
R 1,800,000
R 1,200
60%
Vaste koste
R 1,200,000
Veranderlike koste (1,500 ×
Wins per 1500 eenhede verkoop
R 600,000 Tabel 3.1: Wins teen 1 500 eenhede (Outeur 2011)
Wat sal gebeur as Luilekker Sport 2 000 eenhede verkoop?
Gevallestudie 3.4 (2) Luilekker Sport Wins per 2000 eenhede verkoop Totaal Verkope (2,000 × R2,000)
Per eenheid
Persentasie van verkope
R 4,000,000
R 2,000
R800)
R 1,600,000
R 800
40%
Bydraegrens
R 2,400,000
R 1,200
60%
Vaste koste
R 1,200,000
Veranderlike koste (2,000 ×
Wins per 2,000 eenhede R 1,200,000
verkoop
Tabel 3.2: Wins teen 2000 eenhede
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 99
BCL105 Sakeberekeninge (aangeneem uit: Walther, 2010: 20) Let daarop dat die verandering in volume nie die vaste koste of die koste per eenheid beïnvloed het nie. Die bydraegrens verhoog omdat die totale veranderlike koste verhoog, maar Luilekker Sport sal steeds ʼn wins van R1,2 miljoen genereer sou die volume verhoog word. 3.8.2
Teikeninkomste
Om gelyk te breek is goed, maar die doel is om soveel as moontlik wins te genereer vir die eienaars of aandeelhouers van ʼn sakeonderneming. Sakeondernemings moet doelwitte stel om sekere inkomstevlakke te bereik en die impak daarvan evalueer. Deur berekeninge te doen met ʼn vasgestelde teikeninkomste en die veranderlike koste, vaste koste en prys per eenheid te verander, kan die onderneming bepaal wat die impak van hierdie veranderinge is. Om die berekening te doen word die teikeninkomste hanteer as ʼn aanwas tot die vaste koste. Gestel Luilekker Sport in Gevallestudie 3.4. wil R1 miljoen in wins genereer:
Verkope (prys per eenheid) = Totale veranderlike koste
Formule
+ Vaste koste + Teikeninkomste
Aantal eenhede × R2 000 = (Aantal eenhede × R800) + R1 200 000 + R1 000 000 (bedrag van teikeninkomste) Aantal eenhede × R 1 200 = R1 200 000 + R1000 000 Aantal eenhede = R2 200 000 ÷ R1 200 Aantal eenhede = 1 833 Om die randwaarde van bogenoemde berekening te bepaal, moet die aantal eenhede vermenigvuldig word met die prys per eenheid. Luilekker Sport moet dus 1 833 eenhede verkoop of ʼn R3,6 miljoen verkoopsyfer verseker om ʼn wins van R1 miljoen te genereer. 3.8.3
Sensitiwiteitsanalise
Die kostestruktuur van die sakeonderneming kan verander, wat ʼn verandering in die resultate van die gelykbreekanalise, die bydraefaktor en die veiligheidsgrens teweeg kan
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 100
BCL105 Sakeberekeninge bring. ʼn Sensitiwiteitsanalise bepaal hoe die verwagte wins sal verander sou daar ʼn verandering in die vaste koste of veranderlike koste wees. Deur bogenoemde berekeninge vas te lê op ʼn Excel sigblad, kan die sakeonderneming bepaal wat die effek sou wees indien daar ʼn verandering in die kostestruktuur is. Aantal eenhede 1000 Vaste
Veranderlike
koste
koste
Teikenwins
0
600,000
1,200,000
1,500,000
2,000,000
800
1,800,000
2,400,000
3,000,000
3,300,000
3,800,000
1,000
2,000,000
2,600,000
3,200,000
3,500,000
4,000,000
1,200
2,200,000
2,800,000
3,400,000
3,700,000
4,200,000
800
2,000,000
2,600,000
3,200,000
3,500,000
4,000,000
1,000
2,200,000
2,800,000
3,400,000
3,700,000
4,200,000
1,200
2,400,000
3,000,000
3,600,000
3,900,000
4,400,000
800
2,200,000
2,800,000
3,400,000
3,700,000
4,200,000
1,000
2,400,000
3,000,000
3,600,000
3,900,000
4,400,000
1,200
2,600,000
3,200,000
3,800,000
4,100,000
4,600,000
1,000,000
1,200,000
1,400,000
Tabel 3.3: Sensitiwiteitsanalise (Outeur 2011) Die gelykbreekpunt vir Luilekker Sport is 1 000 eenhede of R2 miljoen. Uit Tabel 3.3. kan gesien word dat: •
Sou die vaste koste verminder word met R200 000 sal die gelykbreekpunt daal na R1,8 miljoen. Vaste koste kan verminder word deur, byvoorbeeld ʼn goedkoper versekeringspremie te beding.
•
Sou die veranderlike koste verhoog na R1 000 per eenheid, sal die gelykbreekpunt verhoog na R2,2 miljoen. Die veranderlike koste kan verhoog a.g.v. ʼn verhoging in die kommissie wat aan verkoopsverteenwoordigers betaal word.
•
Sou die sakeonderneming ʼn wins van R2 miljoen wil verseker, moet totale verkope van R4 miljoen bereik word teen ʼn vaste koste van R1.2 miljoen en ʼn veranderlike koste van R800 per eenheid.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 101
BCL105 Sakeberekeninge 3.8.4
Debiteure en krediteure
Alhoewel die sakeonderneming uit bogenoemde berekeninge kan bepaal wat die kostes en inkomste van ʼn bepaalde produk is, is dit belangrik om te verseker dat genoeg kontant genereer word om verdere produksie te verseker. Die debiteure invorderingsperiode en krediteure betalingsperiode het ʼn groot invloed op die kontantvloei van die onderneming. Hoe lank neem dit debiteure om die onderneming te betaal en hoe lank neem dit die onderneming om krediteure te betaal? Debiteure is kliënte wat goedere of dienste op skuld gekoop het by die onderneming. Die debiteure invorderingsperiode is ʼn aanduiding van hoe lank dit debiteure neem om die skuld te betaal. Krediteure is sakeondernemings of persone by wie die onderneming goedere of dienste op skuld gekoop het. Die krediteure betalingsperiode is ʼn aanduiding van hoe lank dit die onderneming neem om die skuld te betaal. Gevallestudie 3.5 XYZ Handelaars werk gemiddeld 300 dae per jaar. In die staat van omvattende inkomste vir XYZ Handelaars word die volgende aangedui: Maart 2014
Maart 2013
Kontantverkope
445,320
380,000
Kredietverkope
1,000,000
800,000
Totale verkope
1,445,320
1,180,000
Kontantaankope
300,000
280,000
Kredietaankope
75,000
70,000
Totale aankope
375,000
350,000
Die volgende is ʼn uittreksel uit die staat van finansiële posisie vir dieselfde tydperk:
Soos op 31 Maart 2014
Soos op 31 Maart 2013
475,000
450,000
Gemiddelde debiteure
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 102
BCL105 Sakeberekeninge
Gemiddelde krediteure
25,000
20,000
1) Bereken die debiteure invorderingsperiode vir die 2014-finansiële jaar. 2) Bereken die krediteure betalingsperiode vir die 2014-finansiële jaar. Om die debiteure invorderingsperiode te bereken: Debiteure invorderingsperiode = (Werksdae × Gemiddelde Debiteure) ÷ Kredietverkope
Formule
= (300 × R475 000) ÷ R1 000 000 R142 500 000 ÷ R1 000 000 = 142.5 werksdae
Om die krediteure betalingsperiode te bereken: Krediteure betalingsperiode = (Werksdae × Gemiddelde krediteure) ÷ Kredietaankope Formule
= (300 × R25 000) ÷ R75 000 R7 500 000 ÷ R75 000 = 100 werksdae
Uit bogenoemde berekenings kan gesien word dat dit debiteure 142.2 dae neem om skuld te betaal en dat die onderneming 100 dae neem om krediteure te betaal. Die onderneming moet hierdie syfers so laag as moontlik hou. ʼn Goeie krediteure betalingsperiode verseker goeie verhoudings met krediteure en verhoed onnodige rentebetalings. ʼn Hoë debiteure betalingsperiode kan beteken dat: •
Krediet verskaf word aan kliënte met ʼn swak kredietrekord.
•
Die onderneming lank neem om fakture uit te stuur.
•
Die onderneming nie voldoende opvolgprosedures in plek het om uitstaande debiteure in te vorder nie.
3.9
Winsmaksimering
Om te verseker dat die onderneming en sy aandeelhouers maksimum waarde uit aktiwiteite bekom, moet die onderneming verseker dat wins gemaksimaliseer word en bankrotskap verhoed word. Om te bepaal of die onderneming sy korttermynverpligtinge kan nakom, word daar gebruik gemaak van die bedryfskapitaalverhouding (Current ratio).
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 103
BCL105 Sakeberekeninge
Gevallestudie 3.6 Die volgende is ʼn uittreksel uit die staat van finansiële posisie vir ABC Handelaars: Soos op 31
Soos op 31
Maart 2014
Maart 2013
Vaste bates
832,490
733,760
Lopende bates
845,500
829,300
Voorraad
360,840
338,370
Debiteure
445,320
490,770
160
160
39,180
0
1,677,990
1,563,060
Kapitaal en kapitaal reserwes
795,860
768,070
Langtermynlening
188,050
137,420
Lopende laste
694,080
657,570
Krediteure
685,720
618,950
8,360
0
0
38,620
1,677,990
1,563,060
SARS Kontant Totale bates
SARS Oortrokke bank Totale laste
1) Bereken die bedryfskapitaalverhouding vir die 2014-finansiële jaar. 2) Bereken die bedryfskapitaalverhouding vir die 2013-finansiële jaar.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 104
BCL105 Sakeberekeninge Om die bedryfskapitaalverhouding te bereken: Bedryfskapitaal = Lopende bates รท Lopende laste = R845 500 รท R694 080
Formule
= 1.22
Dit beteken dat vir elke R1 wat die sakeonderneming skuld, is R1.22 beskikbaar om skuld te betaal. Hierdie berekening moet op ล maandelikse basis deur die onderneming gedoen word om te verseker dat skuld gedelg kan word. As die verhouding onder 1:1 daal, sal die onderneming alternatiewe moet oorweeg om skuldeisers te betaal. Die eerste stap in die maksimalisering van wins, is om te weet wat die netto winsverhouding tot die verkope van die sakeonderneming is. Die netto wins is die bedrag wat oorbly nadat alle verpligtinge deur die sakeonderneming nagekom is. Gebruik die volgende inligting uit die staat van omvattende inkomste in Gevallestudie 2.3 om die netto winsgrens te bereken. Netto wins voor belasting (20)
= R147 086
Verkope (1)
= R1 745 400
Formule
Netto winsverhouding = (Verkope รท Netto wins) = R1 745 400 รท R147 086 = R11.87
Dit beteken dat vir elke R11.87 wat die onderneming in verkope genereer, word daar R1 netto wins gegenereer. 3.9.1
Hoe word wins gemaksimaliseer?
Nadat die bedryfskapitaalverhouding en die netto winsverhouding bereken is, moet daar gekyk word na maniere om hierdie syfers te verbeter en sodoende om wins te maksimaliseer. Die sensitiwiteitsanalise kan gebruik word om behulpsaam te wees in die proses.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 105
BCL105 Sakeberekeninge Om koste te sny, is nie die enigste manier om maksimum wins te genereer nie. As die aantal eenhede wat verkoop word, kan verhoog deur, byvoorbeeld beter bemarkingsaksies, sal dit ʼn positiewe effek op die netto winsverhouding hê. Al die aspekte in die KVW-analise moet in ag geneem word om die beste moontlike alternatief te bepaal. Die onderneming kan ook bepaal of die prys waarteen produkte verkoop word, kompeterend in die mark is. Indien die prys laer is as die kompeteerder, kan pryse verhoog word sonder om markaandeel te verloor. Die veranderlike koste per eenheid kan in heroorweging geneem word. Veranderlike koste kan verminder word deur te bepaal of materiaal goedkoper verkry kan word as die huidige verskaffers.
Verhoog die hoeveelheid eenhede verkoop Verkope
Verhoog die verkoopprys
Minus
Veranderlike koste
Verminder veranderlike koste per eenheid
Minus
Vaste koste
Verhoog produksie
=
Wins
Verminder vaste koste
Figuur 3.11: Winsmaksimering (aangeneem uit: http://www.tutor2u.net/assets/BUSS2-formulas.pdf)
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 106
BCL105 Sakeberekeninge 3.9.2
Die uitdagings van winsmaksimering
Daar word algemeen aanvaar dat die maksimalisering van wins die doel van die sakeonderneming is. Om die maksimum wins te genereer beteken nie noodwendig dat die eienaars of aandeelhouers maksimum voordeel trek nie. Winsmaksimering ignoreer die volgende fasette: Tydsberekening en kontantvloei Die onderneming kan fondse wat ontvang word, belê om beter inkomste te verseker. As krediteure nie betaal nie, is die fondse nie beskikbaar nie. Die nodige kontantvloei is dus nie doeltreffend genoeg om hoër dividende aan eienaars te betaal nie. Alhoewel die onderneming dus ʼn goeie wins kan genereer op die verkope van goedere en dienste, is dit moontlik dat die kontant wat beskikbaar is om dividende te betaal, nie voldoende is nie. Risiko Winsmaksimering sluit nie die risikofaktor in nie. Die kanse dat die werklike uitkoms kan verskil van die verwagte uitkoms, is ʼn risiko waarmee sakeondernemings gekonfronteer word. As die besturende direkteur van ʼn sakeonderneming skielik bedank, is dit moontlik dat die onderneming se aandeelprys kan val. Voornemende en huidige aandeelhouers kan die bedanking beskou as ʼn risiko en daarom ander alternatiewe oorweeg. Die sakeonderneming kan dus ʼn goeie wins genereer, maar as die aandeelprys val, benadeel dit die aandeelhouers.
Return and risk are, in fact, the key determinants of share price, which represents the wealth of the owners of the firm. (Lawrence, 2010: 13) Om te bepaal hoe suksesvol die sakeonderneming is, moet daar ook gereeld bereken word wat die inkomste per aandeel vir aandeelhouers is. 3.10
Samevatting
Koste- en inkomsteberekeninge stel die sakeonderneming in staat om alternatiewe te oorweeg en sodoende wins vir die sakeonderneming te maksimaliseer. Deur basiese koste- en inkomsteberekeninge te doen, kan die onderneming die verhouding tussen koste, inkomste en wins analiseer. Die gelykbreekpunt en die veiligheidsgrens bepaal of die sakeonderneming teen ʼn wins of ʼn verlies opereer en ʼn sensitiwiteitsanalise kan moontlike alternatiewe uitwys.
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 107
BCL105 Sakeberekeninge Kontrole oor voorraad, debiteure en krediteure, verseker dat die kontantvloei van die onderneming nie benadeel word nie. Kontantvloei is ʼn belangrike aspek in die maksimalisering van voordele vir aandeelhouers. 3.11
Selfevaluering Aktiwiteit 11
1) Bepreek die verhouding tussen koste, inkomste en wins. 2) ʼn Sakeonderneming se totale vaste koste beloop R1.5 miljoen. Die gemiddelde veranderlike koste per eenheid is R20 per eenheid en 100 000 eenhede word vervaardig vir die jaar. a) Bereken die onderneming se vaste koste per eenheid. b) Bereken die onderneming se totale veranderlike koste. c) Bereken die onderneming se totale koste vir die jaar. Aktiwiteit 12 1) Die bestuurder van ʼn sakeonderneming wil bepaal wat die vaste koste-element van sy selfoonrekening is deur ʼn berekening te doen. ʼn Opsomming van die rekening vir die afgelope ses maande is: Maand
a)
Totale
Aantal minute
rekening
gebruik
Julie 2014
R480
130
Augustus 2014
R550
160
September 2014
R600
200
Oktober 2014
R450
140
November 2014
R400
120
Desember 2014
R570
170
Bereken die vaste koste-element vir die Desember rekening, deur gebruik te maak van die hoog-laag-metode.
2) Waarom is dit belangrik dat die sakeonderneming voorraad beheer en hoe kan dit gedoen word?
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 108
BCL105 Sakeberekeninge Aktiwiteit 13 1)
Definieer die volgende: a) Gelykbreekpunt b) Bydraefaktor c) Veiligheidsgrens
2) Doen ʼn grafiese voorstelling van die gelykbreekpunt. Aktiwiteit 14 1) Hoe kan die berekening vir teikeninkomste vereenvoudig word? 2) Wat sal die Excel sigblad formule wees vir Tabel 3.3? Aktiwiteit 15 Die volgende is ʼn uittreksel uit die begroting van ʼn sakeonderneming wat webblaaie ontwerp: Termyn
Aantal
Gemiddelde waarde
Totale
ontwerpe
van ontwerp
inkomste
Januarie – Maart
6
R2 500
R15 000
April – Junie
7
R2 500
R17 500
Julie – September
5
R3 000
R15 000
Oktober - Desember
8
R2 750
R22 000
Totaal
26
R2 687
R69 500
1) Hoe kan hierdie onderneming wins maksimaliseer? 2)
Waarom is risiko ʼn faktor in winsmaksimering?
