Bedryfsetiek
Bedryfsetiek
© Kopiereg 2014 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Rudolf Germishuys Onderwysontwerp, bladuitleg & taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
akademia Akademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot 31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005. Akademia is deel van die Solidariteit Beweging
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
GBE105 Bedryfsetiek
Inhoudsopgawe Programoorsig ...................................................................................................... 6 Inleiding .................................................................................................................. 7 Vakleeruitkomste ................................................................................................ 9 Woordomskrywing vir evaluering............................................................... 10 Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake ..................................... 11 1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 11
1.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 11
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 12
1.4
Inleiding ................................................................................................................................ 14
1.5
Sleutel konsepte en onderskeidings in etiek .................................................................. 15
1.5.1
Sake ................................................................................................................................. 15
1.5.2
Etiek .................................................................................................................................. 15
1.5.3
Bedryfsetiek..................................................................................................................... 15
1.5.4
Reg, verkeerd, dilemmas .............................................................................................. 16
1.5.5
Etiek en die wet .............................................................................................................. 16
1.5.6
Etiek en waardes ............................................................................................................ 16
1.5.7
Integriteit .......................................................................................................................... 17
1.5.8
Appels, houers en stoorhuise ....................................................................................... 17
1.6
Etiek op die makro-ekonomiese vlak .............................................................................. 17
1.6.1
Die vryemarkstelsel ........................................................................................................ 18
1.6.2
Regverdiging van die vrye mark .................................................................................. 20
1.6.3
Bevelstelsel ..................................................................................................................... 21
1.6.4
Die morele dimensies van die verskillende ekonomiese stelsels ........................... 22
1.6.5
Makro-etiek en morele uitdagings tot die organisasie .............................................. 23
1.7
Die sosiale verantwoordelikheid van die sakeonderneming – organisatoriese vlak 24
1.7.1
Ekonomiese verantwoordelikheid ................................................................................ 24
1.7.2
Formele verpligtinge ...................................................................................................... 24
1.7.3
Sosiale verwagtinge ....................................................................................................... 24
1.7.4
Sosiale investering of liefdadigheidsin ........................................................................ 25
1.7.5
Sosiale ontwikkeling (korporatiewe burgerskap) ....................................................... 25
Šakademia (MSW)
Bladsy 1
GBE105 Bedryfsetiek 1.8
Etiek in organisasies – mikro- of individuele vlak .......................................................... 26
1.8.1
Sake sonder etiek........................................................................................................... 26
1.8.2
Die etiese dimensie van die organisasie .................................................................... 28
1.9
Samevatting ........................................................................................................................ 29
1.10
Selfevaluering ..................................................................................................................... 30
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake ............................................ 31 2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 31
2.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 31
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 32
2.4
Inleiding ................................................................................................................................ 32
2.5
Model van korporatiewe etiekbestuur ............................................................................. 33
2.6
Klassieke etiekteorieë ........................................................................................................ 37
2.6.1
Die Deugsaamheidsteorie ............................................................................................. 37
2.6.2
Deontologie etiekteorie .................................................................................................. 39
2.6.3
Gebruikswaarde etiek .................................................................................................... 41
2.7
Teorieë van die moderne sakeonderneming ................................................................. 44
2.7.1
Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie ......................................... 44
2.7.2
Korporatiewe Morele Agentskapsteorie ...................................................................... 48
2.7.3
Die Belanghebbendes Teorie ....................................................................................... 49
2.8
Samevatting ........................................................................................................................ 52
2.9
Selfevaluering ..................................................................................................................... 52
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing...................................... 55 3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 55
3.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 55
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 56
3.4
Inleiding ................................................................................................................................ 56
3.5
Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites .......................................... 57
3.5.1
Mite een: Hond-eet-hond-wêreld ................................................................................. 58
3.5.2
Mite twee: Oorlewing van die sterkste ........................................................................ 58
3.5.3
Mite drie: Goeie mense eindig tweede........................................................................ 58
3.5.4
Mite vier: Onetiese gedrag is nie ernstig nie .............................................................. 58
3.5.5
Mite vyf: Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen....................................... 59
©akademia (MSW)
Bladsy 2
GBE105 Bedryfsetiek 3.5.6 3.6
Mite ses: Al wat saak maak is die wins ....................................................................... 59 Etiek en die korporatiewe reputasie ................................................................................ 59
3.6.1
Reputasie......................................................................................................................... 60
3.6.2
Reputasie en die belanghebbendes ............................................................................ 60
3.6.3
Reputasie en finansiĂŤle prestasie ................................................................................ 62
3.7
Etiek en menslike potensiaal ............................................................................................ 62
3.7.1
Etiese verwaarlosing ...................................................................................................... 62
3.7.2
Etiek as die sleutel om menslike potensiaal te ontsluit ............................................ 63
3.8
Etiek en vertroue ................................................................................................................ 66
3.8.1
Die verlies van vertroue................................................................................................. 66
3.8.2
Hoekom sakeondernemings vertroue nodig het........................................................ 67
3.8.3
Wat is vertroue?.............................................................................................................. 68
3.8.4
Vertroue teenoor betroubaarheid ................................................................................. 69
3.8.5
Persoonlike en onpersoonlike vertroue....................................................................... 69
3.8.6
Die etiese dimensie van vertroue ................................................................................ 69
3.8.7
Die rol van etiek in die bou van vertroue .................................................................... 70
3.9
Samevatting ........................................................................................................................ 70
3.10
Selfevaluering ..................................................................................................................... 71
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake...................................... 73 4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 73
4.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 73
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 74
4.4
Inleiding ................................................................................................................................ 74
4.5
Die neem van etiese sakebesluite ................................................................................... 75
4.5.1
Is dit wettig? .................................................................................................................... 75
4.5.2
Voldoen dit aan ondernemingstandaarde? ................................................................ 75
4.5.3
Is dit regverdig teenoor belanghebbendes? ............................................................... 76
4.5.4
Kan dit openbaar gemaak word? ................................................................................. 77
4.6
Om etiese dilemmas op te los .......................................................................................... 77
4.6.1
Morele meningsverskille ................................................................................................ 77
4.6.2
Aannames rakende die RIMS-strategie ...................................................................... 80
4.6.3
Die RIMS-strategie ......................................................................................................... 80
4.6.4
Besware teen die RIMS-strategie ................................................................................ 81
Šakademia (MSW)
Bladsy 3
GBE105 Bedryfsetiek 4.7 Etiese dilemmas in die sakeonderneming: Werknemergelykheid (Employment Equity) .............................................................................................................................................. 81 4.7.1
Hoekom regstellende aksie .......................................................................................... 82
4.7.2
Onderskei regstellende aksie van verwante konsepte ............................................. 82
4.7.3
Definisie van regstellende aksie .................................................................................. 83
4.7.4
Besware teen regstellende aksie ................................................................................. 83
4.7.5
Toepassing van die RIMS-strategie tot regstellende aksie ..................................... 84
4.7.6
Samevatting .................................................................................................................... 84
4.7.7
Selfevaluering ................................................................................................................. 85
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie ............................... 87 5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 87
5.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 87
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 88
5.4
Inleiding ................................................................................................................................ 88
5.5
Korporatiewe bestuur en etiek.......................................................................................... 89
5.5.1
Korporatiewe bestuursonderskeidings ........................................................................ 89
5.5.2
Die etiek van bestuur en die bestuur van etiek .......................................................... 91
5.5.3
Die prominensie van korporatiewe bestuur ................................................................ 91
5.5.4
Korporatiewe bestuur in Suid-Afrika ............................................................................ 93
5.6
Die bepaling van etiese risiko’s ........................................................................................ 96
5.6.1
Risikobestuur .................................................................................................................. 96
5.6.2
Etiese risiko’s .................................................................................................................. 96
5.6.3
Die waarde van etiek risikobestuur.............................................................................. 97
5.6.4
Identifisering van etiese risiko’s ................................................................................... 98
5.7
Etiese kode........................................................................................................................ 100
5.7.1
Die belangrikheid van etiese kodes ........................................................................... 100
5.7.2
Wat is ʼn kode van etiek? ............................................................................................. 101
5.7.3
Die doelwit van ʼn kode ................................................................................................ 101
5.7.4
Die proses van kode-ontwikkeling ............................................................................. 102
5.7.5
Die formaat van die kode ............................................................................................ 103
5.7.6
Die inhoud van die kode .............................................................................................. 104
5.7.7
Die gees van die kode ................................................................................................. 105
5.7.8
Implementering van die kode ..................................................................................... 105
©akademia (MSW)
Bladsy 4
GBE105 Bedryfsetiek 5.7.9 5.8
Beperkinge van die kodes van etiek.......................................................................... 106 Institusionalisering van etiek........................................................................................... 106
5.8.1
Institusionalisering op ʼn strategiese vlak .................................................................. 106
5.8.2
Institusionalisering op sistemiese vlak ...................................................................... 108
5.8.3
Institusionalisering op operasionele vlak .................................................................. 111
5.8.4
Etiekbestuur rolspelers ................................................................................................ 111
5.9
Etiek prestasieverslagdoening ....................................................................................... 114
5.9.1
Standaarde .................................................................................................................... 114
5.9.2
Rasionaal vir verslagdoening ..................................................................................... 115
5.9.3
Teikengroep .................................................................................................................. 115
5.9.4
Die proses van etiekverslagdoening ......................................................................... 115
5.10
Etiese leierskap en ondernemingskultuur .................................................................... 117
5.10.1
Bestuur, leierskap en kultuur ...................................................................................... 117
5.10.2
Etiese leierskap ............................................................................................................ 118
5.10.3
Etiese ondernemingskultuur ....................................................................................... 119
5.11
Samevatting ...................................................................................................................... 120
5.12
Selfevaluering ................................................................................................................... 121
Bronne ................................................................................................................ 122 Afrikaans/Engels woordelys....................................................................... 123 Selfevalueringsriglyne .................................................................................. 127
Šakademia (MSW)
Bladsy 5
GBE105 Bedryfsetiek
Programoorsig BCom Ondernemingsbestuur Eerste Jaar
Ondernemingsbestuur I GBM105
Bedryfsetiek GBE105
Bedryfskommunikasie GBC105
Inleiding tot elementêre kwantitatiewe metodes GQM105
Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels GBI105
Handelsreg GCL105
Ekonomie GEC105
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ondernemingsbestuur
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Studie-eenheid 1: Grondbeginsels van bedryfs-kommunikasie
Studie-eenheid 1: Basiese beginsels en beskrywende statistiek
Studie-eenheid 1: Inleiding tot bedryfsinligtingstelsels
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Handelsreg
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Studie-eenheid 2: Die nuwe sakeonderneming
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Studie-eenheid 2: Verbale kommunikasie in die werksplek
Studie-eenheid 2: Waarskynlikhede en steekproewe
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologieinfrastruktuur
Studie-eenheid 2: Algemene beginsels van Kontraktereg
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Studie-eenheid 3: Algemene bestuursbeginsels
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Studie-eenheid 3: Interne en eksterne interaksie
Studie-eenheid 3: Vertrouensintervalle en hipotesetoetsing: Deel I
Studie-eenheid 3: Toepassings van bedryfsinligtingstelsels: Deel I
Studie-eenheid 3: Kontrakte
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel I
Studie-eenheid 4: Bestuursfunksies: Deel I
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Studie-eenheid 4: Hipotesetoetsing: Deel II
Studie-eenheid 4: Toepassings van bedryfsinligtingstelsels: Deel II
Studie-eenheid 4: Ander aspekte van Handelsreg
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Studie-eenheid 5: Bestuursfunksies: Deel II
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
©akademia (MSW)
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels
Bladsy 6
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
GBE105 Bedryfsetiek
Inleiding Bedryfsetiek handel oor die identifisering en implementering van standaarde van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word. Hierdie waardes en standaarde is ʼn bepalende faktor in die interaksie tussen die sakeonderneming en sy belanghebbendes. Dit is belangrik om onderskeid te tref tussen die smal definisie van bedryfsetiek, sowel as die breë begrip van bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër begrip van bedryfsetiek. Daar kan onderskeid getref word tussen drie dimensies van die breë begrip van bedryfsetiek, nl. die makro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, sowel as die mikro- of individuele dimensie en elk word ondersoek rakende etiek in sake in hierdie vakgebied. Hierdie begeleidingsgids word verdeel in vyf studie-eenhede. Die eerste studie-eenheid maak kennis met ʼn paar belangrike konsepte en onderskeidings in bedryfsetiek. Duidelikheid oor die betekenis van hierdie konsepte help om misverstande in latere verduidelikings in die handboek uit te klaar. Verder in hierdie studie-eenheid word daar gefokus op die etiese dimensie van sake en die verskeie maniere waarop etiek binne sake geïntegreer is op makro-ekonomiese vlak, die organisatoriese vlak wat die verhouding tussen die sakeonderneming en die samelewing insluit, sowel as die intra-organisatoriese en individuele vlak van sake. In die tweede studie-eenheid word daar gefokus op die klassieke en kontemporêre etiekteorieë. Hierdie teorieë varieer van die diagnostiese teorieë op verskeie metodes van etiekbestuur in organisasies, tot by die klassieke etiekteorieë wat ʼn meer filosofiese natuur aanneem tot die teorieë wat handel oor die morele status en verpligtinge van die moderne sakeonderneming. Die derde studie-eenheid fokus op die belangrikheid van etiek in sake. Verder word die foute uitgewys rakende populêre oortuigings van etiek in sake. Studie-eenheid vier handel oor etiese besluitneming in sake en ʼn besluitnemingstrategie word voorgestel met ʼn gevallestudie-toepassing. Daarna word die RIMS-strategie toegepas op morele dilemmas en spesifiek gefokus op werknemersgelykheid. Ter afsluiting word die bestuur van etiek in sakeondernemings ondersoek in studie-eenheid vyf. Die noue verhouding tussen etiek en korporatiewe bestuur word uitgewys en die proses van etiekbestuur word verduidelik. Om die studie-eenheid af te sluit, word die belang van
©akademia (MSW)
Bladsy 7
GBE105 Bedryfsetiek verantwoordelike leierskap en etiese korporatiewe kultuur uitgewys in die etiekbestuurproses. Omdat daar ʼn handboek vir hierdie vak voorgeskryf is, is hierdie ʼn begeleidingsgids wat dien as ʼn bykomende hulpmiddel tot die handboek. Vir hierdie vak is die volgende handboek voorgeskryf: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
©akademia (MSW)
Bladsy 8
GBE105 Bedryfsetiek
Vakleeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BEDRYFSETIEK sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Sleutelkonsepte en onderskeidings rakende etiek
•
Die etiese dimensie van sake
•
Teorieë oor etiek en sake
•
Bedryfsetiek sake
•
Etiese besluitneming in sake
•
Die bestuur van etiese prestasie
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
ʼn duidelike onderskeid te tref tussen etiek op makro-, organisatoriese en individuele vlak.
•
te onderskei tussen die verskeie klassieke etiekteorieë en teorieë van die moderne sakeonderneming.
•
bedryfsetiek sake, o.a. populêre mites rakende etiek, en die rol van etiek in korporatiewe reputasie, menslike potensiaal en vertroue te bespreek.
•
etiese besluitneming, etiese dilemmas en die rol van etiek rakende werknemersgelyk in Suid-Afrika te verduidelik.
•
die bestuur van etiese prestasie in die sakeonderneming te bespreek en die beginsels toe te pas.
©akademia (MSW)
Bladsy 9
GBE105 Bedryfsetiek
Woordomskrywing vir evaluering In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord Wanneer daar van
Omskrywing Moet jy die volgende doen:
jou verwag word om te: Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
©akademia (MSW)
Bladsy 10
GBE105 Bedryfsetiek
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Sleutelkonsepte en onderskeidings in etiek
•
Etiek op die makro-ekonomiese vlak
•
Die sosiale verantwoordelikheid van die sakeonderneming – organisatoriese vlak
•
Etiek in organisasies – mikro- of individuele vlak
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die sleutelkonsepte en onderskeidings in etiek te definieer.
•
onderskeid te tref tussen die verskeie makro-ekonomiese sisteme, nl. die vryemarksisteem en die bevelstelsel.
1.2
•
etiek op organisatoriese vlak te ontleed.
•
etiek op individuele vlak te ontleed.
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1, bl. 3 – 10 Hoofstuk 2, bl. 14 – 30 Hoofstuk 3, bl. 32 – 38 Hoofstuk 4, bl. 39 – 50
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 11
GBE105 Bedryfsetiek 1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanspreeklikheid
Verantwoordelikheid vir iemand of vir ʼn aktiwiteit.
Amorele
Alhoewel hul geen intensie het om moedswillig skade aan die
bestuurders
belanghebbendes te rig nie, maak hulle bewuste besluite om etiek te ignoreer gedurende besluitneming of die najaag van doelstellings.
Arbeidsuitset
Produktiwiteit van arbeid.
Bedryfsetiek
Die identifikasie, sowel as die implementering van standaarde van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word.
Belanghebbendes
Belanghebbendes in ʼn maatskappy sluit in aandeelhouers, direkteure, bestuur, verskaffers, die regering, werknemers en die gemeenskap.
Billikheid
Vry van vooroordeel, oneerlikheid, of onreg.
Eksternalisering
ʼn Koste of ʼn verantwoordelikheid, van ʼn aktiwiteit of transaksie, wat deur ʼn onderneming oorgedra word na ʼn onbetrokke party wat dit nie so verkies het nie.
Ekwilibrium
ʼn Toestand van rus of balans te danke aan die gelyke optrede van teenstrydige magte.
Entrepreneur
ʼn Entrepreneur is ʼn individu wat ʼn onderneming of sakeondernemings organiseer en bedryf en finansiële risiko neem om dit te doen.
Etiek
Etiek bemoei homself met wat goed of reg is rakende menslike interaksie.
Gebruikswaarde
Die beste goedheid vir die hele mensdom is geluk. Aksies moet oorweeg word volgens die effek en nagevolg en ondersoek word hoe grootste geluk met die minste pyn tot gevolg kan hê.
©akademia (MSW)
Bladsy 12
GBE105 Bedryfsetiek
Gelyke behandeling
Gelyke uitkomste.
Innovasie
Die daad om iets vir die eerste keer te begin, die bekendstelling van iets nuuts.
Integriteit
Verwys spesifiek na die morele karakter van ʼn persoon of organisasies.
Internalisering
Om binne “die self”, kulturele waardes, gewoontes, ens. van “die ander” te kombineer deur middel van leer, sosialisering, of identifikasie.
Kapitaal
Rykdom, hetsy in geld of eiendom, in die besit of in diens van sake deur ʼn individu, sakeonderneming of owerheid.
Kapitalisme
ʼn Ekonomiese stelsel wat belegging in, en eienaarskap van die metode van die produksie, verspreiding, en die uitruil van rykdom gemaak en gehandhaaf, hoofsaaklik deur private individue of maatskappye.
Kommunisme
Stelsel wat poog om te verseker dat almal in die samelewing op ʼn gelyke speelveld hanteer word.
Legitimiteit
Die toestand van wat wettig is.
Makro- of
Die ekonomiese stelsel of wyer sosio-politieke raamwerk
sistematiese
waarin sake geskied. Die raamwerk word op nasionale vlak
dimensie
bepaal deur politieke besluite, wette en regulasies, sowel as die sosiale norms wat die normalisering van die ekonomiese speelveld en die reëls van die ekonomiese spel bepaal.
Mededingers
ʼn Persoon of organisasie teen wie meegeding word.
Mikro- of individuele
Ekonomiese aktiwiteite en besluite van die individue wat met
dimensie
sakeondernemings interaksie het.
Morele dilemma
Uitsonderingsgevalle in die sakeonderneming waar dit moeilik is om tot ooreenstemming met die sosiale norm te bepaal of die situasie eties reg of eties verkeerd is.
Neutraliteit
Die toestand van onbetrokkenheid.
Organisatoriese
Behels die kollektiewe gedrag van sakeondernemings teenoor
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 13
GBE105 Bedryfsetiek dimensie
die organisasie se interne en eksterne belanghebbendes.
Sake
Enige situasie waar die individu of betrokke partye willens en wetens toetree tot ʼn transaksie of ekonomiese verhandeling van goedere of dienste.
Sosiale investering
Organisasies skenk fondse aan verdienstelike sake wat hulle goeddunk om te ondersteun.
Sosiale ontwikkeling
Die oprigting van infrastrukture, die beskerming van basiese menseregte en die opstel van standaarde om die omgewing te beskerm.
Sosialisme
Basiese veiligheidsnetwerk met essensiële voordele wat die kwaliteit van lewe verhoog vir alle landsburgers.
Waardes
Relatiewe stabiele oortuiging oor wat belangrik is.
Welvaart
ʼn Ekonomiese toestand van groei met stygende winste en volle indiensneming.
1.4
Inleiding
In Hoofstuk 1 van die handboek word daar tussen drie vlakke van ekonomiese aktiwiteite onderskeid getref. Die drie vlakke word identifiseer as die makro-ekonomiese, die organisatoriese- en die intra-organisatoriese vlakke. Elk van hierdie drie vlakke van ekonomiese aktiwiteite het sy eie etiese dimensie. In Hoofstuk 2 word die etiese dimensies van die makro-ekonomiese vlak ondersoek, asook die etiese regverdiging van die ekonomiese sisteme en die makro-ekonomiese beleide. Daar word spesifiek gefokus op die etiek van kapitalisme en sosialisme as die twee grootste mededingende ekonomiese sisteme van die huidige era. Die etiese verkryging en tekortkominge van die twee ekonomiese sisteme word bespreek. Hoofstuk 3 fokus op die organisatoriese vlak van ekonomiese aktiwiteite. Aandag word spesifiek gegee aan die etiese verantwoordelikhede van sakeondernemings teenoor die breër omgewing waarin die organisasie bedryf word. Ook word die verskillende rolle, verantwoordelikhede en verwagtinge van sakeondernemings t.o.v. die ekonomiese, sosiale en natuurlike omgewings ondersoek. Ter afsluiting word in Hoofstuk 4 gefokus op die intra-organisatoriese vlak. Die kritieke rol van etiek binne intra-organisatoriese verhoudinge, sowel as die rol wat etiek speel in die bou
©akademia (MSW)
Bladsy 14
GBE105 Bedryfsetiek van vertroue in die organisasie word ondersoek. Verder word daar gekyk na die rol wat etiek speel in die prestasie van die organisasie. 1.5
Sleutel konsepte en onderskeidings in etiek
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 3 – 10 Voor daar in diepte na bedryfsetiek gekyk kan word, is daar ʼn paar belangrike konsepte wat uitgeklaar en onderskei moet word. 1.5.1
Sake
Sake of ekonomiese aktiwiteit is enige situasie waar die individu of betrokke partye willens en wetens toetree tot ʼn transaksie, of ekonomiese verhandeling van goedere of dienste. Dit is belangrik om onderskeid te tref tussen die smal definisie van bedryfsetiek, sowel as die breë begrip van bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër begrip van bedryfsetiek. Daar kan onderskei word tussen die drie dimensies van die breë begrip van bedryfsetiek, nl. die makro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, sowel as die mikroof individuele dimensie. 1.5.2
Etiek
Etiek bemoei homself met wat goed of reg is rakende menslike interaksie. Die term sentreer rondom drie konsepte, nl. die “self”, “goed”, en “ander”. Wanneer die “self” nie net oorweeg wat “goed” is vir hom of haarself nie, maar wat goed is vir “ander” is etiese gedrag die uiteindelike resultaat. Dit is belangrik om daarop te let dat al drie hierdie konsepte ingesluit moet word in die definisie van etiek. Sou een van die konsepte ontbreek, tuimel die hele konsep van etiek inmekaar. Verwys na bl. 5 in die handboek, vir ʼn grafiese voorstelling van die drie sentrale konsepte van etiek, sowel as ʼn meer volledige beskrywing van die konsep. 1.5.3
Bedryfsetiek
Bedryfsetiek handel oor die identifikasie, sowel as die implementering van standaarde van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word. Hierdie waardes en standaarde is ʼn bepalende faktor tot die interaksie tussen die sakeonderneming en sy belanghebbendes.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 15
GBE105 Bedryfsetiek 1.5.4
Reg, verkeerd, dilemmas
Binne etiek bestaan daar sekere “grys areas”. Hierdie grys areas is ʼn toestand van min duidelikheid oor wat reg is, of wat verkeerd is. Hierdie persepsie is wel verkeerd en word verder verduidelik op bl. 6 in die handboek. Daar bestaan breë konsensus binne en tussen samelewings oor wat erken word as eties reg en eties verkeerd. Dieselfde geld vir etiek in sake. Daar is sekere gedrag wat oorweeg kan word as eties reg en eties verkeerd, waaroor daar regoor verskeie sakeondernemings se grense konsensus bestaan. Uitsonderingsgevalle ontstaan in sake waar dit moeilik is om in ooreenstemming met die sosiale norm te bepaal of die situasie eties reg of eties verkeerd is – hierdie situasie staan bekend as ʼn morele dilemma. Verwys na bl. 6 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.5.5
Etiek en die wet
Alhoewel daar duidelike ooreenkomste bestaan tussen etiek en die wet, is daar belangrike en duidelike verskille tussen die twee konsepte. Aksies kan wettig en terselfdertyd eties wees, maar ook onwettig en eties. Etiek, sowel as die wet, streef daarna om te bepaal wat reg en verkeerd is tydens menslike interaksie in die samelewing. Die wet maak gebruik van publieke en politieke prosesse en die mag van die staat om te verseker dat almal die spesifieke bepalings onderhou. Etiek aan die ander kant, sentreer rondom persoonlike waardes. Die interne verpligting om te doen wat reg is, word afgespeel teenoor die eksterne druk van die wet. 1.5.6
Etiek en waardes
Waardes word gedefinieer as ʼn relatiewe stabiele oortuiging oor wat belangrik is. Waardes is nie slegs beperk tot die individu nie, maar word gevind binne organisasies. Daar word binne organisasies onderskeid getref tussen drie tipe waardes •
Strategies waardes
•
Werkswaardes
•
Etiese waardes
Verwys na bl. 8 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
©akademia (MSW)
Bladsy 16
GBE105 Bedryfsetiek 1.5.7
Integriteit
ʼn Persoon met sterk toewyding tot etiese standaarde, word na verwys as ʼn persoon met integriteit. Soortgelyk, verwys die term “organisatoriese integriteit” na organisatoriese etiek. Alhoewel daar baie ooreenkomste bestaan tussen integriteit en etiek, is die term integriteit baie meer beperk as die term etiek. Integriteit verwys slegs na die morele karakter van die persoon of organisasie. ʼn Persoon word gereken as iemand met integriteit, indien die persoon deurlopend aan ʼn stel etiese standaarde voldoen. 1.5.8
Appels, houers en stoorhuise
ʼn Belangrike onderskeid in bedryfsetiek is die onderskeid tussen persoonlike (simbolies met “appels” vergelyk) en organisatoriese (simbolies met “houers” vergelyk) etiek. Onetiese gedrag word voortdurend toegeskryf aan die gebrekkige morele opvoeding van ʼn individu. Sulke individue kan gekategoriseer word as “slegte appels”. Die opvoeding wat hulle morele karakter besoedel het, kan hulle nie verander in moreel verantwoordelike persone, dus “goeie appels”, nie. Individue word beïnvloed deur die organisatoriese kultuur waarin hulle hulself bevind, soos wat appels beïnvloed word deur die omgewing waarin dit gestoor word. Die sakeonderneming, “houers”, waarin individue werk, kan ʼn konstruktiewe of verdorwene invloed hê op die individu se morele karakter. Soos wat slegte houers, goeie appels besoedel, kan slegte appels ook goeie houers beïnvloed. Organisasies word nie geïsoleer van die breër gemeenskap en sosiale norme waarin dit bedryf word nie. Dus die vergelyking van die “stoorhuis” waarin die “houers” gestoor word, simboliseer die interaksie tussen die sakeonderneming en die breër sosio-kulturele omgewing. Hierdie verhouding kan op sy beurt afbrekend, of opbouend wees. Dit is belangrik om daarop te let dat hierdie verhouding ʼn tweerigting verhouding is. Die stoorhuis kan die houers positief of negatief beïnvloed, net soos wat die houers, gegewe hulle geweldige mag en invloed, kan bydra tot die besoedeling of verbetering van die stoorhuis se morele bestaan. 1.6
Etiek op die makro-ekonomiese vlak
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 14 – 30 Hoë-vlak politieke keuses wat gemaak word in ʼn samelewing, bv. die keuse van ekonomiese sisteme, het ʼn direkte impak op die burgers van ʼn land. Daar is verskeie oorwegings wanneer ʼn ekonomiese stelsel gekies word.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 17
GBE105 Bedryfsetiek
•
Die eerste oorweging is die gemeenskappe se soeke na ekonomiese groei en ontwikkeling. Met inagneming van die skaarsheid van bronne, bemoei elke land homself met die optimale opbrengs op burgers se arbeidsuitset op kapitaal (natuurlike hulpbronne, land, talent, kundigheid en verhoudinge met vennote).
•
Die tweede oorweging is die morele gevolge wat as riglyne dien om ʼn makroekonomiese stelsel te kies.
Daar bestaan nie ʼn groot verskeidenheid opsies as dit kom by die keuse van ʼn ekonomiese stelsel nie. Kapitalisme is wel die stelsel wat die meeste voorkom in die moderne samelewing. 1.6.1
Die vryemarkstelsel
Wat kapitalisme definieer is die privaatbesit van kapitale goedere, sowel as die besluit oor die aanwending van hierdie goedere wat rus by die private eienaars in die vrye mark. Die vrye mark moedig mededinging, sowel as die private najaag van wins, sterk aan. Die metodes tot winsjagting behels gesamentlike aandeelhouding en die beperkte aanspreeklikheid sakeonderneming, met die fokus op maksimum wins met minimum risiko. Ander elemente wat met die vryemarkstelsel geassosieer kan word, is soos volg: Eiendomsreg Die sleutel om nie-skuifbare, sowel as skuifbare bates, om te skakel na kapitaal, hang af van die kwaliteit van die beskerming van eiendomsreg wat geallokeer word tot die regmatige eienaars van bates. Die wonder van die prysstelsel In teenstelling met kommunisme, met die aanhoudende verstelling van pryse, of kwantiteit goedere geproduseer, beweeg die entrepreneur al hoe nader aan optimale produksie kapasiteit. Indien die patroon volgehou word vir ʼn bepaalde tydperk, sal die koers van uitbreiding van die ekonomie versnel. Die algehele welstand in die samelewing sal verby die sentrale beplanning en die stadige burokratiese prosesse van prys en produksievasstelling versnel, soos uiteengesit deur ʼn kommunistiese stelsel. Regulasie Elke land het een of ander vorm van regulasie in plek. Dit verseker dat die regte van die individue in die vrye mark beskerm word teen eksternaliteite wat kies om die mark te betree op maniere wat die regte van die individue kan beïnvloed.