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 109
BCL105 Sakeberekeninge Notas
Studie-eenheid 3: Koste en inkomste
Bladsy 110
BCL105 Sakeberekeninge
STUDIE-EENHEID 4: EENVOUDIGE EN SAAMGESTELDE RENTEBEREKENINGE
4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die verskil tussen eenvoudige en saamgestelde rente
•
Enkelvoudige renteberekeninge
•
Saamgestelde renteberekeninge
•
Die gebruik van eenvoudige en saamgestelde rente in besigheid
•
Huidige en toekomstige waardes
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te onderskei tussen eenvoudige en saamgestelde rente;
•
enkelvoudige rente te bereken;
•
om saamgestelde rente te bereken;
•
die gebruik van eenvoudige en saamgestelde rente in die sakeonderneming te analiseer;
•
te onderskei tussen huidige en toekomstige waardes, deur gebruik te maak van renteberekeninge.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 111
BCL105 Sakeberekeninge 4.2
4.3
Verrykende bronne •
http://www.financeformulas.net/index.html
•
http://ficc.rmb.co.za/pdf/training/Understanding_Time_Value_of_Money.pdf Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Enkelvoudige rente
Rente wat bereken word op die hoofsom alleen. Rente word nie op rente verdien of betaal nie.
Saamgestelde rente
Rente van die vorige jaar word by die hoofsom gevoeg om rente vir die volgende jaar te bereken. Dus: Rente op rente.
Repokoers
Die koers wat deur die Suid-Afrikaanse Reserwebank vasgestel word om rentekoerse te reguleer.
Primakoers
Die koers waarteen die finansieringsinstansies bereid is om geld uit te leen.
Tydwaarde vir geld
R1 vandag is meer werd as R1 in die toekoms.
Kapitalisering
Om rente wat verdien of betaal moet word by die oorspronklike bedrag van die belegging of lening te voeg om die nuwe rente te bereken.
Hoofsom
Die oorspronklike bedrag wat belê of geleen word. Ook bekend as die basisbedrag.
Intervalle van
Die hoeveelheid kere wat rente in ʼn tydperk bereken word en by
samestelling
die hoofsom gevoeg word.
Effektiewe
Die koers waarteen geld geleen of belê word nadat die intervalle
rentekoers
van samestelling in ag geneem is.
Nominale rentekoers
Die koers waarteen geld belê of geleen word wat vooraf vasgestel is en ooreengekom is.
4.4
Inleiding
Die sakeonderneming se doel is om wins te maksimaliseer. Om dit te bewerkstellig moet die kontant beskikbaar vir gebruik, optimaal benut word. Besluite oor beleggings en lenings noodsaak ʼn goeie begrip van enkelvoudige en saamgestelde rente.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 112
BCL105 Sakeberekeninge Die berekenings vir bogenoemde tipes rente stel die sakeonderneming in staat om die maksimum voordeel uit beskikbare kontant te bekom, of om ʼn lening teen voorwaardes wat die onderneming tot voordeel strek, aan te gaan. Om die huidige en toekomstige waarde van lenings en beleggings te bereken is ʼn nuttige hulpmiddel om die kontantvloei van die onderneming te bestuur. 4.5
Die verskil tussen enkelvoudige en saamgestelde rente
Rente is die koste van lenings of die inkomste van beleggings. Die rentekoers wat die onderneming moet betaal op lenings of ontvang op beleggings, word bepaal deur die repokoers (soos bespreek in Studie-eenheid 1, Paragraaf 1.8.4) Rente kan dus beskou word as die fooi wat gehef word vir die gebruik van geld. Die fooi is betaalbaar deur die sakeonderneming wat die geld leen. Die rentekoers is die persentasie fooi wat gehef word. Die volgende faktore word in ag geneem wanneer die bedrag wat terugbetaal moet word, bereken word: •
Die bedrag wat geleen word, of belê word.
•
Die rentekoers waarteen geleen, of belê word.
•
Die tydperk wat geleen, of belê word.
Rente = Hoofsom × Rentekoers × Tyd Die rente-
Die hoofsom (Principal amount) kan
vergelyking
gedefinieer word as die bedrag wat geleen word of belê word.
Figuur 4.1: Die rentevergelyking (aangeneem uit: Drake, 2001: 113) Die vraag en aanbod na kontant bepaal gewoonlik die rentekoers. Wanneer die rentekoers hoog is, sal sakeondernemings ontmoedig word om geld te leen (gewoonlik om kapitaal te bekom om projekte aan te pak) en wanneer dit laag is, sal dit makliker wees om die lening terug te betaal. Sakeondernemings sal ook probeer om die beste rentekoers te beding vir enige beleggings wat oorweeg word. Daar kan onderskei word tussen twee tipes rente:
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 113
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 4.2: Twee tipes rente (Outeur 2011) 4.5.1
Enkelvoudige rente
Enkelvoudige rente verwys na die bedrag wat bereken word op die hoofsom alleen. Rente is dus nie betaalbaar op rente wat reeds akkumuleer het nie. Enkelvoudige rentekoersberekeninge word gewoonlik gebruik wanneer ʼn jaarlikse rentekoers gespesifiseer word, maar die tydperk van die lening of belegging is minder as ʼn jaar (aangeneem uit: Rand Merchant Bank, 2010: 4). Die hoofsom bly dus dieselfde oor die periode van die belegging of die lening.
Jaar 3
Jaar 1
Jaar 2
Hoofsom + rente op hoofsom vir een jaar
Hoofsom + rente op hoofsom vir jaar twee
Hoofsom + rente op hoofsom vir jaar drie
Einde Jaar 3 Hoofsom + rente op hoofsom vir drie jaar
Figuur 4.3: Enkelvoudige rente (Outeur 2011) As ʼn sakeonderneming dus 10% per jaar rente betaal op ʼn lening van R50 000 (die hoofsom), sal die bedrag wat terugbetaal word R55 000 wees. 4.5.2
Saamgestelde rente
Wanneer die sakeonderneming saamgestelde rente betaal, word die rente by die hoofsom gevoeg om die volgende jaar se rente te bereken. Dit kan dus beskou word as die betaling
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 114
BCL105 Sakeberekeninge van rente op rente. Rente wat geakkumuleer word, vorm deel van die hoofsom en word ingesluit by toekomstige renteberekenings. As die sakeonderneming dus 10% per jaar rente betaal op ʼn lening van R50 000, sal die bedrag betaalbaar aan die einde van die eerste jaar R55 000 wees. Wanneer die rente bereken word vir die volgende jaar, sal dit 10% van R55 000 wees.
Jaar 1 Hoofsom + rente op hoofsom vir jaar 1
Jaar 3
Jaar 2 Rente van jaar een word deel van die hoofsom+ rente jaar 2
Rente van jaar 1 en jaar 2 word deel van die hoofsom + rente vir jaar 3
Einde Jaar 3 Rente van jaar 1, 2 en 3 word deel van die hoofsom
Figuur 4.4: Enkelvoudige rente (Outeur 2011) 4.5.3
Tydwaarde van geld
Die waarde van geld op die huidige stadium is meer werd as die waarde van dieselfde bedrag geld, in die toekoms. As die tydwaarde van geld in ag geneem word, sal die sakeonderneming eerder vandag ʼn R100 wil ontvang as om R100 oor ʼn jaar van nou af te ontvang. Daar is dus waarde daarin om die R100 te belê en rente daarop te ontvang. Daar word verwys na die toekomstige waarde van geld. Die toekomstige waarde word bepaal deur die rentekoers en die tydperk waarteen die geld belê of geleen word.
Hoe hoër die rentekoers, hoe hoër sal die toekomstige waarde wees.
Hoe langer die tydperk, hoe hoër sal die toekomstige waarde wees. Daar is dus drie aspekte waarin die sakeonderneming sal belang stel as geld belê of geleen word:
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 115
BCL105 Sakeberekeninge
Toekomstige waarde
Huidige waarde
Rentekoers
Figuur 4.5: Tydwaarde van geld (aangeneem uit: Rand Merchant Bank, 2010: 3) 4.5.4
Die effek van die tipe rente op die tydwaarde van geld
Die tipe rentekoers (eenvoudig of saamgestel) kan ʼn groot effek hê op die toekomstige waarde van geld. In die geval van saamgestelde rente kan die tydsberekening van die kapitalisering ook ʼn groot invloed uitoefen op die tydwaarde van geld. As ʼn sakeonderneming ʼn belegging van R10 000 maak vir 30 jaar teen ʼn enkelvoudige rentekoers van 12% of ʼn saamgestelde rentekoers van 12% (saamgestel as jaarliks en kwartaalliks), sal die toekomstige waarde soos volg daar uitsien: Tipe rente
Hoofsom + rente verdien
Enkelvoudige rente
46,000.00
Saamgestel jaarliks
299,599.22
Saamgestel kwartaalliks
347,109.87
Tabel 4.1: Effek van die tipe rente op toekomstige waarde (aangeneem uit: http://www.getobjects.com/Components/Finance/TVM/iy.html)
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 116
BCL105 Sakeberekeninge
Gevallestudie 4.1 Om ʼn huis te koop, moet ʼn verband deur ʼn bank goedgekeur word. Die bank leen die geld uit, teen ʼn sekere rentekoers en oor ʼn baie lang tydperk (gewoonlik 20 jaar). ʼn Stygende rentekoers het ʼn hoër maandelikse paaiement tot gevolg.
Watter metode gebruik die bank om die rente te bereken? In die geval van ʼn huislening word rente op ʼn daaglikse basis bereken en op ʼn maandelikse basis gekapitaliseer. Dit beteken dat die maandelikse rente nooit dieselfde sal wees nie, omdat sommige maande 30 dae het en ander 31. Die uitstaande balans van die lening sal ook maandeliks verskil. ʼn Paar transaksies vind gedurende die maand plaas op ʼn huislening: a) Rente word een maal ʼn maand bygevoeg. b) ʼn Maandelikse administrasiefooi word bygevoeg. c) ʼn Betaling word elke maand afgetrek. Die balans van die lening kan daarom ʼn paar keer gedurende die maand verander. (aangeneem uit: http://www.homeloans-southafrica.co.za/interest-rates/how-interest-iscalculated.htm) 1) Sou dit voordelig wees om die paaiement op die lening voor die sperdatum te betaal? Motiveer jou antwoord. 2) Van watter tipe rente word hier gebruik gemaak? 3) Verduidelik waarom die maandelikse rente nooit dieselfde sal wees nie? Enkelvoudige renteberekeninge Enkelvoudige rente word bereken op ʼn vasgestelde bedrag (die hoofsom), vir ʼn sekere tydperk en teen ʼn vasgestelde koers. Die bedrag van rente wat gehef word, bly dieselfde vir die hele jaar. Rente word dus betaal op ʼn vasgestelde persentasie van die bedrag wat aan die begin van die periode geleen of belê word. Die formule om enkelvoudige rente te bereken is soos volg:
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 117
BCL105 Sakeberekeninge ER = H × K × T Formule
Waar: Rente (ER)
= Die totale bedrag rente betaal.
Die hoofsom (H)
= Die bedrag wat geleen of belê word.
Rentekoers (K)
= Die persentasie van die hoofsom wat as rente ooreengekom word.
Tydperk (T)
= Die tydperk in jare van die lening of belegging.
(aangeneem uit: http://www.teacherschoice.com.au/maths_library/money/simple_interest.htm)
Gevallestudie 4.2 ʼn Student wil ʼn rekenaar koop om sy werkopdragte te voltooi. Die rekenaar kos R4 000 en die rentekoers op die lening is 12%. Hy wil die rekenaar oor twee jaar afbetaal en verkry ʼn lening gebaseer op ʼn enkelvoudige rentekoers. 1) Wat is die hoofsom? 2) Bereken die rente wat deur die student betaal moet word vir 1 jaar.
Om die rente te bereken vir Gevallestudie 4.2: ER = H × K × T ER = R4 000 × 12% × 1 ER = R480
Die totale rente vir een jaar is dus R480. Die totale rente wat deur die student betaal sal word oor die 2 jaar periode van die lening, is dus R960. Gestel die student wil die lening oor drie jaar afbetaal. Die berekening is dan soos volg:
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 118
BCL105 Sakeberekeninge ER = H × K × T ER = R4 000 × 12% × 3 jaar ER = R1 440
Die totale bedrag wat die student aan rente sal betaal, is dus R1 440. Let daarop dat die rente elke keer bereken word op die hoofsom en dat geakkumuleerde rente van die vorige jare nie ingesluit word in die berekening nie. Die hoofsom bly dieselfde en die rente per jaar, word bymekaar getel om die totale rente te kry.
Jaar
Hoofsom
Renteberekening
Rentebedrag
1
R 4 000
ER = H × K × T
R480
R4 000 × 12% × 1 jaar 2
R 4 000
ER = H × K × T
R480
R4 000 × 12% × 1 jaar 3
R 4 000
ER = H × K × T
R480
R4 000 × 12% × 1 jaar Totaal
R 4 000
ER = H × K × T
R1 440
R4 000 × 12% × 3 jaar Tabel 4.2: Enkelvoudige renteberekening (Outeur 2011) Die student in Gevallestudie 4.2. kan dus bepaal dat hy R4 960 vir sy rekenaar gaan betaal: (Hoofsom + Totale rente vir twee jaar) R 4 000 + R960 =R4 960 Enkelvoudige rente word uitgedruk as ʼn jaarlikse koers, maar word gewoonlik gebruik in gevalle waar die terugbetalingsperiode minder as ʼn jaar is. As die student die rekenaar Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 119
BCL105 Sakeberekeninge betaal binne die eerste ses maande, sal die rente herbereken word en omgeskakel word vir ʼn periode van ses maande. Om die rente vir ses maande te bereken: ER = H × K × T ER = (R4 000 × 12% × 6 maande) ÷ 12 maande ER = R240
Gevallestudie 4.3 Tydens ʼn besoek aan ʼn winkelsentrum sien Gary Golf die volgende advertensie in die winkelvenster van Golf Galaxy:
(Outeur 2011) Dit lyk vir Gary asof dit nogal ʼn goeie kopie sal wees, veral toe hy navraag doen en hoor dat dit baie goeie kwaliteit golfstokke is en dat enkelvoudige rente by die prys ingesluit is. Hy wil probeer om die Golfstokke kontant te koop en vind uit dat hy R12 000 sal moet
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 120
BCL105 Sakeberekeninge opdok. 1) Bereken wat die rentekoers op die golfstokke sal wees. 2) Wat is die totale bedrag wat aan rente betaal word. In bogenoemde gevallestudie weet Gary dat die totale bedrag wat terugbetaal moet word, R15 000 is. Dit is verder bekend dat rente op die enkelvoudige basis bereken is. Om die rentekoers te bereken in Gevallestudie 4.3: Rentekoers = ((Die totale bedrag terugbetaalbaar – Die hoofsom) ÷ Die tydperk) ÷ Die hoofsom × 100 ((R15 000 – R12 000) ÷ 2) ÷ R12 000 × 100 Rentekoers = 12.5%
Om te bepaal of bogenoemde berekening korrek is, kan die renteberekening gedoen word: Jaar
Hoofsom
Renteberekening
Rentebedrag
1
R 12 000
ER = H × K × T
R1 500
R12 000 × 12.5% × 1 jaar 2
R 12 000
ER = H × K × T
R1 500
R12 000 × 12.5% × 1 jaar Totaal
R 12 000
ER = H × K × T
R3 000
R12 000 × 12.5% × 2 jaar Tabel 4.3: Enkelvoudige renteberekening op Gevallestudie 4.3 (Outeur 2011) Saamgestelde renteberekeninge Saamgestelde rente word bereken op die aanvangsbedrag (Hoofsom) en op opgehoopte rente. Die sakeonderneming betaal of ontvang dus rente op rente. Die oorspronklike renteberekening is gebaseer op enkelvoudige rente: Hoofsom × Rentekoers × Tydperk
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 121
BCL105 Sakeberekeninge Die renteberekening vir die volgende tydperk sal die hoofsom en die geakkumuleerde rente vir die eerste tydperk insluit. (Hoofsom + Rente op hoofsom vir eerste tydperk) × Rentekoers × Tydperk Die vorige tydperk se rente word dus by die hoofsom getel om die nuwe tydperk se renteberekening te doen. Alhoewel die rentekoers as jaarliks aangedui word, kan die samestelling jaarliks, maandeliks, weekliks of daagliks geskied. Die intervalle van samestelling is baie belangrik in die saamgestelde renteberekening. Die rentekoers en tydperk moet aangepas word by die interval van samestelling voordat die berekening vir saamgestelde rente gedoen word, met ander woorde as die rentekoers 12% per jaar is en rente word maandeliks saamgestel, is die rentekoers 1% per maand (12% ÷ 12 maande). Die formule om saamgestelde rente te bereken: SR = H × ((1+ KI)AT – 1)
Formule
Waar: Saamgestelde rente (SR)
= Die totale bedrag rente betaal.
Die hoofsom (H)
= Die bedrag wat geleen of belê word.
Rentekoers (KI)
= Die rentekoers per interval.
Aantal tydperke (AT)
= Die aantal intervalle van samestelling.
As Gevallestudie 4.2 gebruik word om ʼn saamgestelde renteberekening vir twee jaar (rente word jaarliks gekapitaliseer) te doen:
SR = H × ((1+ KI)AT – 1) = R 4 000 ×((1 + 12%)2 – 1) = R 4 000 × (1.12)2 – 1 = R4 000 × (1.2544 – 1) = R4 000 × .2544 = R1 017.60 (aangeneem uit: http://www.financeformulas.net/Compound_Interest.html)
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 122
BCL105 Sakeberekeninge In die enkelvoudige renteberekening het die student R980 rente betaal vir 2 jaar. Met die saamgestelde renteberekening, betaal die student R1 017.60. Hy gaan dus ʼn totaal van R5 017.60 vir die rekenaar betaal as die rente op ʼn saamgestelde basis uitgewerk word: Hoofsom + Totale saamgestelde rente vir twee jaar = R4 000 + R1 017.60 = R5 017.60 Let daarop dat die rente elke keer bereken word op die hoofsom + geakkumuleerde rente van die vorige jare. Rente vir die volgende tydperk word dus bereken op die nuwe hoofsom. As die enkelvoudige renteberekening gebruik word om die saamgestelde totaal te bereken, sal dit soos volg daar uitsien:
Jaar
Hoofsom
Renteberekening
Rentebedrag
1
R 4 000
ER = H × K × T
R480
R4 000 × 12% × 1 jaar 2
R 4 480
ER = H × K × T
R537.60
R4 000 × 12% × 1 jaar 3
R 5 017.60
ER = H × K × T
R602.11
R4 000 × 12% × 1 jaar Totaal
R 4 000
SR = H × ((1+ KI)AT – 1)
R1 619.71
= R 4 000 ×((1 + 12%)3 – 1) = R 4 000 × (1.12)3 – 1 = R4 000 × (1.404928 – 1) = R4 000 × .404928 Tabel 4.4: Saamgestelde renteberekening (Outeur 2011) In Gevallestudie 4.1 word rente op ʼn maandelikse basis gekapitaliseer (by die hoofsom gevoeg om ʼn nuwe hoofsom te verkry). Die intervalle van kapitalisasie kan ʼn groot invloed op die saamgestelde renteberekening hê. Gestel die rente word op ʼn ses maandelikse Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 123
BCL105 Sakeberekeninge basis gekapitaliseer vir die student in Gevallestudie 4.2, dan sal die berekening soos volg daar uitsien: Onthou dat die rentekoers vir ʼn jaar vasgestel is en aangepas moet word vir ses maande (12% ÷ 2). Die aantal intervalle vir die 2 jaar sal gelyk wees aan 4 (24 maande ÷ 6 maande).
SR = H × ((1+ KI)AT – 1) = R 4 000 ×((1 + 6%)4 – 1) = R 4 000 × ((1.262) – 1) = R4 000 × (1.2544 – 1) = R4 000 × .2624 = R1 049.90 4.5.5
Die Effektiewe rentekoers
Uit bogenoemde berekeninge kan afgelei word dat hoe meer kere die rente gekapitaliseer word, hoe meer rente sal op die belegging of lening ontvang of betaal word.
Hoe meer die intervalle van samestelling hoe hoër sal die rentebedrag wees.
Figuur 4.6: Intervalle in samestelling van rente (Outeur 2011) In die geval van ʼn lening wat terugbetaal moet word, kan bogenoemde stelling nadelig vir die sakeonderneming wees, maar in die geval van ʼn belegging, hou dit groot voordeel vir die onderneming in.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 124
BCL105 Sakeberekeninge ʼn Ander afleiding wat uit die berekeninge gemaak kan word, is dat die rentekoers wat per maand betaal word nie noodwendig dieselfde bly nie. Die effektiewe rentekoers is die eintlike koers waarteen rente betaal of verdien word nadat die gereeldheid van samestelling in ag geneem is. Die effektiewe rentekoers word gebruik om lenings wat verskillende intervalle van samestelling het, met mekaar te vergelyk. Om die effektiewe rentekoers te bereken:
Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1 Formule
Waar: Jaarlikse rentekoers (RK)
= Die vasgestelde jaarlikse rentekoers.
Aantal intervalle (AI)
= Die aantal kere in ʼn jaar wat rente saamgestel word.
(aangeneem uit: http://www.financeformulas.net/Compound_Interest.html) Die effektiewe koers sal verskil na gelang die aantal intervalle in ʼn jaar verander. Die effektiewe rentekoers van ʼn lening wat op ʼn daaglikse basis saamgestel word, sal aansienlik hoër wees as dié van ʼn maandelikse samestelling. Gestel die student in Gevallestudie 4.2. het ooreengekom om 12% rente vir sy rekenaar te betaal. Die effektiewe rentekoers sal 12% wees as rente op ʼn jaarlikse basis saamgestel word. As rente twee keer ʼn jaar saamgestel word, sal die effektiewe rentekoers soos volg bereken word: Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1 = (1 + (12%/2))2 – 1 = (1 + 0.06)2 – 1 = 1.1236 – 1 = 12.36%
Die student betaal dus effektief 12.36% rente.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 125
BCL105 Sakeberekeninge Die onderstaande tabel is ʼn aanduiding van hoe die intervalle van samestelling die effektiewe rentekoers kan beïnvloed: Interval Daagliks
Berekening
Effektiewe rentekoers
Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1
12.75%
= (1 + (12%/365))365 – 1 = (1 + 0.00032876)365 – 1 = 1.12747462 – 1 = 0.1275 Maandeliks
Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1
12.68%
= (1 + (12%/12))12 – 1 = (1 + 0.01)12 – 1 = 1.12682503 – 1 = .1268 Kwartaalliks
Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1
12.55%
= (1 + (12%/4))4 – 1 = (1 + 0.03)4 – 1 = 1.12550881– 1 = .1255 Jaarliks
Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1
12%
= (1 + (12%/1))1 – 1 = (1 + 0.01)1 – 1 = 1.12 – 1 = .12 Tabel 4.5: Effektiewe koers (Outeur 2011) Wanneer rente meer as een keer per jaar saamgestel word, sal die effektiewe rentekoers altyd hoër wees as normale of nominale rentekoers (die rentekoers per jaar). Die effektiewe rentekoers sal verhoog na aanleiding van die aantal intervalle wat verhoog.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 126
BCL105 Sakeberekeninge
Gevallestudie 4.4 Vinnige Vervoer is ʼn afleweringsmaatskappy wat goedere reg oor Suid-Afrika aflewer. Hulle moet twee nuwe voertuie aankoop teen R250 000 per voertuig. Vinnige Vervoer het nie die kapitaal beskikbaar om die voertuie kontant aan te koop nie en moet ʼn lening by die bank aangaan. Die eienaar van Vinnige Vervoer is op goeie voet met die bankbestuurder en kry die lening teen primakoers wat op 8% vasgestel is. Die lening strek oor ʼn periode van vyf jaar en rente word twee maal per jaar gekapitaliseer. 1. Bereken die totale rente wat deur Vinnige Vervoer betaal sal word. 2. Bereken die totale bedrag wat deur Vinnige Vervoer betaal sal word. 3. Wat is die effektiewe rentekoers?
4.6
Die gebruik van enkelvoudige en saamgestelde rente in besigheid
Enkelvoudige en saamgestelde rente word algemeen in die ekonomie gebruik, maar beide is afhanklik van die repokoers soos bepaal deur die Suid-Afrikaanse Reserwebank. Beleggings- en finansieringsinstansies bepaal rentekoerse op grond van die repokoers. Hierdie rentekoers staan bekend as die primakoers. Die primakoers kan beskou word as die koers waarteen instansies geld kan uitleen, sonder om ʼn verlies te genereer. Dit is dus die koers waar die instansie se koste gelykbreek met die inkomste. Die repo- en primakoers word beïnvloed deur die inflasiekoers en daarom vind daar gereeld veranderinge plaas wat die sakeonderneming se wins kan beïnvloed. 4.6.1
Die belangrikheid van rentekoerse in besluitneming
Rentekoerse styg en daal. Die verandering in rentekoerse kan die sakeonderneming noodsaak om besluite oor lenings en beleggings te heroorweeg. Die onderneming sal ook verkies om lenings aan te gaan teen ʼn enkelvoudige rentekoers en geld te belê teen ʼn saamgestelde rentekoers. Wanneer ʼn sakeonderneming oorweeg om geld te leen om projekte te finansier, kan hulle gedurende tye wanneer die rentekoers hoog is, besluit om eerder hierdie projekte uit te stel omdat die koste van lenings te hoog is. Die voordeel van die inkomste uit nuwe projekte kan geabsorbeer word deur die bykomende rentebetalings. Omdat sakeondernemings wins wil maksimaliseer, kan hoër rentekoerse veroorsaak dat minder personeel in diens gehou kan word. Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 127
BCL105 Sakeberekeninge Wanneer rentekoerse laag is, het verbruikers meer geld om te spandeer en daarom kan dit ʼn verhoging in die aanvraag van produkte tot gevolg hê. Die onderneming sal dan ook in ʼn beter posisie wees om geld te leen om die verhoogde aanvraag te diens (aangeneem uit: http://www.ehow.com/info_7755495_importance-interest-rates-business-decisions.html). Wanneer die onderneming kontant beskikbaar het om te belê, sal die beste moontlike rentekoers beding word om te verseker dat die toekomstige waarde gemaksimaliseer word. 4.6.2
Faktore in beleggings/leningsbesluite
Die faktore wat die onderneming in ag moet neem wanneer ʼn belegging gedoen word of ʼn lening aangegaan word, is soos volg: Word die rente op ‘n enkelvoudige of saamgestelde
•
basis bereken? Is die rentekoers ekonomies haalbaar?
•
•
Hoe gereeld word rente gekapitaliseer in die geval van saamgestelde rente?
•
Is daar ‘n minimum/maksimum tydperk vir die lening/belegging?
•
Wat is die effektiewe rentekoers?
•
Hoe lank gaan dit neem om ‘n sekere bedrag terug te betaal of te ontvang?
•
Is daar instansies wat ‘n beter rentekoers bied?
Figuur 4.7: Faktore in beleggings- en leningsbesluite (Outeur 2011) Die voordeel van rente is dat dit wins vir die onderneming kan beteken. As geld teen ʼn saamgestelde rentekoers belê word en die sakeonderneming kan rente op rente verdien, kan daar op grond van die toekomstige waarde van die belegging projekte vir die toekoms beplan word.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 128
BCL105 Sakeberekeninge Hoe langer ʼn belegging toegelaat word om rente te verdien, hoe hoër sal die opbrengs uit die belegging wees. In die geval van saamgestelde rente is:
Figuur 4.8: Tyd in verhouding tot saamgestelde rente (Outeur 2011) Sakeondernemings kan dus op grond van die toekomstige waarde van die belegging, besluit om projekte te priotiriseer, omdat meer kontant in die toekoms beskikbaar gaan wees.
If you ever think that the concept of compounding interest is not a big deal, think of the declaration by one of the greatest intellects of our time, Albert Einstein, that compound interest is the most powerful force in the universe or the greatest invention in human history. Figuur 4.9: Die waarde van saamgestelde rente (aangeneem uit: http://www.dailymarkets.com/stock/2009/07/15/understanding-simple-andcompounding-interest-when-investing/) Daar is sekere faktore wat die onderneming in ag sal neem voordat daar besluit word om ʼn projek met ʼn lening of met die opbrengs van ʼn belegging te finansier. Die regte projekte word gekies deur te besluit:
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 129
BCL105 Sakeberekeninge
•Watter voordele hou die projek vir die onderneming in? •Wat is die koste van die projek?
projekte
Prioritiseer
•Waaruit gaan die projek finansier word, byvoorbeeld lening? •Wat is die huidige waarde van die projek? •Hoe lank gaan dit neem om die projek te betaal? Indien 'n lening aangegaan word om die projek te betaal, sal die voordele wat uit die projek verkry word, die rente van die lening kan delg? •Wat is die risiko's verbonde aan die uitstel of afstel van die projek?
Figuur 4.10: Prioritisering van projekte (aangeneem uit: http://www.dailymarkets.com/stock/2009/07/15/understanding-simple-andcompounding-interest-when-investing/) 4.6.3
Voordeel uit rente
Die onderneming moet poog om rente tot sy voordeel te gebruik. Beleggings moet gedoen word teen ʼn saamgestelde rentekoers met soveel as moontlik intervalle om maksimum voordeel daaruit te trek. Die huidige waarde, toekomstige waarde en die effektiewe rentekoers, moet op ʼn maandelikse basis bereken word om te bepaal of die voordeel uit die belegging of lening verbeter kan word. In die geval van ʼn lening teen ʼn eenvoudige rentekoers, kan dit die onderneming geld bespaar as die lening vroeër afgelos sou word. Dit is moontlik dat die finansieringsinstansie ʼn administrasiefooi kan hef as die lening vroeër afgelos word en die onderneming moet bepaal of die besparing aan rente die bedrag van die administrasiefooi substansieer.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 130
BCL105 Sakeberekeninge In die geval van ʼn belegging kan die sakeonderneming benadeel word, sou die belegging vroeër gekanselleer word. Weer eens moet die onderneming eerder na ander alternatiewe kyk om kontantvloei te verbeter as om ʼn fooi vir kansellasie te betaal of rente te verloor op ʼn belegging wat voor die uitkeerdatum gekanselleer word. Oorweeg kontantvloei en bepaal of twee-weeklikse betalings op ʼn lening met saamgestelde rente gemaak kan word. Die onderneming moet bepaal of enige bykomende fondse in die lening of belegging inbetaal kan word. In die geval van ʼn belegging, sal bykomende fondse die belegging laat groei, maar in die geval van ʼn lening, moet die onderneming weet waarvoor die bykomende fondse aangewend word.
Word bykomende fondse wat in ʼn lening betaal word, aangewend om die hoofbron te verminder, of word dit aangewend om rente te betaal?
(aangeneem uit: http://www.ehow.com/how_2286332_pay-off-car-loanearly.html#ixzz1coqiERoV) Gevallestudie 4.5 Rose is ʼn entrepreneur wat ʼn blommewinkel van haar huis af bedryf. Haar onderneming het goed gedoen oor die afgelope twee jaar en sy voel dit is tyd om uit te brei. Sy het egter bykomende ruimte nodig waar rangskikkings vertoon kan word. Sy wil personeel aanstel om die groter aanvraag te diens en daarom is bykomende werksruimte ook nodig. Om die verbeterings aan te bring, het sy omtrent R250 000 nodig. Sy het ʼn belegging van R200 000 wat vir ʼn periode van 5 jaar teen ʼn saamgestelde rentekoers van 6% per jaar belê is. Die belegging se uitkeerdatum is eers oor drie jaar. Sy oorweeg dit om haar huislening te verhoog. Haar huislening van R500 000 is oor ʼn periode van 20 jaar uitgeneem teen ʼn saamgestelde rentekoers van 13%. Sy betaal al 7 jaar en het oor hierdie tydperk ongeveer R200 000 bykomende betalings gemaak wat die hoofsom van haar lening verminder het na R300 000. Sy het die opsie om hierdie bykomende fondse te onttrek om die kapitaal te bekom vir die verbeterings. 1) Rose het ʼn paar opsies om die nodige kapitaal te bekom.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 131
BCL105 Sakeberekeninge
•
Sy kan die belegging kanselleer.
•
Sy kan die bykomende fondse wat sy in haar huislening inbetaal het, onttrek.
•
Sy kan ʼn verdere verband op haar huis aangaan vir die R250 000 wat sy nodig het.
Watter van bogenoemde opsies sal die voordeligste vir Rose wees? Motiveer jou antwoord. 2) Is daar enige ander opsies wat Rose kan oorweeg, byvoorbeeld ʼn lening?