©akademia (MSW)
Bladsy 18
GBE105 Bedryfsetiek Mededinging Kapitalisme moedig gesonde mededinging aan. Wanneer verskeie vervaardigers direk teen mekaar kompeteer raak hulle meer doeltreffend en produktief in, wat hulle doen, wat op sy beurt afwaartse druk op mekaar plaas om pryse te verlaag. Dit is gevolglik tot voordeel van die verbruiker, aangesien die vervaardiger steeds ʼn hoë kwaliteit produk of diens moet lewer om mededingend te bly. Hierdie is nie net tot voordeel van die verbruiker nie, maar verhoog ook die ekonomiese vordering van die samelewing. Wins en persoonlike motivering Onder die kommunistiese stelsel van ʼn gesentraliseerde beplande ekonomie, is daar ʼn afwesigheid van die winsmotief. Daar is dus min of geen inspirasie om harder te werk, of mededingend te wees nie, aangesien daar geen voordeel daarin vir die individu is om bykomende insette te lewer nie. Die kombinasie van die winsmotief en die keuse van vrye ekonomiese aktiwiteit, dryf uitsette opwaarts in die vryemarkstelsel. Wanneer die entrepreneur bewus is van die feit dat hy die voordeel sal trek vir sy harde werk, is daar definitiewe aansporing om harder te werk en beter te presteer. Indien die entrepreneur geen belang het in die sosiale welstand van die samelewing nie, is sy ambisie tog tot voordeel vir die algehele welvaart van die ekonomie, wat dan indirek die samelewing bevoordeel. Gesamentlike-aandeelhouding, beperkte aanspreeklikheid sakeonderneming Daar bestaan twee redes hoekom die konsep van die sakeonderneming bygedra het tot die ekonomiese uitbreiding van die Westerse aanslag. 1) Die eerste rede is die gesamentlike-aandeelhouding entiteit. Hierdie entiteit maak voorsiening vir verskeie beleggers om hul geld saam te span in een groot belegging. Dit skep die vermoë om as ʼn entiteit te vermag wat die individu nie op sy eie kan doen nie. 2) Die tweede rede vir die sukses van die sakeonderneming en sy bydraes tot die samelewing, is die beperking van die aanspreeklikheid van die individu tot die somtotaal van die individu se belegging. Die revolusionêre ontwikkeling tot stand gekom deur die gesamentlike-effekte, beperkte aanspreeklikheid sakeonderneming sou nie moontlik gewees het, sonder die belangrike elemente van die kapitalistiese ideologie, naamlik die privaateienaarskap en die najaag van winste, nie. Verwys na bl. 14 – 19 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die konsepte van die Vryemarkstelsel.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 19
GBE105 Bedryfsetiek 1.6.2
Regverdiging van die vrye mark
Die uitbreiding van ekonomiese groei, verbetering van sosiale groei en die algemene gevoel van welstand, word gesien as die produktiewe kant van kapitalisme. Daar is wel ʼn hoogs problematiese kant aan hierdie stelsel, nl. die ongelykheid. Hierdie ongelykheid is ʼn direkte resultaat van hierdie stelsel en dit syfer deur tot die manier waarop produktiewe sukses regoor die bevolking versprei word. Voordat verdere ondersoek ingestel kan word oor wat die begrip ekonomiese regverdigheid behels, is daar twee belangrike begrippe wat eers uitgeklaar moet word, nl. billikheid en gelyke behandeling. Billikheid en gelyke behandeling Gelyke behandeling verwys na gelyke uitkomste. Dit impliseer dat, ongeag die “speelveld”, die aard van die “wegspringpunt”, of elke individu se ekonomiese inset, is almal op die einde geregtig tot dieselfde uitset. Billikheid aan die ander kant, streef daarna om een of ander sosiaal-aanvaarbare verhouding te vind, wat die verspreiding van goedere regoor die bevolking regverdig. Kapitalisme streef dus daarna om regverdige oplossings te vind. Een van die voorvereistes van regverdigheid, behels dat, indien ʼn stelsel regverdig is, sal daar geen willekeurige onderskeid getref kan word tussen individue nie en, indien daar deur individue mededingende eise vir regverdigheid ingestel word, kan die eise op objektiewe wyses aangehoor word. Gebruikswaarde Uit ʼn ekonomiese oogpunt behels die gebruikswaardebenadering enige ekonomiese ooreenkoms waar die resultaat tot voordeel is van die samelewing se geluk. Die probleem, egter, is dat daar nie ʼn maatstaf bestaan om “nut” te meet nie. Dus, om te bepaal presies waaraan die samelewing waarde heg, behels ʼn rowwe skatting. Die grootste kritiek rakende die gebruikswaardebenadering, is dat die regte van die individu nie ernstig opgeneem word nie. Ongeag kritiek, word die gebruikswaardebenadering, sowel as beleidimplementering in die private sektor, gebruik om sekere besluite oor kostevoordeel analise te regverdig. Geregtigheid as regverdigheid Twee beginsels wat geld rondom die konsep “geregtigheid as regverdigheid”: 1) Die eerste beginsel behels die toeganklikheid van geleenthede, waar almal die geleentheid gegun word om op dieselfde manier deel te neem.
©akademia (MSW)
Bladsy 20
GBE105 Bedryfsetiek 2) Die tweede beginsel behels gemeenskaplike samehorigheid rakende die toelating om enige geleentheid tot eie voordeel na te jaag. Albei hierdie beginsels laat die deur oop vir die private najaag van wins deur al die individue van ʼn gemeenskap, wat natuurlik ooreenstemmend is met die konsep van kapitalisme. Verwys na bl. 20 – 22 vir ʼn meer volledige omskrywing van die bogenoemde konsepte van die vrye mark regverdiging. 1.6.3
Bevelstelsel
Die vryemarkstelsel behels dat die entrepreneur geleentheid gebied word om ʼn behoefte in die mark te identifiseer en dan ʼn besluit te neem om die spesifieke aanvraag met ʼn spesifieke aanbod te stimuleer teen ʼn spesifieke prys. Om meer spesifiek te wees, word die punt bepaal waar die aanbod en vraag ekwilibrium bereik en dienooreenkomstig word prys en kwantiteit bepaal. Binne die sentraal-beheerde ekonomie, lê die besluit rakende wat om te produseer, kwaliteit, kwantiteit, kapitaal nodig vir produksie, die prys en die distribusie van goedere solidêr by die sentrale owerheid. Kommunisme Die stelsel van kommunisme poog om te verseker dat almal in die samelewing behandel word op ʼn gelyke speelveld. Die staat is die alleeneienaar van kapitale goedere. Persoonlike verryking word nie aangemoedig nie en die motivering om te werk, word afgelei van ʼn hoër doelwit. Binne hierdie stelsel is daar geen ruimte vir mededinging of differensiasie nie. Slegs die mees koste effektiewe produkte word geproduseer en is beskikbaar in die mark vir almal en op gelyke grondslag. Die sosialistiese staat Die groot ideologie onderliggend aan die moderne sosialistiese staat, is om ʼn basiese veiligheidsnetwerk met essensiële voordele te verskaf, wat die kwaliteit van lewe verhoog vir alle landsburgers. Die staat sal in die mark betrokke raak as ʼn deelnemer en wanneer die staat al die groot ondernemings besit, soos die nasionale lugredery, wapenvervaardigers, elektrisiteit, telekommunikasie, spoorweë of ander industrieë, word verbod geplaas op privaateienaarskap. In die sosialistiese staat word klem geplaas op meer gelykheid en billikheid van lewensgehalte, waar die staat beskermingselemente soos gratis gesondheidsorg, opvoeding en aftree-inkomstes implementeer.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 21
GBE105 Bedryfsetiek Wanneer die sosialistiese staat op die vrye mark staatmaak vir sy produktiewe vaardighede, word geweldige hoë belasting gehef aan die hoë inkomste verdieners, sodat daar aan die samelewing se behoeftes voorsien kan word. As deel van die sosialistiese staat word Arbeidswetgewing sterk in die mark geïmplementeer. Dit behels gesondheid en veiligheid in die werksplek, regverdige vergoeding, regverdige ontslagprosedures en streng regulasies teen diskriminasie in die werksplek. Verwys na bl. 23 – 25 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing 1.6.4
Die morele dimensies van die verskillende ekonomiese stelsels
Kritiek teen die vrye mark Die vernaamste bekommernisse en kritiek van die vryemarkstelsel: •
Die manier waarop individuele regte afgespeel word teenoor gemene belang.
•
Ekonomiese agente wat wins najaag, vereenvoudig menslike gedrag tot belaglike ekstreme.
•
Vryemarkideologie neem aan dat alles deur markkragte gereguleer kan word en dat daar geen behoefte is vir die staat om aan die minimum vlak van sekuriteite van burgers te voldoen nie.
•
Die onvermoë om regverdige verspreiding van ekonomiese vordering te verseker.
•
Mededinging in die mark wat konstante druk vir innovasie op die vervaardiger plaas, waarvan die voordeel vir die samelewing in twyfel getrek word.
•
Die advertensiebedryf manipuleer die publiek om sodoende die aanbodkurwe vir meer produksie en dienste uitwaarts te skuif, dus word meer produksiegeleenthede geskep vir die eienaars van kapitaal.
•
Die vrye mark bevorder die eksternalisering van kostes en internalisering van winste.
•
Daar bestaan geen bekommernis oor die behoud van bio-sisteme, ekosisteme of spesies se voortbestaan nie.
Kritiek teenoor kommunisme Daar bestaan vele morele, sowel as praktiese redes waarom die sentraal-beheerde ekonomiese stelsel as problematies gesien word: •
Die afwesigheid van die vryheid vir die individu.
©akademia (MSW)
Bladsy 22
GBE105 Bedryfsetiek
•
Oneffektiwiteit van die stelsel.
•
Afwesigheid van ʼn vryeprysstelsel veroorsaak ʼn vertraging tussen die ware aanbod en vraag, met produksie-aanpassings wat te laat, of glad nie gemaak word nie.
•
Sogenaamde regverdigheid in die verspreiding van die samelewingsgroei.
•
Misbruik van mag deur die sentraal-beheerde outoriteite in die toekenning van gemeenskapsbates.
•
Korrupsie en omkopery.
•
Daar is duidelike afwesigheid van dissipline in die markkragte
•
Geen demokratiese druk vir enige vorm van verantwoordbaarheid nie.
Kritiek teenoor die Sosialistiese staat
Daar bestaan twee groot kritieke rondom die sosialistiese staat: •
Verwyder motivering en insentiewe vir individue om optimaal te presteer.
•
Die morele “vry-ruiter” probleem
Verwys na bl. 25 – 28 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing rakende die kritieke teenoor die verskeie ekonomiese sisteme. 1.6.5
Makro-etiek en morele uitdagings tot die organisasie
In hierdie afdeling van die hoofstuk word daar kortliks gekyk na die impak van die makroomgewing op sakeondernemings en sekere beperkings word gestel op strategiese en operasionele opsies van organisasies. Die impak van Swart Ekonomiese Bemagtiging (BEE – Black Economic Empowement) en Gelyke Indiensneming (EE – Employee Equity) op sakeondernemings in Suid-Afrika word ondersoek. •
Eerstens, met die owerheid van Suid-Afrika se bekendmaking van duidelike doelwitte vir Swart Ekonomiese Bemagtiging (BEE), is die taak sakeondernemings opgelê om te verseker dat die eienaarskap van kapitaal, nie meer langer in slegs wit hande lê nie.
•
Tweedens, gegewe die beperkende sake- en opleidingsgeleenthede van die verlede, het Suid-Afrika die Gelyke Indiensnemingsroete gekies om die speelveld vir almal gelyk te maak. Onderhewig aan die Wet op Gelyke Indiensneming, moet sakeondernemings die doelwit stel om personeel aan te stel op so ʼn wyse dat die werkersmag verteenwoordigend is van die breër demografiese bevolking van SuidAfrika.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 23
GBE105 Bedryfsetiek Albei hierdie strategieë, ongeag die teenkanting, se onderliggende idee is om ʼn regverdige en billike ekonomie te vestig, gebaseer op die beginsel dat almal dieselfde geleentheid gebied word om vrylik deel te neem in die ekonomie. Verwys na bl. 28 – 29 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. In Studie-eenheid 4, bl. 182 in die handboek word werknemersgelykheid in diepte verder ondersoek. 1.7
Die sosiale verantwoordelikheid van die sakeonderneming – organisatoriese vlak
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 31 – 38 1.7.1
Ekonomiese verantwoordelikheid
Die mees basiese verantwoordelikheid wat ʼn onderneming het teenoor die gemeenskap, is om ekonomies suksesvol te wees. Deur ekonomies volhoubaar te bly, is daar verskeie maniere waarop ʼn onderneming ʼn bydrae tot die welstand van die gemeenskap kan maak en waarde kan skep vir die belanghebbendes van die onderneming. Hierdie maniere is soos volg: •
Bied opbrengs op belegging vir die aandeelhouers.
•
Verskaf inkomste vir die werknemers van die onderneming.
•
Bied werk vir die onderneming se verskaffers.
•
Lewer goedere en dienste vir die kliënte.
•
Die gemeenskap trek voordeel uit die heffings, belasting en ander bydraes wat in die ontwikkeling van plaaslike en nasionale infrastruktuur belê word.
1.7.2
Formele verpligtinge
Onderneming se sosiale verpligtinge behels die voldoening aan formele standaarde wat deur die gemeenskap daargestel is. Die doel van die formele standaarde in ʼn onderneming, is om die onderneming te weerhou van die betrokkenheid by onverantwoordelike optredes, wat uiteindelik markfunksionering, die samelewing, of die omgewing kan benadeel. Verwys na bl. 32 – 33 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.7.3
Sosiale verwagtinge
Drie redes waarom ondernemings aan informele sosiale verpligtinge moet voldoen:
©akademia (MSW)
Bladsy 24
GBE105 Bedryfsetiek Legitimiteitsoorwegings Die sosiale aanvaarbaarheid van ʼn onderneming, deur die samelewing, hang af van wat die samelewing se persepsie is rondom die onderneming. ʼn Onderneming wat wins maak deur goedere en dienste te verskaf op so ʼn manier dat die belange van die samelewing gerespekteer word, kweek ʼn geldigheidspersepsie binne die samelewing waarin hul sake bedryf. Strategiese oorwegings Dit is belangrik vir ondernemings om hul bande met eksterne belanghebbendes te versterk en volhoubare verhoudinge te bestuur. Daar bestaan sterk strategiese redes waarom ondernemings die belange en sosiale verwagtinge van belanghebbendes in ag moet neem. Etiese verpligtinge As lede van die samelewing, deel ondernemings in die basiese etiese verantwoordelikhede soos alle lede van die samelewing. Hierdie verantwoordelikhede behels nie slegs die bevrediging van eie belange nie, maar ook inagneming van hoe die najaag van eie belange, die belange van ander kan beïnvloed. Die onderneming het ook ʼn etiese verpligting tot al sy belanghebbendes, ongeag of dit in die onderneming se kort- of lang termyn finansiële belange val om so te doen. Verwys na bl. 33 – 36 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die sosiale verwagtinge. 1.7.4
Sosiale investering of liefdadigheidsin
Sosiale investering val onder die diskresionêre verantwoordelikhede van die onderneming. Dit behels dat ondernemings fondse skenk aan doeleindes wat hulle besluit om te ondersteun. Hierdie afdeling verduidelik die verskeie redes waarom ondernemings in sulke skenkings betrokke raak en tot wie se voordeel dit strek. Verwys na bl. 36 – 37 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.7.5
Sosiale ontwikkeling (korporatiewe burgerskap)
Ondernemings speel ʼn baie groot rol in die gemeenskap en het ʼn geweldige impak op die samelewing waarin dit bedryf word. Ondernemings bevind hulself gereeld in situasies waar hulle die geleentheid gebied word om die rolle te vervul, soortgelyk aan die rolle van die staat. Hierdie geleenthede manifesteer soms in die oprigting van infrastrukture, die beskerming van basiese menseregte en die opstel van standaarde om die omgewing te beskerm. Hierdie rol wat ondernemings vervul, staan bekend as korporatiewe burgerskap.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 25
GBE105 Bedryfsetiek Verwys na bl. 37 – 38 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.8
Etiek in organisasies – mikro- of individuele vlak
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 39 – 50 Wat binne die onderneming gebeur, bepaal oor die algemeen wat die etiese impak op die fisiese, ekonomiese en sosiale omgewing is. Die moderne sakeonderneming word gesien as ʼn entiteit wat amorele bestuur beoefen. Amorele bestuur toon min innerlike etiese verpligtinge teenoor die samelewing. Hierdie afdeling handel oor die mikrovlak van bedryfsetiek en poog om etiek binne die onderneming te verstaan. 1.8.1
Sake sonder etiek
Die onderliggende persepsie rakende die moderne onderneming is dat ondernemings geïnhibeer word deur homo economicus, die rasionele persoon wat slegs gedryf word deur die begeerte om eie ekonomiese belange te verbeter. Hierdie gedrag behels sakepraktyke wat ekonomiese self-belange bevorder, bo ander menslike prioriteite en het ook sosiale- en omgewingsbekommernisse tot gevolg. Hierdie manier van dink skep die sentiment dat etiek en sake nie kan meng nie. Dominansie van aandeelhouerswaarde Alhoewel kliëntediens as ʼn hoë prioriteit gedemonstreer word in die meeste organisatoriese waardes, en werknemers as die onderneming se grootse bate vertolk word, is dit die aandeelhouerswaarde wat prioriteit geniet, wanneer besluite en aksies geneem word. ʼn Aandeelhouer-gefokusde moraliteit lei tot die oortuiging dat the business of business is business, en dus nie etiek nie. Die uitgangspunt van so ʼn moraliteit is die oortuiging dat om aan die aandeelhouer se behoeftes te voldoen tot die beste belange van almal is. Hierdie beperkte standpunt, veroorsaak dat die konkrete belange van die nie-aandeelhouersgroepe afgeskeep word. Hierdie uitgangspunt ondersteun ook sterk die amorele bestuurskonsep. Nog ʼn resultaat van hierdie denkwyse, is die oortuiging dat etiese oorwegings onvanpas is in die sakekonteks en dus moet die onderneming en sy aktiwiteite gesien word as etiesneutrale grond. Motiewe vir etiese neutraliteit Organisasies word tans beloon vir korttermyn finansiële prestasie. Om die illusie van korttermyn groei te volhou, word finansiële prestasie en rekords voorgehou op so ʼn manier dat opwaartse finansiële groei weerspieël word. Korttermyn groei kan maklik aan langtermyn
©akademia (MSW)
Bladsy 26
GBE105 Bedryfsetiek groei en ekonomiese, sosiale en omgewingsgesondheid gekoppel word. Dit is wel makliker om te fokus op die feite, winste en verliese en op produkte en dienste, as om energie op abstrakte oortuigings, soos bedryfsetiek en waardesisteme, te mors. Daar bestaan dus ʼn paradoks wat die etiek in die sakeonderneming bedreig, naamlik dat dit van absolute belang en terselfdertyd gevaarlik en onregmatig is om sake op morele etiese waardes te bedryf. Amorele bestuurders Bestuurders wat vashou aan amorele oortuigings is dikwels besliste sakeleiers wat toewyding en determinasie toon. Alhoewel hul geen intensie het om moedswillig skade aan die belanghebbendes te rig nie, maak hulle wel bewuste besluite om etiek te ignoreer, gedurende besluitneming, of die najaag van doelstellings. Daar bestaan twee tipes amorele bestuur, intensionele amorele bestuur en nie-intensionele amorele bestuur. Amorele oortuigings en saketaal Amorele sakeoortuigings maak dit baie moeilik om etiese sentiment uit te druk in die sakekonteks. Die saketaalgebruik wat val onder hierdie oortuiging, is militant alomteenwoordig. Terwyl dit leiers met fokus en doelwit-georiënteerde rigting verskaf, skep dit die probleem van bysiendheid en korttermyn visie. Impak op belanghebbendes Wanneer ondernemings hul werknemers, kliënte, verskaffers en ander belanghebbendes goed behandel, slegs tot voordeel van die eienaars en die aandeelhouers, word die oortuiging geskep dat dit slegs die aandeelhouers se waarde is, wat vir die onderneming van belang is. Hierdie verskynsel sal vinnige verstellingstrategieë om aandeelhouers se opinie te verhoog, rakende die onderneming se balansstaat, tot gevolg hê. Dit het dus die volgende tot gevolg: •
Afdanking en afskaling, waar die koste van werknemers gesny word tot voordeel van die aandeelhouers.
•
Kliënte word slegs gesien as ʼn bron van inkomste. Om uitstaande diens of produkte te lewer is ʼn geforseerde strategie om kostes te sny, wat met kliënteklagtes en kliëntemigrering te doen het.
•
Verskaffers word nie gesien as sakevennote nie, maar as vervangbare entiteite.
•
Min oorweging rakende die etiese verwagtinge van die plaaslike gemeenskap.
•
Die effek op die natuurlike omgewing word buite rekening gelaat.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 27
GBE105 Bedryfsetiek Verwys na bl. 40 – 46 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.8.2
Die etiese dimensie van die organisasie
Etiek is ʼn integrale dimensie van die sakeonderneming, sowel as korporatiewe sukses. Die verhoudingsgeaardheid van die sake Alhoewel wette en regulasies nodig is om ondernemings in stand te hou, kan ondernemings ook gesien word as ʼn sosiale instansie, wat afhanklik is van mense en hul intrinsieke menslike verhoudings, om kollektiewe sukses te verseker. Mense binne die onderneming vorm verhoudings met mekaar en met ander buite die onderneming. Die verhoudinge buite die onderneming word bepaal deur die kwaliteit van die verhoudinge binne die organisasie. Die basiese waardes van menslike interaksie, integriteit, eerlikheid, regverdigheid, begrip en verantwoordelikheid is belangrik om hierdie verhoudings vol te hou. Die menslike stelsel van verhoudings bou neem die vorm aan van dialoog, spanwerk, en ander vorme van organisatoriese gedrag. Hierdie menslike stelsel bevat ook etiese standaarde wat nodig is om harmonie te skep, konflik te bestuur, regverdigheid te verseker en vertroue te kweek, waar etiek optree as ʼn regulerende faktor wat die stelsel in ʼn aanvaarbare rigting stuur. Etiek is die kern tot alle verhoudinge. Wanneer verhoudinge gebou is op integriteit, eerlikheid, regverdigheid, begrip en verantwoordelikheid, verminder die vlakke van vrees en die vlakke van selfvertoue styg. Die samewerkende natuur van werk Die aksies wat uitgevoer word binne die onderneming het ʼn impak op almal wat binne en met die onderneming werk. Aangesien etiek die kern is vir verhoudinge, is aksies nooit eties neutraal nie, maar wel eties gegrond. Etiek is ook ʼn fondasie vir spanwerk. Daar is sekere dinge wat groepe beter as die individu kan doen. Groepe kan nie sonder norme funksioneer nie en die mate waarop groepsnorme op etiese beginsels gebaseer is, bepaal die mate van samewerking in die groep. Wanneer die groepslede se interne afhanklikheid gebaseer is op etiese norme, is die uitkomste positief vir groepsdinamika, meer sosiale ondersteuning, werksdeling en ʼn gevoel van waardering wanneer bydraes gelewer word. Vertroue Om verhoudings te bou wat sterk steun op ʼn etiese grondslag, help om volhoubare vertroue te skep. Die tyd en moeite om ʼn vertroue-gebaseerde verhouding met werknemers en
©akademia (MSW)
Bladsy 28
GBE105 Bedryfsetiek eksterne belanghebbendes te vestig, skep ʼn “ons-gevoel” en het gesamentlike besluitneming tot gevolg. Toewyding en kwaliteit van werk Die werknemerskontrak stipuleer die tipe werk en kwantiteit van werk wat verwag kan word van elke werknemer, maar kan nie die kwaliteit van werk, lojaliteit, toewyding en kreatiwiteit meebring nie. Hierdie word bepaal deur etiese verhoudinge binne die organisasie. Verwys na bl. 46 – 49 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die etiese dimensie van die organisasie. 1.9
Samevatting
ʼn Onderneming kan dus nie meer gereken word as geïsoleerd en afgesluit van die wêreld nie, maar dit bestaan uit mense wat die kwaliteit van mekaar se lewens bepaal, sowel as die lewens van diegene buite die grense van die onderneming. Etiek kan dus gereken word as ʼn integrale deel van die onderneming waarsonder die onderneming nie die vermoë sal hê om sy doelwitte en missie te bereik nie. Om binne die onderneming te erken dat mense nie slegs waarde heg aan finansiële sukses nie, maar ook aan die sielkundige welstand en die welstand van hulle families, vriende, samelewing en gemeenskappe, skep nuwe moontlikhede om waarde te put uit die kreatiwiteit en ondersteuning van alle belanghebbendes van sake.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 29
GBE105 Bedryfsetiek 1.10 Selfevaluering Aktiwiteit 1 Brasilië se ekonomie is die grootste van die Latyns-Amerikaanse Nasies en die tweede grootste in die westelike halfrond. Brasilië is een van die vinnigste groeiende groot ekonomieë in die wêreld, met ʼn gemiddelde jaarlikse BBP-groeikoers van meer as 5 persent. Daar word verwag dat Brasilië binnekort een van die vyf grootste ekonomieë in die wêreld sal wees. Gaan stel ondersoek in rakende Brasilië se huidige ekonomiese toestand. Let spesifiek op na die huidige ekonomiese stelsel in gebruik, die werkloosheidsyfer, inkomsteverdeling en die politieke en ekonomiese regulasies van die land. 1) Onder watter ekonomiese stelsel kan Brasilië geklassifiseer word? 2) Volgens jou navorsing, kan Brasilië se huidige ekonomiese stelsel regverdig word? Motiveer jou antwoord. 3) Identifiseer die vernaamste bekommernisse en kritiek rakende Brasilië se ekonomiese stelsel.
©akademia (MSW)
Bladsy 30
GBE105 Bedryfsetiek
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Model van korporatiewe etiekbestuur
•
Klassieke etiekteorieë
•
Teorieë van die moderne sakeonderneming
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om:
2.2
•
ʼn onderskeid tussen die verskillende modus van etiekbestuur te tref.
•
ʼn onderskeid tussen die verskillende klassieke etiekteorieë te tref.
•
te onderskei tussen die verskillende teorieë van die moderne sakeonderneming.
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 5, bl. 53 – 66 Hoofstuk 6, bl. 67 – 81 Hoofstuk 7, bl. 82 – 95
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 31
GBE105 Bedryfsetiek 2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Deugde
ʼn Kwaliteit in ʼn persoon wat beskou word as moreel goed of wenslik.
Die immorele modus
Die oortuiging dat onetiese optrede gereken word as goeie sake.
Die
Word gekenmerk deur die internalisering van etiese waardes
integriteitsmodus
en standaarde met die instelling van gedeelde korporatiewe waardes.
Die
Monitering en bestuur van etiese prestasie deur te verseker
nakomingsmodus
dat alle lede van die onderneming die etiese standaarde van die onderneming onderhou.
Die reaktiewe modus
ʼn Bewustheid dat iets gedoen moet word om die risiko en nagevolge van onetiese gedrag te vermy.
Die totaal belynde
Word gekarakteriseer deur naatlose integrasie van etiek binne
modus
die doel, missie en vissie van die onderneming.
Eudaimonia
Die geluk wat ʼn mens ervaar wanneer volle menslike potensiaal bereik is.
Telos 2.4
Die doelwit van iets.
Inleiding
Daar bestaan twee tipes teorieë in die veld van bedryfsetiek, nl. die beskrywende teorieë en die normatiewe teorieë. Die beskrywende teorieë in bedryfsetiek beskryf en verduidelik die toestand van etiese sake en verskaf dieper insig rakende spesifieke toestande van etiese aangeleenthede in sake. Dit skep ook die geleentheid om bestuur intervensies te beplan, gebaseer op beskrywende teorieë. Die normatiewe teorieë in die veld van bedryfsetiek, in teenstelling met beskrywende teorieë, gaan verder as blote beskrywings van etiese toestand van aangeleenthede, en beweeg in die domein van hoe spesifieke etiese aangeleenthede ideaal veronderstel is om
©akademia (MSW)
Bladsy 32
GBE105 Bedryfsetiek te wees. Hierdie teorieë maak waarde-oordele, wat ʼn spesifieke standaard stel vir hoe situasies eties gesproke moet wees. In Hoofstuk 5 word daar van ʼn beskrywende teorie gebruik gemaak en volgens etiekbestuurbenaderings word vyf kategorieë geklassifiseer en die natuur, doel en interkorrelasie van elke benadering verduidelik. In Hoofstuk 6 word drie klassieke etiekteorieë bespreek, nl. die Deugsaamheidsteorie van Aristotle, i.e. Gebruikswaardeteorie van J.S. Mill en die Deontologie teorie van Immanuel Kant. Hierdie teorieë bied standaarde om oordeel te vel, of aksies of toestande van aangeleenthede te oorweeg as eties of nie. Ter afsluiting van Studie-eenheid 2, bied Hoofstuk 7 in die handboek ʼn aantal normatiewe teorieë wat spesifiek toegepas kan word op die veld van bedryfsetiek. Hierdie teorieë identifiseer die morele toestand en verpligtinge van ondernemings. Onder andere bied die teorieë insig of ondernemings beoordeel kan word as morele agente, of amorele instellings; wat die sosiale korporatiewe verantwoordelikhede van ʼn onderneming moet wees en tot wie se voordeel sakeondernemings bestuur word. 2.5
Model van korporatiewe etiekbestuur
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 53 – 66 In hierdie hoofstuk word ʼn beskrywende model van die verskillende modus van etiekbestuur aangebied. “Modus” kan beskryf word as die voorkeurstrategie van ʼn sakeonderneming om etiek te bestuur. Daar bestaan vyf verskillende modusse wat hulself bemoei met voorkeurstrategieë rakende etiekbestuur. Hulle is soos volg: •
Die immorele modus
•
Die reaktiewe modus
•
Die nakomingsmodus
•
Die integriteitsmodus
•
Die totaal belynde modus
Die natuur, doelwitte en oorheersende bestuurstrategieë van elk van hierdie modusse word in hierdie hoofstuk bespreek. Ook word gekyk na die unieke uitdagings waarmee elk van die modusse van etiekbestuur gekonfronteer word. Hierdie uitdagings is gevolglik wat die oorgang na ʼn ander modus van etiekbestuur fasiliteer.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 33
GBE105 Bedryfsetiek
Die volgende tabel kan ook in die handboek gevind word (bl. 54, Tabel 5.1) en is ʼn oorsigtelike opsomming van elk van die verskillende modusse rakende etiekbestuur.