4.7
Huidige en toekomstige waardes
Sakeondernemings word gereeld gekonfronteer met geleenthede om positiewe opbrengste uit hulle geld te verkry. Die tydsberekening van kontantinvloei en -uitvloei kan belangrike ekonomiese gevolge vir die onderneming inhou. Tydwaarde vir geld is gebaseer op die aanname dat ʼn rand vandag meer werd is as ʼn rand in die toekoms. Daar is twee sienings van tydwaarde:
Huidige waarde
Toekomstige waarde
Figuur 4.11: Tydwaarde (Outeur 2011) 4.7.1
Die huidige waarde
Die huidige waarde verwys na die waarde van geld op die huidige oomblik. Dit klink na ʼn eenvoudige beginsel want as die sakeonderneming R5 000 het, dan is dit R5 000 werd. Waarom is dit dan nodig om te weet wat die huidige waarde is? Gestel ʼn kliënt kan oor ʼn jaar R5 000 vir ʼn produk betaal. Hoe kan die sakeonderneming bepaal of dit ʼn winsgewende transaksie is as hy nie bepaal wat die huidige waarde van die toekomstige bedrag is nie? Of as ʼn kliënt ʼn produk in paaiemente afbetaal, hoe weet die onderneming dat die totale waarde van die betalings gelyk is aan die waarde van die produk
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 132
BCL105 Sakeberekeninge en of ʼn wins gemaak word op die produk? Die oplossing is om te bepaal wat die huidige waarde van die toekomstige betalings sal wees. Hoe langer die onderneming wag vir die betalings, hoe minder is die betalings werd. Die proses om die huidige waarde te bereken, word dikwels die afslag op kontantvloei genoem. Om die huidige waarde op ʼn enkelbedrag te bereken: (HW) = TW × (1 ÷ (1+r)i) Waar:
Formule
= Die huidige waarde van die
Huidige waarde (HW)
bedrag Toekomstige waarde (TW)
= Die toekomstige waarde van die bedrag
Die rentekoers (r)
= Die aantal periodes van samestelling
Die aantal intervalle (i)
Gestel die onderneming het die geleentheid om ʼn bedrag van R10 000 nou te ontvang of R12 000 oor twee jaar. Watter opsie is beter vir winsgewendheid? Die onderneming moet dus bepaal hoeveel die R12 000 vandag werd is, om te bepaal of dit ʼn goeie opsie is. Teen ʼn rentekoers van 10%, is die berekening soos volg: (HW) = TW × (1 ÷ (1+r)i) = R12 000 × (1 ÷ 1+ 0.10)2 = R 12 000 × (0.826) = R 9 916
(aangeneem uit: Drake, 2001: 219) Uit hierdie berekening kan dus afgelei word dat dit beter is om vandag R10 000 te ontvang, as om R12 000 oor twee jaar te ontvang omdat R12 000 oor twee jaar teen ʼn koers van 10% per jaar R9 916 werd gaan wees. Gestel die onderneming kan slegs 8% rente ontvang op die R10 000. Watter opsie sal dan die beste wees?
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 133
BCL105 Sakeberekeninge (HW) = TW × (1 ÷ (1+r)i) = R12 000 × (1 ÷ 1+ 0.08)2 = R 12 000 × (0.087) = R 10 288
Uit bogenoemde berekening is dit beter om R12 000 oor twee jaar te ontvang, aangesien die huidige waarde van R12 000 teen 8% rente slegs R 10 288 werd is. Gestel die onderneming wil vandag ʼn bedrag belê om R150 000 na vyf jaar te verdien. Teen ʼn rentekoers van 6% wat jaarliks saamgestel word, sal die resultaat van die huidige waarde soos volg wees: Einde van jaar Hoofsom Rente Totaal
1
2
3
4
5
R112,088.73 R118,814.05 R125,942.89 R133,499.46 R141,509.43 R6,725.32
R7,128.84
R7556.57
R8,009.97
R8,490.57
R118,814.05 R125,942.89 R133,499.46 R141,509.43 R150,000.00 Tabel 4.6: Huidige waarde
(aangeneem uit: http://www.getobjects.com/Components/Finance/TVM/iy.html) 4.7.2
Toekomstige waarde
Die toekomstige waarde beantwoord die vraag: Hoeveel sal die waarde van die onderneming se geld oor ʼn aantal jare wees, as dit teen ʼn sekere rentekoers oor ʼn sekere tydperk belê word en geen geld onttrek word nie?
TW = HW × (1+r)i
Formule
Waar: Huidige waarde (HW)
= Die huidige waarde van die bedrag
Toekomstige waarde (TW)
= Die toekomstige waarde van die bedrag
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 134
BCL105 Sakeberekeninge Die rentekoers (r)
= Die aantal periodes van samestelling
Die aantal intervalle (i)
Gestel die sakeonderneming belê ʼn bedrag van R20 000 en verwag om 15% rente per jaar te ontvang vir ʼn periode van 5 jaar. Hoeveel sal die R20 000 werd wees oor vyf jaar?
TW = HW × (1+r)i = R20 000 × (1 + 0.15)5 = R20 000 × 2.011 = R40 227
(aangeneem uit: Drake, 2001: 213) Die onderneming sal dus teen ʼn rentekoers van 15% per jaar, ʼn bedrag van R40 227 oor vyf jaar ontvang. As die onderneming ʼn bedrag van R 10 000 (huidige waarde) vandag belê teen ʼn rentekoers van 6% wat jaarliks saamgestel word, sal die resultaat van die toekomstige waarde soos volg wees: Einde van jaar Hoofsom Rente Totaal
1
2
3
4
5
R10,000.00 R10,600.00 R11,236.00 R11,910.16 R12,624.77 R600.00
R636.00
R674.16
R714.61
R757.49
R10,600.00 R11,236.00 R11,910.16 R12,624.77 R13,382.26 Tabel 4.7: Toekomstige waarde
(aangeneem uit: http://www.getobjects.com/Components/Finance/TVM/iy.html) Bogenoemde berekening van die toekomstige waarde maak nie voorsiening vir die betaling van meer as een hoofsom nie. Die onderneming kan besluit om R1 miljoen per jaar te belê vir ʼn tydperk van 10 jaar, byvoorbeeld ʼn annuïteit. Daar word dus jaarliks ʼn bykomende bedrag van R1 miljoen in die belegging inbetaal. Die formule sal dan soos volg daar uitsien:
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 135
BCL105 Sakeberekeninge TW = BT × ((1+r)i – 1) ÷ r) × (1+ r) Formule
Waar: Betaling (BT)
= Die bedrag wat jaarliks inbetaal word
Toekomstige waarde
= Die toekomstige waarde van die bedrag
(TW) Die rentekoers (r)
= Die aantal periodes van
Die aantal intervalle (i)
samestelling
Teen ʼn rentekoers van 20% per jaar wat jaarliks saamgestel word, is die berekening soos volg: TW = BT × ((1+r)i – 1) ÷ r) × (1+ r) = R1 000 000 × ((1 + 0.20)10 ÷ 0.20) × (1 + 0.20) = R 1 000 000 × (6.1917 ÷ 0.20) × 1.20 = R1 000 000 × 37.1504 = R 31 150 419
(aangeneem uit: Drake, 2001: 213) Die onderneming sal dus teen ʼn rentekoers van 20% wat jaarliks saamgestel word ʼn toekomstige waarde van R 31 150 419 genereer. 4.8
Samevatting
Einstein het die krag van saamgestelde rente opgesom deur te sê dat dit die grootste uitvinding van die twintigste eeu is. Deur geld teen ʼn saamgestelde rentekoers te belê, kan die onderneming verseker dat die kontantwaarde van geld substansieel vermeerder in die toekoms. Deur basiese renteberekeninge te kan doen, kan die onderneming ingeligte besluite neem oor moontlike lenings wat aangegaan moet word vir nuwe projekte. Gebaseer op hierdie berekeninge, kan projekte geprioritiseer word, sodat maksimum voordeel op ʼn toekomstige datum daaruit verkry kan word.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 136
BCL105 Sakeberekeninge 4.9
Selfevaluering Aktiwiteit 16
1) Verduidelik die verskil tussen enkelvoudige en saamgestelde rente? 2) Bespreek die begrip tydwaarde van geld. Aktiwiteit 17 1) Jy bekom ʼn studentelening van R15 000 teen ʼn enkelvoudige rentekoers van 10% per jaar. Jy sal eers jou kwalifikasie aan die einde van die jaar kry en dan begin om die lening terug te betaal. a)
Wat sal die hoofsom wees aan die einde van die jaar?
b) Bereken hoeveel rente gedurende die jaar geakkumuleer sal word? c) Wat is die totale bedrag van jou lening? Aktiwiteit 18 1) ʼn Bedrag van R3 500 word belê in ʼn spaarrekening wat saamgestelde rente verdien teen 7,5% per jaar. Bereken die bedrag wat opgebou is in die rekening na verloop van 2 jaar. 2) Bereken die effektiewe rentekoers vir Vraag 1 as die rente twee maal ʼn jaar saamgestel word. Aktiwiteit 19 1) Waarom is dit belangrik dat die sakeonderneming weet wat die verskil tussen enkelvoudige en saamgestelde rente is wanneer ʼn belegging oorweeg word? Motiveer jou antwoord. 2) Bespreek hoe die sakeonderneming rente tot sy voordeel kan gebruik. Aktiwiteit 20 1) Jy wil geld belê teen 11% per jaar saamgestelde rente. Hoeveel geld (tot die naaste rand) moet jy belê, indien jy oor 5 jaar ʼn bedrag van R100 000 wil hê? 2) Die gemiddelde inflasiekoers vir die afgelope aantal jaar is 7,3% per jaar en jou wateren elektrisiteitsrekening is gemiddeld R1 425. Bereken wat jy kan verwag om te betaal oor 6 jaar.
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 137
BCL105 Sakeberekeninge Notas
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge
Bladsy 138
BCL105 Sakeberekeninge
STUDIE-EENHEID 5: BELEGGINGS, LENINGS EN AANDELE
5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Beleggings en lenings
•
Basiese leningberekeninge
•
Basiese beleggingsberekeninge
•
Aandele
•
Wins, verlies en dividende
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te onderskei tussen beleggings en lenings;
•
basiese leningberekeninge te doen;
•
basiese beleggingsberekeninge te doen;
•
om die belangrikheid van aandele te analiseer;
•
wins, verlies en dividende op aandele te bereken.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 139
BCL105 Sakeberekeninge 5.2
Verrykende bronne •
http://oakroadsystems.com/math/loan.htm#Formulas
•
http://www.indiahowto.com/what-are-stocks.html
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aandelemark
Die mark waarin gedeeltes van sakeondernemings verkoop word aan die publiek of ander instansies.
Effekte
Verwys na meer as een aandeel. ʼn Groep aandele in die sakeonderneming.
Aandele
Aandele is ʼn gedeelte van die sakeonderneming wat aan individue of beleggers verkoop word.
Dividende
Die gedeelte van die sakeonderneming se wins wat aan beleggers uitbetaal word volgens ʼn dividendebeleid.
Stokvel
ʼn Besparingskema waar ʼn groep individue ʼn vasgestelde maandelikse bedrag aan die skema betaal en dan kry elke persoon in die skema ʼn beurt om die totale bedrag in ʼn maand te ontvang.
Uitlener
Persoon of instansie wat geld aan ʼn ander persoon of instansie leen.
Lener
ʼn Persoon of instansie wat geld leen by ʼn ander persoon of instansie.
Wentelkrediet
Krediet wat verskaf word waar die bedrag wat terugbetaal is weer opgeneem kan word.
Diversifikasie
Verwys na die oorweging van meer as een beleggingsmoontlikheid om die risiko te versprei.
Raad van Direkteure
ʼn Raad wat deur aandeelhouers aangestel word om die sakeonderneming namens hulle te bestuur.
Behoue wins
Die gedeelte van die sakeonderneming se wins na belasting wat teruggehou word na dividende uitbetaal is.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 140
BCL105 Sakeberekeninge Clientele effek
Die teorie dat beleggers reageer op sakeondernemings se aksies of prestasies.
Agenteteorie
Die verskynsel dat bestuurders van die sakeonderneming eie belang bo die belang van aandeelhouers stel.
5.4
Inleiding
Om kapitaal te bekom vir die uitbreiding van ʼn bestaande sakeonderneming of om ʼn nuwe onderneming van die grond af te kry, kan baie uitdagings inhou. Daar is verskeie finansieringsopsies waaruit die onderneming kan kies, maar die belangrikste oorwegings is lenings, beleggings en aandele. Lenings word by privaatpersone of leningsinstansies, soos banke aangegaan en moet terugbetaal word teen ʼn bepaalde rentekoers oor ʼn bepaalde periode. Beleggings is die aankoop van ʼn finansiële produk of ander item, byvoorbeeld ʼn gebou wat in die toekoms opbrengste sal verseker. Deur op die aandelemark te noteer, kan die sakeonderneming sy waarde in kontant omskakel. 5.5
Beleggings en lenings
Lenings en beleggings is belangrik vir die onderneming omdat dit die nodige kapitaal kan verskaf om nuwe projekte aan te pak, of om die onderneming uit te brei. 5.5.1
Wat is ʼn belegging?
ʼn Belegging kan beskou word as die aankoop van ʼn finansiële produk of ander item met die verwagting dat dit gunstige opbrengste in die toekoms sal verseker. (aangeneem uit: http://www.investorwords.com/2599/investment.html) Dit is dus geld wat bestem word om ʼn produk te bekom wat toekomstige inkomste sal verseker. Daar is verskillende maniere waarop geld belê kan word, byvoorbeeld vaste deposito’s, effekte, aandele, eiendom, uitkeerpolisse en stokvelle.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 141
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 5.1: Beleggings (aangeneem uit: http://office.microsoft.com/enus/images/results.aspx?qu=investment&ex=1&origin=FX101741979#mt:1,2|) Die sakeonderneming sal die volgende faktore oorweeg voordat beskikbare fondse vir ʼn belegging gebruik sal word:
Wat is die risiko verbonde aan die belegging?
Wat sal die opbrengs wees uit die belegging?
Hoe lank sal dit neem voordat voordeel uit die belegging opgeneem kan word?
Figuur 5.2: Beleggingsfaktore (Outeur 2011) 5.5.2
Tipes beleggings
Of die sakeonderneming fondse beskikbaar het om te belê, of fondse benodig om uit te brei, daar is ʼn groot verskeidenheid beleggingsopsies om van te kies.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 142
BCL105 Sakeberekeninge
Aandele Sakeondernemings kan aandele in die onderneming verkoop om kapitaal te bekom om nuwe projekte aan te pak of om bestaande projekte uit te brei. Aandele is ʼn gedeelte van die sakeonderneming wat aan individue of beleggers verkoop word. Sakeondernemings kan ʼn aandeel van die onderneming aan ʼn individu verkoop of noteer word op die Johannesburgse Aandelebeurs (Johannesburg Stock Exchange – JSE). Sodra die onderneming op die JSE gelys is, is aandele beskikbaar vir alle beleggers. Beleggers sal die onderneming se werksaamhede en prestasie evalueer om te bepaal wat die risiko’s daaraan verbonde is. Die onderneming moet poog om aandeelhouers tevrede te hou en sal op grond van wins, dividende aan aandeelhouers uitbetaal. Uitkeerpolisse Uitkeerpolisse is ʼn tipe versekering waar ʼn sekere bedrag aan ʼn versekerde persoon uitbetaal word na verloop van ʼn bepaalde kontrakperiode. Uitkeerpolisse kan deur herhalende premies befonds word of deur groot enkelbedrae in die polis in te betaal. Uitkeerpolisse het oor die laaste aantal jare minder gewild geraak omdat daar ʼn gebrek aan deursigtigheid in terme van prestasie en koste is, wanneer dit met ander beleggingsopsies vergelyk word, byvoorbeeld effekte (aangeneem uit: http://www.savingsinstitute.co.za/sivehicles.htm). Effekte Om effekte te koop, beteken dat geld aan die regering, ʼn sakeonderneming of ʼn persoon geleen word met die ooreenkoms dat rente daarop ontvang sal word. ʼn Gewilde vorm van effekte in Suid-Afrika, is effektetrusts waar geld in ʼn gesamentlike fonds inbetaal word en dan deur ʼn fondsbestuurder belê word volgens ʼn voorgeskrewe mandaat. Die waarde van die aandele en ander beleggings wat deur die trust gehou word, word op ʼn daaglikse basis bereken en dan gedeel deur die aantal eenhede wat deur beleggers gehou word (aangeneem uit: http://www.savingsinstitute.co.za/sivehicles.htm). Stokvel Alhoewel stokvel nie ʼn beleggingsopsie vir groot sakeondernemings is nie, kan dit aanvangskapitaal beteken vir die entrepreneur wat ʼn kleiner sakeonderneming wil begin. ʼn Stokvel is ʼn besparingskema waar ʼn groep individue ʼn vasgestelde maandelikse bedrag aan die skema betaal en dan kry elke persoon in die skema ʼn beurt om die totale bedrag in ʼn maand te ontvang. Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 143
BCL105 Sakeberekeninge 5.5.3
Wat is ʼn lening?