Die immorele modus
Natuur
• Onetiese optrede is goed vir sake. • Die the business of business is business, en nie etiek nie.
©akademia (MSW)
Die reaktiewe modus
Die nakomingsmodus
Die integriteitsmodus
• Etiese optrede is meer oëverblindery as werklike etiese intensie
• Toewyding om etiekprestasie te moniteer en te bestuur.
• Internalisering van etiese waardes en standaarde.
• Onetiese optrede word geïgnoreer en bly ongestraf.
• Reëlgebaseerde benadering tot etiek. • Dissiplinering van onetiese gedrag.
• Waardes gebaseerde benadering tot etiek. • Aanmoediging en beloning van etiese gedrag.
Die totaal belynde modus
• Naatlose integrasie van etiek in die korporatiewe doelwitte, strategie en bedryfsaktiwiteite. • Nie-onderhandelbare moreelverantwoordelike interaksie met die belanghebbendes.
Bladsy 34
Etiekbestuurstrategie
Doelwitte
GBE105 Bedryfsetiek
• Etiek het geen plek in die najaag van wins nie.
• Beskerming teen gevare van onetiese gedrag.
• Onetiese gedrag is direk verbind aan goeie sake.
• Skeptici en kritici word tydelik stilgemaak deur die bestaan van etiese standaarde.
• ʼn “Machiavelliaanse” oriëntasie; wat die behoefte ontken om besluite te maak rakende etiek.
• “Laizes-faire” etiekbestuur. • Onwillig om etiek op ʼn daadwerklike manier te bestuur. • Korporatiewe etiek is slegs woorde op papier.
• Voorkoming van onetiese gedrag. • Begeer om ʼn goeie etiese reputasie te hê.
• Etiek ingesluit in die korporatiewe kultuur en doelwit.
• Pro-aktiewe bevordering van etiese gedrag.
• Etiek is verskans in gesprek en besluitneming
• Etiek gereken as ʼn mededingende voordeel. • Transaksionele benadering tot etiekbestuur.
• Transformasionele benadering tot etiekbestuur.
• Almal is verantwoordelik vir etiese prestasie
• Duidelike kode, omvattende en korporatiewe bestuurstrukture en stelsels word bekend gestel.
• Betrokkenheid van belanghebbendes.
• Etiese funksies dien as ʼn stuurmeganisme
• Etiese praatjies aan die orde van die dag
• Etiese helde word vereer en etiese verhale word vertel.
• Onetiese gedrag word gepenaliseer.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
• Lig die standaard van korporatiewe etiese prestasie.
• Hoë vlak etiekbestuursfunksies en sisteme.
Bladsy 35
GBE105 Bedryfsetiek
Uitdagings
• Finansiële gevolge van sedeloosheid immorele optrede word niebekostigbaar. • Verhoogde onenigheid tussen personeel en korporatiewe waardes. • Belanghebbendes word vervreem.
©akademia (MSW)
• Onbestand teen etiese skandale • Belanghebbendes dra gefrustreerde verwagtinge oor. • Korporatiewe etiese reputasie is onder standaard.
• Mentaliteit van “wat nie verbode is nie, word toegelaat”. • Persoonlike morele outonomie en verantwoordelikheid word ondermyn. • Verspreiding van etiese reëls en riglyne.
• Diskresie word misbruik.
• Etiese oorgerustheid, morele laksheid.
• Morele outonomie lei tot morele onenigheid.
• Skeep etiese induksie van nuwe werknemers af.
• Invloedryke leiers ondermyn etiese strewe.
• Tekort aan etiese koördinering rakende etiekbestuur.
• Gebrek aan duidelike korporatiewe identiteit ondermyn integriteit.
Bladsy 36
GBE105 Bedryfsetiek
Verwys na bl. 55 – 65 vir ʼn volledige beskrywing van die verskillende modusse rakende etiekbestuur. 2.6
Klassieke etiekteorieë
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 67 – 81 Etiekteorieë bied standaarde om te besluit of spesifieke optrede eties is al dan nie. Gevolglik help etiekteorieë om wel beoordeelde analises van spesifieke aksies te maak en om redes te verskaf waarom aksies gereken kan word as eties of oneties. Drie invloedryke teorieë rakende etiek word in hierdie hoofstuk bespreek: •
Die Deugsaamheidsteorie van Aristotle
•
Die Gebruikswaardeteorie van Mill
•
Die Deontologie teorie Kant
2.6.1
Die Deugsaamheidsteorie
Die Griekse filosoof, Aristotle, is die figuur wat die naaste geassosieer word met die deugsaamheidsteorie. Die teorie gaan van die aanname uit dat moraliteit nodig en noodsaaklik is vir die mensdom. Moraliteit is nie ʼn luuksheid wat iemand kan kies om te hê, of nie te hê nie. Dit is ʼn voorwaarde vir ʼn persoon om met waardigheid te lewe. Mense wat moraliteit verloën, is mense wie se fondament nie korrek gelê is nie en wat dus nooit hulle volle menslike potensiaal bereik het nie. Telos Aristotle glo dat alles in die lewe ʼn spesifieke doel het. Wanneer hy die term telos gebruik, verwys hy spesifiek na die doelwit van iets. Alle mense het ʼn gemeenskaplike telos wat hulle deel. Om ʼn lewe te lewe van menslike waardigheid, moet mense daarna streef om die telos van menslike lewe te verkry. Die Griekse woord wat Aristotle gebruik om hierdie telos van menslike lewe te beskryf is eudaimonia. Eudaimonia kan algemeen vertaal word as “geluk”, wanneer ʼn mens sy/haar volle menslike potensiaal bereik. Daar is vier aspekte nodig om hierdie toestand te behaal. •
ʼn Mens moet lewe in ʼn gemeenskap wat gekarakteriseer word deur regverdigheid.
•
ʼn Mens moet homself omring met goeie vriende wat ondersteunend optree om eudaimonia in sy volle kapasiteit te bereik.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 37
GBE105 Bedryfsetiek
•
Voldoende materiële voorsiening.
•
Ontwikkeling en kultivering van eie menslike potensiaal.
Die eerste drie fokus op die eksterne dimensie, nl. die gemeenskap, vriende en materiële besittings, terwyl die vierde dimensie fokus op die interne dimensie van die self. Aristotle se deugsaamheid teorie fokus op die interne dimensie. Die self Aristotle is van die uitgangspunt dat moraliteit begin by die self en berus op die karakter van die individu. Wat dus belangrik is, is nie wat reg of verkeerd is tydens interpersoonlike interaksie nie, maar die interpersoonlike ontwikkeling van eie karakter. Moraliteit vereis dus mense met goeie karakter en slegs mense met goeie karakter is in staat om goed te kan doen. Aristotle gaan verder deur te sê dat moraliteit begin by self-liefde. Indien jy nie lief is vir jouself en bereid is om in jou selfverwerkliking te investeer nie, kan morele ontwikkeling nie plaasvind nie. Deugde Volgens Aristotle is deugde ʼn karaktertrek wat die individu bemagtig om sy volle telos te bereik. Indien die telos van mense eudaimonia is, is die deugde benodig deur mense dié karaktereienskappe wat hulle in staat stel om hulle telos te bereik. Aristotle definieer deugde as ʼn aktiwiteit van die siel wat ʼn rasionele beginsel impliseer. Onderliggend aan hierdie definisie is ʼn baie spesifieke standpunt van die menslike natuur. Aristotle tref onderskeid tussen twee dimensies in mense, nl. die rasionele en die irrasionele dimensie. Hy stel voor dat die rasionele dimensie die dominante dimensie moet wees, aangesien die rasionele vermoë van ʼn persoon, die mens van diere en ander lewende organismes onderskei. Hierdie rasionele beheerde funksies word gesien as die mens se neiging na aksies in gegewe situasies. Aristotle verwys na hierdie neigings as natuurlike gesindhede. Hierdie gesindhede moet beheer word deur rasionele denke, en wanneer gesindhede geleer word om, en beheer word deur rasionele denke, word dit morele deugde. Dus is morele deugde rasioneel beheerde gesindhede wat verandering teweegbring in permanente karaktereienskappe. Die gemiddeld Die konsep van die gemiddeld word gebruik om aan te dui wat word deur rasioneel beheerde gesindhede geïmpliseer. Die natuurlike gesindhede neig in twee rigtings, iemand neig om iets te veel te doen, of neig om iets te min te doen. Dit impliseer dat ʼn mens óf oormatige gesindhede, óf tekort aan gesindhede het. Die gemiddeld is dus daar om die tekort aan gesindhede te korrigeer en word gesien as ʼn middelpunt tussen hierdie twee
©akademia (MSW)
Bladsy 38
GBE105 Bedryfsetiek rigtings van gesindhede. Die gemiddelde gesindhede word bereik wanneer die individu rasioneel beheer neem van sy eie gesindhede. Tabel 6.2, bl. 70, in die handboek gee ʼn goeie aanduiding van Aristotle se visie van die gemiddelde posisie ten opsigte van ʼn paar tipiese menslike gesindhede. Om hierdie toestand van ʼn deugsame lewe te bereik, identifiseer Aristotle sekere ideale en riglyne wat gevolg kan word om ʼn deugsame man te wees. Hierdie man is iemand wat rasioneel beheer neem van sy eie lewe, hy het sy natuurlike gesindhede gekweek tot morele deugdes en deur sy lewensgang plesier daarin gevind om op tree in ooreenstemming met sy morele deugde. Verwys na bl. 67 – 71 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die Deugsaamheidsteorie. 2.6.2
Deontologie etiekteorie
Die Deontologie etiekteorie gaan van die uitgangspunt uit dat morele aksies vereenselwiging met rasioneel-gegronde morele beginsels vereis. Die verteenwoordiger van die Deontologie etiekteorie is die Duitse filosoof, Immanuel Kant. Kant is oortuig dat menslike morele aksies nie deur praktiese ervaring gelei kan word nie. Wat mense veronderstel is om te doen, kan nie bepaal word deur wat mense in werklikheid doen nie. Morele begeleiding moet buite die gebied van praktiese ervaring gevind word, nl. in die sfeer van suiwer rasionele denke. Die tweeledige natuur van die mens Kant is van die oortuiging dat die mens gelyktydig natuurlike en rasionele wesens is. •
As natuurlike wesens is die mens onder beheer van sy natuurlike instinkte en behoeftes. In hierdie aspek is die mens nes diere wat die wette van die natuur gehoorsaam.
•
Dit is egter die mens se vermoë om rasioneel te dink, wat hul van die dier onderskei. As rasionele wesens kan mense kreatief wees en vrye keuses maak. In plaas daarvan om onderworpe te wees aan rou instink, kan die mens insig verkry oor die wette van die natuur en sy eie riglyne vir gedrag formuleer.
Die mens is dus prooi tot sy tweeledige natuur rakende sy morele aksies. Kant glo dat die mens se natuurlike neigings te onstabiel en onvoorspelbaar is om stabiele morele oordeel te verseker. Die enigste bron van stabiele en objektiewe morele begeleiding, lê in die rasionele vermoë van die mens.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 39
GBE105 Bedryfsetiek Die goeie wil Kant het ʼn analise gemaak van wat bekend staan as die mens se suiwer rede. Suiwer rede, onbesoedel deur praktiese ervaring, word gebruik om morele begeleiding te vind. Die konsep van goeie wil, staan sentraal tot Kant se teorie. Die mens se wil is sy kapasiteit om te besluit wat hy wil doen en wat hy wil wees. Hierdie vryheid bied aan die mens outonomie om onafhanklike en rasionele besluite te neem. Dit is deur beoefening van hierdie vryheid, om op te tree met outonomie, wat menslike waardigheid verkry word. Die menslike wil word beïnvloed deur natuurlike en rasionele dimensies, en juis hieroor verwys Kant nie na menslike wil nie, maar goeie wil. Die menslike wil kan besoedel word deur die eise van natuurlike neigings en so ʼn wil kan nooit konstante morele aksies tot gevolg hê nie. Konstante morele gedrag kan slegs deur goeie wil bereik word. Goeie wil is onderdanig aan universele morele wet en dit is die mens se rasionele vermoë wat hom in staat stel om ʼn goeie wil te kultiveer. Wanneer die mens rasionele insig verkry rakende die universele morele wet, respekteer die menslike wil die sigbare morele outoriteit van die universele wet, en gehoorsaam dit uit ʼn gevoel van plig. Die kategoriese imperatief Kant formuleer sy eie interpretasie van universele en objektiewe morele wet, wat van toepassing is op alle rasionele menslike wesens. Hierdie morele wet is suiwer formeel en is nie van toepassing op enige spesifieke situasie nie, maar kan dien as ʼn kriteria om morele oordeel te vel. Deur die kategoriese imperatief toe te pas, word beginsels neergelê as riglyne vir universeelbaarheid, sowel as omkeerbaarheid. Die beginsels van universeelbaarheid vereis dat die mens gewillig moet wees om die voorgestelde aksie in die universele wet om te skakel, sodat ander dit kan volg. Die beginsel van omkeerbaarheid vereis dat die mens gewillig moet wees om in ʼn wêreld te woon waar almal optree in ooreenstemming met die universele wet. Dus, indien die mens nie gewillig is om in ʼn wêreld te lewe waar die beginsels van aksies ʼn morele wet geword het nie, is die voorgestelde aksie verkeerd. Kant verwys na die universele morele wet as die kategoriese imperatief. ʼn Imperatief is iets wat iemand moet dien, of ʼn bevel wat iemand moet gehoorsaam. In sommige gevalle is ʼn imperatief van toepassing op die self, indien die self ʼn spesifieke doel wil bereik. Die hipotetiese imperatief hang af van die self en sy subjektiewe doelstellings. ʼn Kategoriese imperatief is van toepassing op elke persoon, ongeag persoonlike doelstellings. Die kategories imperatief word in drie praktiese imperatiewe, of doelstellings vir morele aksies tot besluitneming opgedeel.
©akademia (MSW)
Bladsy 40
GBE105 Bedryfsetiek
•
Die eerste praktiese imperatief Kant impliseer dat aksies nie deur eie neigings begelei word nie, maar deur ʼn gevoel van plig tot die universele morele wet.
•
Die tweede praktiese imperatief Dié kategoriese imperatief vereis dat die mens nie optree om eie subjektiewe doelwitte te bereik nie, maar ter wille van objektiewe doelwitte wat op almal van toepassing is. Kant identifiseer ʼn objektiewe einde, en definieer hierdie einde as die waardigheid van alle mense.
•
Die derde praktiese imperatief Kant beklemtoon dat die kategoriese imperatief nie iets moet wees wat die mens isoleer en vervreem nie, maar as iets wat die mens kan identifiseer, as deel te wees van die mens se eie skepping. Wanneer die mens sy wil kweek om ongehoorsaam te wees teenoor sy natuurlike neigings, om sodoende gehoorsaam te wees tot die kategoriese imperatief, is die mens nie passief nie. Ten opsigte van die mens se vryheid as rasionele wese, kan hy optree in onafhanklikheid en morele beginsels skep wat sy lewensgang begelei.
Verwys na bl. 71 – 75 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die Deontologie etiekteorie. 2.6.3
Gebruikswaarde etiekteorie
Die Gebruikswaarde etiekteorie beweer dat die moraliteit van aksies beoordeel moet word volgens die nagevolge. Die verteenwoordiger van die Gebruikswaarde etiekteorie is John Stuart Mill. Mill was van die oortuiging dat aksies gesien kan word as goed, indien dit bydra tot die vervulling van die uiteindelike doel van die mens. Hierdie uiteindelike doel van die menslike lewe word gedefinieer deur Mill as geluk. Aksies kan dus gereken word as goed wanneer dit lei tot die geluk van die meerderheid van dié wat beïnvloed word deur spesifieke aksies. Mill gaan verder deur die identifisering van die grootste gelukbeginsel. Die praktiese implikasie van hierdie beginsel is dat wanneer die mens in morele twyfel verkeer, moet die oorweging gemaak word watter alternatief van aksies sal die grootste geluk vir die grootste hoeveelheid mense tot gevolg hê.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 41
GBE105 Bedryfsetiek Geluk Mill regverdig sy oortuiging, dat geluk die uiteindelike einddoel van alle mense is, deur te begin by die ervaring van die individu. Volgens Mill is elke mens gemotiveer deur slegs een einddoel, en hierdie einddoel is geluk. Wat die mens ook al doen, doen hy om geluk te ervaar. Hy gaan verder deur te sê dat daar baie roetes is om te neem na geluk, nl. kennis, liefde, mag, geld, maar op die einde is al hierdie roetes se uiteinde geluk. Rakende die universele najaag van geluk, indien elke individu se begeerte geluk is, moet die uiterste doelwit nie die geluk van die individu wees nie, maar die geluk van die samelewing. Mill is oortuig dat individue nie slegs hulle eie geluk nastreef nie, maar ook die geluk van die samelewing en hy baseer sy oortuiging op drie aspekte: •
Die sosiale natuur van die mens, om deel te wees van ʼn gemeenskap.
•
Die eksterne druk op die individu om kennis te neem van die belange van ander mense; die behoefte aan ondersteuning van ander.
•
Natuurlike geneigdheid om met ander te simpatiseer, die mens se gewete wat hom weerhou daarvan om ander skade aan te rig.
Verdediging teen kritiek Om die dieper betekenis en die implikasies van sy teorie te verduidelik, verdedig Mill sy teorie teen aanvalle van kritici rakende sy teorie: •
Kritiek een: Die teorie is degraderend teenoor mense Teenkanting: Die teorie is degraderend tot mense. Die mens word na die vlak van diere verlaag deur voor te stel dat mense se enigste doelwit in die lewe is om plesier te verkry. Mill se verdediging: Die plesier wat mense opgewonde maak, verskil grootliks teenoor dié van diere. Die onderskeid kan gemaak word op grond van liggaamlike plesiere en verstandelike plesiere. Diere, net soos mense, geniet die liggaamlike plesiere soos eet, drink en slaap. Waar die onderskeid lê is die verstandelike plesier van leer, beplanning en omgee.
•
Kritiek twee: Geluk kan nie ʼn rasionele doelwit van die lewe wees nie Teenkanting: Die najaag van geluk kan nooit gereken word as die rasionele doel van menslike lewe nie. Kritici verwys na die aantal mense uit die geskiedenis wat hul eie geluk opgeoffer het om goed te doen.
©akademia (MSW)
Bladsy 42
GBE105 Bedryfsetiek Mill se verdediging: Die helde van die verlede moet dienooreenkomstig gereken word as edel, omdat hulle hul eie geluk opgeoffer het ter wille van ander se geluk, en sodoende die gebruikswaarde standaard tot die uiterste gedemonstreer het. •
Kritiek drie: Gebruikswaarde moedig selfsug aan Teenkanting: Die gebruikswaarde teorie propageer dat die mens slegs fokus om eie geluk te maksimaliseer. Mill se verdediging: Die teorie is juis die teenoorgestelde van hierdie aanslag. Die standaard van geluk wat gebruikswaarde najaag is nie die geluk van die individu nie, maar juis die geluk van almal.
•
Kritiek vier: Gebruikswaarde is onbereikbaar Teenkanting: Die gebruikswaarde standaard is onrealisties hoog. Dit is byna onmoontlik om altyd op so ʼn manier op te tree dat dit tot voordeel van die algehele geluk van die samelewing in geheel is. Mill se verdediging: Dit is baie raar dat mense hulself in die situasie sal bevind waar hulle moet optree ter wille van die algemene geluk van die hele samelewing. Die private nut van hierdie uitgesoekte minderheid moet in oorweging gebring word, en nie die geluk van die mensdom as ʼn geheel nie. Slegs ʼn klein hoeveelheid mense het die geleentheid om op te tree tot voordeel van die samelewing as ʼn geheel, en hierdie geleenthede maak sy verskyning baie raar. Dit is slegs hierdie uitgesoekte minderheid in die rare gevalle wat die geluk van die samelewing as ʼn geheel in ag moet neem.
•
Kritiek vyf: Gebruikswaarde is selfdienend Teenkanting: Die gebruikswaarde teorie kan as immorele leer geklassifiseer word, omdat dit onvermydelik sal lei tot opportunisme. Kritici dring daarop aan dat die gebruikswaarde beginsel toegepas word op opportunistiese maniere, om sodoende ʼn sekere doelwit te bereik of om ʼn sekere besluit te neem. Mill se verdediging: Dit is ondenkbaar dat iemand oneerlik sal wees juis vir die monetêre voordeel wat dit mag inhou. Elke persoon het ʼn gewete en ʼn sin van waarheid, en om te lieg sal hierdie oortuigings oortree.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 43
GBE105 Bedryfsetiek
•
Kritiek ses: Die teorie is tydrowend Teenkanting: Dit is hopeloos te tydrowend om in die praktyk te implementeer. Kritici maak die aanname dat dit onmoontlik sal wees om in elke situasie stil te staan en die pyn teenoor die plesier op te weeg voor aksie geneem word. Mill se verdediging: In die meeste van die etiese kwessies waarmee ʼn mens gekonfronteer word, is die individu reeds bewus wat is moreel reg en moreel verkeerd. Mens hoef nie fisies stil te staan om die morele oorweging uit te werk nie, slegs optree volgens die morele kennis en ervaring wat deur die individu opgedoen is.
Verwys na bl. 76 – 80 vir ʼn meer volledige beskrywing van die Gebruikswaarde teorie. 2.7
Teorieë van die moderne sakeonderneming
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 82 – 95 Die drastiese toename in die grootte en invloed van die moderne sakeondernemings in die laaste eeu het baie teweeggebring rakende die denkwyses rondom die morele status en verpligtinge van die moderne sakeondernemings. Van die mees belangrike vrae wat gerig word aan die moderne sakeondernemings, is soos volg: •
Het sakeondernemings morele verantwoordelikhede?
•
Kan sakeondernemings gesien word as morele agente?
•
Wie se belange moet die sakeondernemings dien?
In hierdie hoofstuk word gekyk na drie vername teorieë rakende die moderne sakeondernemings, nl. die Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie, die Korporatiewe Morele Agentskapsteorie en die Belanghebbendes Teorie 2.7.1
Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie
Die vraag wat gevra kan word: Het sakeondernemings slegs morele verantwoordelikhede teenoor sy eie aandeelhouers, of het hulle ook ʼn verantwoordelikheid teenoor die samelewing waarin hulle bedryf word? Twee filosowe, nl. Milton Friedman en Christopher Stone, se teenstrydige standpunte in hierdie aspek word in hierdie afdeling bespreek. Milton Friedman Friedman ontken dat sake enige sosiale verantwoordelikhede het buiten om wins te maak vir die aandeelhouers. In Friedman se sterk teenkanting teen die sosiale verantwoordelikhede ©akademia (MSW)
Bladsy 44
GBE105 Bedryfsetiek van sakelui, tref hy onderskeid tussen die ekonomiese en politieke sfere van die samelewing. •
Die ekonomiese sfeer berus op die beginsel van eenstemmigheid. Tydens ekonomiese aktiwiteite is die partye betrokke, vry om hulself te verbind tot enige kontrakte en transaksies wat hulle goeddink. Daar is geen dwang op enige party om sake met mekaar te doen nie.
•
Die beginsel van die politieke sfeer, daarenteen is ooreenstemming. Algemene sosiale belange is dominant. Alhoewel individue vry is om uitdrukking te gee aan hulle voorkeure om hulle stem te laat geld, wanneer die politieke besluit geneem word, moet almal daaraan voldoen.
Friedman se groot beswaar lê teen die ongegronde oplegging van die politieke beginsel van ooreenstemming op die ekonomie. Sake moet sake bly en politiek moet politiek bly, die twee mag nie meng nie. Hy gaan verder deur te sê dat korporatiewe sosiale verantwoordelikheid verteenwoordig die onbegeerlike mengsel tussen die politiek en die ekonomie. Friedman voel dit is nodig om duidelikheid te verkry oor wat gebeur, indien sakelui betrokke raak in die aktiwiteite van sosiale verantwoordelikheid, namens die sakeonderneming. Sakelui word aangestel om op te tree in die beste belange van die werknemers van die sakeonderneming, en hierdie belange is om soveel geld as moontlik te maak. Wanneer sakelui betrokke raak in sosiale verantwoordelikheid, tree hulle op buite hulle domein. Friedman glo dat sakeondernemings nie morele agente is soos die individu nie, en dus geen morele verpligtinge het nie. Sakelui spandeer korporatiewe bronne op aktiwiteite van sosiale verantwoordelikheid en indirek steel hulle fondse wat op onbenullighede gemors word. Behalwe vir die verplasing van fondse vanaf die aandelehouers, raak sakelui betrokke in ʼn politieke proses van belastingheffing waarvoor hulle nie bekwaam genoeg is nie. Deur korporatiewe fondse op sosiale verantwoordelikhede te spandeer, word belasting effektiewelik gehef tot die aandeelhouers, of enige belanghebbendes van die sakeonderneming wat voordeel uit daardie fondse kon trek. Ook deur hierdie proses word namens almal besluit hoe die belasting geïmplementeer moet word. Beide van hierdie prosesse van belastingheffing en toekenning is politieke prosesse. Friedman gee wel toe dat daar sekere voorwaardes is waar korporatiewe spandering regverdig kan word. •
Die eerste voorwaarde wat hy identifiseer, is wanneer die individuele alleeneienaar van ʼn sakeonderneming besluit om geld te spandeer op sosiale verantwoordelikhede, omdat hy in werklikheid sy eie geld spandeer.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 45
GBE105 Bedryfsetiek
•
Die tweede voorwaarde, waar die spandering van korporatiewe geld op sosiale verantwoordelikhede geregverdig kan word, is wanneer die sakeonderneming voordeel daaruit kan trek.
Verwys na bl. 82 – 84 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. Christopher Stone Christopher Stone neem sterk standpunt in teenoor Friedman se standpunt op korporatiewe sosiale verantwoordelikheid. Hy stel sy saak op grond van drie uitgangspunte: 1) Bestuurders se enigste verpligting is om winste te maksimaliseer vir aandeelhouers. 2) Mark kragte se genoegsaamheid om verantwoordelike gedrag te vereis van sakeondernemings. 3) Die wet se genoegsame versekering dat sakeondernemings nie die samelewing sal beskadig nie. •
Bestuurders het nie slegs ʼn verpligting teenoor aandeelhouers nie Stone noem hierdie argument die belofte-argument. Hy ontken dat daar ʼn belofteverhouding bestaan tussen die bestuurders en die aandeelhouers. Die meeste aandeelhouers het nog nooit die bestuur van die sakeonderneming ontmoet waarin hulle investeer nie, en gevolglik is geen beloftes deur bestuurders aan die aandeelhouers gemaak nie. Nog ʼn argument wat Stone aanvoer is die agentskap-argument. Alhoewel hierdie argument nie gegrond is op ʼn geïmpliseerde belofte tussen bestuurders en aandelehouers nie, stel dit tog voor dat bestuurders optree as agente vir die aandeelhouers. Stone verwerp die argument en staaf dat op grond van wat de jure (wetlik) en de facto (feitelik) verkeerd is. Op wetlike gronde, word bestuurders nie as agente vir aandeelhouers erken nie. Dit is feitelik verkeerd omdat bestuurders aktief ondersoek sou instel wat die belange van die aandeelhouers is en daarvolgens sou optree, as dit wel die geval sou wees.
•
Markkragte is nie voldoende nie Stone stem saam dat markkragte kapitaal verseker en arbeid- en ander produktiewe bronne laat vloei na die sakeondernemings en industrieë wat hulle tot die mees effektiewe gebruik kan inspan. Hy ontken egter dat markkragte ook doeltreffend genoeg is om te verseker dat aktiwiteite van sakeondernemings sal dien om aan die sosiale behoeftes van die samelewings te voorsien. Hierdie markmeganisme is gerig
©akademia (MSW)
Bladsy 46
GBE105 Bedryfsetiek op ekonomiese effektiwiteit en is nie daarop gerig om sosiale behoeftes te bevredig nie. Stone is van die oortuiging dat in die komplekse wêreld van verbruikerswese, met sy nimmereindigende vloed van nuwe verbruikersprodukte, is dit byna onmoontlik om bewus te wees van gesondheids-, omgewings- en ander gevare wat nuwe verbruikersgoedere mag inhou. Alhoewel verbruikers genoegsaam bewus is van handelsname, is hulle nie goed genoeg ingelig oor watter sakeondernemings aandele het in sekere handelsname nie. Sou die verbruiker aanstoot neem, is hy glad nie in ʼn posisie om druk te plaas op die sakeonderneming wat aanstoot gee nie. Stone waarsku ook dat dit naïef is om te glo dat die sakeondernemings hul gedrag sal aanpas, indien druk wel toegepas word. •
Die wet is onvoldoende Stone weerlê Friedman se aanspraak dat gehoorsaamheid aan die wet van ʼn land, waarin die sakeonderneming bedryf word, sosiale verantwoordelikheid sal verseker. Hy verwerp hierdie aanspraak op grond van drie aspekte: 1) Tydsbeperking Die tydsbeperkingsprobleem sentreer rondom die feit dat ʼn wet gewoonlik gemaak word in reaksie tot bestaande probleme. As gevolg van die reaktiewe natuur van die wet, kan baie skade aangerig word in die tydgreep vanaf die nuwe probleem ontstaan, totdat ʼn nuwe wet neergelê word om die probleem aan te spreek. Sakeondernemings kan dus nie staatmaak op die wet om korporatiewe sosiale gedrag te bevorder nie. 2) Die beperkings in die proses van wette maak Die beperkings in die proses om ʼn wet te maak, sentreer rondom die rol wat sakeondernemings speel in die proses van juis daardie spesifieke wet wat geskep word om hulle te reguleer. Probleme wat veroorsaak word deur die operasies van sakeondernemings is baie kompleks. Beleidmakers het soms gebrekkige tegniese kundigheid om wette te formuleer om hierdie komplekse probleme aan te spreek. Beleidmakers is ook baie versigtig wanneer hulle wette formuleer wat hulle in botsing kan bring met industrieë wat hulle moet reguleer. Stone is van die oortuiging dat die betrokkenheid van die sakeondernemings in die proses van wette maak, ʼn praktiese onvermydelikheid is. Afhanklikheid van die wet is onvoldoende en moet aangevul word deur die self-geïnisieerde sosiale verantwoordelikhede van sakeondernemings.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 47
GBE105 Bedryfsetiek 3) Die beperkings van die proses van implementering van wette Die toenemende tegniese natuur van die samelewing, maak dit moeilik om die wette effektiewelik te implementeer. Verwys na bl. 84 – 88 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 2.7.2
Korporatiewe Morele Agentskapsteorie
As ʼn regspersoon het sakeondernemings spesifieke regte en verpligtinge. Dit is wel nie duidelik of sakeondernemings gereken moet word as morele persone wat morele verantwoordelikhede het, anders as hul wetlike verantwoordelikhede nie. Peter French French stem saam met Friedman dat sakeondernemings kunsmatige regspersone is, maar hy stem egter nie saam dat dit sakeondernemings diskwalifiseer om morele persone te wees nie. Sy argument vir die morele agentstatus van ʼn sakeonderneming, berus op die onderskeid tussen die wetlike en morele menswees. In die wetlike teorie word onderskeid getref tussen die “onderwerpe van regte” en die “administrateurs van regte”. Die onderwerp van regte is enige entiteit, natuurlik of kunsmatig, lewend of dood, waaraan regte toegeken word. Die onderwerp van regte sluit in die natuurlike lewende mensdom, die ongebore mense, toekomstige generasies, dié wat dood is en die kunsmatige regspersone, soos sakeondernemings. Die administrateurs van regte se kategorieë word gereserveer vir die biologiese lewende mense, omdat die administrateurs van regte, agente is wat spesifiek aksie kan neem om hulle regte te beoefen. French argumenteer dat, om ʼn biologiese lewende persoon te wees, is nie die definitiewe kriteria om ʼn morele agent te wees nie. Die onderskeidende kriteria vir morele menswees lê in die feit dat ʼn entiteit verantwoordelik gehou kan word vir sy aksies. Ten opsigte van hierdie aspek, onderskei French tussen twee opvattings van verantwoordelikheid. •
Die eerste opvatting van verantwoordelikheid, staan bekend as die “wie-het-ditgedoen” tipe. Hierdie opvatting geld wanneer daar bepaal moet word wie blameer moet word vir die aksies van ʼn spesifieke gebeurtenis.
•
Die tweede opvatting van verantwoordelikheid is die konsep van verantwoordingsaanspreeklikheid. Verantwoording word gevestig wanneer een party homself in ʼn verantwoordelikheidsverhouding met ʼn ander party bevind en gevolglik sy aksies regverdig teenoor die ander party.
©akademia (MSW)
Bladsy 48
GBE105 Bedryfsetiek French is van die oortuiging dat morele verantwoordelikheid behoort tot die tweede kategorie van verantwoordelikheid – as morele agente is die mens verantwoordbaar vir sy aksies teenoor almal wat beïnvloed word deur sy aksies. Die vraag wat French stel is, of sakeondernemings kwalifiseer vir morele verantwoordelikheid in die twee opvatting. Om moreel verantwoordelik gehou te word vir jou aksies, moet ʼn agent se aksies gekoppel word aan ʼn spesifieke gebeurtenis en die aksie of gebeurtenis moet ʼn intensie van die agent wees. Dus, vir sakeondernemings om te kwalifiseer as morele agente, moet spesifieke intensies lei tot spesifieke aksies. French is van die oortuiging dat daar ʼn spesifieke meganisme binne die sakeonderneming is wat daartoe bydra dat hulle morele agente is. Hierdie meganisme staan bekend as die “Korporatiewe Interne Besluit”-struktuur (KIBstruktuur). Hierdie KIB-struktuur van ʼn sakeonderneming bestaan uit twee duidelike en belangrike elemente. •
Die eerste is die organisatoriese vloeidiagram (organogram) wat spesifiseer wat die rolle, vlakke en verantwoordelikhede van die verskillende lede van die sakeonderneming is.
•
Die tweede element is die korporatiewe besluitnemingsreëls en -beleide wat bepaal wat en hoe besluite binne die sakeonderneming geneem word. Hierdie reëls en beleide verseker dat besluite geneem word op ʼn manier wat die sakeonderneming bystaan om sy doelwitte te bereik.
Indien individue, in die naam van die sakeonderneming, aksie sou neem wat nie gemagtig is in terme van hul rol in die sakeonderneming of die sakeonderneming se beleid nie, tree hul nie op volgens die KIB-struktuur nie en kan hul aksies nie gereken word as korporatiewe aksies nie. Die KIB-struktuur van die sakeonderneming verander dus die besluite wat namens die sakeonderneming geneem word in korporatiewe aksies, aangesien dit die intensie van die sakeonderneming is om sy doelwitte en doelstellings te beskerm. Verwys na bl. 88 – 90 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 2.7.3
Die Belanghebbendes Teorie
Die Belanghebbendes Teorie bevraagteken die oortuiging dat sakeondernemings slegs bestuur moet word tot voordeel van die aandeelhouers. Edward Freeman word die meeste geassosieer met die Belanghebbendes Teorie van sakeondernemings. Edward Freeman Edward Freeman se teenkanting teen die aandeelhouerteorie van sakeondernemings word gebaseer op wetlike en ekonomiese argumente
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 49
GBE105 Bedryfsetiek
•
Die wetlike argument Die wetlike argument vir die verwerping van die idee dat sakeondernemings bestuur moet word slegs tot voordeel van die aandeelhouers, word gebaseer op onlangse regsbevindings. Die handboek verwys spesifiek na Evan en Freeman se bevindinge waar wetgewing en die hofbevindinge sekere regte aan werknemers allokeer. Bestuur van sakeondernemings moet dus hierdie regte van werknemers respekteer en die najaag van die belange van die aandeelhouers moet gebalanseer word met die belange van die werknemers. Werknemers het wetlike beskermde regte om kollektief te beding wat deur bestuur gerespekteer moet word. Dieselfde argument kan gemaak word oor die verskaffers, kliënte en plaaslike gemeenskappe.
•
Die ekonomiese argument Die klassieke regverdiging van die vryemarkkapitalisme is dat die najaag van die belange van die aandeelhouers outomaties sal lei tot die “greatest good of the greatest number of people”. Hierdie word na verwys as die “onsigbare hand beginsel”. Die realiteit egter van die moderne sakeonderneming en sy impak op die samelewing het die kredietwaardigheid van die beginsel ondermyn. Een van die groot oorsake hiervoor was die industriële revolusie wat die internalisering van voordele en eksternalisering van die koste van hulle aksies teweeggebring het. Die eksternaliteite verwys na die gevolge van korporatiewe aksies. Deur die najaag van hulle doelwitte, besoedel sakeondernemings die omgewing, of steur hulle nie aan die gemeenskappe nie. Die markmeganisme korrigeer nie outomaties hierdie negatiewe gevolge van korporatiewe aktiwiteite nie. Die regulasies wat hierdie eksternaliteite moet hanteer, bied dus verdere gronde vir die oortuiging dat sakeondernemings beperk moet word en nie slegs aandeelhouersbelang moet najaag nie.
•
Belanghebbendes Die volgende twee aspekte dien as grondslag vir die Belanghebbendes Teorie: o
Die Beginsel van Korporatiewe Regte: Die sakeonderneming en die bestuurders mag nie die wetlike regte van ander oortree om hul eie toekoms te bepaal nie.
o
Die Beginsel van Korporatiewe Gevolge: Die sakeonderneming en sy bestuurders is verantwoordelik vir die uitwerking wat hulle aksies op ander het.
©akademia (MSW)
Bladsy 50
GBE105 Bedryfsetiek Om hierdie twee beginsels aan te neem, het tot gevolg dat die bestuur van sakeondernemings morele verantwoordelikheid neem vir die gevolge van hulle aksies op alle belanghebbendses van die sakeonderneming. Binne die Belanghebbendes Teorie kan die belanghebbendes gedefinieer word as die groepe wat nodig is vir die oorlewing en sukses van die sakeonderneming. Verder kan die belanghebbendes ook beskryf word as die groepe wat regte en pligte in die sakeonderneming het en wat voordeel kan trek of skade kan lei deur die sakeonderneming. Tipiese groepe belanghebbendes is die werknemers, verskaffers, kliënte, plaaslike gemeenskappe en die bestuurders. o
Aandelehouers het aandeel in die onderneming omdat hulle in die sakeonderneming belê.
o
Verskaffers bied grondstowwe aan die sakeonderneming, wat die kwaliteit en prys van die sakeonderneming se produk of diens bepaal.
o
Kliënte bied inkomste aan die sakeonderneming.
o
Plaaslike gemeenskappe bied basiese infrastruktuur sowel as menslike en natuurlike hulpbronne wat nodig is vir die sakeonderneming om te funksioneer.
Bestuurders word ook gesien as belanghebbendes aangesien hul deel in dieselfde verwagting as die werknemers van die sakeonderneming deurdat hulle vergoeding ontvang vir dienste gelewer en hulle bydra tot die oorlewing van die sakeonderneming. Kenneth Goodpaster Goodpaster is gekant teen Freeman se siening van die Belanghebbendes Teorie. Hy is oortuig dat die teorie afbrekend kan wees tot die sakeonderneming en die gemeenskap. Hy beskryf die teorie as ʼn multi-vertrouensplig (multi-fidusiêre) belanghebbende siening. In hierdie siening het die bestuurders van sakeondernemings ʼn vertrouenspligverhouding teenoor die aandeelhouers van die sakeonderneming. Hierdie situasie kan ondraaglik raak, indien die eise van die belanghebbende groepe kontrasterend en onversoenbaar is. Die teorie kan die natuur van die sakeonderneming ondermyn as ʼn privaat-besit entiteit met spesifieke ekonomiese doelstellings. Dus loop sakeondernemings die risiko om in publieke instansies te verander wat nie meer in staat sal wees om ekonomiese waarde te skep vir die aandeelhouers nie. Sodoende word die vryheid ondermyn wat geassosieer word met die private sakeonderneming.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 51
GBE105 Bedryfsetiek Goodpaster stem wel saam met Friedman dat sakeondernemings en hul bestuurders ʼn spesiale verpligting het teenoor die aandeelhouers. As die agente van die aandeelhouers, het bestuurders ʼn fidusiêre verpligting teenoor die aandeelhouers om winste te maksimaliseer. Ten spyte van die spesiale vertrouenspligverhouding van bestuurders teenoor aandeelhouers, het hulle ook ʼn morele verantwoordelikheid teenoor alle belanghebbendes van die sakeonderneming en kan hierdie morele verpligting nooit die aandeelhouersbelange oorskry nie. Verwys na bl. 90 – 95 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die Belanghebbendes Teorie. 2.8
Samevatting
Die klassieke teorieë wat bespreek is in hierdie studie-eenheid beklemtoon dat daar slegs van mense met goeie morele karakters verwag kan word om goed te doen; dat daar duidelike kriteria moet wees rakende morele besluitneming en dat die praktiese gevolge van aksies altyd in berekening gebring moet word tydens etiekonderhandelings. Die studieeenheid sluit af met die teorieë van die moderne sakeondernemings en demonstreer hoe etiekverwagting wat die samelewing op die moderne ondernemings het, verander het met die verloop van tyd. Ondernemings word dus meer gereken as integraal en sleutelspelers in die welstand van die samelewing. Daar word ook van organisasies verwag om op te tree met morele integriteit en morele verantwoordelikheid.
2.9
Selfevaluering Aktiwiteit 2
Bestudeer die onderstaande gevallestudie: Wal-Mart – Gebrek aan deernis Wal-Mart is die No 1 sakeonderneming in die wêreld. Die sakeonderneming spog met ʼn inkomste van $ 421 miljard per jaar, wat hoër is as enige ander sakeonderneming in die wêreld. Sy rykdom kan egter gelykgestel word aan sy strydpunte. Die volgende verhaal is waarskynlik die beste voorstelling van die onetiese behandeling van sy werkers. In 2000 was daar ʼn sleepwa botsing wat veroorsaak het dat Deborah Shank (52), ʼn werknemer van Wal-Mart, permanente breinskade opgedoen het wat haar permanent in ʼn rolstoel geplaas het. Haar man en drie seuns het ʼn $ 700,000 ongelukskikking ontvang van die vragmotormaatskappy. Na regskoste en ander uitgawes, is die oorblywende
©akademia (MSW)
Bladsy 52
GBE105 Bedryfsetiek
$ 417,000 in ʼn spesiale trust belê om om te sien na Shank. Na ses jaar het die verskaffers van mev. Shank se gesondheidsplan, Wal-Mart, haar gedagvaar vir die $ 470,000 wat Wal-Mart op haar mediese sorg bestee het. Wal-Mart is ten volle geregtig op die geld omdat die fynskrif van mev. Shank se dienskontrak stipuleer dat die geld van die skikking in die hofsaak vir skadevergoeding ná ʼn ongeluk aan Wal-Mart behoort. ʼn Federale regter het ten gunste van Wal-Mart beslis, en die familie van mev. Shank moes staatmaak op die mediese fonds en sosiale sekuriteitsbetalings vir haar voltydse sorg. Na baie publieke protes, is dit nog onder oorweging deur Wal-Mart om die besluit moontlik te herroep. 1) Na aanleiding van die gevallestudie, watter modus van etiekbestuur verteenwoordig Wal-Mart? Motiveer jou antwoord. 2) Na oorweging van die gevallestudie, wat is die grootste etiese uitdagings wat WalMart in die gesig staar? 3) Sou jy sê dat Wal-Mart eties reg of verkeerd opgetree het? Motiveer jou antwoord.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 53
GBE105 Bedryfsetiek Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 54
GBE105 Bedryfsetiek
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites
•
Etiek en korporatiewe reputasie
•
Etiek en menslike potensiaal
•
Etiek en vertroue
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om:
3.2
•
die verskeie mites rakende etiek in die sakeonderneming te ontleed en te weerlê.
•
die verwantskap tussen etiek en korporatiewe reputasie te omskryf.
•
die verwantskap tussen etiek en menslike potensiaal te verduidelik.
•
die verwantskap tussen etiek en vertroue te bespreek.
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 8, bl. 99 – 108 Hoofstuk 9, bl. 109 – 122 Hoofstuk 10, bl. 123 – 137 Hoofstuk 11, bl. 138 – 151
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 55
GBE105 Bedryfsetiek 3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Belegger
Iemand wat kapitaal verbind ten einde finansiële opbrengste te verkry.
Etiese verwaarlosing
Etiese verwaarlosing kom voor wanneer die organisasie die gevolge ignoreer wat hul aksies kan hê op die legitieme regte en verwagtinge van ander.
Globalisering
Globalisering is die proses van internasionale integrasie wat voortspruit uit die uitruiling van die wêreldsieninge, produkte, idees, en ander aspekte van kultuur.
Mites
ʼn Geloof of ʼn stel van oortuigings, dikwels nie bewys of vals nie, rakende ʼn persoon, verskynsel of instansie.
Moraliteit
Die onderskeid tussen goed en kwaad, reg en verkeerd, reg of goeie gedrag.
Reputasie
Die positiewe of negatiewe siening rakende ʼn organisasie, of persoon as gevolg van hul gedrag of optrede.
Selfaktualisering
ʼn Toestand waar mense werklik sielkundig gesond is en waar hulle hul eie ware potensiaal bereik het.
Sielkundige kontrak
Die stilswyende ooreenkoms wat dui op die verwagtinge wat die onderneming van sy werknemers het en die verwagtinge wat die werknemers van die onderneming het en wat die onderneming bereid is om in ruil aan te bied.
Verbruiker
ʼn Persoon of onderneming wat koop of gebruik maak van ʼn kommoditeit of diens.
Wins 3.4
Die monetêre surplus na die aftrekking van kostes.
Inleiding
Die doel van Studie-eenheid 3 is om te demonstreer dat bedryfsetiek van waarde is en dat sommige ondernemings en hulle leiers tot hul eie nadeel die etiese dimensie van sake ignoreer. Die mate waartoe etiek omhels word binne ʼn sakeonderneming beïnvloed beide die persepsies van die belanghebbendes en die prestasie van die sakeonderneming. Die ©akademia (MSW)
Bladsy 56
GBE105 Bedryfsetiek vertroue wat beleggers in ondernemings het, die lojaliteit van die kliënte teenoor ondernemings het en die gewilligheid van die talentvolle individue om hulle vaardighede vir die onderneming aan te bied, is almal faktore wat deur die etiek van die onderneming beïnvloed word. Die erkenning en integrering van etiek binne ʼn sakeonderneming is ʼn kritieke faktor wat die sukses en die volhoubaarheid van die onderneming bepaal. Die grondslag vir die belang van etiek in sake word uiteengesit in Hoofstuk 8 in die handboek. Dit word gedoen deur die bevordering van logiese argumente oor hoe om die bekende mites rakende etiek in sake te weerlê. Die simbiotiese natuur tussen etiek, die korporatiewe reputasie en die onderneming se primêre belanghebbendes, sowel as die onderneming se finansiële prestasie word in Hoofstuk 9 geïllustreer. Hoofstuk 10 stel etiek voor as die sleutel om menslike potensiaal te ontsluit in die onderneming. Verder word dit uitgewys hoe organisatoriese etiese ingestelhede menslike welsyn, betekenis en sel-aktualisering kan fasiliteer. Daar word ook verwys na ʼn groot aantal etiek-verwante faktore wat voorgestel word as voorvereistes om hierdie menslike potensiaal in die onderneming te ontsluit. Hoofstuk 11 sluit Studie-eenheid 3 af met ʼn bespreking oor die onderlinge verhouding tussen etiek en vertroue in organisasies. Die aard van vertroue word voorgestel en die hoofstuk eindig met ʼn verduideliking oor hoe etiek vertroue binne die organisasie kan fasiliteer. 3.5
Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 99 – 108 Daar bestaan steeds mense wat skepties is oor die moontlikheid van etiese optree in die sakeonderneming. Hierdie skeptisisme kan twee vorms aanneem: •
Die eerste vorm van skeptisisme is die mense wat glo dat die aard van kapitalisme sluit die oorweging van etiek heeltemal uit.
•
Die tweede vorm van skeptisisme is die mense wat nie etiek buite rekening laat in kapitalisme nie, maar wel skepties is of ʼn finansieel suksesvolle sakeonderneming onderhou kan word, sonder om afbreek te doen aan etiese standaarde.
Hierdie tweede vorm van skeptisisme kan soms verander in ʼn vaste oortuiging. Hierdie oortuiging kom dan na vore as ʼn mite wat onetiese sakepraktyke regverdig en volhou. Wanneer gekonfronteer word met sulke mites, is dit nodig om ondersoek in te stel. Indien dit
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 57
GBE105 Bedryfsetiek nie gedoen word nie en slegs aanvaar word as waarheid, lei sulke mites daarna om onetiese sakepraktyke uit te beeld as “goeie sake” of die normale manier van sake doen. Daar bestaan ses mites wat ʼn wig inslaan tussen sake bedryf en bedryfsetiek: •
Hond-eet-hond-wêreld
•
Oorlewing van die sterkste
•
Goeie mense eindig tweede
•
Onetiese optrede is nie ernstig nie
•
Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen
•
Al wat saak maak is die wins – bottom line
3.5.1
Mite een: Hond-eet-hond-wêreld
Hierdie mite beeld die sakewêreld uit as ʼn eensame vyandige omgewing. Daar moet op ander getrap word om te voorkom dat ander op jou trap. Om die belange van ander te oorweeg, word gesien as ʼn fatale fout. Die rede hiervoor is, dat dit die individu kwesbaar laat vir die ander “honde” in die “trop”. Dus om eties in sake te wees, is tot die verwoesting van die individu se eie belange. 3.5.2
Mite twee: Oorlewing van die sterkste
Die sakeomgewing hou hoofsaaklik mededingende worsteling in, waar slegs die taaiste sal oorleef. Om aandag te gee aan jou mededingers se belange kan eie oorlewing in gedrang stel, dus moet die individu rateltaai wees en alles moontlik doen om mededingers te oorwin. Etiek in sake is dus ʼn gevaar omdat dit die individu se mededingendheid kan ondermyn en sodoende kanse op eie oorlewing in gedrang stel. 3.5.3
Mite drie: Goeie mense eindig tweede
Hierdie mite verklaar dat dit onmoontlik is om gelyktydig eties en suksesvol te wees in sake. Etiek en sake word gesien as twee teenoorgesteldes van mekaar – die individu kan óf oneties en suksesvol wees, óf eties en onsuksesvol. Etiek is dus nadelig vir sukses in sake. 3.5.4
Mite vier: Onetiese gedrag is nie ernstig nie
Paar aannames van hierdie mite: •
Die mite beweer dat, alhoewel onetiese gedrag verkeerd is, is dit nie skadelik vir die samelewing nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 58
GBE105 Bedryfsetiek Onetiese gedrag is nie heeltemal die regte ding om te doen nie, maar dis ook nie
•
heeltemal sleg nie. Dit mag dalk ongemak vir sommige mense veroorsaak, maar dit sal nie die
•
samelewing as ʼn geheel skade aanrig nie. Daar mag dalk selfs verskuilde voordele vir die samelewing wees, soos verspreiding
•
van rykdom, of die stimulasie van ekonomiese groei. Geld wat deur onetiese optrede verloor word, sal uiteindelik sy pad terugvind na die
•
ekonomie toe. Onetiese gedrag is nie so ʼn ernstige misdaad soos om iemand te beseer, of selfs te
•
vermoor nie. 3.5.5
Mite vyf: Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen
Hierdie mite regverdig onetiese gedrag deur te argumenteer dat dit nie help om teen die stroom van onetiese gedrag te swem nie. Indien onetiese gedrag in sake die norm binne ʼn spesifieke konteks of land is, moet dit aanvaar word as die algemeen aanvaarbare manier om sake te doen. Dus, indien jy hulle nie kan wen nie, sluit by hulle aan, of dan soos die mite se, wanneer in Rome, doen soos die romeine doen. 3.5.6
Mite ses: Al wat saak maak is die wins
Sake handel slegs oor een ding en dit is om wins te maak. Die wins in die rekeningstaat wat wins of verlies aantoon, is die enigste maatstaf van sakesukses. Enige iets wat ʼn positiewe impak op die wins het, moet nagejaag word, en enige iets wat aandag wegtrek moet vermy word. As etiek nie primêr besorg is met die wins nie, moet sakeondernemings hul geensins daaraan steur nie. Verwys na bl. 99 – 108 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van elk van die mites. 3.6
Etiek en die korporatiewe reputasie
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 109 – 122 Wanneer ʼn mens in berekening bring dat onetiese gedrag ʼn hoë risiko vir ʼn onderneming se reputasie inhou, is dit van strategiese belang dat ondernemings die koste vermy wat met immorele optrede geassosieer word. Die etiese dimensie van korporatiewe reputasie het net so belangrik geword, soos alle ander dimensies wat bydra tot ʼn onderneming se reputasie,
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 59
GBE105 Bedryfsetiek soos produkkwaliteit en finansiële prestasie. In hierdie aspek het ʼn reputasie van etiese gedrag ʼn sake-imperatief geword en word etiek gesien as ʼn bron vir ʼn mededingende voordeel. 3.6.1
Reputasie
Ondernemingsreputasie bepaal tot watter mate belanghebbendes gemaklik sal wees om verhoudinge te bou met die onderneming. Wanneer sulke interaksie voortdurend gesien word as positief en opreg, word ʼn vertrouensverhouding geskep. Ook bied dit die onderneming ʼn mate van voorspelbaarheid deurdat diegene waarmee hulle handel, presies weet wat om te verwag. Reputasie op nasionale vlak Houdings teenoor korporatiewe bestuur en bedryfsetiekpraktyke beïnvloed individuele onderneming se houdings teenoor bestuur en etiek. Die persepsies wat potensiële beleggers en sakemense het teenoor ʼn land waarin hulle wil investeer, of sake wil doen word grootliks bepaal deur die reputasie van die land as ʼn geheel. Die verskillende lande regoor die wêreld is toenemend besorgd oor hul reputasie in verhouding met ander nasies, en poog om aktief hul reputasie te meet en te bestuur. ʼn Land se reputasie, vanuit ʼn ekonomiese perspektief, reflekteer die reputasies van al die sakeondernemings, ekonomiese deelnemers en individue as ʼn geheel. Reputasie op korporatiewe vlak Korporatiewe reputasie kan gedefinieer word as die kollektiewe opinie van die belanghebbendes teenoor die onderneming. Hierdie reputasie is ʼn funksie van herhaalde interaksies en ʼn refleksie van die onderneming, met die verloop van tyd, gesien deur die oë van die belanghebbendes. ʼn Maatskappy se reputasie beïnvloed die beïnvloed se vermoë om produkte te verkoop of dienste te lewer, om beleggers te trek, talentvolle werknemers aan te stel en om ʼn invloed op politieke kringe te hê. Verwys na bl. 109 – 115 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.6.2
Reputasie en die belanghebbendes
Swak gedrag deur ʼn selektiewe groep in die onderneming bring die gedrag van almal in die onderneming onder bedenking. Werknemers raak agterdogtig teenoor bestuur en teenoor mekaar. Die reputasie van ʼn paar slegte appels, kan dus lei tot die persepsie dat die hele houer sleg is. Beleggers, verbruikers en werknemers is die drie sleutel-belanghebbendes wat ooglopend of onbewustelik die onderneming oordeel in terme van die etiese dimensie of reputasie van die onderneming.
©akademia (MSW)
Bladsy 60
GBE105 Bedryfsetiek Beleggersvertroue Met die globale mark wat al hoe sterker word, is ʼn situasie geskep wat die mobiliteit van kapitaal tot onvoorspelbare hoogtes verhoog het. Beleggers het die vryheid en geleenthede om kapitaal te investeer waar hulle oortuig is die hoogste opbrengs verkry sal word. Binne hierdie globale beleggersmark word daar gereeld gesoek na ondernemings wat vertroue inspireer. Om te weet dat ʼn onderneming op ʼn regverdige, verantwoordbare, verantwoordelike en deursigtige manier bestuur word, genereer vertroue, wat presies is wat beleggers vereis. Oordeelkundige verbruikers Finansiële sukses word deur ondernemings gebruik om markbehoeftes te antisipeer, potensiële verbruikers te identifiseer en ʼn hoë kwaliteit produk of diens te lewer. ʼn Blywende verhouding van wedersydse respek en samewerking met kliënte is ʼn noodsaaklike suksesfaktor in sake. Indien ʼn onderneming sy kliënte regverdig en konsekwent hanteer is die kanse groot dat herhaalde sake natuurlik sal voortgaan. Die onderneming se reputasie van regverdigheid en respek sal deurdring na die mark toe en nuwe verbruikers aantrek. ʼn Belangrike dimensie wat ontstaan het binne die onderneming-kliënte mengsel is die verbruikersbeweging genaamd, verbruikerswese. Verbruikerswese is ʼn refleksie van die nuwe teenwigkrag vir kapitalisme. Etiekverbruikerswese, wat ʼn versamelnaam is vir die potensiële voorkeur, besluite en aksies van morele oordeelkundige verbruikers, kan ʼn reuse bepalende faktor wees van die argitektuur rakende korporatiewe strategie. Die strategiese belangrikheid van die morele oordeelkundige verbruikers is dus ʼn realiteit wat ondernemings nie kan ignoreer nie. Werknemers Daar bestaan vier etiese dimensies van betroubaarheid, nl. openheid, bekwaamheid, integriteit en welwillendheid. Reputasie word ten nouste met hierdie faktore geassosieer en dit is heel duidelik dat etiese gedrag ʼn noemenswaardige rol speel in die reputasie wat verkry word deur die individu. Die appels en houers analogie bied ʼn waardevolle raamwerk om die mate te verstaan waartoe werknemers hulle waardes met die waardes van die onderneming belyn. Soos reeds genoem, dra etiek by tot ʼn gunstige reputasie, wat dit weer aanloklik maak vir voornemende werknemers om te weet dat die ondernemings hulle met respek en waardigheid sal hanteer.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 61
GBE105 Bedryfsetiek Die etiese reputasie van ʼn onderneming strek verder as slegs die reputasie van die behandeling van werknemers en kliënte, dit strek tot by die inherente etiese natuur van die produk of diens wat gelewer word. Verwys na bl. 115 – 120 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.6.3
Reputasie en finansiële prestasie
Navorsing het bevind dat ondernemings wat die hoogste gegradeer word in terme van sosiale prestasie, het ook groter finansiële prestasie gelewer. Die sosiale prestasie bestaan uit liefdadigheidsbydraes, gemeenskapsuitreikprogramme, omgewingsprestasie, die bevordering van vroue en minderheidsgroepe. Die finansiële prestasie van hierdie ondernemings was ook beter in terme van die bestuur van inkomstegroei, verkope-tot-bateverhouding, verkopegroei, opbrengs op ekwiteit, verdienste-tot-bate-groei, opbrengs op belegging, opbrengs op bates en bategroei. Daar bestaan dus ʼn simbiotiese verhouding tussen etiek, finansiële prestasie en reputasie. Verwys na bl. 120 – 122 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.7
Etiek en menslike potensiaal
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 123 – 137 Dit word al hoe meer erken dat dit die menslike hulpbronne van die onderneming is wat die grootste waarskynlikheid het om die kernbevoegdhede te verskaf wat die primêre bron van volhoubare mededingende voordeel en suksesvolle langtermyn finansiële prestasie sal verskaf. Deur baie navorsing is gevind en geïdentifiseer dat die effektiewe aanwending van mense, ʼn sentrale kriteria vir uitmuntendheid is. Die manier waarop maatskappye dink oor hulle mense en wat hulle kies om te doen, of nie te doen nie en om menslike potensiaal te ontsluit, bepaal die toekomstige volhoubaarheid. 3.7.1
Etiese verwaarlosing
Etiese verwaarlosing kom voor wanneer die onderneming die effek wat hul aksies kan hê op die wetlike regte en verwagtinge van die belanghebbendes om met vertroue, regverdigheid, eerlikheid, empatie en konstantheid hanteer te word. Etiese verwaarlosing mag manifesteer in werksontevredenheid, wat indirek die werknemers verhinder om te floreer en hul volle potensiaal te bereik.