ʼn Lening is ʼn ooreenkoms tussen ʼn uitlener en ʼn lener om ʼn sekere bedrag aan die lener beskikbaar te maak wat dan terugbetaal word teen ʼn spesifieke rentekoers. Daar is gewoonlik ʼn vasgestelde tydperk waarin die terugbetaling moet geskied en die uitlener loop die risiko dat die geld nie terugbetaal sal word nie (aangeneem uit: http://www.investorwords.com/2858/loan.html). Lenings kan op verkillende terme deur die leningsinstansie of persoon toegestaan word:
•Die lening is
•Die lening is
•Die lening is
terugbetaalbaar sodra
terugbetaalbaar sodra
terugbetaalbaar in
die uitlener daarvoor
die leningstydperk
gelyke maandelikse
vra
verstryk het
paaiemente
Opvragingslening
Tydlening
Paaiementlening
Figuur 5.3: Leningsterme (aangeneem uit: http://www.businessdictionary.com/definition/loan.html) 5.5.4
Tipes lenings
ʼn Lening kan dalk die enigste opsie wees wanneer ʼn nuwe sakeonderneming begin word of wanneer ʼn bestaande sakeonderneming uitgebrei word. Daar is verskeie opsies waaruit die onderneming kan kies wanneer ʼn lening oorweeg word: Oortrokke fasiliteit ʼn Oortrokke fasiliteit is ʼn tipe wentelkrediet waar die sakeonderneming tjeks kan uitskryf vir meer as die bedrag wat in die bankrekening beskikbaar is, onderhewig aan ʼn limiet. Die onderneming betaal nie vir die krediet totdat die fasiliteit gebruik word nie. Sodra die onderneming se rekening oortrokke is, word daar rente betaal op die bedrag wat gebruik word.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 144
BCL105 Sakeberekeninge Gesekureerde lening Wanneer ʼn lening aangegaan word, kan die uitlener vra dat eiendom of besparings aangebied word as ʼn kollateraal (sekuriteit) om te verseker dat terugbetaling van die lening geskied. As die onderneming nie die lening terugbetaal nie, kan die uitlener die kollateraal opneem om die lening te delg. Daar word na hierdie tipe lening verwys as ʼn gesekureerde lening. Die mees algemene voorbeeld van ʼn gesekureerde lening is ʼn huis- of ʼn motorlening. Die eiendom word aangebied as die kollateraal en indien die lening nie terugbetaal word nie, sal die eiendom deur die uitlener in besit geneem word. Onversekerde lening ʼn Onversekerde lening word toegestaan gebaseer op die lener se belofte om te betaal. Uitleners beskou onversekerde lenings as riskant en daarom is die rentekoerse gewoonlik hoër as in die geval van ʼn gesekureerde lening. Vaste koers Wanneer ʼn lening aangegaan word teen ʼn vaste koers, sal die maandelikse paaiement en die rentekoers dieselfde bly oor die periode van die lening. Aanpasbare koers ʼn Lening toegestaan met ʼn aanpasbare koers impliseer dat die maandelikse betaling sal varieer na aanleiding van veranderinge in die rentekoers. Die rentekoers word dus aangepas wanneer die repokoers verander en so ook die lener se rentekoers en maandelikse paaiement. 5.6
Basiese leningberekeninge
Alhoewel die Nasionale Kredietwet poog om gebruikers te beskerm, berus die besluit om krediet te bekom, steeds by die individu of die sakeonderneming. Die sakeonderneming moet dus die nodige berekeninge doen om te bepaal hoe die krediet wat verskaf word, die toekoms gaan beïnvloed.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 145
BCL105 Sakeberekeninge Die uitlener sal sekere vereistes aan die lener stel, wat nagekom moet word voordat krediet verskaf word:
Is die sakeonderneming 'n kenner op sy gebied?
Kan die sakeonderneming geld verantwoordelik gebruik?
Is die projek waarvoor geld benodig word lewensvatbaar?
Is die sakeonderneming in staat om sy werksaamhede te bestuur?
Is die mark waarin die sakeonderneming sake bedryf in 'n groeifase?
Figuur 5.4: Uitlener se verwagting (aangeneem uit: Illetschko, 2005: 66) 5.6.1
Die Nasionale Kredietwet
Die regering besef dat die groei van sakeondernemings en nuwe sakeondernemings die ekonomie van die land stimuleer. Geleenthede binne ʼn gereguleerde omgewing word dus vir sakeondernemings geskep om behulpsaam te wees in die proses. Die Nasionale Kredietwet van 2005 (Wet 34 van 2005) wat die toestaan van krediet reguleer, is 1 Junie 2007 in werking gestel.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 146
BCL105 Sakeberekeninge
Die doel van die Nasionale Kredietwet is om: •'n Regverdige, mededingende, toeganklike, billike en volhoubare kredietmark te bevorder. •Verbruikers op te voed, sodat hulle bemagtig word om ingeligte keuses te maak, verantwoordelik optree en binne hul vermoë leen. •Bekostigbaarheid te evalueer en roekelose uitlenery en / of lenings te voorkom. •Verbruikers te beskerm wat voel hulle is onregverdig behandel in 'n kredietooreenkoms deur hulle toegang tot 'n Nasionale Kredietreguleerder en die Nasionale Verbruikerstribunaal te bied. •Skuldberading te verskaf (in samewerking met hul kredietverskaffers) vir verbruikers wat nie in staat is om 'n oplossing te vind vir hul onvermoë om hul skuld terug te betaal nie.
Figuur 5.5: Die doel van die kredietwet (aangeneem uit: http://www.nedbank.co.za/website/content/nca/) 5.6.2
Paaiement
ʼn Belangrike aspek wat die sakeonderneming moet bepaal, is of die maandelikse paaiement van ʼn lening bekostigbaar is en ook hoeveel van die maandelikse paaiement aan rente betaal word. Om die maandelikse paaiement te bereken: P = (RPI ×H) ÷ (1– (1+RPI)-i) Waar: Paaiement (P)
= Die bedrag wat maandeliks afbetaal moet word.
Rentekoers per Interval (RPI)
= Die jaarlikse rentekoers ÷ die aantal intervalle per jaar.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 147
BCL105 Sakeberekeninge Hoofsom (H)
= Die bedrag van die lening.
Die aantal intervalle (i)
= Die aantal periodes van samestelling.
(aangeneem uit: http://oakroadsystems.com/math/loan.htm#Formulas)
Gevallestudie 5.1 Willie is ʼn werktuigkundige wat sy eie onderneming bedryf. Hy het ʼn lening bekom vir R250 000 teen ʼn saamgestelde rentekoers van 7.8% per jaar, wat maandeliks bygewerk word. Die periode wat hy ooreengekom het met die bank is 30 jaar. Hy het 10% van die bedrag betaal as ʼn deposito. Hy wil nou ʼn nuwe spuitverftoestel aankoop, maar het nie genoeg kontant daarvoor nie omdat hy ʼn deposito moes betaal vir die perseel. Hy wil dus die toestel maandeliks afbetaal. Willie het begroot dat hy R2 500 per maand vir die perseel sal moet betaal, maar het nie ʼn benul wat die werklike paaiement sal wees nie. Hy wil bepaal of hy ʼn gedeelte van die R2 500 kan aanwend om die maandelikse paaiement vir die spuitverfmasjien te betaal. 1. Wat is die hoofsom vir die berekening? 2. Wat is die maandelikse rentekoers? 3. Wat is Willie se paaiement vir die perseel? 4. Hoeveel van die maandelikse paaiement word aan rente betaal? 5. Hoeveel het Willie in ʼn maand beskikbaar om die spuitverftoestel te koop?
Onthou, om die berekening te doen in Gevallestudie 5.1, moet die rentekoers aangepas word om ooreen te kom met die aantal intervalle van die lening. Die rentekoers moet ook as ʼn desimaal gebruik word om die berekening te vergemaklik. Dus: Rentekoers per maand = 7.8% ÷ 12 = (0.078 ÷ 12) = 0.0065 Die aantal intervalle oor 30 jaar is 360 (12 maande per jaar × 30 = 360) Om te bereken wat die werklike paaiement in Gevallestudie 5.1 is:
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 148
BCL105 Sakeberekeninge P = (RPI ×H) ÷ (1 – (1 + RPI)-i) = (0.0065 × R225 000) ÷ (1 – (1 + 0.0065)-360) = 1462.5 ÷ 0.90294 = R1 619.71
Die paaiement wat Willie moet betaal, is R1 619.71. Om te bereken hoeveel van die paaiement aan rente spandeer word, moet die volgende berekening gedoen word:
Maandelikse rente = Hoofsom × rentekoers per jaar ÷ 12 = 225 000 × 0.078 ÷ 12 = 1462.50
Onthou dat die rente maandeliks saamgestel word en daarom moet die jaarlikse rentekoers gedeel word deur 12. Willie sal dus R1 462.50 aan rente spandeer met sy eerste paaiement en slegs R157.21 kapitaal delg. 5.6.3
Aflosbedrag
Met ʼn lening sal die gedeelte van die maandelikse paaiement vir rente aangewend word en ʼn gedeelte sal die hoofsom verminder. Met elke betaling sal die gedeelte wat aan rente betaal word verminder en die kapitale gedeelte vermeerder. Deur ʼn leningskedule op te stel, kan bepaal word hoeveel van die maandelikse paaiement aan rente betaal word en ook hoeveel rente vir die jaar betaal word.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 149
BCL105 Sakeberekeninge
Leningaflosskedule Maandelikse Maand
betaling
Rente
Terugbetaling
Oorblywende
op hoofsom
hoofsom
Oorspronklike R 225,000
lening Januarie
R 1,620
R 1,463
R 157
R 224,843
Februarie
R 1,620
R 1,461
R 158
R 224,685
Maart
R 1,620
R 1,460
R 159
R 224,525
April
R 1,620
R 1,459
R 160
R 224,365
Mei
R 1,620
R 1,458
R 161
R 224,204
Junie
R 1,620
R 1,457
R 162
R 224,041
Julie
R 1,620
R 1,456
R 163
R 223,878
Augustus
R 1,620
R 1,455
R 165
R 223,713
September
R 1,620
R 1,454
R 166
R 223,548
Oktober
R 1,620
R 1,453
R 167
R 223,381
November
R 1,620
R 1,452
R 168
R 223,213
Desember
R 1,620
R 1,451
R 169
R 223,045
R 19,437
R 17,481
R 1,955
Totaal vir die jaar
Tabel 5.1: Leningsaflosskedule (Outeur 2011) Uit Tabel 5.1 kan gesien word dat die totale bedrag wat inbetaal is gedurende die jaar R19 437 beloop. Slegs R1 955 van hierdie bedrag is aangewend om die hoofsom te verminder. Gestel Willie in Gevallestudie 5.1 betaal die R2 500 per maand waarvoor hy begroot het. Die leningskedule sal dan soos volg lyk:
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 150
BCL105 Sakeberekeninge
Leningaflosskedule Maandelikse Maand
betaling
Rente
Terugbetaling
Oorblywende
op hoofsom
hoofsom
Oorspronklike R 225,000
lening Januarie
R 2,500
R 1,463
R 1,038
R 223,963
Februarie
R 2,500
R 1,456
R 1,044
R 222,918
Maart
R 2,500
R 1,449
R 1,051
R 221,867
April
R 2,500
R 1,442
R 1,058
R 220,809
Mei
R 2,500
R 1,435
R 1,065
R 219,745
Junie
R 2,500
R 1,428
R 1,072
R 218,673
Julie
R 2,500
R 1,421
R 1,079
R 217,594
Augustus
R 2,500
R 1,414
R 1,086
R 216,509
September
R 2,500
R 1,407
R 1,093
R 215,416
Oktober
R 2,500
R 1,400
R 1,100
R 214,316
November
R 2,500
R 1,393
R 1,107
R 213,209
Desember
R 2,500
R 1,386
R 1,114
R 212,095
R 30,000
R 17,095
R 12,905
Totaal vir die jaar
Tabel 5.2: Leningsaflosskedule met bykomende betaling (Outeur 2011) Uit Tabel 5.2 kan gesien word dat ʼn bykomende betaling van R880 per maand die hoofsom met R12 905 sal verminder. Die bedrag wat aan rente spandeer word, word ook minder omdat die maandelikse hoofsom verminder. Die bykomende geld wat inbetaal word, word dus aangewend om kapitaal te delg en nie rente nie. 5.7
Basiese beleggingsberekeninge
Indien die sakeonderneming geld het om te belê, is daar ʼn behoefte aan kapitaalgroei en addisionele inkomste of ʼn kombinasie van beide.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 151
BCL105 Sakeberekeninge Beleggings moet nie net uit die oogpunt van die sakeonderneming beskou word nie maar ook van die perspektief dat daar individue en ondernemings is wat in die sakeonderneming wil belê. Dit kan die sakeonderneming in staat stel om te groei, nuwe projekte aan te pak of kontantvloei verbeter. Daar is sekere faktore wat in ag geneem moet word wanneer geld belê word. 5.7.1
Beleggingsfaktore
Wanneer ʼn belegging gemaak word, moet daar gekyk word na diversifikasie. Alle fondse moenie op een plek belê word nie, veral as dit ʼn hoë risikobelegging is. Diversifikasie verwys na die keuse van verskillende beleggings om ʼn portfolio op te bou. Daar is ook verskeie ander faktore wat in ag geneem word wanneer geld beskikbaar is om te belê.
Risiko
Likiditeit
•Daar moet gekyk word na die belegger
•Hoe beskikbaar sal geld wees in
se risiko en die risiko verbonde aan
noodgevalle?
die instrument wat gebruik word.
Beleggingsfaktore
Belasting
Inflasie
•Hoe word die instrument wat vir die
•'n Belegging moet teen dieselfde
belegging gebruik word belas?
koers of hoër as die inflasiekoers belê word om 'n verlies te verhoed
Figuur 5.6: Beleggingsfaktore (aangeneem uit: http://anriavanheerden.co.za/a/home/dienste/beleggingsadvies/) Beleggings is een van die beste maniere om saamgestelde rente te verdien, maar daar is verskillende vlakke van risiko. Wanneer ʼn belegging gekies word, is dit noodsaaklik dat die
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 152
BCL105 Sakeberekeninge belegger verseker dat sy teiken bereik word, maar sy weerstand teen risiko’s moet ook in ag geneem word. Daar is verskeie berekeninge wat die sakeonderneming behulpsaam kan wees om beleggingsgeleenthede te evalueer en te selekteer. Gevallestudie 5.2 Bennie Boekwurm is ʼn konsultant vir ʼn uitgewer. Hy geniet sy werk, maar sal graag sy eie uitgewersonderneming wil begin. Hy is bereid om nog vyf jaar te werk voordat hy beplan om te bedank en met sy onderneming te begin. Hy het bepaal dat hy ongeveer R40 000 aanvangskapitaal nodig het en kyk nou na moontlikhede om die geld bymekaar te maak. Sy salaris is R20 000 per maand en nadat al sy uitgawes afgetrek is, het hy ongeveer R2 000 beskikbaar om te spaar. Bennie het twee opsies: a)
Hy weet van ʼn hoë risiko beleggingsmoontlikheid wat 8% rente per jaar bied. Hy wil bepaal hoeveel betalings van R2 000 hy sal moet maak om R40 000 te spaar.
b) ʼn Ander moontlikheid is ʼn lae risiko belegging oor ʼn tydperk van 5 jaar teen 5.5% rente per jaar wat maandeliks saamgestel word. Hy weet egter nie wat die premie op die belegging sal wees nie. 1. Bereken hoeveel betalings van R2 000 Bennie sal moet maak om sy doel te bereik. 2. Bereken wat Bennie se premie sal wees as hy die tweede opsie neem. 3. Watter opsie sal die beste wees vir Bennie? 5.7.2
Aantal periodes
In Gevallestudie 5.2. is die volgende inligting beskikbaar: Teikenbedrag Maandelikse betaling Rentekoers
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
R 40 000 R 2 000 8%
Bladsy 153
BCL105 Sakeberekeninge Die formule om die aantal betalings te bereken, is soos volg: A = log (1 + r TB ÷ B) ÷ log (1+r) Formule
Waar: = Die aantal periodes wat betalings gemaak
Aantal periodes (A)
moet word. Rentekoers (r)
= Die jaarlikse rentekoers
Teikenbedrag (TB)
= Die bedrag wat aan die einde van die belegging beskikbaar moet wees. = Die bedrag wat per periode betaal moet
Betaling (B)
word. (aangeneem uit: http://oakroadsystems.com/math/loan.htm#Formulas) Om te bereken hoeveel betalings Bennie in Gevallestudie 5.2. moet maak:
A = log (1 + r TB ÷ B) ÷ log (1+r) = log (1 + 0.08 R40 000 ÷ R2 000) ÷ log (1 + 0.08) = log(2.6) ÷ log(1.08) = 12.4
Bennie sal aan die einde van die 13de betaling sy doelwit van R40 000 bereik. ʼn Logaritme (log) is ʼn komplekse wiskundige funksie wat met ʼn Excel sigblad vereenvoudig kan word. Om bogenoemde berekening in Excel te doen, moet die teikenbedrag, maandelikse betaling en rentekoers op die sigblad ingevoer word. Die formule om die aantal periodes te bereken, is soos volg:
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 154
BCL105 Sakeberekeninge
Figuur 5.7: Aantal periodes in Excel (Outeur 2011) 5.7.3
Beleggingspremies
Bennie, in Gevallestudie 5.2, het die opsie om ʼn sekere bedrag per maand te belê oor ʼn periode van 5 jaar om R40 000 te spaar. Om te bereken wat die maandelikse bydrae tot die belegging moet wees, kan die volgende formule gebruik word: B = rTW ÷ ((1 + r)A – 1)
Formule
Waar: Aantal periodes (A)
= Die aantal periodes wat betalings gemaak moet word.