©akademia (MSW)
Bladsy 62
GBE105 Bedryfsetiek Verwys na bl. 124 – 126 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.7.2
Etiek as die sleutel om menslike potensiaal te ontsluit
In hierdie afdeling gaan gekyk word na etiek, nie as ʼn probleem om op te los nie, maar ʼn geleentheid wat aangegryp moet word. Etiese organisatoriese ingesteldheid ʼn Onderneming met ʼn etiese ingesteldheid het ʼn sterk etiese waardeoriëntasie en die onderneming leef hierdie waardes uit wanneer hul betrokke raak by hulle belanghebbendes. Hierdie tipe onderneming word gekarakteriseer deur ʼn effektiewe integrasie van etiek in die doeleindes, missie en doelwitte van die onderneming. Etiek is dus integraal tot hoe die onderneming homself definieer en verbind om dinge te doen. Ook het hierdie onderneming ʼn goed ontwikkelde sin van ʼn etiese identiteit. ʼn Onderneming met ʼn etiese identiteit het ook ʼn etiese kultuur wat ʼn integrale en natuurlike deel van die ondernemingskultuur is. Hierdie kultuur ontlok die konsep van reëls, kodes, belonings, leierskap en stories wat as singewing optree om gedrag te vorm. Inherent tot die etiese kultuur, integraal tot ʼn etiese onderneming is morele gewete. Hierdie gewete bied ʼn platform vir etiese ondernemings om ʼn optimale balans te vind tussen strategiese, werks- en etiese waardes. Etiese ondernemings word gekarakteriseer deur die respek wat hulle wys vir hulle belanghebbendes. ʼn Onderneming se toewyding tot sy mense ontstaan uit die respek vir die waarde en waardigheid van die individue wat hulle energie aan die sakeonderneming toewy en afhanklik is van die sakeonderneming vir sy ekonomiese welstand. Die vervulling van etiese verpligting skep ʼn konteks waarin mense samehangendheid, voorspelbaarheid in besluitneming en betekenis in hul werk kan vind. Mens-verwante uitkomstes van organisatoriese etiese ingesteldhede Drie paradigmas wat identifiseer word as aanwysers van die optimale vervulling van menslike potensiaal: •
Menslike welstand Menslike welstand kan gesien word as ʼn positiewe toestand wat bereik kan word, ʼn betekenisvolle lewe waar die toepassing van die individu se eie sterkpunte en deugsaamhede gekultiveer word in iets baie groter as die self.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 63
GBE105 Bedryfsetiek
•
Om betekenis te vind ʼn Sentrale aspek om betekenis te vind, is om betekenis te vind in die individu se eie werk en dit is juis in die werksplek waar die meeste mense die volste sin vir betekenis vind. Werk speel ʼn baie belangrike rol in mense se soeke na betekenis. Mense soek iets om in te glo, om betekenisvolle werk te hê en te voel dat hulle bydra tot die onderneming se missie, wat ʼn verskil maak vir ander. Die gevoel van gemeenskap wanneer ondernemings hul rol erken as korporatiewe burgerskap en hierdie rolle uitleef, bevorder die gevoel van vennootskap. ʼn Onderneming se vervulling van sy eie verantwoordelikhede is om te verseker dat volhoubare gemeenskap gesien word as organisatoriese burgerskap. Wanneer werknemers betekenis vind deur ʼn verskil te maak ten opsigte van die gemeenskap, sien hulle hulself as beoefening van individuele burgerskap binne die konteks van organisatoriese burgerskap.
•
Selfaktualisering Volgens Maslow se hiërargie van menslike behoeftes, word selfaktualisering gesien as ʼn hoë orde van menslike behoeftes wat vervulling nodig het. Selfaktualisering is ʼn toestand waar mense werklik sielkundig gesond is en waar hulle hul eie ware potensiaal bereik het. Selfaktualisering impliseer om in ooreenstemming te wees met wie jy werklik is, dit word gesien as die hoogste toestand van menslike ontwikkeling. Wanneer die individu homself daar bevind waar hy of sy toegelaat word om alles te word waartoe hy/sy in staat is om te word, kan selfaktualisering manifesteer. Sulke omgewings word gekarakteriseer deur voorspelbaarheid, sekuriteit, kreatiwiteit en geleentheid om ʼn verskil te maak, vir die onderneming en sy belanghebbendes.
Etiek-gebaseerde fasiliteerders vir die ontsluiting van menslike potensiaal •
Etiese waardesbestuur Waardesbestuur impliseer dat almal in die beïnvloed die waardes verstaan, verwelkom en voortdurend toepas. Die belyning van die onderneming en werknemer waardes bied die verbinding met die self en ander wat ʼn gevoel van balans en orde in die onderneming skep. Die meeste werknemers het nodig om begelei te word deur leiers ten opsigte van spesifieke interpretasies wat vereis word van sekere waardes in ʼn spesifieke werk in ʼn spesifieke onderneming. Waardes moet betekenisvol en uitdruklik vertaal word in spesifieke gedrag wat nodig is om die spesifieke waardes uit te leef.
©akademia (MSW)
Bladsy 64
GBE105 Bedryfsetiek Etiese waardes, soos integriteit, verantwoordelikheid, regverdigheid, deursigtigheid en respek moet geprioritiseer word deur ondernemings wat die beste uit hul werknemers wil uitbring. •
Etiese leierskap Waardegebaseerde bestuur impliseer dat leiers outentiek moet wees wanneer hul met hul volgelinge handel. Outentieke leiers voeg mense saam rakende ʼn gedeelde missie en waardes, en bemagtig dan hierdie mense om te lei deur hulle kliënte te dien terwyl waarde vir belanghebbendes geskep word. Wanneer leiers outentiek en waarde-gebaseerd georiënteerd is, help hulle werknemers om betekenis te vind en skep hulle ʼn gemeenskaplike betekenis onder mekaar en met ander.
•
Die sielkundige kontrak Die stilswyende ooreenkoms wat dui op die verwagtinge wat die onderneming van sy werknemers het en die verwagtinge wat die werknemers van die onderneming het en wat die onderneming bereid is om in ruil aan te bied.
•
Die bemagtiging en instaatstelling Bemagtiging handel oor die vertroue wat ondernemings in hulle werknemers plaas, waar ondernemings hulle werknemers beskou as ʼn bron van kreatiwiteit, individue wat optree op ʼn selfregulerende manier en die waardes en kultuur van die onderneming aanvaar. Verder behels bemagtiging dat ondernemings toestemming gee vir vryheid aan deelname, motivering van werknemers om bydraes lewer, innovasie te gebruik en opinie te lewer. Hierdie tipe organisatoriese leierskap skep ʼn klimaat van vertroue wat werknemers toelaat om verantwoordelikheid te neem, besluite kan neem en verantwoordbaarheid te aanvaar. Bemagtiging word gefasiliteer deur opleiding en ontwikkelingsgeleenthede, mentorskap, opleiding en leiding.
•
Etiese menslike hulpbronbestuurspraktyke Menslike hulpbronpraktisyne moet in ʼn vennootskap met die operasionele bestuurders van die onderneming wees om finansiële sukses te optimaliseer en terselfdertyd as advokate optree, namens die werknemers. Menslike hulpbronbestuur word gesien as ʼn korporatiewe funksie wat homself bemoei met die verkryging, koestering, beskerming, behoud en ontwikkeling van
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 65
GBE105 Bedryfsetiek mense. Die hoof verantwoordelikheid van menslike hulpbronbestuur is die belyning van menslike bestuurstrategieë met die onderneming se visie, missie en doelwitte. Om menslike hulpbronne te bestuur wat daarop gerig is om die etiese konkrete strategieë en sisteme (wat menslike potensiaal kan ontsluit) te ontwerp en te implementeer, skep ʼn rentmeesterskap vir die vervulling van etiese organisatoriese verpligting teenoor die onderneming en sy werksmag. Verwys na bl. 126 – 137 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8
Etiek en vertroue
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. bl. 138 – 151 Sakeleiers regoor die spektrum erken dat die herstel van vertroue in sakeondernemings en hulle leiers, een van hul grootste uitdagings is. Sonder ʼn basiese vlak van vertroue word dit bykans onmoontlik om te saam te werk en te onderhandel met ander mense. In hierdie afdeling word die rol wat etiek speel in die bou van verhoudings in die bedryf van sake ondersoek. 3.8.1
Die verlies van vertroue
Daar is verskeie faktore wat bydra tot die afname in die vertroue in sake: Globalisering Globalisering het die ontstaan van globale virtuele spanne tot gevolg. Hierdie is spanne wat nooit fisies met mekaar kontak maak om langtermyn vertrouensbande te smee nie. Sonder ʼn geskiedenis van gedeelde ervarings, ʼn basis van bekendheid en gemeenskaplike toekoms om vertroue op te baseer, word die potensiaal vir vertroue verminder. Minder werksekerheid Die afname in werksekuriteit oor die aflope paar dekades, het ʼn verlies aan vertroue teweeggebring. Hierdie afname in werksekuriteit is weens die volgende faktore: •
Globalisering
•
Korporatiewe oornames
•
Herstrukturering in sakeondernemings
©akademia (MSW)
Bladsy 66
GBE105 Bedryfsetiek Afplatting van organisasiestrukture Om mededingend in die globale ekonomie te bly, het ondernemings al hoe meer buigsaam geraak in terme van verbruikerseise en die fluktuasie in die mark. Hierdie het tot ʼn drastiese herstrukturering van die hiërargiese en burokratiese ondernemings gelei. Afgeplatte ondernemings met minder vlakke van outoriteit en buigsaamheid in werksbeskrywings, het die norm geword. Die wisselvallige natuur van hierdie werkstoestande kan die vertroue wat deur langtermyn, stabiele werkstoestande binne hiërargiese ondernemings gevestig was, ondermyn. Korporatiewe skandale Skandale en mislukkings in groot ondernemings het die persepsies van wantroue oor ondernemings aangevuur en die stigma dat ondernemings almal dieselfde is, teweeggebring. Verwys na bl. 139 – 140 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8.2
Hoekom sakeondernemings vertroue nodig het
Wantroue is duur Wanneer ʼn beïnvloed beskou word as onbetroubaar, rig dit geweldige skade aan sy reputasie, en die koste om te herstel is geweldig hoog. Om vertroue in die onderneming te beskerm, maak dus goeie sakesin. Vertroue fasiliteer samewerking Vertroue is ʼn vereiste vir spanwerk. Die afwesigheid van vertroue, vertraag die vorming van spanne en belemmer spanprestasie. Vertroue ontsluit kennis Kennis is die nuwe kapitaal van sakeondernemings. Die vermoë van ʼn onderneming om mense aan te trek en te behou wat deskundiges is, het noodsaaklik geword vir ondernemings. ʼn Omgewing van vertroue, is vir werknemers nodig om gewillig te wees om hulle kundigheid met ander te deel. Vertroue bevorder lojaliteit Vertroue bevorder lojaliteit binne ʼn onderneming en tussen ʼn onderneming en sy eksterne belanghebbendes. Die aard van vertroue is so dat dit ʼn verhouding tussen twee partye vereis. Deur ʼn ander party te vertrou, maak die een party staat op die ander party vir die bereiking van die doelwitte. Waar tweerigting, of wedersydse vertroue bestaan, word samewerkende alliansies gevorm rondom spesifieke doelwitte. Dit dra dan by tot die sosiale
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 67
GBE105 Bedryfsetiek kohesie binne die onderneming en tussen die onderneming en sy eksterne belanghebbendes. Indien bestuurders daarin kan slaag om die vertroue van hulle ondergeskiktes te wen, kan hulle van die ondergeskiktes verwag om meer lojaal te wees teenoor die bestuursdoelwitte. Dieselfde geld vir die verhouding tussen die onderneming en sy belanghebbendes, kliënte, verskaffers en eksterne belanghebbendes. Verwys na bl. 140 – 142 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8.3
Wat is vertroue?
Vertroue kan gedefinieer word as ʼn optimistiese ingesteldheid van ʼn persoon wat ʼn doelwit najaag en ʼn risiko neem om op ʼn ander persoon staat te maak om die doelwit te bereik. Vertroue is ʼn sosiale verskynsel Vertroue vind plaas tydens menslike interaksie. Twee partye betrokke in ʼn vertrouensverhouding word genoem die trustor (die een wat vertrou) en die trustee (vertroueling). Eersgenoemde is die persoon of party wat vertroue verleen en die vertroueling is die persoon waarop staatgemaak word om gunstig te reageer op die vertroue wat belê word. Vertroue is ʼn proses Vertroue is nie ʼn enkele gebeurtenis nie. Voor die belegging van vertroue gemaak word, moet die risiko bereken word. Indien die verhouding volhard, word die belegging voortdurend gemoniteer. Gegrond op ervaring, sal die persoon besluit of hy/sy dit kan waag om meer vertroue te belê. Dus word vertroue gewoonlik gegrond op ʼn geskiedenis van interaksies wat die toekoms van ʼn vertrouensverhouding bepaal. Vertroue kan varieer in sterkte Vertroue kan óf tentatief, óf volhoudend wees. Wanneer vertrouelinge optree op maniere wat vertroue in hulle kan bevestig, word vertroue versterk. Indien die vertroue misbruik word, word vertroue vervang met wantroue, gepaardgaande met gevoelens van wraak. Vertrou is altyd ʼn risiko ʼn Kerneienskap van vertroue is kwesbaarheid. Deur ʼn ander persoon te vertrou, word die een party onder die genade van ʼn ander party geplaas. Juis om hierdie rede verteenwoordig vertroue altyd ʼn risiko vir die een wat vertrou. Vertroue kan vinnig gebou word Die ontstaan van virtuele spanne as gevolg van globalisering, het die behoefte van spanlede om spoedig in ʼn vertrouensverhouding te staan, beklemtoon. Dei spoedige bou van
©akademia (MSW)
Bladsy 68
GBE105 Bedryfsetiek vertrouensverhoudinge word gegrond op verwagtinge, gefokus op rolle, spesiale kategorieë, stereotipering, derdeparty inligting en reëls. Ten opsigte van hierdie aspek, is reputasie belangriker as aangesig-tot-aangesig interaksies. Vertroue verskil van persoon tot persoon Vertroue is ʼn persoonlike saak. Dit hang van ʼn gevoel van optimisme of pessimisme af Verwys na bl. 142 – 144 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8.4
Vertroue teenoor betroubaarheid
Vertroue is ʼn aksie. Waar vertroue ʼn aksie is wat geneem word deur die persoon wat vertrou, is betroubaarheid die karaktereienskap van die vertroueling. Dit is ʼn evaluasie van die kwaliteit van ʼn persoon as vertroueling. ʼn Betroubare persoon is iemand wat beoordeel word, as waardig die vertroue wat in hom/haar belê word. 3.8.5
Persoonlike en onpersoonlike vertroue
Onpersoonlike vertroue verwys na vertroue in instansies of sosiale praktyke. Persoonlike vertroue verwys na die vertroue in verhoudinge tussen mense. Binne die kategorie van persoonlike vertroue kan onderskei word tussen eenrigting-vertroue en tweerigting-vertroue. Verwys na bl. 144 – 145 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8.6
Die etiese dimensie van vertroue
Om vertroue te eerbiedig, moet die vertroueling die belange van die persoon wat die vertroue stel, oorweeg. Hierdie oorweging is die ekwivalent van morele gedrag, juis omdat die oorweging van ʼn ander persoon se belange ʼn sleutel-element tot etiese gedrag is. Om sin te maak van die moraliteit van vertroue, is dit handig om tussen die interne en eksterne moraliteit van vertroue te onderskei. Die interne moraliteit van vertroue Die interne moraliteit van vertroue lê in die morele aard van die interaksie tussen die een wat vertrou en die vertroueling. Om in hierdie geval vertroue te eerbiedig, moet die vertroueling positief reageer op die belange wat die ander persoon op die vertroueling geplaas het, die vertroueling moet die persoon wat vertrou bystaan om sy/haar doelwitte te bereik. Om wel net vertroue te eerbiedig, beteken nie dat dit sal lei tot etiese gedrag nie. Dus is ʼn eksterne moraliteit nodig, voordat vertroue as eties oorweeg kan word.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 69
GBE105 Bedryfsetiek Die eksterne moraliteit van vertroue Die eksterne moraliteit van vertroue verwys na die impak wat ʼn vertrouensverhouding het op die mense buite die verhouding. Vertroue kan nie gereken word as moreel, indien dit betrokke is by die najaag van onetiese doelwitte nie. Wanneer vertroue gebruik word in die najaag van onetiese doelwitte, dui dit op ʼn morele misbruik van vertroue. Dit is die geval waar dit gebruik word om die belange van ʼn bepaalde groep te beskerm, ten koste van ʼn ander groep. Nepotisme, rassisme, baantjies vir boeties, voortrekkery en seksisme is voorbeelde van vertroue wat misbruik word tot nadeel van daardie wat uitgesluit word van die vertrouensverhouding. Die blote aard van vertroue is dat dit voortreflikheid bevorder ten koste van selfbelang. Vertroue verhoog dus die vermoë tot aktiewe sosiale gedrag, wat ʼn integrale deel is van morele gedrag. Vertrouensverhoudings bied nuwe geleenthede vir samewerking, harmonie, en sosiale kohesie. Verwys na bl. 145 – 147 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8.7
Die rol van etiek in die bou van vertroue
Die volgende faktore het ʼn noemenswaardige impak op hoe betroubare bestuurders deur hul ondergeskiktes gesien word: •
Oopheid
•
Bevoegdheid
•
Integriteit
•
Welwillendheid
•
Reputasie
Hierdie faktore kan deurgetrek word tot die bestuurders van ondernemings om hulle betroubaarheid te bepaal. Aangesien hierdie faktore almal morele faktore is, word geïmpliseer dat spesifieke etiese gedrag ʼn positiewe effek kan hê op die vestiging van die betroubaarheid van bestuurders in die onderneming. Verwys na bl. 147 – 151 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.9
Samevatting
In hierdie studie-eenheid is ʼn paar populêre mites rakende etiek en sake in diepte ondersoek. Deur hierdie mites te bestudeer, raak dit al hoe duideliker, hoe ʼn groot rol etiek in sake speel. Verder is daar gekyk na hoe die verwaarlosing van etiek, menslike potensiaal kan ondermyn en dus deur die ontsluiting van menslike potensiaal en deur die skepping van betekenis en selfaktualisering in die werksplek, kan ondernemings die mededingende ©akademia (MSW)
Bladsy 70
GBE105 Bedryfsetiek voordeel verkry. Ter afsluiting, is die belangrikheid van vertroue in sake uitgelig en hoe etiese gedrag die vlakke van vertroue kan verhoog en kan bydra tot al die voordele wat geassosieer word met vertroue. Vir vertroue om volhoubaar te wees in sake, moet ʼn gebalanseerde benadering geneem word, waar die onderneming se interne en eksterne belanghebbendes voordeel uit hierdie vertrouensverhouding trek. 3.10 Selfevaluering Aktiwiteit 3 JPMorgan Chase is ʼn Amerikaanse multinasionale bank wat verskillende finansiële dienste verskaf aan mense. Alhoewel die maatskappy in 2012 gereken was as die grootste bank ter wêreld in terme van sy bates, het die maatskappy ʼn baie slegte reputasie gekry weens onetiese en onwettige optredes in die verlede. Stel ondersoek in oor die maatskappy en beantwoord die volgende vrae: 1) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se beleggersvertroue geskaad het? 2) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se verbruikersvertroue beïnvloed het? 3) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se werknemersvertroue beïnvloed het? 4) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se finansiële prestasie beïnvloed het? 5) Volgens jou mening hoe kan JPMorgan Chase sy reputasie verbeter en die vertroue van die samelewing terugwen?
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 71
GBE105 Bedryfsetiek Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 72
GBE105 Bedryfsetiek
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die neem van etiese sakebesluite
•
Om etiese dilemmas op te los
•
Etiese dilemmas in sake: Werknemersgelykheid (Employment Equity)
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die etiese besluitnemingsproses in die sakeonderneming te beskryf en toe te pas.
•
aan die hand van die RIMS-strategieë, in staat te wees om etiese dilemmas op te los.
4.2
•
regstellende aksie te bespreek.
•
etiese dilemmas in die sakeonderneming en die hantering daarvan te bespreek.
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 12, bl. 155 – 162 Hoofstuk 14, bl. 173 – 181 Hoofstuk 15, bl. 182 – 198
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 73
GBE105 Bedryfsetiek 4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Regstellende aksie
ʼn Beleid wat ontwerp is met die doel om diskriminasie teen vroue en minderheidsgroepe in die verlede reg te stel deur middel van maatreëls om ekonomiese en opvoedkundige geleenthede te skep.
RIMS-strategie
Rasionele Interaksie vir Morele Sensitiwiteitstrategie is ontwerp as ʼn strategie wat gebruik word vir die oplos van sosiale en persoonlike dilemmas in die werksplek.
4.4
Inleiding
Wanneer aandag aan die etiek van ʼn onderneming geskenk word, is dit belangrik om te verseker dat spesifieke etiese besluite geneem word deur dié wat namens die onderneming optree. In hierdie studie-eenheid word daar onderskeid getref tussen twee tipes etiese besluite wat in sake gemaak word. •
Die eerste tipe etiese besluitneming handel oor die versekering dat sakebesluite eties verantwoordbaar is. Die fokus is dus op die etiese implikasies van sakebesluite, sowel as om te verseker dat die etiese implikasies van die besluite deeglik verstaan en oorweeg is.
•
Die tweede tipe etiese besluitneming fokus spesifiek op etiese kwessies wat in sake voorkom in die vorm van etiese dilemmas en hoe hierdie dilemmas opgelos kan word.
In Hoofstuk 12 word etiese besluitneming aangebied wat fokus op die versekering dat sakebesluite eties verantwoordbaar is. Vier kriteria wat toegepas kan word op sakebesluite word identifiseer om seker te maak dat die etiese implikasies oorweeg is. In Hoofstuk 14 verskuif die fokus na die oplos van etiese dilemmas in sake. Die RIMSstrategie word bekendgestel met die drie basiese stappe om morele dilemmas op te los. Ter afsluiting van Studie-eenheid 4 fokus Hoofstuk 15 oor hoe om die RIMS- strategie toe te pas op ʼn spesifieke gevallestudie.
©akademia (MSW)
Bladsy 74
GBE105 Bedryfsetiek 4.5
Die neem van etiese sakebesluite
Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 155 – 162 In die sakeomgewing bestaan daar onderskeie etiese dilemmas wat opgelos moet word deur middel van etiese beraadslaging. Ook bestaan daar etiese dag tot dag besluite wat gemaak moet word oor aankope, verkope, bemarking, vergoeding, kliëntediens, aanstellings, ens., wat almal etiese implikasies inhou. Hierdie besluite moet op ʼn etiese wyse aangespreek word. Sekere ondernemings kan maklik die fout begaan om die etiese implikasies van dag tot dag take te verontagsaam. Aangesien daar dus ʼn gevaar bestaan dat ondernemings onetiese blinde kolle kan hê, is dit goeie praktyk om ʼn benadering te ontwikkel rakende besluitneming, wat verseker dat sakebesluite eties verantwoordbaar is. Om te evalueer of sakebesluitneming voldoen aan ʼn stel normatiewe kriteria, moet die volgende vrae gevra word: •
Is dit wettig?
•
Voldoen dit aan ondernemingstandaarde?
•
Is dit regverdig teenoor belanghebbendes?
•
Kan dit openbaar gemaak word?
4.5.1
Is dit wettig?
Die eerste kriterium waaraan die sakeonderneming moet voldoen om as eties verantwoordbaar gesien te word, is om te bepaal of die besluit wettig is. In die geval waar wetlike standaarde duidelik is en algemeen aanvaar word as regverdig, sal besluitneming wat die wet oortree, gesien word as eties onaanvaarbaar. In die gevalle waar daar nie duidelike wetlike standaarde is nie, of ervaar word as onregverdig, is die regstoets nie voldoende kriteria om te bepaal of besluitneming eties korrek is nie en moet die ander drie kriteria oorweeg word vir etiese besluitneming. Verwys na bl. 157-158 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.5.2
Voldoen dit aan ondernemingstandaarde?
Die tweede kriteria meet besluitneming teen die standaarde van die onderneming. Die etiese standaarde van ʼn onderneming word gewoonlik geformuleer in ʼn etiese kode of ʼn beleid wat oor spesifieke etiese kwessies handel. Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 75
GBE105 Bedryfsetiek Daar geld twee benaderings rakende hierdie kriteria, nl. die reël-gebaseerde benadering, wat handel oor die gedetailleerde kodes en beleidsdokumentasie, en die waardegebaseerde benadering. •
Die reël-gebaseerde benadering tot etiek het die voordeel dat dit baie spesifiek en duidelik is, en duidelike begeleiding bied tydens etiese sakebesluitneming. Wanneer ondernemings hierdie benadering volg is daar wel die risiko dat werknemers se gevoel van persoonlike verantwoordelikheid ondermyn word.
•
Die waarde-gebaseerde benadering doen ʼn beroep op persoonlike etiese diskresie en verantwoordelikheid lê by die werknemers van ʼn sakeonderneming. Die nadeel van hierdie benadering lê in die veralgemening wat nie genoegsame leiding voorsien in spesifieke situasies nie.
Dieselfde nadele kan van toepassing wees op ondernemingstandaarde: •
Ondernemingstandaarde kan onvolledig wees indien dit nie gereeld opgedateer word volgens nuwe ontwikkelinge nie.
•
Ondernemingstandaarde kan eties gebrekkig wees en kan sodoende aanleiding gee tot onetiese besluitneming.
Verwys na bl. 158 – 159 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.5.3
Is dit regverdig teenoor belanghebbendes?
Om die regverdigheidstoets toe te pas, beteken daar moet bepaal word hoe die besluit beskou en ervaar sal word deur die partye wat deur die besluit beïnvloed sal word. Daar bestaan twee maniere om te onderskei wat die moontlike impak van besluite op ander sal wees, morele verbeelding en belanghebbendesbetrokkenheid. •
Morele verbeelding verwys na die vermoë om verby die individu se perspektief te dink en te spekuleer oor hoe die besluit beskou en ervaar sal word deur die ander partye wat moontlik deur die besluit beïnvloed sal word.
•
Belanghebbendesbetrokkenheid, binne die konteks van die geldigheidstoets, verwys na die proses van interaksie met persone en partye wat moontlik beïnvloed kan word deur die besluit, ten einde te bepaal hoe hulle voorsien watter impak die besluit op hulle sal hê.
Albei hierdie metodes poog om die individu te help om verby selfbelang te kyk en te ervaar hoe ander deur korporatiewe besluite beïnvloed kan word. Verwys na bl. 159 – 160 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
©akademia (MSW)
Bladsy 76
GBE105 Bedryfsetiek 4.5.4
Kan dit openbaar gemaak word?
Hierdie kriteria evalueer die individu se gemaklikheid om in die publiek verantwoordbaar te wees vir die besluit wat geneem is. Indien wel, is dit ʼn goeie aanduiding dat die besluit eties verantwoordbaar en regverdigbaar is. Hierdie toets kan op twee maniere toegepas word. Die eerste is die publieke bekendmaking, waar die individu hom- of haarself moet vra
•
of hulle moreel gemaklik is met die besluit en dit aan die publiek sal openbaar. Die tweede weergawe van bekendmaking is die private toets. Dit heg meer
•
persoonlike en emosionele elemente aan die bekendmakingstoets. In hierdie weergawe vra die individu hom- of haarself of hulle gemaklik voel om die inligting aan die mees belangrike mense in hulle lewens te openbaar. Verwys na bl. 160 – 161 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.6
Om etiese dilemmas op te los
Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 173 – 181 In hierdie afdeling word die Rasionele Interaksie vir Morele Sensitiwiteit (RIMS) strategie vir die oplos van morele dilemmas bekendgestel. Die RIMS-benadering is ontwerp as ʼn dilemma-oplossingstrategie wat gebruik kan word vir sosiale en persoonlike etiese dilemmas in die werksplek. •
Sosiale dilemmas ontstaan wanneer verskillende mense ʼn teenstrydige oordeel vel oor wat hulle beweer is moreel reg rakende ʼn spesifieke situasie.
•
Persoonlike dilemmas ontstaan wanneer ʼn persoon ʼn teenstrydige standpunt het oor wat die mees gepaste morele besluit sal wees in ʼn spesifieke situasie.
Die doel van die RIMS-strategie is om ʼn proses te struktureer van rasionele interaksies tussen teenstrydige standpunte in ʼn morele dispuut, wat sal lei tot ʼn moreel sensitiewe besluit. 4.6.1
Morele meningsverskille
Die huidige wydverspreide meningsverskille oor morele sake kan teruggedateer word na die 15de eeu, die era wat gereken kan word as die begin van die Moderne Era. In die Middeleeue (van die vyfde tot die 14de eeu) was morele meningsverskille nie net ongewoon nie, maar ook gereken as ʼn gevaarlike afwyking. Die Middeleeue was gekarakteriseer deur
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 77
GBE105 Bedryfsetiek twee kenmerkende aspekte. Die eerste was die dominante posisie van die kerk, en tweedens was die rol wat rasionele denke gespeel het om ʼn rasionele grondslag te bied vir die oortuigings van die kerk. Daar is van die rede verwag om versoening te bewerkstellig tussen die verskillende teologiese dogmas ten einde ʼn teologiese sisteem tot stand te bring wat rasioneel koherent sal wees. Enige menslike idee wat nie volgens die dogma van die kerk was nie, was gediskrediteer en die lewe van die denker was in gevaar. Teen die 12de eeu was Aristotle se skema van etiek dominant. Hierdie skema was drievoudig en bestaan uit die volgende •
Menslike natuur in sy natuurlike en ongekultiveerde toestand.
•
Etiese riglyne wat die menslike natuur kan transformeer en kultiveer.
•
Menslike natuur in sy vervulde en gekultiveerde stadium.
Die funksie van die morele riglyne binne die skema was om individue te transformeer van hul ongeskoolde toestand na ʼn moreel gekultiveerde toestand. Hierdie skema is radikaal verander vanaf die Renaissance (laat 14de en 15de eeu) as ʼn nuwe ideaal van rede wat dominant geraak het. Na die Hervorming in die 16de eeu, het onder andere, die Protestante begin aandring daarop dat slegs die rede, nie die ware sin van die mensdom kan begryp nie. Die teologiese doktrine van die oorspronklike sonde het gekonstateer dat elke aspek van menslike natuur, insluitend die rede, deur sonde korrup gemaak is. Aristotle se skema was verwerp omdat dit gebaseer was op rasionele denke en nie op teologiese openbaring nie. Die ondergang van Aristotle se skema is verder geneem gedurende die Verligting van die 18de eeu. Die dominante filosofie van die wetenskap het ʼn nuwe funksie aan die rede toegeskryf. Volgens hierdie nuwe filosofie van die wetenskap was die funksie van die rede nie om die sin van menslik lewe te bepaal nie, maar om waarheid en wiskundige verhoudinge te evalueer en niks meer nie. Dus, was die resultaat van die nuwe standpunt dat die rede beperk was om uitsprake te maak oor, “wat is”, en om geen uitsprake te maak oor, “wat moet wees”, nie. Die nuwe manier van dink oor etiek was dus gebaseer op wat beskou kan word as die gepaste rol wat die rede moet speel. Die sleutel eienskappe van hierdie nuwe standaard van rasionaliteit was subjektiwiteit en universaliteit: kennis moenie meer gegrond wees op die outoriteit van die kerk nie, maar op die rasionele insigte van die individu (subjektiwiteit). Die rasionele eise van die individu moes gekontroleer word deur ander onafhanklike en rasionele individue, ten einde te bepaal wat universeel geld.
©akademia (MSW)
Bladsy 78
GBE105 Bedryfsetiek Filosowe van die Moderne Era het die uitdaging opgeneem om ʼn nuwe konsep van etiek te ontwikkel, binne die beperkinge wat deur moderne rasionaliteit daargestel is. Kant se Deontologie etiekteorie is ʼn goeie voorbeeld van hierdie tipe benadering, omdat dit poog om aan die twee kriteria te voldoen wat daargestel is deur die moderne konsep van rasionaliteit, nl. subjektiwiteit en universaliteit. Terwyl Kant die rasionele vermoë van individue as uitgangspunt gebruik tot sy benadering, gebruik Mill die plesier wat individue ervaar as sy uitgangspunt. Mill baseer sy teorie op wat hy sien as ʼn empiriese feit – alle mense streef daarna om maksimale plesier te ervaar. Volgens MacIntyre het hierdie uiteenlopende uitgangspunte tot ʼn groot probleem gelei. Volgens hom is daar geen manier waarop die teenstrydige aansprake van die verskillende teorieë versoen kon word nie, omdat almal aan die eise van die moderne rasionaliteit voldoen. Daar is geen gedeelde objektiewe norme waarteen die meriete van die teenstrydige etiekteorieë beoordeel kon word nie. Die Moderne Era het dus aanleiding gegee tot morele teenstrydighede sonder die moontlikheid van ʼn oplossing. Hantering van morele meningsverskille Die Duitse filosoof, Jurgen Habermas, stel voor dat konsensus gevind kan word in die ideal speech situation as kriteria vir etiese kennis. Volgens hierdie alternatiewe konsep van rasionaliteit, word kennis geskep deur die gespreksooreenkoms in die interaksie van rasionele deelnemers. Habermas se teorie fokus op die proses waardeur etiese besluite gemaak word. Die voor die hand liggende beswaar teen sy konsep van rasionaliteit, is dat dit die deur oopmaak vir relativisme en kan dus nie gesien word as ʼn ernstige plaasvervanger vir die moderne wetenskaplike rasionaliteit nie. Habermas se ideal speech situation bied die konteks vir die proses van die daarstelling van kennis. Dit verwys nie na die persoonlikhede of vermoëns van die deelnemers nie, maar na die strukturele funksies van die bespreking. Dus word alle deelnemers in die gesprek behandel asof hulle werklik gelyk is in alle vorme van samewerking. Die enigste kragte wat in hierdie situasie toegelaat word, is die krag van die beste rasionele argument. Die basiese reëls van die proses van kennisvorming, is soos volg: •
Die enigste bewyse wat die deelnemers mag bekendstel in die gesprek, is empiriese ervaring wat objektief toeganklik is.
•
Die proses van kommunikatiewe interaksie word alleenlik gedryf deur die krag van die sterkste rasionele argument.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 79
GBE105 Bedryfsetiek
•
Slegs daardie ervaringe, argumente en norme waaroor konsensus bereik word, kan beskou word as kennis.
•
Enige kennis gevorm op hierdie wyse, is altyd oop vir toekomstige hersiening.
Die duidelike voordeel van Habermas se teorie is die hertoelating tot die domein van kennis van die meeste van die areas wat uitgesluit word deur die moderne rasionaliteit. Habermas se morele teorie bied waardevolle insigte wat aangewend kan word in die ontwikkeling van ʼn strategie vir morele besluitneming in die bedryf van sake. Een beswaar teen sy teorie is dat sy ideal speech situation ʼn onbereikbare droom in die korporatiewe omgewing is. Besigheid word tradisioneel georganiseer in hiërargieë wat mense van bo tot onder skei ten opsigte van magsverdeling. Hierdie teorie doen egter ʼn etiese beroep op deelnemers om op te tree asof hulle gelykes is. Dus, binne die sakeomgewing, moet deelnemers in morele dispute gevra word om hulle magsverhouding eenkant te plaas wanneer hulle ʼn morele besluitnemingsproses betree. Verwys na bl. 173 – 177 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.6.2
Aannames rakende die RIMS-strategie
Habermas se morele teorie vorm die ruggraat van die RIMS-strategie. Dit bied die breë buitelyne wat meer vleis moet kry, deur middel van ʼn verdere stel aannames: •
Aanname een: Morele meningsverskille is ʼn gegewe.
•
Aanname twee: Morele meningsverskille is nie gelykstaande aan etiese relativisme nie.
•
Aanname drie: Dialoog kan oplossings lewer.
•
Aanname vier: Om te fokus op motiewe is nutteloos.
•
Aanname vyf: Slegs morele argument word toegelaat.
Verwys na bl. 177 – 179 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.6.3
Die RIMS-strategie
Die RIMS-strategie begin met die rasionele interaksie. Dit is ʼn rasionele debat tussen twee of meer teenstrydige sieninge van die morele kwessie onder bespreking. In so ʼn debat word die teenstrydige sieninge aangebied, ontleed en bespreek in ʼn rasionele en verdraagsame wyse. “Rasioneel” in hierdie konteks verwys daarna dat standpunte gebaseer is op redes wat dit verstaanbaar sal maak vir ander en is nie beperk tot empiriese bewyse nie, maar sluit in waardes, kultuur, godsdiens en emosies wat bewyse kan lewer tot die spesifieke
©akademia (MSW)
Bladsy 80
GBE105 Bedryfsetiek standpunt. Verdraagsaamheid word vereis sodat alle standpunte gerespekteer kan word en erken kan word as geldige perspektiewe wat ʼn bydrae kan lewer om ʼn oplossing vir die probleem te vind. Deelnemers moet mekaar die vryheid gun om hulle standpunte te staaf en die geleentheid gebied word om teenstrydig en krities teenoor die standpunte van ander te wees. Stappe in die RIMS-strategie Die RIMS-strategie vir morele besluitneming kan in drie stappe opgesom word: •
Stap een: Genereer en evalueer al die standpunte
•
Stap twee: Identifiseer die implikasies
•
Stap drie: Vind oplossings
Die bogenoemde stappe kan gebruik word om sosiale en persoonlike dilemmas op te los. Verwys na bl. 179 – 180 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.6.4
Besware teen die RIMS-strategie
Twee van die belangrikste besware teen die RIMS-strategie: •
Dit is tydrowend
•
Niemand kan gedwing word om dit te gebruik nie
Verwys na bl. 180 – 181 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7
Etiese dilemmas in die sakeonderneming: Werknemergelykheid (Employment Equity)
Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th Edition bl. 182 – 198 Morele dilemmas ontstaan in die werksplek wanneer twee of meer partye moreel teenstrydige standpunte het oor ʼn kwessie, beleid of praktyk. ʼn Kwessie wat gereeld konflik uitlok, is die teenstrydige standpunt in die werksplek rakende werknemersgelykheid. Die teenstrydigheid wat ontstaan is dat, hoewel werknemersgelykheid geleenthede skep vir sommige mense, dit ander uitsluit van geleenthede vir aanstelling of bevordering. Regstellende aksie het die vermoë om potensiaal in die werksplek te ontsluit, maar ook die vermoë om die werksmag te demoraliseer en te verdeel, indien dit nie met morele sensitiwiteit geïmplementeer word nie. ʼn Konkrete strategie is nodig om ʼn potensiële ramp te
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 81
GBE105 Bedryfsetiek voorkom. In hierdie afdeling word die RIMS-strategie toegepas op die morele kwessies wat opduik weens die beleid van werknemersgelykheid. 4.7.1
Hoekom regstellende aksie
In Suid-Afrika het die apartheidsbewind vooroordeel en onregverdigheid bevorder ten opsigte van swart Suid-Afrikaners. Die diskriminasie teen swart Suid-Afrikaners het saamgeval met die reeds uitgebreide diskriminasie teen vroue. Die geslagsdiskriminasie was en is steeds as gevolg van kulture geloofsoortuigings en stereotipes. Toe die eerste demokratiese verkose regering aan bewind gekom het in 1994, het hulle die opdrag gehad om ongelykhede van die verlede weens diskriminerende praktyke, te herstel. Hulle het besluit om ʼn beleid van regstellende aksie in te stel om die diskriminasie van die verlede reg te stel. Hierdie beleid is vervat in wet met die proklamering van die Wet op Gelyke Indiensneming van 1998. Hierdie Wet bepaal uitdruklik dat die doel is om gelykheid in die werksplek te vermag deur: “(a) billikheid in die werksplek te vestig, gelyke geleenthede en billike behandeling by indiensneming te bevorder deur onbillike diskriminasie uit te skakel, (b) regstellende aksiemaatreëls te implementeer om diensonregverdighede te herstel wat deur aangewese groepe ervaar word en billike verteenwoordiging in alle beroepskategorieë en vlakke in die werksmag te verseker.” Verwys na bl. 182 – 183 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7.2
Onderskei regstellende aksie van verwante konsepte
Regstellende aksie maak slegs sin teen die agtergrond van die verlengde onreg waar diskriminasie sekere groepe mense benadeel het. ʼn Gevolg van hierdie diskriminasie is die grootskaalse ongelykhede tussen die wat die vrugte gepluk het van die diskriminasie en die wat dit ontneem is. Regstellende aksie is ʼn intervensie met die intensie om die nalatenskap van ongelykheid te oorkom, soos wat dit in die werksplek manifesteer. Hierdie aspek moet duidelik onderskei word van die twee verwante praktyke, waarmee dit gereeld verwar word, nl. ongelyke geleenthede en omgekeerde diskriminasie. Gelyke geleenthede teenoor regstellende aksie Regstellende aksie word gesien as die meganisme wat die gaping tussen die situasie van ongelykheid, veroorsaak deur die verlede, en die ideale situasie van gelyke geleenthede oorkom. So ʼn tydelike intervensie is slegs bedoel om die transformasie van die situasie van ernstige en onregverdige ongelykheid te fasiliteer tot ʼn situasie waar die ongelykhede
©akademia (MSW)
Bladsy 82
GBE105 Bedryfsetiek reggestel is tot die mate waar almal op gelyke voet kan meeding. Sou regstellende aksie die verander van ʼn tydelike oorgansmeganisme na ʼn permanente beleid van begunstiging van die voorheen-benadeeldes, verander dit in omgekeerde diskriminasie. Omgekeerde diskriminasie teenoor regstellende aksie Die huidige tendens in die toepassing van regstellende aksie is dat een vorm van onregverdige diskriminasie vervang is met ʼn ander vorm van onregverdige diskriminasie. Die enigste verskil tussen die situasie voor en na die omgekeerde diskriminasie, is die teiken van die diskriminasie. Die groepe wat voordeel uit die aanvanklike diskriminasie getrek het, het nou slagoffers geword en die vorige slagoffers het nou die bevoordeeldes geword. ʼn Element van wraak is duidelik in die beleid van omgekeerde diskriminasie. Hierdie is nie wat regstellende aksie poog om te bereik nie. Verwys na bl. 183 – 184 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7.3
Definisie van regstellende aksie
Regstellende aksie kan gedefinieer word as ʼn tydelike intervensie van voorkeurbehandeling om die gevolge van diskriminasie te herstel om mense in staat te stel om as gelykes mee te ding vir geleenthede. Hierdie beskrywende definisie is ook normatief in die opsig dat dit sekere kriteria daarstel wat bevredig moet word tydens regstellende aksieprogramme. Daar is vier komponente van hierdie definisie wat verdere verduideliking vereis: •
Tydelike intervensie
•
Voorkeurbehandeling
•
Gevolge van diskriminasie
•
Om as gelykes mee te ding
Verwys na bl. 184 – 186 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7.4
Besware teen regstellende aksie
Indien die implementering van regstellende aksie nie bestuur word met sorg en morele sensitiwiteit nie, kan dit lei tot ʼn morele mynveld wat die goeie intensie van regstellende aksie kan vernietig. Die mees algemene besware teen regstellende aksie: •
Regstellende aksie kan negatiewe gevoelens genereer.
•
Regstellende aksie kan diegene wie eintlik bevoordeel moet word, benadeel.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 83
GBE105 Bedryfsetiek
•
Regstellende aksie aanstellings word gestigmatiseer.
•
Regstellende aksie kan veroorsaak dat die standaarde verlaag.
•
Regstellende aksie vererger stereotipes.
Verwys na bl. 186-188 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7.5
Toepassing van die RIMS-strategie tot regstellende aksie
Drie basiese stappe om die RIMS-strategie toe te pas om morele dilemmas op te los: Stap een: Genereer en evalueer al die standpunte Enige morele standpunt wat aan die volgende drie kriteria voldoen, moet in berekening geneem word tydens die besluitnemingsproses: •
Dit moet ʼn morele argument wees en nie ʼn selfsugtige een nie.
•
Dit moet duidelik en verstaanbaar wees vir almal.
•
Dit moet feitelik korrek wees.
Stap twee: Identifiseer die implikasies Die fokus moenie wees op die motiewe agter die verskeie standpunte nie, maar om die positiewe en negatiewe implikasies in al die verskillende standpunte te verwoord. Stap drie: Vind oplossings Deelnemers moet aktief poog om oplossings te vind wat negatiewe implikasies tot ʼn minimum kan beperk, terwyl positiewe implikasies behou word. Verwys na bl. 190 – 198 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing en toepassing van hierdie stappe. 4.7.6
Samevatting
Om sakebesluite op wettige, ondernemingstandaarde, regverdigheid en bekendmakingstoetse te baseer is ʼn goeie manier om te verseker dat sakebesluite eties verantwoordbaar is. Wanneer etiese dilemmas rakende sakebesluite opduik, is ʼn goeie benadering om die RIMS-strategie toe te pas as ʼn instrument om die proses van dilemmaoplossing te begelei. Die instrument het ook geweldig bygedra in die herontwerp van die moreel sensitiewe kwessie van regstellende aksie deur die negatiewe uitkomstes te minimaliseer, terwyl die positiewe uitkomste behoue gebly het.
©akademia (MSW)
Bladsy 84
GBE105 Bedryfsetiek 4.7.7
Selfevaluering Aktiwiteit 4
Lees die onderstaande artikels oor SAL se beleid oor regstellende aksie en beantwoord die onderstaande vrae: •
http://www.fin24.com/Companies/TravelAndLeisure/SAA-cadet-programme-facesprobe-union-20131008
•
https://solidariteit.co.za/mrk-gaan-sal-se-kadetprogram-ondersoek/
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-06-17-solidariteit-wil-wittes-help-vlieg
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-06-12-sal-kies-nie-wit-mans
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-10-08-saa-menseregtekommissie-ondersoekdiskriminasie
1) Met oorweging van die definisie van regstellende aksie, sou jy sê dat regstellende aksie in Suid-Afrika suksesvol toegepas word? 2) Met verwysing na die artikels, pas die drie stappe van die RIMS-strategie toe om die morele dilemma op los rakende die posisie waarin SAL homself bevind. 3) Na jou mening, is die algemene besware teenoor regstellende aksie relevant tot die SAL kadetprogram? Motiveer jou antwoord.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 85
GBE105 Bedryfsetiek Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 86
GBE105 Bedryfsetiek
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Korporatiewe bestuur en etiek
•
Die bepaling van etiese risiko
•
Etiese kode
•
Institusionalisering van etiek
•
Etiese prestasieverslagdoening
•
Etiese leierskap en organisatoriese kultuur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die verskillende korporatiewe bestuursbenaderings te onderskei.
•
die belangrikheid van etiese korporatiewe bestuur te verduidelik.
•
etiese risiko’s te bepaal.
•
ʼn etiese kode in die sakeonderneming te formuleer en te implementeer.
•
om etiek op strategiese, sistemiese, operasionele vlak te implementeer en die rol van bestuur in hierdie proses te beskryf.
5.2
•
verslag te doen rakende etiese prestasie.
•
etiese leierskap en die skep van ʼn etiese organisatoriese kultuur te bespreek.
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 87
GBE105 Bedryfsetiek Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 16, bl. 201 – 216 Hoofstuk 17, bl. 217 – 234 Hoofstuk 18, bl. 235 – 248 Hoofstuk 19, bl. 249 – 273 Hoofstuk 20, bl. 274 – 284 Hoofstuk 21, bl. 285 – 298 5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aktivisme
Neem aksie om ʼn spesifieke resultaat te bereik.
Institusionalisering
Die instelling van ʼn praktyk as ʼn norm.
Prominensie
Die toestand van relatiewe belang of bekendheid.
Risikobestuur
Die proses van identifisering, assessering en die beheer van risiko's wat voortspruit uit operasionele faktore. Om besluite te neem wat risikokoste met die missievoordele balanseer.
Sanksies
Gesaghebbende wet wat geproklameer word as straf vir die oortreding van ʼn reël of wet.
Volhoubaarheid
Die vermoë om die nodige vlak en duur van operasionele aktiwiteite en doelwitte te bereik en in stand te hou.
5.4
Inleiding
Korporatiewe bestuur verwys na die beheer wat uitgeoefen word oor maatskappye. Hierdie beheer kan uitgeoefen word deur reguleerders, of ander magte buite die maatskappye soos die staat of plaaslike gemeenskappe. Maatskappye kan egter ook hulle bedryfsaktiwiteite intern beheer. In hierdie geval word verwys na die ondernemingsvlak van korporatiewe bestuur. In hierdie gedeelte van die begeleidingsgids word gefokus op die proses van die bestuur van etiek op ondernemingsvlak. In Hoofstuk 16 in die handboek word daar onderskeid getref tussen die etiek van bestuur en die bestuur van etiek. Die etiek van bestuur verwys na die fundamentele etiese verpligtinge
©akademia (MSW)
Bladsy 88
GBE105 Bedryfsetiek van ondernemings om verantwoordelik, verantwoordbaar, regverdig en deursigtig te wees in al hulle handelinge en bedryfsaktiwiteite. Die bestuur van etiek, andersyds, verwys na die proses van die bestuur van die etiek van die onderneming. In ooreenstemming met die King III-verslag oor korporatiewe bestuur vir Suid-Afrika, word ʼn vier-stapproses vir die bestuur van korporatiewe etiek uiteengesit. In Hoofstuk 17 in die handboek word ʼn gestruktureerde benadering tot die analise van etiese risiko’s en geleenthede voorgestel. Hoe die belanghebbendes se persepsies en verwagtinge in ʼn onderneming gemeet moet word en die onderneming bemagtig moet word om ʼn etiese risikoprofiel op te stel en die onderneming se stand van etiese besluitneming word ook aangespreek. In Hoofstuk 18 word die aard en dimensies van kodes van etiek bespreek as ʼn koppelvlak tussen organisatoriese etiese waardes en etiese gedrag. In Hoofstuk 19 word die institusionalisering van etiek op strategiese, sistemiese en oprasionele vlakke in die onderneming bespreek. Die beginsels en prosesse van etiekrapportering word in Hoofstuk 20 bespreek. Studie-eenheid 5 sluit af deur die rolle en verantwoordelikhede van leierskap en etiese organisatoriese kultuur in die bestuur van etiek te bespreek. 5.5
Korporatiewe bestuur en etiek
Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 201 – 216 5.5.1
Korporatiewe bestuursonderskeidings
Om die verskillende persepsies en benaderings rakende korporatiewe bestuur te verstaan, moet ʼn paar belangrike onderskeidings gemaak word rakende hierdie veld. Interne en eksterne korporatiewe bestuur Die onderskeid tussen interne en eksterne korporatiewe bestuur handel oor waar die lokus van beheer in die sakeonderneming geposisioneer is. Indien die lokus van korporatiewe beheer in die sakeonderneming lê, by die direkteure en uitvoerende bestuur van die onderneming, word daarna verwys as die interne lokus van beheer en dus interne korporatiewe bestuur. Indien die lokus van beheer buite die sakeonderneming is, nl. die owerheid en ander regulatoriese instansies, word daarna verwys as eksterne korporatiewe bestuur. Die
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 89
GBE105 Bedryfsetiek eksterne lokus van beheer word uitgevoer deur regulatoriese instansies, sosiale norme of deur die mark. Aandeelhouer- en belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuur Die onderskeid tussen die aandeelhouer- en belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuur word getref deur te bepaal tot wie se voordeel die sakeonderneming bestuur word. Indien korporatiewe bestuur slegs fokus op die belange van die aandeelhouer, kan interne of eksterne korporatiewe bestuur gekarakteriseer word as aandeelhouer-georiënteerd. Hierdie fokus op die belange van die aandeelhouers dui op ʼn eksklusiewe benadering tot korporatiewe bestuur. Hierdie benadering word geassosieer met die agentskapsteorie. Hierdie teorie gaan van die standpunt uit dat bestuurders agente is van aandeelhouers en dus verplig is om op te tree in die beste finansiële belange van die aandeelhouers van die onderneming. Indien die benadering van korporatiewe bestuur nie uitsluitlik gefokus is op die belange van die aandeelhouers nie, maar ook op die belange van die ander belanghebbendes, kan dit gekategoriseer word as die belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuur, of die inklusiewe model van korporatiewe bestuur. Hierdie belanghebbende model word gebaseer op die aandeelhouersteorie en beskryf die sakeonderneming as ʼn sosiale instansie waar die belange van verskeie belanghebbende groepe beskerm en versterk word. Verpligte en vrywillige korporatiewe bestuur Verpligte en vrywillige korporatiewe bestuursbenaderinge tot korporatiewe bestuur kan ook onderskei word op grond van maatskappye se verpligte of vrywillige gehoorsaamheid aan korporatiewe bestuurstandaarde. Wanneer ondernemings verplig word om gehoorsaam te wees aan korporatiewe bestuurstandaarde, is die standaarde in wette en regulasies omskryf en versuiming om aan hierdie standaarde te voldoen, kan lei tot boetes, tronkstraf of weerhouding van notering of verhandeling op die aandelemark. In vrywillige korporatiewe bestuur neem standaarde die vorm aan van aanbevelings ten opsigte van beginsels en praktyke wat die onderneming aanspoor om aan te voldoen. Dit bestaan dus uit ʼn self-regulerende benadering waar maatskappye hul eie diskresie gebruik, of hulle die voorgestelde beginsels of beleide wil toepas. Verwys na bl. 201 – 204 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
©akademia (MSW)
Bladsy 90
GBE105 Bedryfsetiek 5.5.2
Die etiek van bestuur en die bestuur van etiek
Etiek hou verband met korporatiewe bestuur op twee maniere: •
Die etiese waardes en beginsels wat ʼn spesifiek korporatiewe bewind ondersteun. Hierdie dimensie staan bekend as die etiek van bestuur
•
Die manier waarop daar van organisasies verwag word om hul etiese belange te bestuur. Hierdie dimensie word na verwys as die bestuur van etiek.
Verwys na bl. 205 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.5.3
Die prominensie van korporatiewe bestuur
Belangrike faktore wat bygedra het tot die toename in die prominensie van korporatiewe bestuur: Vertroue in die sakeondernemings Daar bestaan ʼn duidelike verwantskap tussen vertroue in sakebedrywighede en die korporatiewe bestuurshervorming. Korporatiewe bestuurshervorming volg gewoonlik in die nasleep tot ʼn reuse skandaal wat die vertroue van die samelewing in die sakeonderneming vernietig het. Korporatiewe bestuurshervorming kan dus gesien word as ʼn poging om te verseker dat ondernemings hulle sake op ʼn verantwoordelike, verantwoordbare, regverdige en deursigtige manier uitvoer. Dit is juis die toewyding van ondernemings tot hierdie etiese waardes wat die potensiaal het om vertroue in besigheid te herstel. Beleggerseise Die ontstaan van die globale mark het dit vir beleggers moontlik gemaak om beter voordeel te trek uit internasionale beleggingsgeleenthede en die mobiliteit van kapitaal het drasties verhoog. Alhoewel beleggers baie gewillig is om voordeel te trek uit geleenthede regoor die spektrum, is daar ʼn paar oorwegings wat hul besluit rondom beleggings beïnvloed: •
Die visie en strategie van die sakeonderneming.
•
Die betroubaarheid en vermoëns van die bestuurspan.
•
Die toegang tot betroubare inligting oor die huidige en toekomstige ontwikkelinge van die onderneming.
•
Beroep op kompensasie in die geval van wanbestuur.
•
Versekering dat die sakeonderneming in so ʼn hoedanigheid sal optree dat dit nie tot die verleentheid vir die beleggers sal wees nie.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 91
GBE105 Bedryfsetiek Belanghebbende aktivisme Onlangs het die tendens van aandeelhouersbetrokkenheid verander na ʼn meer aktiewe rol. In plaas daarvan dat beleggers hulle aandele onttrek en uittree uit die sakeonderneming, gebruik hulle hul invloed om druk uit te oefen op die direkteure en uitvoerende bestuur om hulle korporatiewe bestuurstandaarde te verhoog. Ander belanghebbende groepe het ook hervorm en meer sigbaar geraak. ʼn Verskeidenheid groepe soos die verbruikersorganisasies, menseregteaktiviste, omgewingsbewustes, regverdige-handel bevorderaars, arbeidsunies en anti-globaliseringsaktiviste plaas druk op sakeondernemings om met verantwoordelikheid en regverdigheid op te tree. Sosiale mag Soos wat ondernemings toeneem in grootte en globale mobiliteit het hulle al hoe meer sosiale invloed verkry. Die sakeonderneming het ʼn geweldige invloed op die ekonomie, samelewing en omgewing waarin hulle bedryf word. Die groei van die moderne sakeonderneming gaan gepaard met geweldige sosiale invloed, dikwels sonder verantwoordbaarheid teenoor die publiek. Hierdie teenstrydigheid tussen groeiende korporatiewe sosiale invloed en die tekort aan publieke verantwoordbaarheid is een van die faktore wat aanleiding gegee het korporatiewe bestuurshervorming. Dit is dan juis hier waar die staat strenger korporatiewe beheer toepas. Die mag van die staat kan dus gebruik word om te verseker dat sakeondernemings nie hulle sosiale mag misbruik nie en meer sosiaal verantwoordelik optree. Nog ʼn manier om die sosiale invloed van sakeondernemings te beheer, is deur spesiale belangegroep wat hulself mobiliseer rondom spesifieke kwessies rakende sakeondernemings se impak op die omgewing. Risikobestuur Die huidige prominensie van korporatiewe bestuur, kan toegeskryf word aan die behoefte aan beskerming van korporatiewe bates. Die raad van direkteure is onder geweldige druk en verplig om te verseker dat sisteme van bestuur ontwerp en ingestel word om die bates van die onderneming te beskerm. Die moderne inligtingstegnologie is onontbeerlik vir die bedryf van ʼn mededingende onderneming, maar dit stel ondernemings ook bloot aan ʼn reeks nuwe risiko’s. Die risiko wat geassosieer word met die inligtingstegnologie het nie sodanig betrekking op die fisiese of finansiële bates van ondernemings nie, maar hul simboliese bates in die vorm van die publieke reputasie van die onderneming. Die nuwe risiko wat deur die inligtings- en kommunikasietegnologie veroorsaak word, is dus ʼn verdere aansporing vir maatskappye en industrieë om hulle korporatiewe bestuurstandaarde te verhoog.
©akademia (MSW)
Bladsy 92
GBE105 Bedryfsetiek Volhoubaarheid Daar tipes volhoubaarheid kan onderskei word, nl. globale volhoubaarheid en ondernemingsvolhoubaarheid. Globale volhoubaarheid handel oor die besef dat die huidige manier van menslike produksie en verbruik nie volhoubaar is nie. Die verantwoordelikheid van die raad van direkteure is dus om die bedryfsaktiwiteite van die onderneming so te struktureer en te beheer om sodoende hul rol te vervul in die versekering van die volhoubaarheid van die planeet. Die konsep van ondernemingsvolhoubaarheid het na vore gekom weens die besef watter groot impak die mislukking van ʼn onderneming op alle belanghebbendes, insluitend die werknemers, aandeelhouers, individue en die samelewing het. Ondernemingsvolhoubaarheid sluit nie slegs finansiële prestasie in nie, maar ook die niefinansiële kwessies wat uiteindelik finansiële gevolge vir ʼn sakeonderneming inhou. Hierdie nie-finansiële kwessies is die etiese, sosiale en omgewingsprestasie van die onderneming. Verwys na bl. 205 – 211 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.5.4
Korporatiewe bestuur in Suid-Afrika
Die geskiedenis van korporatiewe bestuur in Suid-Afrika is te nouste verweef met die King III-verslag wat handel oor korporatiewe bestuur in Suid-Afrika. Korporatiewe bestuur in die King III-verslag Die King III-verslag fokus op die interne vlak van korporatiewe bestuur. Die verslag maak voorstelle oor beste praktyke in korporatiewe bestuur vir alle entiteite, ongeag die manier en vorm van sakeondernemings of organisasies, en, of in die publieke, private sektor, of niewinsgewende sektore. Die verslag spreek veral die diskresionêre gebied binne ondernemings waar die raad van direkteure kan besluit oor hoe ʼn maatskappy bestuur en beheer moet word. Die verslag beskou die eksterne en interne vlakke van korporatiewe bestuur as komplimenterende dimensies van die korporatiewe bestuursbewind. Van meet af het die King III-verslag dit duidelik gemaak dat ʼn vrywillige en nie ʼn verpligtende benadering tot korporatiewe bestuur gevolg word. Die motivering vir hierdie benadering is dat ʼn te sterk fokus op die nakoming van die beginsels in die verslag, die hoof doelwit van die raad van direkteure, nl. om die prestasie van die onderneming te verbeter, sal ondermyn. Die etiek van bestuur Volgens die King III-verslag is etiek die grondslag en rede vir korporatiewe bestuur. Alle aspekte van die verslae, bv. die rolle en verantwoordelikhede van die raad, ouditkomitees, Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 93
GBE105 Bedryfsetiek risikobestuurders en interne oudit moet gesien word as manifestasies van die intensie van die onderneming om sy werk op ʼn etiese manier te doen. Aangehaal uit die Derde King III-verslag: “14 Die etiek van korporatiewe bestuur vereis dat alle beraadslagings, besluite en aksies van die raad en uitvoerende bestuur gebaseer word op die volgende vier etiese waardes wat onderliggend aan goeie korporatiewe bestuur is: 14.1 Verantwoordelikheid: Die raad moet verantwoordelikheid aanvaar vir die bates en aksies van die maatskappy en gewillig wees om korrektiewe aksies te neem om die maatskappy op ʼn strategiese pad te hou wat eties en volhoubaar is. 14.2 Verantwoordbaarheid: Die raad moet in staat wees om die besluite en aksies te regverdig teenoor die aandeelhouers en die ander belanghebbendes. 14.3 Regverdigheid: Die raad moet verseker dat dit regverdige oorweging gee aan die wettige belange en verwagtinge van al die belanghebbendes van die maatskappy. 14.4 Deursigtigheid: Die raad moet inligting op so ʼn wyse verklaar dat belanghebbendes ingeligte evaluerings kan maak van die onderneming se prestasie en volhoubaarheid.” (King Report on Corporate Governance for South Africa, 2009) In die verslae word ʼn hele paar konsepte gebruik om uitdrukking te gee aan die inklusiewe verpligtinge van die raad. Hierdie konsepte is soos volg: morele verpligtinge van die direkteure, korporatiewe burgerskap en korporatiewe volhoubarheid. Ten opsigte van die morele verpligtinge van die direkteure, beklemtoon die verslae dat die eerste verpligting van die direkteure is om te dien volgens die beste belange van die maatskappy. Hierdie pligte is gewete, inklusiwiteit, bevoegdheid, toewyding en moed.