Rentekoers (r)
= Die jaarlikse rentekoers
Teikenbedrag (TW)
= Die bedrag wat aan die einde van die belegging beskikbaar moet wees.
Betaling (B)
= Die bedrag wat per periode betaal moet word.
Die toekomstige waarde vir die berekening is R40 000. Die rentekoers is 0.004583 (5.5% ÷ 12) en die aantal periodes is 60 (5 × 12). Om die berekening te doen:
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 155
BCL105 Sakeberekeninge B = rTW ÷ ((1 + r)A – 1) = 0.004583 × R40 000 ÷ ((1.004583)60 – 1) = 183.32 ÷ 0.3157 = R580.68
Bennie moet dus R580 per maand in die belegging deponeer om na 5 jaar R40 000 te hê. Bennie kan teen R2 000 ʼn maand en 8% rente R40 000 gespaar het, of dit kan hom 5 jaar neem teen 5.5% rente en ʼn maandelikse deposito van R580. 5.8
Die belangrikheid van aandele
Aandele is ʼn gedeelte van die sakeonderneming wat te koop aangebied word om kapitaal te bekom vir beoogde projekte of om die onderneming in staat te stel om uit te brei. ʼn Sakeonderneming se prys per aandeel is gewoonlik ʼn goeie aanduiding van die sakeonderneming se welstand. Daar is ʼn verskil tussen effekte en aandele. Effekte kan beskryf word as ʼn versameling aandele – die kapitaal wat deur die sakeonderneming bekom word deur aandele uit te reik. ʼn Aandeel is ʼn enkele eenheid van effekte.
Aandeel 1
Aandeel 4
Effekte
Aandeel 2
Aandeel 3
Figuur 5.8: Effekte (Outeur 2011)
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 156
BCL105 Sakeberekeninge As ʼn belegger ʼn sekere aantal aandele besit, sal die aantal aandele nie varieer nie, tensy die belegger aandele koop of verkoop. Die waarde van een aandeel kan varieer in die mark. Elke aandeel verteenwoordig ʼn gedeelte van eienaarskap in die sakeonderneming en gee aan die aandeelhouer sekere regte. Aandeelhouers het jaarlikse vergaderings waar belangrike aspekte rakende die sakeonderneming bespreek word. Aandeelhouers stem ook vir ʼn Raad van Direkteure wat die sakeonderneming moet bestuur. Die grootste gedeelte van die sakeonderneming se bates is in die vorm van toerusting of intellektuele eiendom. Deur aandele aan die publiek beskikbaar te stel, kan die onderneming se waarde in kontant omskep word. In theory, the creators of Google did not increase their wealth when the company went public. In reality, however, by issuing shares, they converted their ownership in the company into billions of dollars worth of stock literally overnight. (http://www.ehow.com/about_4571014_why-does-company-issue-stocks.html) Die wins van die onderneming word in die vorm van dividende aan die aandeelhouers uitbetaal. Daar kan hoofsaaklik tussen twee tipes aandele onderskei word: Gewone aandele Gewone aandele se dividende is buigsaam en word aangepas volgens die onderneming se wins en beleid. Gewone aandeelhouers het stemreg wanneer besluite geneem word oor die sakeonderneming. Voorkeuraandele Voorkeuraandele het vasgestelde dividende wat deur die sakeonderneming uitbetaal moet word, voordat die dividende op gewone aandele uitbetaal word. Houers van voorkeuraandele het geen stemreg wanneer daar besluite oor die sakeonderneming geneem word nie. 5.8.1
Evaluering van aandele
Net soos met enige belegging, is daar ook in die aandelemark risiko’s en uitdagings wat die sakeonderneming en voornemende beleggers noodsaak om relevante inligting oor aandele te bekom en om strategieë te formuleer wat die minimum risiko vir die belegger inhou. Effekte en aandele word op twee maniere geëvalueer:
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 157
BCL105 Sakeberekeninge ʼn Fundamentele analise het te doen met die sakeonderneming se fiskale status, asook sy inkomste, finansiële bates en skuld. ʼn Tegniese analise fokus op die geskiedenis van aandeelpryse en volumes, vorige markaktiwiteit en die rigting waarin die aandelemark beweeg. Die doel van beide analises is om risiko te bepaal en die beweging van aandeelpryse te moniteer. (aangeneem uit: http://ezinearticles.com/?Stock-Analysis---The-Essence-of-StockPicking&id=6572712) 5.8.2
Fundamentele analise
Om die waarde van aandele te bepaal, sal die belegger die ekonomie as ʼn geheel evalueer en daarna die spesifieke sakeonderneming waarin hy belangstel. Die kompeterende voordeel wat die onderneming in die mark het, sal ondersoek word, asook die ondervinding van bestuur, die potensiaal vir groei, die geskiedenis van prestasie, ens. Die sakeonderneming moet toesien dat die belangrikste vrae wat deur beleggers gevra word, positief beantwoord kan word om te verseker dat daar belangstelling in sy aandele is:
Watter voordele het die sakeonderneming bo sy kompeteerders?
Wat is die kernvaardighede en fundamentele voordele wat die sakeondernming bo-aan die lys plaas?
Het die sakeonderneming 'n sterk teenwoordigheid in die mark of moet hulle hulpbronne in bemarking belê om groter markaandeel te verseker?
Figuur 5.9: Voordeel van sakeonderneming in die mark (aangeneem uit: http://www.indiahowto.com/pe-price-to-earnings-ratio.html)
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 158
BCL105 Sakeberekeninge 5.8.3
Beleid oor dividende
Dividende is die opbrengs wat beleggers kry uit hulle aankope van aandele in die sakeonderneming. Die maksimum bedrag wat beskikbaar is om dividende uit te betaal, is die gerealiseerde netto wins wat die sakeonderneming genereer, maar dit gebeur selde dat die totale wins aan aandeelhouers uitbetaal word. Inteendeel, dividenduitbetalings is gewoonlik baie laer as die wins wat genereer is. Daar word na die gedeelte van die wins wat nie uitbetaal word nie, verwys as behoue inkomste. Die behoue inkomste word beskou as ʼn bron van interne finansiering en kan die onderneming se eksterne finansieringsbehoeftes, byvoorbeeld besluite oor lenings beïnvloed. Hoe groter die dividende uitbetaling, hoe groter die kanse dat die onderneming lenings sal moet aangaan wanneer finansiering vir, byvoorbeeld ʼn nuwe projek benodig word. Sakeondernemings formuleer gewoonlik ʼn beleid oor dividende om besluite oor tipes dividende, uitbetalings en tydsintervalle te reguleer. Die beleid oor dividende moet verseker dat aandeelhouers nie benadeel word nie, omdat dit openbare vertroue sal beïnvloed. Die vraag wat hieruit ontstaan is:
Is dit die sakeonderneming se doel om wins te maksimaliseer, of om die voordele vir aandeelhouers te verbeter?
ʼn Hoë uitbetaling aan aandele kan die onderneming verhoed om te belê in nuwe winsgewende projekte, wat groter voordele vir die aandeelhouers sou inhou. Daar sal dus ʼn verlies aan toekomstige voordele vir die aandeelhouer wees. MAAR As die onderneming besluit om finansiering vir nuwe projekte uit die eksterne omgewing te verkry, byvoorbeeld ʼn lening, om die bedrag wat aan dividende uitbetaal is, te vervang, kan dit die aandeelhouers se toekomstige rykdom ook beïnvloed (aangeneem uit: Atrill, 2003: 292).
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 159
BCL105 Sakeberekeninge 5.8.4
Die belangrikheid van dividende
Die patroon wat die sakeonderneming volg in die uitbetaling van dividende is belangrik vir die volgende redes:
Inligtingseine
Die clienteleeffek
Vermindering van agentekostes
Belangrikheid van dividende
Figuur 5.10: Belangrikheid van dividende (aangeneem uit: Atrill. 2003: 294) Die clientele-effek Die beleid wat die sakeonderneming aanneem ten opsigte van dividend, het ʼn invloed op die gedrag van beleggers. Die onderneming moet dus ʼn konsekwente en deursigtige beleid toepas om te verhoed dat beleggers nie onverwagte verrassings kry nie. Inligtingseine As die onderneming positief voel oor sy toekomstige prestasie, kan seine na die mark gestuur word deur die dividende uitbetalings te verhoog. ʼn Onverwagte aankondiging oor verhoogde dividende of bykomende dividende kan die aandeleprys merkwaardig verhoog. Die reaksie op dividende verminderings is gewoonlik groter as die reaksie op ʼn verhoging (clientele-effek). Vermindering van agentekostes Die agenteteorie verwys na die verskynsel dat die bestuurders van die sakeonderneming eie belang bo die belang van aandeelhouers stel. Die bestuurders, wat optree as agente van die aandeelhouers, kan besluit om salarisverhogings te implementeer of duur toerusting aan te koop om hulleself te bevoordeel. Die belang van die aandeelhouers is dus nie prioriteit
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 160
BCL105 Sakeberekeninge nie. Aandeelhouers kan agentekostes verminder deur aan te dui dat hulle verwag dat surplus fondse in die vorm van dividende uitbetaal word. 5.9
Wins, verlies en dividende op aandele
Veranderinge in ʼn sakeonderneming se aandeelpryse kan toegeskryf word aan die vraag en aanbod vir die spesifieke aandele. Daar is verskeie faktore wat die aandeelprys kan beïnvloed: Die aandeelprys styg wanneer: •
ʼn Sakeonderneming goeie wins genereer.
•
Baie beleggers aandele koop om te deel in die wins.
•
Min beleggers hulle aandele wil verkoop.
•
Daar min aandele beskikbaar is.
Die aandeelprys daal wanneer: •
ʼn Sakeonderneming ʼn verlies genereer.
•
Baie beleggers hulle aandele wil verkoop.
•
Min beleggers aandele wil koop.
•
Daar ʼn oorvloed aandele beskikbaar is.
Daar is ook verkeie eksterne faktore wat die sakeonderneming se aandeelprys kan beïnvloed, byvoorbeeld:
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 161
BCL105 Sakeberekeninge
• • • • • •
Inflasiekoers Rentekoers Personeelbesparings Verandering in die bestuur van die sakeonderneming Samesmelting van sakeondernemings Natuurlike rampe
Figuur 5.11: Eksterne faktore wat die aandeelprys beïnvloed (Outeur 2011) Die sakeonderneming se vermoë om dividende aan sy aandeelhouers uit te betaal, sal die aandeelprys en aanvraag na aandele beïnvloed. Die sakeonderneming sal op ʼn gereelde basis bepaal hoeveel aan dividende uitbetaal moet word en die belegger sal bepaal of hy ʼn wins of verlies op sy aandele genereer. Gevallestudie 5.3 Die volgende is ʼn uittreksel uit Mondi PLC se aandeelprys en ʼn analise van die aandeelhouersinligting op 15 Augustus 2014: Aandeelprys deur die dag Tyd
Mid prys
Bod
Vraag
07:00
5,850.00
5,812.00
5,888.00
0.14%
0
07:30
5,839.50
5,839.00
5,840.00
-0.04%
10
08:00
5,794.00
5,788.00
5,800.00
-0.82%
232
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Verandering%
Volume
Bladsy 162
BCL105 Sakeberekeninge
08:30
5,816.50
5,804.00
5,829.00
-0.44%
–
Analise van aandeelhouers Aantal
%
Grootte van
Aantal
%
aandeelhouers
Aandeelhouers
aandeelhouding
aandele
Aandele
31,966
94.02
1 – 500
970,316
0.66
592
1.74
501 – 1,000
432,554
0.30
580
1.71
1,001 – 5,000
1,237,370
0.84
555
1.63
5,001 – 50,000
10,838,716
7.38
278
0.82
50,001 – 1,000,000
56,349,810
38.36
27
0.08
1,000,001 – hoogste
77,067,556
52.46
33,998
100.00
146,896,322
100.00
(http://www.mondigroup.com/PortalData/1/Resources/investor_relations/documents/dividen d_exchange_rates/2011_Interim_Dividend_Payment.pdf) 1)
Hoeveel aandele het Mondi beskikbaar gehad vir verkope om 8:00 op 15 Augustus 2014?
2)
Hoeveel aandeelhouers hou minder as 500 aandele in Mondi?
3)
Daar is 555 aandeelhouers wat tussen 5001 en 50 000 aandele in Mondi besit. Wat is die waarde van hierdie aandele teen ʼn aandeelprys van R5.80 per aandeel?
4)
Wat is die aandeelprys as 550 aandele verkoop word vir R3 330?
5)
Wat is die wins per aandeel in Vraag 4, as aandele aangekoop is teen R5.80?
5.9.1
Wins en verlies op aandele
Beleggers sal gereeld bereken of hulle ʼn wins of verlies genereer uit die aandele in hulle besit. Om die wins/verlies te bereken, moet die aankoopprys van die verkoopprys afgetrek word en die resultaat moet verminder word met enige makelaarsfooie.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 163
BCL105 Sakeberekeninge Gestel jy besit 100 aandele in ABC sakeonderneming. Die aandele is aangekoop teen R20 en word verkoop teen R23.72. ʼn Makelaarsfooi van 5% van die aandeelprys is betaalbaar. Om die wins te bereken: Totale wins = (Sluitingsprys per aandeel – Openingsprys per aandeel) – (0.10 × Sluitingsprys per aandeel) × Aantal aandele (R23.72 – R20) – (0.05 × R23.72) × 100 = R3.72 – R1.19 × 100 = R2.53 × 100 = R253 (aangeneem uit: http://www.ehow.com/how_7550833_calculate-profit-lossstock.html#ixzz1dnmfArxf) Die wins op die verkope van die aandele is R253. As die aandele bekom word, deur van ʼn makelaar gebruik te maak, moet die ooreenkoms wat met die makelaar aangegaan word goed bestudeer word om te verseker dat die maksimum voordeel vir die aandeelhouer daaruit bekom word. Die makelaarsfooi kan die verskil wees tussen ʼn wins of ʼn verlies. Die aandelemark sal deur huidige en voornemende aandeelhouers asook die bestuur van die sakeonderneming dopgehou word om te bepaal of die publiek se vertroue in die sakeonderneming styg of daal. Die twee belangrikste vergelykings wat getref word, is die verdienste per aandeel en die prys/verdiensteverhouding. 5.9.2
Verdienste per aandeel
Die verdienste per aandeel dui die gedeelte van die sakeonderneming se netto wins wat vir die uitbetaling van dividende gebruik word, aan. Die verdienste per aandeel is die totale netto wins gedeel deur die aantal aandele wat uitgereik is. Hoe hoër hierdie verhouding is, hoe meer wins per aandeel word genereer. Die nadeel van hierdie berekening is dat dit nie ʼn aanduiding gee van die toekoms van die sakeonderneming nie. As die onderneming ʼn bate sou verkoop, byvoorbeeld ʼn gebou, sal dit ʼn skielike verhoging in die verdienste per aandeel veroorsaak (aangeneem uit: http://csanad.hubpages.com/hub/Earnings-per-Share).