Hierdie pligte word in die King III-verslag soos volg verduidelik: “15. As ʼn rentmeester van die maatskappy, het elke direkteur die volgende vyf morele pligte: 15.1 Gewete: ʼn Direkteur moet optree met ʼn intellektuele eerlikheid en onafhanklikheid van verstand in die beste belange van die maatskappy en sy belanghebbendes, in ooreenstemming met die inklusiewe belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuurder. Belangebotsings moet ten alle tye vermy word. 15.2 Inklusiwiteit: Inklusiwiteit van belanghebbendes is van die uiterste belang om
©akademia (MSW)
Bladsy 94
GBE105 Bedryfsetiek
volhoubaarheid te bereik en die wettige belange en verwagtinge van die belanghebbendes moet in ag geneem word tydens besluitneming en strategie. 15.3 Bevoegdheid: ʼn Direkteur moet die kennis en vaardighede hê wat nodig is om die maatskappy effektief te bestuur. Hierdie bevoegdheid moet deurlopend ontwikkel word. 15.4 Toewyding: ʼn Direkteur moet ywerig wees in die nakoming van sy pligte en genoegsame tyd aan die maatskappy se belange afstaan. Om ondernemingsprestasie en nakoming van die voorskrifte te verseker, vereis onwrikbare toewyding en die toepaslike inspanning. 15.5 Moed: ʼn Direkteur moet die moed hê om die risiko te neem wat geassosieer word met leiding en beheer van ʼn suksesvolle volhoubare sakeonderneming, en ook die moed hê om op te tree met integriteit in alle raadsbesluite en aktiwiteite.” (King Report on Corporate Governance for South Africa, 2009) Die verslae beklemtoon die konsep van korporatiewe burgerskap wat dui op die etiese verhouding van verantwoordelikheid tussen ʼn maatskappy en die gemeenskap waarin dit bedryf word. ʼn Maatskappy moet dus hulle rol vervul in die bevordering van menseregte, sosiale en menslike kapitaal, veiligheid, gesondheid, sowel as bekamping van klimaatveranderinge en die uitputting van nie-vervangbare natuurlike hulpbronne. Die gebruik van die term volhoubaarheid in die verslae verwys na die verantwoordelikheid van die maatskappye om te verseker dat hulle sake doen op ʼn manier wat nie die ekonomiese, sosiale en omgewingswelstand van die gemeenskap en die planeet in gedrang bring nie. Die bestuur van etiek Die King III-verslae beklemtoon dat dit die raad se verantwoordelikheid is om te verseker dat die maatskappy intern voldoen aan sy etiese waardes en optree in ʼn verantwoordelike manier teenoor die samelewing en die omgewing. Die raad moet die etiese toon stel deur sigbare etiese leierskap, en die voorsitter moet die voorbeeld stel vir die raad. Die etiese kultuur van die onderneming moet deurdring na elke dimensie van die onderneming, insluitend die visie, doelwitte en bedryfsaktiwiteite. Volgens die King III-verslae moet daar ʼn proses van etiese bestuur vasgestel word. Hierdie proses van etiese bestuur bestaan uit die volgende vier aspekte: 1) Bepaal die etiese risiko- en geleentheidsprofiel van die onderneming 2) Gedragskode
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 95
GBE105 Bedryfsetiek 3) Die integrering van etiek 4) Etiese prestasieverslaggewing en bekendmaking Verwys na bl. 211 – 216 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.6
Die bepaling van etiese risiko’s
Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 217 – 234 5.6.1
Risikobestuur
Risiko in die algemeen kan gedefinieer word as omstandighede of gedrag wat ʼn onderneming voordelig of nadelig kan beïnvloed. Risiko handel oor die ware of moontlike gebeure wat die waarskynlikheid om sakedoelwitte te bereik, verlaag, en die waarskynlikheid vir verliese verhoog. Die King III-verslag oor korporatiewe bestuur vereis van direkteure om verantwoordelikheid te neem vir die bestuur van risiko. Ondernemingsrisiko kan gewoonlik gekategoriseer word ooreenkomstig die aard of bron, waarvan die mees algemene sake- en finansiële risiko’s is. •
Sakerisiko’s het betrekking op mededinging, effektiwiteit van produksiefaktore, vraag en aanbod kwessies en ekonomiese faktore.
•
Finansiële risiko’s sluit in risiko’s wat verwant is aan krediet, buitelandse valuta, rentekoerse, kontantvloei, hefboomfinansiering en likwiditeit.
Verwys na bl. 217 – 218 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.6.2
Etiese risiko’s
Die raad se verantwoordelikhede rakende risiko het aansienlik uitgebrei met die verskuiwing van die enkele (finansiële) winsrapportering na driedubbele verslagdoening (triple bottomline reporting). Hierdie driedubbele verslagdoening vereis van die raad om verslag te doen van die onderneming se ekonomiese, sosiale en omgewingsvisie en prestasie. Die raad moenie slegs verslag doen aan die aandeelhouers nie, maar aan al die belanghebbendes, oor wat hulle beskou as die belangrikste risiko’s in al drie hierdie areas. Ook moet die raad verslag doen oor al die strategieë wat hulle volg om hierdie risiko’s te verminder. Etiese risiko is dus ʼn integrale deel van die tweede aspek van rapportering, nl. sosiale rapportering. Drie dimensies van sosiale rapportering kan onderskei word, nl. interne sosiale rapportering, eksterne rapportering en etiekrapportering.
©akademia (MSW)
Bladsy 96
GBE105 Bedryfsetiek Interne rapportering verwys na die maatskappye met sosiale kwessies soos veiligheid, gesondheid en menslike kapitaal. Eksterne sosiale rapportering verwys na hoe maatskappye handel met eksterne sosiale kwessies, soos korporatiewe sosiale verantwoordelikheid (KSV), korporatiewe sosiale investering (KSI) en sosiale transformasie. Etiekrapportering fokus op die etiese prestasie van ʼn sakeonderneming, wat soms ook bekend staan as die organisatoriese integriteit. Verwys na Figuur 17.1, bl. 219 in die handboek, vir die voorstelling van etiek as ʼn komponent van driedubbele verslagdoening. Vir ʼn onderneming om volledig verslag te kan lewer op die etiese prestasie, moet die onderneming deur interne en eksterne verslagdoeningsaksies kan bewys dat die etiese risiko’s voldoende geëvalueer is. Risiko word ook geassosieer met verkryging. Die oortuiging dat om risiko’s te neem, word beloon met finansiële wins, is die kern van entrepreneurskap en kapitalisme. Om korporatiewe risiko’s gevolglik te bestuur, beteken om omstandighede of gedrag te vermy wat die onderneming nadelig kan beïnvloed en terselfdertyd die omstandighede of gedrag na te jaag wat tot voordeel van die onderneming kan wees. Verwys na bl. 218 – 220 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.6.3
Die waarde van etiek risikobestuur
Die bestuur van etiese risiko’s begin met ʼn volledige begrip van die gevare en voordele van etiese prestasie of die tekort daaraan vir ondernemings. Etiese risiko en reputasie Die effektiewe bestuur van etiese risiko’s verhoog die onderneming se potensiaal om gereken te word as ʼn verantwoordelike korporatiewe burger. Die King III-verslag definieer goeie korporatiewe burgerskap as die vestiging van ʼn etiese verhouding van verantwoordelikheid tussen die onderneming en die gemeenskap waarin dit bedryf word. As ʼn goeie korporatiewe burger, kan ʼn onderneming ʼn gunstige reputasie verkry wat etiesgeoriënteerde belanghebbendes lok en twyfelagtige belanghebbendes afstoot. Tabel 17.1, op bl. 221 in die handboek, stel die positiewe en negatiewe risiko’s voor wat die onderneming se reputasie kan beïnvloed. Ander voordele van etiese risiko-evaluering Wanneer ʼn onderneming bewus is van die tipe en omvang van etiese bedreigings en geleenthede wat die onderneming in die gesig staar, kan die onderneming hierdie inligting
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 97
GBE105 Bedryfsetiek gebruik om etiese bestuurstrategieë te formuleer, etiese bestuurstrukture te skep, etiese standaarde te ontwikkel en etiese bestuursisteme te ontwerp. Verwys na bl. 220 – 223 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.6.4
Identifisering van etiese risiko’s
Die hoof aspekte in die identifisering van etiese risiko’s handel rondom die Wie-? Wat-? Hoe-vraag? Die rolspelers verantwoordelik vir die identifisering van etiese risiko’s Die verantwoordelikheid vir die bestuur van etiese risiko’s berus by die raad van direkteure van die onderneming. Die raad moet dus verseker dat etiese risiko geëvalueer, bestuur en oor verslag gedoen word. Die proses van risiko-identifisering word gewoonlik gedelegeer na die raad se sub-komitee. Tipes etiese risiko wat identifiseer moet word Risiko is gesetel in omstandighede en optredes. Beide omstandighede en optredes kan intern en ekstern wees tot die onderneming. Benaderings tot die identifisering van etiese risiko’s Daar bestaan twee breë benaderings tot die identifisering van etiese risiko’s, unilaterale benadering (eensydige) en die multilaterale benadering. Belanghebbende betrokkenheid ʼn Multilaterale benadering tot belanghebbende betrokkenheid vereis dat die ondernemings se belanghebbendes hul mening gee oor: (a) die organisasie se etiese prestasie in die verlede, en (b) die verwagtinge wat hulle het rakende die onderneming se toekomstige etiese oriëntasie en prestasie. Belanghebbendes betrokkenheid is ʼn proaktiewe benadering om betekenisvolle en konstruktiewe dialoog te verseker rondom etiese kwessies wat belangrik is vir die onderneming en dié wat daardeur geraak word. Hierdie omvattende belanghebbende betrokkenheidstrategie behels drie relatief duidelike fases (Kyk Figuur 17.2, bl. 266 in die handboek): •
Belanghebbende identifikasie
•
Beplanning van belanghebbende interaksie
©akademia (MSW)
Bladsy 98
GBE105 Bedryfsetiek
•
Implementering
Metodes om inligting te verkry oor etiese risiko’s Die proses van risiko-identifisering word hoofsaaklik gereken as ʼn navorsingsproses. Dus moet hierdie proses voldoen aan die aanvaarde kriteria van navorsing, nl. betroubaarheid en objektiwiteit. ʼn Aantal kwantitatiewe en kwalitatiewe instrumente kan gebruik word om die perspektief van die interne en eksterne belanghebbendes te bepaal. Die keuse van navorsingsmetode hang af van die volgende faktore: •
Hoe ernstig die onderneming is om iets te doen rakende etiek.
•
Die toewyding, tyd en hulpbronne beskikbaar om risiko’s te identifiseer.
•
Die grootte van die onderneming.
•
Die diverse aard van die onderneming se mense, produkte, prosesse en markte.
•
Die hoeveelheid prioriteitsbelanghebbendes wat ondervra moet word
•
Die kompleksiteit van die belanghebbendes se verwagtinge.
•
Die potensieel-sensitiwiteit van die inligting wat verkry mag word.
Daar bestaan vyf metodes wat gebruik kan word: •
Persoonlike onderhoude
•
Vraelyste
•
Fokusgroepe
•
Dokumentanalise
•
Standaardstelling (benchmarking)
•
Waarderende ondersoek (appreciative inquiry)
Etiese risikoprofiel Nadat die navorsingmetodes toegepas is, moet die inligting wat versamel is vergelyk, gekodeer, geïntegreer, ontleed, en waar van toepassing, onderwerp word aan statistiese analise. Verslae oor bevindinge moet dan saamgestel en aangebied word, tesame met aanbevelings aan die raad en ander relevante partye. Bevindinge moet ook aangebied word aan ander belanghebbendes vir kommentaar en om voorstelle vir aanpassings te bekom. Hierdie kommentaar en voorstelle moet met die finale verslae geïntegreer word. Sodoende kan ʼn omvattende organisatoriese etiese risikoprofiel saamgestel word.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 99
GBE105 Bedryfsetiek Verwys na bl. 223 – 232 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7
Etiese kode
Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 235 – 248 5.7.1
Die belangrikheid van etiese kodes
In die afgelope paar jaar was daar ʼn geweldige toename in korporatiewe kodes. Die drie mees bekende redes hiervoor: •
Die toename in korporatiewe bestuurshervorming
•
Die verandering in organisatoriese strukture
•
Die globale impak van inligtings- en kommunikasietegnologie
Korporatiewe bestuurshervorming Die globale golf van korporatiewe bestuurshervorming het bygedra tot die toename in die hoeveelheid korporatiewe kodes van etiek. Die rede hiervoor is om vertroue in die sakeonderneming te herstel en so het etiek in sakeondernemings ʼn baie belangrike fokuspunt in korporatiewe bestuurshervorming geword. In Suid-Afrika, het die eerste King-verslag oor korporatiewe bestuur, in 1994, voorgestel dat sakeondernemings hul eie etiese kodes moet hê. Die tweede King-verslag het daarop uitgebrei en die derde King-verslag het voorgestel dat maatskappye hul eie kode van etiek as ʼn integrale deel van hul etiekbestuursprogramme moet hê. Organisatoriese strukture In die afgelope paar jaar was daar in die markomgewing ʼn verskuiwing van die hiërargiese organisatoriese strukture na platter organisatoriese strukture met projekspanne, aanpasbare netwerke en buigsame produksie- en diensskedules. Maatskappye moes sentrale organisatoriese beheer inboet en moes al hoe meer staatmaak op die samewerking en verantwoordelikhede van die werknemers in verskeie spanne en netwerke. Die oplossing vir hierdie probleem lê in die gedeelde waardes. Die toename in die belangrikheid van korporatiewe kodes van etiek kan gedeeltelik verduidelik word deur die verwagtinge dat die kodes van etiek as ʼn meganisme kan optree om te verseker dat alle lede van die werksmag toegewy is om gehoor te gee aan die standaarde en gedrag, geartikuleer in die kode van etiek.
©akademia (MSW)
Bladsy 100
GBE105 Bedryfsetiek Inligtings- en kommunikasietegnologie (IKT) Die geweldige groei in inligtings- en kommunikasietegnologie (IKT) het die vloei van inligting bespoedig en vergemaklik. Maklike en bekostigbare toegang tot IKT beteken dat die impak van korporatiewe aktiwiteite op individue, gemeenskappe en die natuurlike omgewing, globaal, maklik en bekostigbaar gekommunikeer kan word. Verwys na bl. 235 – 237 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.2
Wat is ʼn kode van etiek?
ʼn Kode van etiek is ʼn dokument of ooreenkoms wat die standaard stel vir eties-aanvaarbare gedrag in en deur die onderneming. Dit definieer die etiese standaarde of riglyne wat deur al die lede van die onderneming gerespekteer moet word rakende besluitneming en aksies. Sommige terme wat gebruik word om te verwys na ʼn kode van etiek is soos volg: •
Korporatiewe Credo
•
Verklaring van sakebeginsels
•
Waardeverklaring
•
Kode van sakepraktyk
•
Standaard van gedrag
•
Riglyne vir gedrag
•
Kode vir gedrag
Verwys na bl. 237 – 239 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.3
Die doelwit van ʼn kode
Die eerste besluit wat geneem moet word in die ontwerp of hersiening van ʼn kode van etiek, is om te bepaal wat die doelwit is wat die kode moet dien. Die groot verskeidenheid doelwitte wat die kode kan dien, kan verdeel word in interne doelwitte en eksterne doelwitte. Interne doelwitte verwys na die doelwitte intern tot die onderneming, terwyl die eksterne doelwitte verwys na die doelwitte wat die onderneming wil bereik met betrekking tot sy eksterne belanghebbendes in die sosiale omgewing. ʼn Kode van etiek vir die interne doelwitte ʼn Kode van etiek kan ontwerp word om een of meer van die volgende intra-organisatoriese doelwitte te bereik:
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 101
GBE105 Bedryfsetiek
•
Om onetiese praktyke in die onderneming te voorkom deur duidelik uiteen te sit wat as onaanvaarbare optredes of praktyke in die onderneming gesien sal word.
•
Om etiese verantwoordelikheid te bevorder deur etiese waardes en standaarde te verwoord wat die hele onderneming moet nastreef om aan te voldoen.
•
Om riglyne te bied vir besluitneming rakende etiese kwessies, wat lede van die onderneming dalk mag teëkom.
•
Om ʼn proses van kultuurverandering te bevorder deur die werksmag rondom etiese waardes te mobiliseer.
•
Om ʼn verandering in leierskapsoriëntasie aan te dui.
•
Om die moraal van die onderneming ʼn hupstoot te gee en aan die personeel te kommunikeer dat bestuur op hul staatmaak en hulle vertrou.
ʼn Kode van etiek vir eksterne doelwitte ʼn Kode van etiek kan ook ontwikkel word in ʼn poging om die eksterne belanghebbendes van die onderneming te lei, te bevredig en tevrede te stel. In sommige gevalle is die kode van etiek nie bedoel vir die personeel van die onderneming nie, maar eksklusief vir eksterne doelwitte. Die doelwitte van so ʼn kode van etiek kan moontlik wees: •
Om die boodskap aan die eksterne belanghebbendes te stuur dat die onderneming vertrou kan word.
•
Om die onderneming se reputasie onder die eksterne belanghebbendes te bevorder.
•
Om eksterne belanghebbendes tevrede te stel rakende kommer oor spesifieke organisatoriese praktyke.
•
Om regulasies voor te spring deur vrywillig standaarde aan te neem wat eksterne outoriteite se verwagtinge kan bevredig.
•
Om standaarde van gedrag te stel wat die onderneming van die waardeketting en industriële eweknieë verwag.
•
Om te voldoen aan die wetlike standaarde of om die maatskappy te beskerm teen potensiële regsgedinge.
Verwys na bl. 239 – 240 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.4
Die proses van kode-ontwikkeling
Die proses om ʼn algemene stel waardes daar te stel, moet toelaat vir persoonlike identifisering met, en toewyding aan die spesifieke waardes. ʼn Deelnemende proses van ©akademia (MSW)
Bladsy 102
GBE105 Bedryfsetiek kode-ontwikkeling is noodsaaklik tot die uiteindelike sukses van die kode. In die proses van kode-ontwikkeling moet daar reeds ondersteuning verkry word vir die etiese waardes, standaarde en riglyne wat uiteindelik daarin vervat gaan word. Verwys na bl. 240 – 241 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.5
Die formaat van die kode
Daar kan onderskeid getref word tussen aspirasie kodes en rigtinggewende kodes. kodes van Etiek kan in terme van hulle formaat geplaas word op ʼn spektrum wat strek van die ekstreem suiwer aspirasie kodes tot die ekstreem suiwer rigtinggewende kodes. Aspirasie kodes (aspirational codes) ʼn Aspirasie kode is gewoonlik ʼn kort dokument wat die etiese waardes, beginsels en standaarde uitspel. Die aspirasie kodes stel ʼn standaard vir etiek waarna alle lede van die onderneming kan streef – dus etiese ideale waarna die onderneming kan aspireer. Voordele geassosieer met die aspirasie kodes van etiek: •
Herroepbaarheid
•
Diskresie
•
Inklusiwiteit
Die beperkings van aspirasie kodes: •
Vaagheid
•
Toepassing
Rigtinggewende kodes Rigtinggewende kodes is ʼn meer uitgebreide dokument wat spesifieke riglyne neerlê oor wat verwag word van die lede van die onderneming in spesifieke omstandighede. Die rigtinggewende kode het ʼn definitiewe direksionele doelwit. Voordele van die rigtinggewende kode: •
Spesifiek
•
Afdwingbaar
•
Sanksies
Tekortkominge van die rigtinggewende kode: •
Herroepbaarheid
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 103
GBE105 Bedryfsetiek
•
Diskresie
Daar bestaan ook goeie redes om ʼn kode te ontwikkel wat aspirasie en rigtinggewende elemente bevat. In hierdie geval sal die kode algemene etiese waardes, beginsels en standaarde bevat, maar ook beskrywende direktiewe van wat hierdie etiese standaarde beteken in sekere gevalle, sonder om alle moontlike scenario’s wat in die onderneming mag voorkom, te dek. Verwys na bl. 241 – 243 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.6
Die inhoud van die kode
Die besluit oor die formaat van die kode het ʼn direkte betrekking op wat die inhoud sal behels. Oor die algemeen kan die volgende kategorieë in die kode van etiek gevind word: Rasionaal vir die kode Die regverdiging vir die bestaan van die kode. Dit verduidelik hoekom die kode ontwikkel is en wat die doelwit is wat dit binne die onderneming moet dien. Etiese waardes, beginsels of standaarde Bied norme wat die ondernemingsgedrag lei en dien as die ruggraat vir die kode van etiek. Riglyne vir gedrag Spesifiseer wat is eties onaanvaarbaar in die onderneming en gee duidelike rigting oor wat verwag word van die werknemers van die onderneming binne spesifieke situasies. Riglyne vir etiese besluitneming Riglyne oor hoe om etiese waardes, beginsels en standaarde van etiek in die onderneming toe te pas, word aangedui. Sanksies Stipuleer die gevolge van oortredings van die kode. Die dissiplinêre prosedures wat gevolg moet word, in die gevalle van oortreding van die etiese kode, word aangedui. Verwysing van hulpbronne Verwys die lesers na die spesifieke ondersteuningshulpbronne wat gebruik kan word tydens die implementering van die kode. Verwysings kan ook gemaak word na ander beleide en dokumente wat geraadpleeg kan word. Verwys na bl. 243 – 244 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
©akademia (MSW)
Bladsy 104
GBE105 Bedryfsetiek 5.7.7
Die gees van die kode
Die gees van die kode van etiek kan ʼn merkbare invloed op die effektiwiteit van die kode hê. Oor die algemeen het die kode van etiek ten doel om etiese wanpraktyke te elimineer deur die daarstelling van sanksies. Hoewel hierdie aanslag as negatief ervaar kan word, is die doel van die kode om lede te inspireer om die etiese waardes na te streef en as sodanig het dit ʼn meer positiewe en ondersteunende toon. In die onderstaande tabel word ʼn onderskeid getref tussen die retoriese dimensies van organisatoriese kommunikasie i.t.v. verhoudings-, transformasionele, inligtings- en instruksionele kommunikasie. (Verwys Tabel op bl. 245 in die handboek) Verhouding
Transformasie
(vertroue)
(verandering)
Informasie
Instruksie
(feite)
(aksie)
Wanneer die tabel op die kodes van etiek toegepas word, kan die model help om die dominante toon van die kode te identifiseer. Belangrik om kennis te neem dat die vier modes van kommunikasie in ʼn mededingende verhouding teenoor mekaar staan. Volgens die model het elk van die kwadrante ʼn teenoorgestelde. Wat hiermee bedoel word is dat, indien die toon van die kode oorwegend in een kwadrant val, kan verwag word dat die kode swak sal presteer ten opsigte van die teenoorgestelde kwadrant. Verwys na bl. 244 – 244 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.8
Implementering van die kode
Wanneer die kode gefinaliseer is, moet dit gereeld en op verskeie wyses gekommunikeer word sodat dit deur herhaling versterk kan word. Hierdie kommunikasie kan op direkte wyse geskied, of via besprekings van morele dilemmas of gevallestudies. Maatstawwe om die kode af te dwing moet wel vooraf geneem word. Daar moet duidelikheid bestaan oor wat sal gebeur, indien ʼn lid van die onderneming die kode oortree. Spesiale strukture moet geskep word om sulke oortredings te hanteer. Verwys na bl. 245 – 247 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 105
GBE105 Bedryfsetiek 5.7.9
Beperkinge van die kodes van etiek
Dit is veral die volgende: •
Kodes van etiek kan morele outonomie inhibeer.
•
Die individu het vaardighede nodig om die kode van etiek toe te pas.
•
Kodes van etiek kan ander standpunte stilmaak.
•
Kodes van etiek kan teenproduktief wees.
Verwys na bl. 247 – 248 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.8
Institusionalisering van etiek
Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 249 – 273 Wanneer die onderneming bewus is van wat hulle wil bereik met verloop van tyd, kan die onderneming se etiek institusionaliseer word op strategiese, sistemiese en operasionele vlakke. 5.8.1
Institusionalisering op ʼn strategiese vlak
Etiese sakeondernemings bestuur etiek op ʼn doelgerigte manier. Dit word gedoen deur ʼn visie vir etiek te formuleer. Hierdie etiese visie bestaan uit die uiteindelike stand van die etiese identiteit wat die onderneming poog om te bereik oor ʼn sekere tydperk. ʼn Strategie vir etiek impliseer dat wanneer die onderneming bedryfsetiek as strategies belangrik omhels en besluit om etiek deel te maak van hoe die onderneming gedefinieer word, moet daar op ʼn toepaslike etiekbestuurstrategie besluit word. Vir etiek om geïnstitusionaliseer te word, moet etiese waardes deel gemaak word van die bedryfsbewussyn van die onderneming. ʼn Korporatiewe gewete moet dus geïnstitusionaliseer word. Dit is die raad se verantwoordelikheid om te besluit op ʼn gepaste strategie vir die bestuur van die etiese prestasie van die onderneming. Die strategie wat gekies word om etiese risiko’s te bestuur word bepaal deur ʼn behoefte om die ondernemings te beskerm van etiese mislukking of die onderneming se behoefte om voordeel te trek uit goeie etiese prestasie. Daar bestaan vier breë strategieë vir etiese prestasiebestuur:
©akademia (MSW)
Bladsy 106
GBE105 Bedryfsetiek Die reaktiewe strategie Die reaktiewe strategie is ʼn verdedigende benadering om etiese risiko’s te bestuur. Die benadering kan gesien word as ʼn reaksie tot iets rakende etiek, uit vrees of skandale. ʼn Reaktiewe strategie hou sekere gevare in: •
Kredietwaardigheid
•
Vatbaarheid vir skandale
•
Nie-bevredigend vir institusionele beleggers, verbruikers en talentvolle werknemers.
Die nakomingstrategie Ondernemings wat die nakomingstrategie aanneem, neem gewoonlik ook ʼn rigtinggewende kode van etiek aan. Die kode skryf etiese standaarde van gedrag voor met klem op gedrag wat verbied word. Die doelwit van hierdie strategie is om onetiese gedrag in ondernemings te voorkom deur ʼn verbintenis tot die monitering en bestuur van etiese prestasie. Die nakomingstrategie is ʼn reël-gebaseerde benadering tot etiek bestuur. Newe-effekte van die nakomingstrategie: •
Kweek ʼn mentaliteit van “wat nie verbode is nie, word toegelaat”.
•
Ontneem werknemers die vermoë om eie diskresie te gebruik om etiese besluite te neem en lei tot die blindelingse gehoorsaming van reëls.
•
Vermenigvuldiging van etiese reëls vir optrede.
Die integriteitstrategie Die integriteitstrategie is ʼn waarde gebaseerde benadering wat gewoonlik bestaan uit ʼn beperkte aantal breë en aspirasieriglyne wat die grense stel vir korporatiewe etiese optrede. Die newe-effekte van die integriteitstrategie: •
Die diskresie wat aan die werknemers toegestaan word, kan misbruik word.
•
Die strategie is grootliks afhanklik van die leierskap van die maatskappy om die voorbeeld te stel en rigting aan te dui vir etiese gedrag.
•
Die strategie veronderstel ʼn duidelike gevoel van korporatiewe identiteit en prioriteit.