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 164
BCL105 Sakeberekeninge
Gevallestudie 5.4 Die volgende is ʼn uittreksel uit die staat van verandering in ekwiteit vir Zambezi Company vir die jaar geëindig 31 Desember 2014: “2000 kumulatiewe 5% voorkeuraandele teen R100 par-waarde goedgekeur en uitgereik. Die jaarlikse voorkeuraandeeldividend sal R5 per aandeel wees (5% × R100 par), of ʼn totaal van R10 000 per jaar (R5 × 2000 aandele). Zambezi Company het 76 244 aandele uitgereik in 2011 en 76 262 in 2012. Die dividend per aandeel word bereken deur die randbedrag van gewone dividende wat betaal is, te deel deur die aantal gewone aandele wat uitgereik is. Dividend per aandeel in 2012: R98 000 ÷ 76 262 = R1.29 per aandeel. Die wins wat Zambezi Company vir 2012 genereer het, was R227 000.” (aangeneem uit: Lawrence, 2010: 45) 1. Bereken die verdienste per aandeel. 2. Bereken die prys/verdiensteverhouding. 3. Bereken die dividenduitbetalingspersentasie. Om die verdienste per aandeel te bereken in Gevallestudie 5.4: Verdienste per aandeel = (Wins vir die jaar – Dividend op voorkeuraandele) ÷ Aantal gewone aandele uitgereik = (R227 000 – R10 000) ÷ 76 262 = R2.85
Hierdie syfer verteenwoordig die bedrag wat verdien is op elke aandeel wat uitgereik is en moenie verwar word met ʼn dividend nie. Die dividend sal slegs ʼn gedeelte van hierdie bedrag verteenwoordig. Vir Zambezi Company is die verdienste per aandeel R2.85, maar die dividend wat uitbetaal word, is R1.29 per aandeel. Die verskil tussen hierdie twee syfers word die behoue verdienste genoem. Bogenoemde berekening is behulpsaam om te bepaal hoe winsgewend die sakeonderneming is en wat sy vermoë is om dividende te betaal. Dit is egter moeilik om sakeondernemings in verskillende industrieë met mekaar te vergelyk en daarom is die prys tot verdienste vergelyking meer gewild onder beleggers. Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 165
BCL105 Sakeberekeninge 5.9.3
Prys tot verdienste vergelyking
Die prys/verdienste vergelyking is ʼn aanduiding van die bedrag wat ʼn belegger bereid is om te betaal vir elke R1 wat die sakeonderneming verdien het. Die vlak van hierdie vergelyking verteenwoordig die belegger se vertroue in die onderneming. Dit is ook ʼn aanduiding van moontlike groei in die onderneming. Hoe hoër die vergelyking, hoe makliker kan aangeneem word dat die publiek konsensus het oor die onderneming se voortgesette groei. Die verhouding dui aan of ʼn sakeonderneming se aandeelprys te laag gewaardeer is. (aangeneem uit: http://www.ehow.com/how-does_4690245_pe-ratio-determine-valuestock.html#ixzz1dxNKYbNE) Gestel Zambezi Company (in Gevallestudie 5.4) verkoop aandele aan die einde van die jaar teen R32.25. Om die prys/verdiensteverhouding vir Zambezi te bereken: Prys/verdiensteverhouding = Markprys per gewone aandeel ÷ Verdienste per aandeel = R32.25 ÷ R2.85 = 11.3
Bogenoemde resultaat beteken dat aandeelhouers R11.30 betaal vir elke R1 wat die sakeonderneming verdien. ʼn Verhouding bokant 10 is gewoonlik ʼn aanduiding dat die publiek vertroue het in die sakeonderneming, maar ʼn te hoë prys/verdienste verhouding kan beleggers afskrik, omdat aandele moontlik te hoog waardeer is. Hierdie verhouding maak dit makliker om sakeondernemings met mekaar te vergelyk en ingeligte beleggingsbesluite te neem. 5.9.4
Dividende
Dividende word aan aandeelhouers uitbetaal om hulle te vergoed vir die belegging wat hulle in die sakeonderneming gemaak het. Dit is dus die belegger se inkomste uit sy belegging. Die belegger sal bepaal hoeveel dividende hy per aandeel ontvang. In Gevallestudie 5.4. het Zambezi Company ʼn dividend uitbetaling van R98 000 verklaar en 76 262 aandele uitgereik. Die dividend is dus R1.29 per aandeel. Die sakeonderneming kan volgens die goedgekeurde beleid dividende op ʼn vasgestelde basis betaal. Die onderneming sal egter wil bepaal watter gedeelte van verdienste aan
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 166
BCL105 Sakeberekeninge dividende uitbetaal word. Om die berekening te doen moet die dividendbetalingspersentasie bereken word. In Gevallestudie 5.4 het Zambezi Company 76 262 aandele verklaar en totale verdienste van R227 000 genereer. Om die dividendbetalingspersentasie te bereken: Dividendbetalingspersentasie = Dividende vir die jaar ÷ Verdienste beskikbaar vir dividende × 100% = 76 262 ÷ R227 000 × 100% = 33.59%
Die sakeonderneming betaal dus 33.59 % van sy totale verdienste aan dividende uit. 5.10
Samevatting
ʼn Lening is gewoonlik die eerste opsie wat ʼn sakeonderneming sal oorweeg wanneer finansiering bekom moet word vir ʼn projek. Sakeondernemings moet egter op hoogte bly van wat hulle werklik vir ʼn lening betaal. Op die langer duur, kan die rentebetalings, veral as die lening teen ʼn saamgestelde rentekoers is, die oorspronklike leningsbedrag verdriedubbel. As die nodige kapitaal beskikbaar is, kan ʼn belegging teen ʼn saamgestelde rentekoers winsgewend wees, omdat rente op rente verdien word. Beleggings moet nie net uit die oogpunt van die sakeonderneming beskou word nie, maar moet ook gesien word as ʼn moontlike vorm van finansiering vir ʼn projek. Deur aandele aan die publiek beskikbaar te stel, kan beleggers gelok word om te belê in die sakeonderneming.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 167
BCL105 Sakeberekeninge 5.11
Selfevaluering Aktiwiteit 21
1) Wat is ʼn belegging? 2) Wat is ʼn lening? Aktiwiteit 22 1) Wat is die doel van die Nasionale Kredietwet? 2) Gee die Excel sigblad formule vir elk van die kolomme in Tabel 5.1. Aktiwiteit 23 1) Bespreek die faktore wat ʼn beleggingsbesluit kan beïnvloed. 2) Jy wil genoeg geld spaar om jou studies van R15 000 vir volgende jaar te betaal. Bepaal hoeveel die maandelikse paaiement sal wees oor ʼn periode van 12 maande en ʼn saamgestelde rentekoers van 8%. Aktiwiteit 24 1) Wat is die verskil tussen gewone aandele en voorkeuraandele? 2) Waarom is die uitbetaling van dividende belangrik? Aktiwiteit 25 1) Wat is behoue verdienste? 2) Bereken die prys/verdiensteverhouding as die sakeonderneming se wins vir die jaar R200 000 beloop. Die sakeonderneming het 80 000 aandele uitgereik en aandele word verkoop teen R32 per aandeel.
Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele
Bladsy 168
BCL105 Sakeberekeninge
OPSOMMING VAN FORMULES EN BEREKENINGS Aantal periodes op ʼn belegging
A = log(1 + r TB ÷ B) ÷ log(1+r)
Bedryfskapitaalverhouding
Bedryfskapitaal = Lopende bates ÷ Lopende laste
Belasbare inkomste
Inkomste uit verkope – (Operasionele uitgawes + Rente-uitgawes) = Belasbare Inkomste
Bruto binnelandse produk
BBP = V+R+BK+(TU– TI)
Bruto winsgrens
Bruto winsgrens = (Bruto wins ÷ Verkope) × 100
Bydraefaktor
Bydraefaktor = Inkomste per eenheid – Veranderlike koste per eenheid
Debiteure invorderingsperiode
Debiteure invorderingsperiode = (Werksdae × Gemiddelde debiteure) ÷ Kredietverkope Dividendbetalingspersentasie = Dividende vir die
Dividenduitbetalingspersentasie
jaar ÷ Verdienste beskikbaar vir dividende × 100% Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1
Effektiewe rentekoers Enkelvoudige rente
ER = H × K × T
Gelykbreekpunt
Gelykbreekpunt (Verkope) = Vate koste ÷ (Prys per eenheid – Veranderlike koste per eenheid)
Gemengde koste
Y = a + bX
Gemiddelde pryslading
Gemiddelde pryslading = (Bruto wins ÷ Koste van verkope) × 100 (HW) = TW × (1 ÷ (1+r)i)
Huidige waarde Korrelasie
Korrelasie (k) =[AΣXY – (ΣX)(ΣY) / vrkwrt([AΣX2 – (ΣX)2][AΣY2 – (ΣY)2])]
Krediteure betalingsperiode
Krediteure betalingsperiode = (Werksdae × Gemiddelde krediteure) ÷ Kredietaankope
Maandelikse bydrae tot ʼn
B = rTW ÷ ((1 + r)A – 1)
belegging P = (RPI ×H) ÷ (1– (1+RPI)-i)
Maandelikse paaiement Netto winsverhouding
Netto winsverhouding = (Verkope ÷ Netto wins)
Opsomming van formules en berekenings
Bladsy 169
BCL105 Sakeberekeninge Personeelomset
Personeelomset = (Aantal werknemers vir ʼn tydperk ÷ Gemiddelde aantal werknemers vir dieselfde tydperk) × 100
Produktiwiteitsverhouding
Produktiwiteitsverhouding van personeel = Verkope ÷ Personeelkoste Prys/verdiensteverhouding = Markprys per gewonde
Prys/verdiensteverhouding
aandeel ÷ Verdienste per aandeel Maandelikse rente = Hoofsom × rentekoers per jaar
Rentegedeelte van paaiement
÷ 12 Rentekoers
Rentekoers = (Die totale bedrag terugbetaalbaar – Die hoofsom ÷ Die tydperk) ÷ Die hoofsom × 100
Rentekoers per maand
Rentekoers per maand = 7.8% ÷ 12
Saamgestelde rente
SR = H × ((1+ KI)AT – 1)
Teikeninkomste
Verkope (Prys per eenheid) = Totale veranderlike koste + Vaste koste + Teikeninkomste
Toekomstige waarde
TW = HW × (1+r)i
Toekomstige waarde met meer
TW = BT × ((1+r)i – 1) ÷ r) × (1+ r)
as een paaiement Totale inkomste
Totale inkomste = Aantal eenhede verkoop × Gemiddelde verkoopprys
Totale koste
Totale koste = Vaste koste + (Gemiddelde veranderlike koste)
Totale veranderlike koste
Koste per eenheid × Aantal eenhede geproduseer = Totale veranderlike koste.
Vaste koste per eenheid
Vaste koste ÷ Eenhede geproduseer = Vaste koste per eenheid
Veiligheidsgrens
Veiligheidsgrens = Inkomste – gelykbreekpunt
Veranderlike koste-element
Veranderlike koste = (Y2 – Y1) ÷ (X2 – X1)
Verdienste per aandeel
Verdienste per aandeel = (Wins vir die jaar – Dividend op voorkeuraandele) ÷ Aantal gewone aandele uitgereik
Opsomming van formules en berekenings
Bladsy 170
BCL105 Sakeberekeninge Voorraadomset
Voorraadomset = Die koste van verkope ÷ Voorraad op hande
Wins op aandele
Totale wins = (Sluitingsprys per aandeel – Openingsprys per aandeel) – (0.10 × Sluitingsprys per aandeel) × Aantal aandele
Opsomming van formules en berekenings
Bladsy 171
BCL105 Sakeberekeninge
WOORDELYS IN AFRIKAANS EN ENGELS Afrikaans
Engels
Bedryfskapitaalverhouding
Current ratio
Bedryfskapitaalverhouding
Current ratio
Bruto winsgrens
Gross profit margin
Die mediaan
The median
Die middelwaardestelling
The mean
Die modus
The mode
Hoofsom
Principal amount
Johannesburgse aandelebeurs
Johannesburg stock exchange
Personeelproduktiwiteitsverhouding
Staff productivity ratio
Pryslading
Mark up
Rekenaarprogrammatuur
Computer software
Skeidsmure
Firewalls
Uitgaweverhoudings
Expense ratios
Voorraadomsetsnelheid
Stock turnover rate
Vuurproefverhouding
Quick ratio
Woordelys in afrikaans en engels
Bladsy 172
BCL105 Sakeberekeninge
BRONNELYS •
Atrill, R. 2003. Financial Management for Non-specialists. Harlow: Prentice Hall.
•
http://bookkeepingoutsource2india.com/Outsourced_Bookkeeping_ServicesCash_Flow_Management_india.html. [accessed
•
http://csanad.hubpages.com/hub/Earnings-per-Share
•
http://economics.about.com/od/economics-basics/a/What-Is-Economics.htm
•
http://economicsconcepts.com/micro_and_macro_analysis.htm
•
http://ezinearticles.com/?Stock-Analysis---The-Essence-of-StockPicking&id=6572712
•
http://genxfinance.com/how-correlation-between-asset-classes-affects-yourportfolio/
•
http://oakroadsystems.com/math/loan.htm#Formulas
•
http://office.microsoft.com/enus/images/results.aspx?qu=investment&ex=1&origin=FX101741979#mt:1,2|
•
http://office.microsoft.com/enza/images/??Origin=EC790014051033&CTT=6&ver=12&app=winword.exe
•
http://office.microsoft.com/enza/images/results.aspx?qu=calculaations&ex=1&origin=FX102348363&Download= MC900438779&ext=JPG&AxInstalled=1&c=0
•
http://www.accountingformanagement.com/mixed_costs.htm
•
http://www.billiondollarincome.com/compound-interest-tables.html#ixzz1Z2vHTIR3
•
http://www.businessdictionary.com/definition/loan.html
•
http://www.businessteacher.org.uk/business-accounting-finance/break-evenanalysis.php
•
http://www.dailymarkets.com/stock/2009/07/15/understanding-simple-andcompounding-interest-when-investing/
•
http://www.ehow.com/about_4571014_why-does-company-issue-stocks.html
•
http://www.ehow.com/how_2049322_use-financial-calculator.html#ixzz1YOL1cGIY
•
http://www.ehow.com/how_2286332_pay-off-car-loan-early.html#ixzz1coqiERoV
Bronnelys
Bladsy 173
BCL105 Sakeberekeninge •
http://www.ehow.com/how_7550833_calculate-profit-loss-stock.html#ixzz1dnmfArxf
•
http://www.ehow.com/how-does_4690245_pe-ratio-determine-valuestock.html#ixzz1dxNKYbNE
•
http://www.ehow.com/info_7755495_importance-interest-rates-businessdecisions.html
•
http://www.ehow.com/list_6721207_benefits-financialcalculator_.html#ixzz1YOQC1Gbc
•
http://www.financeformulas.net/Compound_Interest.html
•
http://www.financialsource.org/financial-source/advantages-and-disadvantages-ofusing-computerized-accounting/
•
http://www.functionx.com/excel/Lesson01.htm
•
http://www.getobjects.com/Components/Finance/TVM/iy.html
•
http://www.getobjects.com/Components/Finance/TVM/iy.html
•
http://www.homeloans-southafrica.co.za/interest-rates/how-interest-iscalculated.htm
•
http://www.indiahowto.com/pe-price-to-earnings-ratio.html
•
http://www.investopedia.com/terms/b/businesscycle.asp#ixzz0xOk15e6o
•
http://www.investopedia.com/terms/g/gdp.asp#axzz0yVvlDaHh
•
http://www.investopedia.com/terms/g/gdp.asp#axzz0yVvlDaHh
•
http://www.investorwords.com/2599/investment.html
•
http://www.investorwords.com/2858/loan.html
•
http://www.jse.co.za/Home.aspx
•
http://www.mathsisfun.com/definitions/y-axis.html
•
http://www.mondigroup.com/PortalData/1/Resources/investor_relations/documents/ dividend_exchange_rates/2011_Interim_Dividend_Payment.pdf
•
http://www.nedbank.co.za/website/content/nca/
•
http://www.sars.gov.za/
•
http://www.savingsinstitute.co.za/sivehicles.htm
•
http://www.statssa.gov.za/Census2011/
Bronnelys
Bladsy 174
BCL105 Sakeberekeninge •
http://www.tutor2u.net/assets/BUSS2-formulas.pdf
•
Illetschko, K. 2005. How to raise finance for your business. Cape Town. Frontrunner Publishing.
•
Johnson, L. 2009. Fifteen key business calculations. Northcliff: Frontrunner Publishing.
•
Lawrence, J. 2010. Principles of Managerial Finance. Cape town: Pearson.
•
Rand Merchant Bank. 2010. Understanding Time Value of Money. Sandton: Rand Merchant Bank. Available from: http://ficc.rmb.co.za/pdf/training/Understanding_Time_Value_of_Money.pdf [Accessed: 14 Agustus 2011]
•
Smith, K en Moi, C. 2008. Finance for non-financial People. Northcliff: Frontrunner Publishing.
•
The Institute of Administrative Management. 2008. The IAM Introductoray Award in Administrative management Study Guide. London: IAM. Available from: http://www.instam.org/images/stories/download/nqf/introductory-study-guide-nqf.pdf
•
Walther, M. En Skousen, C. 2010. Cost Analysis: Managerial and Cost Accounting. Ventus Publishing. Available from: http://bookboon.com/en/business/accounting/cost-analysis
Bronnelys
Bladsy 175
BCL105 Sakeberekeninge
SELFEVALUERINGSRIGLYNE Aktiwiteit 1 1) Hoe hoër die werkloosheidsyfer, hoe groter die verlies vir die land. Persone wat nie werk nie, betaal nie belasting nie en daarom is die inkomste van die land minder. Die regering spandeer ook om werklose persone op te lei of om werkloosheidtoelaes te betaal wat die uitgawes van die land verhoog. 2) Een van die belangrikste aspekte wat in ag geneem moet word, is of prysaanpassings nodig is om by die veranderde ekonomiese omstandighede aan te pas. Dit kan ook verandering in die strategie van die sakeonderneming noodsaak. Verwys na Figuur 1.4. om die vraag te beantwoord. 3) Deflasie kan beskou word as die afname van die algemene pryse in die land. Dit word gewoonlik veroorsaak deur ʼn vermindering in die hulpbronne van ʼn land of die vermindering in spandering van die regering en huishoudings. Inflasie is die verhoging in die koste van goedere en dienste. Die verbruikersprysindeks word gekoppel aan die bepaling van die inflasie of deflasie persentasie. Aktiwiteit 2 1) Verwys na Tabel 1.1 om die vraag te beantwoord. Neem ook in ag dat die prestasie van die sakeonderneming nie net finansiële prestasie insluit nie, maar ook faktore soos swak bestuur en motiveringsvlakke van personeel. 2) Die belangrikste redes waarom sakeondernemings onsuksesvol is, is swak bestuur, lae winsgrense en ʼn tekort aan kontant. Verwys na Afdeling 1.6.2 om die spesifieke berekeninge waarmee bogenoemde areas gemoniteer kan word, te bespreek. Aktiwiteit 3 1) Die agenteprobleem verwys na die personeel van die sakeonderneming se selfbelang. Die doel van die finansiële bestuurder is om die finansies van die sakeonderneming so te bestuur dat die maksimum wins uit sy/haar pogings verkry word. Persoonlike belange soos salarisverhogings kan ʼn invloed hê op besluitneming. Die resultaat van hierdie besluite maksimaliseer nie noodwendig wins vir die sakeonderneming nie. 2) Sakeberekeninge stel die sakeonderneming in staat om finansiële state en bestuursrekeninge te analiseer en sodoende die welstand van die sakeonderneming te bepaal. Vergelykings met ander ondernemings in dieselfde industrie of met vorige finansiële jare kan die groei van die sakeonderneming aandui. Dit stel die sakeonderneming verder in staat om swakpunte te identifiseer en behoorlike beplanning
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 176
BCL105 Sakeberekeninge vir die toekoms te doen. 3) Verwys na Afdeling 1.7.2 om die vraag te beantwoord. Aktiwiteit 4 1) Daar is verskeie hulpmiddels tot die beskikking van die finansiële bestuurder, onder andere, formules, finansiële sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle. 2) Enkelvoudige rente word eenmalig bereken op die kapitale bedrag. Saamgestelde rente word bereken op die kapitale bedrag, plus die rente wat die vorige jaar gegenereer is. Aktiwiteit 5 1) Staat van omvattende inkomste – meet die sakeonderneming se inkomste teenoor uitgawes. Staat van finansiële posisie – balanseer die sakeonderneming se bates met die laste. Staat van verandering in ekwiteit – vergelyk die belang van die eienaar aan die begin van die jaar met die eienaar se belang aan die einde van die jaar. Staat van kontantvloei – gee ʼn aanduiding van hoe die sakeonderneming kontant gegenereer en spandeer het. 2) Bespreek begrotings en kontantvloeiberamings. Aktiwiteit 6 1) Gebruik Figuur 2.1 om die vraag te beantwoord. 2) Verwys na Tabel 2.1 om die vraag te beantwoord. Aktiwiteit 7 1) Om die kapitaalwins of -verlies te bepaal, moet die volgende berekening gedoen word: Stap 1: Bepaal die inkomste uit die verkope van die gebou Die inkomste beloop R3 miljoen Stap 2: Bepaal die basiskoste
Plus
Markwaarde van die gebou soos op 1 Januarie 2006
R 800 000
Verbeteringe
R 500 000
Totaal
R 1 300 000
Stap 3: Bereken die kapitaalwins of -verlies
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 177
BCL105 Sakeberekeninge
Minus
Opbrengs
R 3 000 000
Basiskoste
R 1 300 000
Kapitaalwins
R 1 700 000
50% van kapitaalwins (moet ingesluit word in belasbare inkomste)
R 850 000
2) Om die mediaan te bereken, moet die reeks getalle van klein na groot gerangskik word. 512
1350
3402
3420
6502
6750
7315
9840
12250
Die mediaan is die middelste getal in die reeks. Aktiwiteit 8 1) a) Bruto winsgrens = (Bruto wins ÷ Verkope) × 100 = (523 370 ÷ 1 538 710) × 100 = 34.01% b) Gemiddelde pryslading = (Bruto wins ÷ Koste van verkope) × 100 = (523 370 ÷ 1 015 340) × 100 = 51.55% c) Produktiwiteitsverhouding van personeel = Verkope ÷ Personeelkoste = 1 538 710 ÷ 254 500 = 6.04 Aktiwiteit 9 1) Verwys na Figuur 2.8 om die vraag te beantwoord. 2) Kolomgrafiek – doeltreffend wanneer gebruik word om verskillende produkte of syfers met mekaar te vergelyk. Die lyngrafiek – doeltreffend om tendense aan te dui. Die sirkelgrafiek – doeltreffend wanneer na een veranderlike gekyk word, byvoorbeeld ʼn produk. Aktiwiteit 10 1) Verwys na Figuur 2.18 om die vraag te beantwoord. 2) Die grafiek moet soos volg lyk:
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 178
BCL105 Sakeberekeninge
Deelnemers 80,000 60,000 40,000
Deelnemers
20,000 0 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Aktiwiteit 11 1) Koste is die las wat die sakeonderneming moet dra om ʼn sekere aktiwiteit te beoefen, byvoorbeeld om produkte te vervaardig of dienste te lewer. Inkomste is die bedrag wat ontvang word vir die verkoop van hierdie goedere en dienste. Wins is die resultaat van die inkomste minus die koste. 2) a) Vaste koste per eenheid = Vaste koste ÷ Eenhede geproduseer = R1 500 000 ÷ 100 000 = R15 per eenheid b) Totale veranderlike koste = Koste per eenheid × Aantal eenhede geproduseer = R20 × 100 000 = R2 000 000 c) Totale koste = (Vaste koste + Gemiddelde veranderlike koste) × Aantal eenhede geproduseer. = (R15 + R20) × 100 000 = R3 500 000 Aktiwiteit 12 1) Om die vaste koste-element te kry, moet die veranderlike koste eers bereken word. Identifiseer die hoogste vlak van aktiwiteit en die laagste vlak van aktiwiteit. Hoë aktiwiteit in September
R600
200
Lae aktiwiteit in November
R400
120
Veranderlike koste = (Koste op hoogste vlak van aktiwiteit – Koste op laagste vlak van
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 179
BCL105 Sakeberekeninge aktiwiteit) ÷ (Hoogste vlak van aktiwiteit – Laagste vlak van aktiwiteit) = (R600 – R400) ÷ (200 – 120) = R2.50 Veranderlike koste is dus R2.50 per minuut. Vaste koste = Totale koste – Totale veranderlike koste = R570 – (R2.50 × 170) = R145 2) Die tyd wat dit neem om die voorraad om te skakel in verkoopbare produkte, kos die sakeonderneming geld. Die sakeonderneming het koste aangegaan om voorraad aan te koop, maar nog geen inkomste daaruit verkry nie. Die sakeonderneming kan bepaal hoe vinnig voorraad omgeskakel word in kontant deur die voorraadomset te bereken. Aktiwiteit 13 1) a) Die gelykbreekpunt is waar die bedrag van verkope gelyk is aan die koste. Geen wins of verlies word genereer nie. b) Die bydraefaktor is die bedrag wat beskikbaar is nadat die veranderlike koste afgetrek is van die inkomste. c) Die veiligheidsgrens verteenwoordig die inkomste minus die gelykbreekpunt. Dit is dus die bedrag wat die sakeonderneming kan verloor voordat gelykbreekpunt bereik word. 2) Verwys na Figuur 3.9 om die vraag te beantwoord. Aktiwiteit 14 1) Die teikeninkomste word hanteer as ʼn aanwas tot die totale koste. Om die teikeninkomste te bereken is: Verkope = Totale veranderlike koste + Totale vaste koste + Teikeninkomste. Die formule kan vereenvoudig word deur: (Totale vaste koste + Teikeninkomste) ÷ Bydraefaktor. Die berekening in Paragraaf 3,8,2 is dus: = 1 200 000 + 1 000 000 ÷ 1 200 = 1 833 eenhede 2) Die Excel sigblad sal soos volg daar uitsien:
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 180
BCL105 Sakeberekeninge
Aktiwiteit 15 1) Verwys na Figuur 3.10 om die vraag te beantwoord. Om meer bestellings vir ontwerpe te kry, kan die inkomste verhoog, maar 26 ontwerpe lyk reeds na te veel werk om te hanteer en bykomende personeel sal dan moontlik aangestel moet word. Die oplossing lê waarskynlik in die gemiddelde waarde van ontwerpe. Deur te fokus op minder ontwerpe, maar hoër waarde, kan die inkomste verhoog word. As net 20 ontwerpe gedoen word vir die jaar teen ʼn gemiddelde prys van R4 000 per ontwerp, kan inkomste verhoog na R80 000 vir die jaar. 2) Verwys na Paragraaf 3.9.2 om die vraag te beantwoord. Aktiwiteit 16 1) Enkelvoudige rente verwys na rente wat op ʼn hoofsom een maal bereken word tydens ʼn periode. Die hoofsom sal altyd dieselfde bly vir komende periodes. Saamgestelde rente is rente op rente. Die rente van die vorige jaar word by die hoofsom getel wanneer die rente vir die nuwe jaar bereken word. 2) Die tydwaarde van geld is gebaseer op die beginsel dat R1 vandag meer werd is as R1 in die toekoms. Verwys ook na Paragraaf 4.7 wat handel oor die huidige en toekomstige waarde van geld. Aktiwiteit 17 1) a) Die hoofsom sal dieselfde bly as aan die begin van die jaar. Dus: R15 000
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 181
BCL105 Sakeberekeninge b) Dit is enkelvoudige rente, daarom word die volgende formule gebruik: ER = H × K × T = R15 000 × 10% × 1 = R1 500 c) Die totale bedrag = R15 000 + R1 500. Dus R16 500. Aktiwiteit 18 1) Om die saamgestelde rentekoers te bereken: SR = H × ((1 + KI)AT – 1) = R3 500 × ((1 + 0.075)2 – 1) = R3 500 × 0.1556 = R544 .69 Die bedrag wat opgebou is in die rekening, is die hoofsom plus die resultaat van die renteberekening: R3 500 + R544.69 = R4 044.69 2) Die aantal intervalle in hierdie geval is 4. Twee maal ʼn jaar vir twee jaar. Om die effektiewe rentekoers te bereken as die rente twee maal ʼn jaar saamgestel word: EK = (1 + (RK ÷ AI))AI – 1) = (1 + (7.5% ÷ 4)4 – 1) = 1.0771 – 1 = .0771 Effektiewe rentekoers = 7.71% Aktiwiteit 19 1) Dit sal vir die sakeonderneming meer voordelig wees om geld te belê teen ʼn saamgestelde rentekoers waar rente op rente verdien kan word. Verwys ook na Paragraaf 4.5.2. om die vraag te beantwoord. 2) Verwys na Paragraaf 4.5.2 om die vraag te beantwoord. Aktiwiteit 20 1) Die huidige waarde van die bedrag moet bereken word. Om die huidige waarde te bereken: HW = TW × (1 ÷ (1 + r)i)
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 182
BCL105 Sakeberekeninge = R100 000 × (1 ÷ 1.11)5) = R100 000 × 0.59345 = R59 345 2) Om te bepaal hoeveel jy vir water en ligte sal moet betaal oor ses jaar, moet die toekomstige waarde van die huidige water en ligte rekening bereken word: TW = HW × (1 +r)i = R1 425 × (1+ 0.073)6 = R1 425 × 1.52615 = R2 174.76 Die water en ligte sal dus R2 174 oor ses jaar wees. Aktiwiteit 21 1) ʼn Belegging is die aankoop van ʼn finansiële produk of ander item met die verwagting dat dit inkomste in die toekoms sal verseker. 2) ʼn Lening is ʼn bedrag wat op sekere terme (rentekoers en terugbetalingsperiode) aan ʼn persoon beskikbaar gemaak word deur ʼn ander persoon of instansie. Aktiwiteit 22 1) Verwys na Figuur 5.5 om die vraag te beantwoord. 2) Die maandelikse betaling word ingevoer en het nie ʼn formule nie. Die formule vir die rente is soos volg:
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 183
BCL105 Sakeberekeninge Die formule vir die terugbetaling op die hoofsom:
Die formule vir die oorblywende hoofsom:
Aktiwiteit 23 1) Verwys na Figuur 5.6 om die vraag te beantwoord. 2) Om die paaiement te bereken: B = rTW ÷ ((1 + r)A – 1) = 0.0067 × R15 000 ÷ ((1.0067)12 – 1) = 100.5 ÷ 1.08343 = R92.76 Aktiwiteit 24 1) Gewone aandele se dividende is buigbaar en word aangepas volgens die sakeonderneming se wins. Voorkeuraandele het vasgestelde dividende – gewoonlik ʼn persentasie van die wins. 2) Verwys na Paragraaf 5.8.4 om die vraag te beantwoord. Aktiwiteit 25 1) Behoue verdienste is die gedeelte van die sakeonderneming se wins wat NIE uitbetaal word aan dividende nie.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 184
BCL105 Sakeberekeninge 2) Om die prys/verdiensteverhouding te bereken, moet daar eers bepaal word wat is die verdienste per aandeel. Verdienste per aandeel = (Wins vir die jaar – Dividend op voorkeuraandele) ÷ Aantal gewone aandele uitgereik = (R200 000 – R0) ÷ 80 000 = R2.50 Om die prys/verdiensteverhouding te bereken: Prys/verdiensteverhouding = Markprys per gewone aandeel ÷ Verdienste per aandeel = R32 ÷ R2.50 = R12.80
Bladsy 185
B
erekeninge word op elke vlak van handel gebruik. In elke sakeonderneming kom daar basiese berekeninge voor soos byvoorbeeld die tel van geld. Meer ingewikkelde berekeninge word ook gebruik om byvoorbeeld die kontantvloei, winsgewendheid en winsgrense te bepaal. Daar vind baie transaksies binne die sakeonderneming plaas wat ’n kennis van berekeninge noodsaak. Die belangrikste aspek van sakeberekeninge is om die verskil tussen inkomste en uitgawe te verstaan. Die berekening van koste en uitgawes, asook die vooruitskatting daarvan, is baie belangrik vir die sakeonderneming se voortbestaan. Die toekoms van die sakeonderneming is afhanklik van kontantvloei. Die kontant van die sakeonderneming word gewoonlik belê om die winsgrens van die sakeonderneming te verhoog. Die finansiële bestuurder van die sakeonderneming moet dus oor kennis van beleggings beskik om te verseker dat die sakeonderneming se wins gemaksimaliseer word. Die sakeonderneming se posisie binne die makro-ekonomie moet gereeld geëvalueer word om te verseker dat werksaamhede binne die mikro-omgewing aangepas word om veranderinge in die ekonomie te akkommodeer. Die sakeonderneming se reaksie op veranderinge in die ekonomie, byvoorbeeld prysaanpassings, kan ’n groot verskil maak in winsgewendheid en kan ’n groter markaandeel verseker. Verskillende formules word gebruik om berekeninge te doen. Die finansiële bestuurder van die sakeonderneming is gewoonlik verantwoordelik vir hierdie berekeninge. Die bestuur van die sakeonderneming beskik gewoonlik nie oor uitgebreide finansiële kennis nie en daarom moet die resultate van berekeninge in ’n verstaanbare vorm oorgedra word. Die gebruik van grafieke en tabelle om vergelykings te tref tussen jare of kwartale, is ’n gewilde manier om voorstellings aan die bestuur te maak. Dit is belangrik dat hierdie inligting verstaanbaar en akkuraat is om die bestuur in staat te stel om die beleid, visie, missie en doelwitte van die onderneming aan te pas.
akademia jou oop, afrikaanse leertuiste
w w w. a k a d e m i a . a c . z a