Die algehele belynde strategie Ondernemings wat die algehele belynde strategie aanneem, poog om moeiteloos etiek te integreer in die doel, missie en doelwitte van die onderneming. Hierdie strategie stel voor dat ʼn onderneming wat hierdie strategie gebruik, ʼn goed-ontwikkelde gevoel van identiteit en Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 107
GBE105 Bedryfsetiek doelwitte, gebaseer op nie-onderhandelbare etiese standaarde sal hê in sy interaksie met interne en eksterne belanghebbendes. Verwys na bl. 249 – 254 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.8.2
Institusionalisering op sistemiese vlak
Die uitdaging vir die sleutel rolspelers betrokke in etiekbestuur is om die etiekstrategie te integreer binne ʼn betekenisvolle etiekbestuurstelsel. Die sisteme moet voorsiening maak vir die bekendstelling van ʼn etiese dimensie binne die volgende aspekte van die onderneming: •
Kommunikasie
•
Werwing
•
Seleksie
•
Oriëntasie
•
Prestasiebestuur
•
Opleiding in dissiplinêre prosedures
•
Monitering en evaluering
Kommunikasie Kommunikasie oor etiek vorm die rugsteun van die implementering van ʼn etiekstrategie. ʼn Goeie twee-rigting kommunikasiestrategie moet geïmplementeer word wat die onderneming in staat stel om die etiese verwagtinge oor te dra wat die belanghebbendes, en spesifiek, die werknemers, die geleentheid bied om die onderneming in te lig oor hulle etiese ervaringe. Spesifieke intervensies wat gebruik kan word: •
Bewusmaking programme
•
Etiek praat
•
Etiek hulptoonbank
•
Vertroulike rapporteringstelsel
•
Etiek nuusbriewe
Werwing By die ontwerp van werwingstrategieë moet die onderneming duidelik aandui dat hulle mense wil aantrek wat hulle etiese oriëntasie inooreenstemming kan bring met die etiek van die onderneming. Hierdie benadering rakende werwing bou op die onderneming se
©akademia (MSW)
Bladsy 108
GBE105 Bedryfsetiek reputasie en stel die onderneming is staat om talent te werf en dra ook by tot die werknemers se etiek bewustheid. Seleksie Indien die aanname gemaak kan word dat integriteit meetbaar is in ʼn kwantitatiewe of kwalitatiewe manier, kan dit ingesluit word as ʼn dimensie wat geassesseer kan word deur middel van bepaalde metodes: •
Seleksie onderhoude
•
Kontrolering van verwysings
•
Die psigometriese assessering van integriteit
•
Assesseringsentrumtegnologie
Oriëntasie van nuwe werknemers Die oriëntasie of induksie van nuwe werknemers kan ʼn besondere kragtige intervensie wees om ʼn tydige etiese bewustheid te skep onder nuwelinge. Werknemers wat die onderneming betree is baie ontvanklik om die nuwe ondernemingskultuur aan te neem. Indien hierdie kultuur gekarakteriseer word met ʼn sterk etiese dimensie, word nuwe werknemers van die begin af bewus van die onderneming se verwagtinge rakende etiese gedrag. Hierdie is dan ook die tyd om die kode van etiek te verduidelik en hoe om die gedragsriglyne toe te pas. Prestasiebestuur en beloning Vir die doelwit van die prestasiebestuur van die werknemers het die meeste ondernemings prestasie-evaluering wat deel uitmaak van hulle groter prestasiebestuurstelsel. Die prestasie-evaluering is gewoonlik gebaseer op ʼn aantal sleutel prestasie areas van die werk. Werknemers word dan geëvalueer in watter mate hulle die vereistes voltooi wat deur die sleutel prestasie areas gedefinieer word. Die beloning van prestasie is gewoonlik ʼn belangrike komponent van ʼn onderneming se omvattende prestasiebestuurstelsel. Wanneer werknemers beloon word vir prestasie in die verskeie sleutel prestasie areas (wat etiese prestasie insluit as ʼn onafhanklike sleutel prestasie area), word hulle indirek beloon vir hulle etiese prestasie. Opleiding ʼn Voordeel van etiekopleidingsintervensies, is dat die werknemer blootgestel word aan ʼn gestruktureerde leeromgewing. Dit fasiliteer spontane besprekings oor etiek wat die leerder bemagtig om beslis te wees wanneer etiese besluite geneem word.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 109
GBE105 Bedryfsetiek ʼn Sleutel fokusarea van die onderneming se etiekopleiding is die begrip, interpretasie en toepassing van die etiese kode. Bestuurders in ondernemings het drie belangrike rolle met betrekking tot ondernemingsetiek: •
Om veranderingsagente te wees vir die toepassing van ondernemingsetiek
•
Om etiekbestuurders te wees
•
Om eties in hulle eie werk te wees
Om hierdie rolle te vervul, moet bestuurders oor drie tipes bevoegdhede beskik: •
Kognitiewe bevoegdheid
•
Gedragsbevoegdheid
•
Bestuursbevoegdheid
Dissiplinêre prosedures Ondernemings moet terugval op afskrikmiddels wanneer met onetiese gedrag gehandel moet word. Organisatoriese dissiplinêre strukture en prosedures is gewoonlik voldoende en goed geposisioneer om met etiese oortredinge te handel. Dissiplinêre prosedure moet gebaseer word op beginsels van substantiewe en prosedurele regverdigheid om te verseker dat regverdige ondersoeke, verhore, uitsprake en strawwe uitgevoer word. Monitering en evaluering Daar bestaan ʼn aantal maatstawwe wat gebruik kan word in die monitering en evaluering van sisteme. •
Deurlopende betrokkenheid by belanghebbendes kan waardevolle terugvoering bied rakende die etiese verwagtinge oor die onderneming.
•
Veranderinge in belanghebbende verwagtinge kan gemeet word op kwalitatiewe of kwantitatiewe maniere.
•
Nog bronne wat terugvoering verskaf is die insidentverslae oor die onderneming se etiekprestasie, sowel as die volhoubaarheid van etiekpraatjies in die onderneming.
Terugvoering op etiese prestasie dien twee doelwitte vir die onderneming. •
Eerstens, bied dit inligting benodig vir verdere etiekbestuursintervensies.
•
Tweedens, bied dit data benodig om verslag te doen op die etiese prestasie van die onderneming.
Verwys na bl. 254 – 263 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
©akademia (MSW)
Bladsy 110
GBE105 Bedryfsetiek 5.8.3
Institusionalisering op operasionele vlak
Werknemers moet bemagtig en in staat gestel word om etiek in die onderneming uit te leef. Hierdie kan vermag word deur gebruik te maak van lynbestuurders wat as etiese rolmodelle optree om werknemers te mentor en op te lei om eties bewus te wees, etiese kwessies te kan identifiseer, basiese etiese probleme te kan oplos en hulle te versterk om etiese besluite te neem wanneer nodig. Die meeste werknemers moet begelei word deur die leiers om te verstaan wat die waardes beteken wat in ʼn spesifiek taak in ʼn spesifieke onderneming nagestreef word. Waardes moet betekenisvol en ondubbelsinnig vertaal word tot spesifieke gedrag wat vereis word om die waarde uit te leef. ʼn Verdere operasionele toepassing van die institusionalisering van etiek hou verband met die manier waarop ondernemings hul etiese helde as rolmodelle gebruik vir etiese denke en aksies. Etiese helde is daardie individue wat hoë kredietwaardigheid as etiese leiers en rolmodelle het en dikwels etiese besluite wat ʼn uitdrukking is van die etiese waardes wat nagestreef word. Verwys na bl. 263 – 265 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.8.4
Etiekbestuur rolspelers
Dit is nodig om te verstaan wie die rolspelers in etiekbestuur is. Die sleutel rolspelers is die raad van direkteure, die hoof uitvoerende beampte (CEO – Chief Executive Officer), die etiekborg, die etiekkampioen, die etiekkomitee, die etiekbestuurder en die lynbestuurder. Die hoof uitvoerende beampte (CEO) en etiek Die rol van die CEO is dié van ʼn morele leier van die onderneming, nie net as die simbool van etiek vir eksterne belanghebbendes nie, maar ook vir die interne belanghebbendes. Die CEO is ʼn direkte vertolking van die etiese karakter, reputasie en kredietwaardigheid van die onderneming vir die meeste van die belanghebbendes van die onderneming, maar veral vir die huidige en potensiële aandeelhouers, beleggers en werknemers. Etiekborg Die teenwoordigheid van ʼn sterk borg wat hulpbronne vir grootskaalse veranderingsintervensies kan inisieer, allokeer en regverdig, is noodsaaklik vir die etiese intervensievolhoubaarheid. Borge moet op alle vlakke maar ook op hoë vlakke funksioneer in die onderneming om toegang en beheer van gepaste hulpbronne te verseker. Borge moet ook sigbaar wees en die mag hê om toe te sien dat intervensies haalbaar bly.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 111
GBE105 Bedryfsetiek Die rol van ʼn etiekborg is ʼn rol wat in werking tree wanneer die onderneming van die standpunt uitgaan dat etiek belangrik genoeg is om fondse en hulpbronne te allokeer op ʼn gestruktureerde en doelgerigte manier. Die borg is ook ʼn persoon in die onderneming wat hulpbronne voorsien wat nodig is om etiekbestuursinisiatiewe te ontwerp en te implementeer. Etiekkampioen Die ware projekkampioen is die individue wat so sterk glo in ʼn idee dat hulle dit najaag ten spyte van alle teenkanting en soms alle logika. Kampioene glo passievol dat die onderneming moet aanpas en hulle is selfs gewillig om op te tree sonder die ondersteuning van die topbestuur. Kampioene tree op binne die omvang van wat hulle kan bereik en soms buite die normale grense van hulle outoriteit. Die mees belangrike rol van die etiekkampioen is om aanvanklike stukrag te bied vir die etiekbestuursinisiatief en om te verseker dat die inisiatief momentum behou vir solank as wat dit nodig is. Die etiekkomitee Die sleutel doelwit van hierdie komitee is die bevordering van korporatiewe etiese gedrag. Die komitee het ʼn sterk simboliese waarde deurdat dit die boodskap oordra dat die onderneming eerlik verbind is tot etiese optrede. Die komitee bestaan gewoonlik uit ʼn aantal organisatoriese bestuurders op uitvoerende vlak. Die CEO, etiekborg of etiekkampioen kan optree as koördineerder van die komitee. Dit is wenslik dat daar ten minste een raadslid op die komitee dien. Die funksionele areas wat verteenwoordig moet word op die komitee, is die maatskappysekretariaat, nakoming, finansies, risikobestuur, interne oudit, korporatiewe kommunikasie, menslike hulpbronbestuur, menslike hulpbronontwikkeling, organisasieontwikkeling, werknemer/industriële verhoudinge en die etiekbestuurder. Die primêre rolle van die etiekkomitee is tweeledig: •
Bied strategiese rigting vir die onderneming se langtermyn etiekinisiatief
•
Oorsig oor die strategie-implementering
Etiekbestuurder Die etiekbestuurder is die individu wat die institusionalisering van etiek in die onderneming bestuur. Die verantwoordelikhede van die etiekbestuurder word bepaal deur die etiekkomitee. Die primêre rol is om die uitvoerende hoof en bestuurder van die onderneming se etiek te wees. Dit behels die beplanning, koördinering, implementering en beheer van die
©akademia (MSW)
Bladsy 112
GBE105 Bedryfsetiek strategie, strukture en sisteme wat vereis word om te institusionaliseer, te moniteer en verslag te doen oor die etiese prestasie van die onderneming. Die lynbestuurder Etiese leierskap deur lynbestuurders verseker konsekwentheid tussen organisatoriese waardes en aksies. Sy/haar rol is dus om seker te maak dat etiese waardes en gedrag, soos gedefinieer deur die kode van etiek, duidelik is vir alle werknemers. Om lynbestuurders se verbintenis te verkry, is dit nodig om hulle te betrek by die kodifisering en implementering van die kode van etiek. Lynbestuurders se etiese verantwoordelikhede begin deur ondergeskiktes te oorreed om op etiese wyse op te tree, deur die waarde van etiese gedrag en die risiko’s verbonde aan die nie-gehoorsaamheid aan etiese kodes, te verduidelik. Die skakel tussen rolspelers Al die rolspeler is dus individueel en kollektief verantwoordelik vir die formele en informele bestuur van korporatiewe etiek. Die CEO, raad van direkteure, etiekkomitee, etiekkampioen en etiekborg is verantwoordelik vir etiekbestuur op strategiese vlak. Op hierdie vlak word etieksisteme ingebed in die korporatiewe doelwitte en waardes, sowel as die strategiese beplanningspogings. Ook word die etiese identiteit op hierdie vlak gevestig. Die etiekbestuurder, as koördineerder van die organisatoriese etiese funksies, is spesifiek verantwoordelik op die sistemiese vlak. Op hierdie vlak word spesifieke sisteme, soos gekonsepsualiseer deur die etiekkomitee op strategiese vlak, ontwerp, geformaliseer, geïmplementeer en belyn met die onderneming se kode van etiek om etiese gedrag te verseker. Die lynbestuurder het dus die sleutel verantwoordelikheid vir die toepassing van etiese kodes op die operasionele vlak. Dit is op hierdie vlak wat etiese prestasiebestuur en organisatoriese etiese waardes praktiese betekenis kry. Dus is die lynbestuurders verantwoordelik vir die operasionalisering van etiese waardes en standaarde, vervat in die kode van etiek. Die aard van die verhouding tussen die rolspelers en vlakke van etiekbestuursintervensies word uitgebeeld deur Figuur 19.1 op bl. 272 in die handboek. Verwys na bl. 265 – 273 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 113
GBE105 Bedryfsetiek 5.9
Etiek prestasieverslagdoening
Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 274 – 284 Die finale fase in die proses van etiekbestuur is die akkurate meting en verslagdoening oor etiekprestasie. Hierdie deel van die korporatiewe bestuursraamwerk behels refleksies op al die dimensies, bepaling van etiese risiko’s, kodifisering en institusionalisering van etiese standaarde. Die huidige tendens om rapportering te integreer met etiese prestasie, geskied op sosiale, ekonomiese en die omgewingsprestasie van die onderneming, sowel as die volhoubaarheidsverslagdoening of driedubbele verslagdoening, ook bekend as korporatiewe verantwoordelikheidsverslagdoening. 5.9.1
Standaarde
Die AccountAbility 1000 Process Model (AA1000) is ʼn model ontwikkel met formele standaarde, ʼn versekeringstandaard en ʼn belanghebbende betrokkenheidstandaard. Die AA1000 bestaan uit drie fundamentele beginsels •
Die grondbeginsel van inklusiwiteit
•
Die beginsel van wesenlikheid
•
Die beginsel van responsiwiteit
Die AA1000 model begelei die proses van belanghebbendesbetrokkenheid in die volgende areas: •
Identifikasie van kwessies en prioriteite.
•
Definisie van prestasiestatistieke en mikpunte
•
Proses van verantwoordbaarheid/aanspreeklikheid, oudit en verslagdoening
Die raamwerk bestaan uit beginsels van kwaliteit en prosesstandaarde wat beplanning, verantwoordbaarheid, oudit, verslagdoening en inbedding (embedding) dek. Die AA1000 standaard was bedoel om twee verwante doelwitte te dien: •
As ʼn gemene verwysingspunt om die kwaliteit van gespesialiseerde aanspreeklikheidsriglyne en standaarde te ondersteun,
•
As ʼn alleenstaande stelsel vir die bestuur en kommunikering van sosiale en etiese aanspreeklikheid en prestasie.
©akademia (MSW)
Bladsy 114
GBE105 Bedryfsetiek Verwys na die AA1000 model, Figuur 20.1 op bladsy 277 in die handboek vir ʼn duidelike oorsig. 5.9.2
Rasionaal vir verslagdoening
Die doelwit van etiese prestasiemeting is om te bepaal of ʼn bestaande etiekprogram suksesvol is of nie. Die doelwit van etiekverslagdoening is om kommunikasie te verseker met belanghebbendes, interne en ekstern. In Suid-Afrika stel die King III-verslag voor dat maatskappye op ʼn gereelde basis verslag doen oor die aard en mate van sosiale, transformasionele, etiese, veiligheids-, gesondheidsen omgewingsbestuursbeleide en praktyke. Verwys na bl. 278 – 279 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.9.3
Teikengroep
ʼn Etiek verslag word voorberei tot voordeel van al die belanghebbendes van ʼn maatskappy. Die belanghebbendes moet gekonsulteer en betrokke gemaak word op so ʼn manier dat hulle as medeskrywers gesien word van die etiekverslae. Verwys na bl. 279 – 281 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.9.4
Die proses van etiekverslagdoening
In hierdie afdeling word die hoof aktiwiteite van etiekverslagdoening bespreek i.t.v die AA 1000 prosesmodel. Beplanning Die eerste aktiwiteit behels om die hele proses te beplan en te verseker dat die basiese vereistes vir ʼn suksesvolle verslagdoeningsproses in plek gestel is. Die AA1000 stel voor dat een van die vroeë stappe moet wees om die belanghebbendes te identifiseer van die onderneming oor wie verslag gedoen word. Om die konsekwentheid tussen huidige waardes te verseker, word daar van die verslagdoeningsonderneming verwag om te bepaal of die waardes van die onderneming in ooreenstemming is met die onderneming se etiese doelwitte. Boekhouding Die etiekboekhoudingsproses het ʼn logiese volgorde van gebeure: •
Die identifisering van die kwessies waarop verslag gedoen gaan word.
•
Bepaling van die omvang van die verslag.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 115
GBE105 Bedryfsetiek
•
Identifisering van die indikators wat gebruik gaan word.
•
Versameling van inligting.
•
Analisering van die inligting.
•
Opstel van mikpunte.
•
Ontwikkeling en implementering van ʼn plan.
Rapportering Volgens die AA1000, moet die Global Reporting Initiative (GRI) uitgebrei word om spesifieke indikators van die ondernemingsintegriteit in te sluit. Ondernemings moet ʼn kode van etiek ontwikkel en sy verbintenis tot die kode demonstreer deur die volgende: •
Die skep van sisteme en prosedures om die kode bekend te stel, te moniteer en af te dwing.
•
Om hoëvlak individue die verantwoordelikheid te gee om toesig te hou oor die gehoorsaamheid aan die kode.
•
Gebruik te maak van seleksie- en bevorderingsprosedures wat die integriteit van nuwe werknemers assesseer.
•
Die uitoefening van behoorlike sorg rakende die delegering van diskresionêre outoriteit.
•
Kommunikasie en opleiding van alle werknemers rakende die ondernemingswaardes, standaarde en nakomingsprosedures.
•
Die verskaffing, monitering en oudit van veilige sisteme vir die rapportering van etiese of risikogedrag.
•
Toepaslike dissipline konsekwent af te dwing.
•
Reageer op oortredings en die voorkoming van herhaling.
Deur verslag te doen oor al hierdie aspekte, in kombinasie met die voorstelle van die GRIriglyne, behoort ʼn billike aanduiding te gee van die etiese prestasie van die maatskappy. Oudit Onafhanklike bevestiging of oudit, is die proses van evaluering van die inhoud van ʼn verslag, sowel as die prosesse en sisteme wat die voorbereiding van die verslag ondersteun. Daar bestaan drie verskillende doelwitte vir die versekeringproses: •
Eenvoudige bevestiging
©akademia (MSW)
Bladsy 116
GBE105 Bedryfsetiek
•
Gedetailleerde advies te voorsien t.o.v. bestuurskwessies en sisteme.
•
Verslagdoening aan die algemene publiek en kleinhandelkliënte.
Ingebed (embedded) Die metingsproses moet ingebed wees binne die onderneming en gekoppel word met bestaande bestuursinligtingsisteme. Hierdie sal nie daartoe lei dat skeptici in die proses inkoop nie, maar ook lei tot ʼn toename in die waarde en relevansie van die inligting wat gegenereer is. Belanghebbende betrokkenheid Deur belanghebbendes betrokke te hou regdeur die proses, verseker die onderneming dat belanghebbendes reeds vanaf die vroeë fases in die proses inkoop en versterk dit die kredietwaardigheid van die verslagdoeningsproses, sowel as die uiteindelike verslag. Verwys na bl. 281 – 284 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.10 Etiese leierskap en ondernemingskultuur Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition, bl. 285 – 298 Die King III-verslag beklemtoon die behoefte aan diepgaande verandering rondom etiek en stel dit dat goeie korporatiewe bestuur vereis dat die raad verantwoordelikheid neem vir die bou en handhawing van ʼn etiese korporatiewe kultuur in die onderneming. Die nuwe klem op organisatoriese etiese kultuur spoor ondernemings aan om verby etiekbestuursprogramme te beweeg en om spesifiek aandag te gee aan die ondernemingskultuur wat etiekbestuursprogramme ondersteun. Leiers op alle vlakke van die onderneming het ʼn belangrike rol om te speel in die ontwikkeling en aansporing van ʼn deurlopende etiese kultuur in die onderneming. 5.10.1 Bestuur, leierskap en kultuur Leierskapsrolle stem nie noodwendig ooreen met die hiërargiese posisies in die onderneming nie. Leierskapsrolle kan uitgevoer word deur die formele bestuursposisies, maar ook deur dié wat nie hoë rangposisies binne die onderneming beklee nie. Ongeag waar leierskapsrolle vervul word, hou dit altyd ten nouste verband met die vermoë om ʼn ideale toekoms te kan visualiseer en die kapasiteit om ander se toewyding en samewerking te werf om hierdie visie na te jaag. Verskeie benaderings tot leierskap:
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 117
GBE105 Bedryfsetiek
•
Die eienskapsbenadering fokus op die karaktereienskappe wat die individu moet besit om effektief as leier te wees.
•
Die gedagsbenadering fokus op die sosiale vermoëns, vaardighede en oorredingsvermoë waaroor ʼn leier moet beskik.
•
Die situasionele benadering tot leierskap sentreer rondom die passing tussen die persoon en die uitdaging voorgestel deur die spesifieke situasie.
•
Die verhoudingsbenadering verwys na ʼn meer sistemiese perspektief, waarin leierskap gesien word binne die proses van sosiale interaksie en samewerking.
Om ʼn etiese korporatiewe kultuur te kweek, vereis ʼn netwerk van etiese verhoudinge in die onderneming waar die lede kan saamwerk om die etiese kultuur te vorm en te handhaaf. Korporatiewe kultuur kan gedefinieer word as ʼn patroon van gedeelde aannames wat ʼn groep aangeleer het, soos probleme opduik in eksterne aanpassing en interne integrasie – aannames en gedrag wat tot sover goed genoeg gewerk het om gereken te word as geldig, en dus aan nuwe lede gekommunikeer word as die korrekte manier om probleme te evalueer en te hanteer. Verwys na bl. 286 – 287 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.10.2 Etiese leierskap Dit is belangrik vir ondernemingsleiers om te verstaan dat hulle deur persoonlike en institusionele aksies kan bydra tot die ontwikkeling of afbreek van die samelewing. Die ontwikkeling van ʼn gesonde en volhoubare omgewing vereis van sakeleiers om gebalanseerde verhoudings te bou regoor samelewingsgrense. Hierdie grense verwys na private, publieke en burgerlike samelewingsektore en die natuurlike omgewing. Om verder te bou op die idee van onderlinge verbondenheid as ʼn etiese bindingsfaktor, moet die leiers beide die konteks en die kompleksiteit integreer. •
Die kontekstuele relevansie impliseer dat leiers daarin slaag om hulle besluite in verhouding tot spesifieke aspekte van die omgewing te evalueer.
•
Die kompleksiteitsdimensie verwys na die vermoë van leiers om te reflekteer oor hierdie dimensies binne die groter geheel.
Definiëring van verantwoordelike leierskap Verantwoordelike leiers glo in deurlopende persoonlike en ondernemingsrefleksie oor die kort- en langtermynimpak van hulle persoonlike en ondernemingsbesluite op die gemeenskap en die omgewing as ʼn geheel.
©akademia (MSW)
Bladsy 118
GBE105 Bedryfsetiek Die voorvereiste vir verantwoordelike leierskap is ʼn etiese ingesteldheid. Karaktereienskappe van etiese leiers Etiese leiers besit kwaliteite wat hulle in staat sal stel om die bewaarders te wees van ʼn samelewing waar daar ʼn balans is tussen ekonomiese en gemeenskapsvordering en ekologiese volhoubaarheid. Leiers moet dus die kwaliteite besit van visie, buigsaamheid t.o.v. verandering en openheid vir betrokkenheid as die drie sleutel-suksesfaktore om ʼn volhoubare wêreld te help bereik. Kyk Tabel 21.1 op bl. 290 vir die karaktereienskappe en rigtinggewende beginsels vir verantwoordelike leiers. Die rolle van verantwoordelike leiers Die rolle van verantwoordelike leiers is te nouste verwant aan die komplekse multibelanghebbende omgewing binne ʼn hulpbronbeperkte ekosisteem. Die spesifieke rolle en verantwoordelikhede wat vervul moet word deur leiers in hierdie komplekse omgewing, is soos volg: •
Definieer die rolle van die sakeonderneming in die samelewing
•
Skep nuwe vorme van waarde
•
Weef waardenetwerke
•
Bou aan die toekoms van die sakeomgewing
•
Tree op met korporatiewe staatsmanskap (corporate statesmanship)
Verwys na bl. 287 – 292 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.10.3 Etiese ondernemingskultuur Karaktereienskappe van etiese ondernemingskultuur Ondernemings met sterk etiese kulture het ʼn organisatoriese ingesteldheid wat gebaseer is op ʼn sterk etiese waardekettingoriëntasie. Binne sulke kulture is daar ʼn kollektiewe morele gewete, of kollektiewe bewustheid. Die onderneming het ʼn sterk etiese identiteit en etiek is integraal tot hoe die onderneming homself definieer. Etiese waardes word deelgemaak van die operasionele bewussyn en is geïntegreer binne die organisatoriese filosofieë, praktyke en gedrag.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 119
GBE105 Bedryfsetiek Diep etiese kultuur Etiese waardes word nie net aangehang nie, maar daar word daaroor gepraat en dit word uitgeleef deur die lede van die onderneming. Die etiese pilare van verantwoordelikheid, verantwoordbaarheid, regverdigheid en deursigtigheid is naatloos geïntegreer binne die organisatoriese praktyke en gedrag. Etiese norme en standaarde, en die voortspruitende gedrag, word gevorm deur diep kulturele elemente wat na vore kom in verhale, totems, tradisies en taboes. •
Verhale of organisatoriese verhale verwys na die rekord van vorige etiese voorbeeldige gedrag in die onderneming. Die historiese rekord van aksies deur die onderneming se etiese rolmodelle word vertel en oorvertel binne etiese kulture.
•
Totems is mense of onsigbare objekte wat amper bygelowige respek afdwing by die belanghebbendes en dien so as die grondslag van ʼn sosiale stelsel van verpligting en beperking.
•
Tradisies, as leerstellings, gebruike, oortuigings, rituele en praktyke is net so ʼn sterk fondasie van etiese kulture omdat dit van generasie na generasie binne die onderneming oorhandig word.
•
Taboes dien as ondernemingsreëls om ongewenste gedrag uit te skakel.
Die vestiging van ʼn diep etiese kultuur Om ʼn diep kultuur te verander of te beïnvloed vereis langtermyn paradigma veranderingsintervensies. Die onuitgesproke gevoel van wat morele behoorlike gedrag is, ontwikkel nie skielik nie, maar met verloop van tyd. Die manier waarop ondernemings ʼn etiese kultuur, kan bekom is deur die: •
vestiging van morele gewete.
•
erkenning en uitleef van die etiese kultuur as ʼn sosiale konstruk.
•
aanhang van verhoudingsleierskap.
•
proses van osmose tussen die sigbare en die onsigbare dimensies van etiese kultuur.
Verwys na bl. 292 – 298 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.11 Samevatting Die eerste gedeelte van hierdie studie-eenheid is ʼn bekendstelling aan etiekbestuursprogramme as ʼn belangrike element van die bestuur van etiese prestasie in die
©akademia (MSW)
Bladsy 120
GBE105 Bedryfsetiek onderneming. Om die effektiwiteit van hierdie etiekbestuursprogramme te verseker, moet daar duidelike ondersteuning wees van verantwoordelike leiers wat besorg is oor die etiek in die onderneming, sodat ʼn vertrouensverhouding gebou kan word met die interne en eksterne belanghebbendes van die onderneming. Ook is dit belangrik dat hierdie etiekprogramme binne ʼn etiese ondernemingskultuur geïntegreer word, waar etiese bewustheid die doen en late van al die lede van die onderneming voorskryf. 5.12 Selfevaluering Aktiwiteit 5 BP se oliestorting van 20 April 2010 in die Golf van Mexiko het tot gevolg gehad dat hulle in 2011 die reputasie gekry het as die "Slegste sakeonderneming in Amerika". Sedertdien het BP aktief en sigbaar ʼn veldtog geloods om die publiek bewus te maak dat hulle eienaarskap neem van wat gebeur het en probeer om die skade te herstel. Kyk die onderstaande artikel oor BP se ekonomiese en omgewingsherstelprojek. http://www.bp.com/en/global/corporate/gulf-of-mexico-restoration.html 1) Na jou mening, watter strategie het BP gevolg in etiekprestasiebestuur nadat die ramp van 20 April 2010 plaasgevind het? Motiveer jou antwoord. 2) Watter prosedures het BP gebruik om etiek op sistemiese vlak te institusionaliseer? 3) Hoe het BP te werk gegaan om etiek op operasionele vlak te institusionaliseer?
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake
Bladsy 121
GBE105 Bedryfsetiek
Bronne •
http://listverse.com/2011/09/13/top-10-unethical-business-actions/
•
http://www.fin24.com/Companies/TravelAndLeisure/SAA-cadet-programme-facesprobe-union-20131008
•
https://solidariteit.co.za/mrk-gaan-sal-se-kadetprogram-ondersoek/
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-06-17-solidariteit-wil-wittes-help-vlieg
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-06-12-sal-kies-nie-wit-mans
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-10-08-saa-menseregtekommissie-ondersoekdiskriminasie
•
http://www.bp.com/en/global/corporate/gulf-of-mexico-restoration.html
©akademia (MSW)
Bladsy 122
GBE105 Bedryfsetiek
Afrikaans/Engels woordelys Afrikaans
Engels
Aandeelhouerswaarde dominansie
Shareholder value dominance
Amorele Bestuurders
Amoral Managers
Bedryfsetiek
Business ethics
Bekendmaking
Disclosed
Belanghebbendes
Stakeholders
Beleggersvertroue
Investor confidence
Beleid
Policy
Bemagtiging
Empowerment, enablement
Bestuur
Governance
Betroubaarheid
Trustworthiness
Bevelstelsel
Command system
Bevoegdheid
Competence
Demokratiese
Democratic
Deugde
Virtue
Die gesamentlike-aandele, beperkte
The joint-stock, limited liability corporation
aanspreeklikheid sakeonderneming Die samewerkende aard van die werk
The co-operative nature of work
Die verhoudingsaard van sake
The relational nature of business
Doelbewuste
Deliberate
Eiendomsreg
Property rights
Ekonomiese verantwoordelikheid
Economic responsibility
Etiek hulptoonbank
Ethics helpdesk
Šakademia (MSW)
Bladsy 123
GBE105 Bedryfsetiek
Etiese verpligtinge
Ethical obligations
Formele verpligtinge
Formal obligations
Gebruikswaarde
Utilitarian
Gemiddeld
Mean
Geregtigheid en regverdigheid
Justice and fairness
Gevolge/Implikasies
Ramifications
Hoof Uitvoerende Beampte
Chief Executive Officer (CEO)
Institusionalisering
Institutionalisation
Kategoriese imperatief
Categorical imperative
KliĂŤnte
Customers
Legitimiteitsoorwegings
Legitimacy considerations
Mededingers
Competitors
Mededinging
Competition
Menslike welstand
Human wellness
Mite
Myth
Morele gewete
Moral conscience
Morele meningsverskille
Moral disagreements
Nakomingstrategie
Compliance strategy
Nalatigheid
Neglect
Onderskeidings
Distinctions
Ondoeltreffendheid
Inefficiency
Ononderskeibaar
Indistinguishable
Oordeelkundige verbruikers
Discerning consumers
Osmose
Osmosis
Šakademia (MSW)
Bladsy 124
GBE105 Bedryfsetiek
Psigometriese assessering
Psychometric assessment
Rasionaal
Rationale
Regulasie/Wetgewing
Regulation
Sakeonderneming
Business/Enterprises
Sanksies
Sanctions
Selfaktualisering
Self-actualisation
Sosiale investering en filantropie
Social investment and philanthropy
Sosiale ontwikkeling
Social development
Sosiale verwagtinge
Social expectations
Sosio-politieke
Socio-political
Standaardstelling
Benchmarking
Strategiese oorwegings
Strategic considerations
Swart Ekonomiese Bemagtiging
Black Economic Empowerment
Teenstrydighede
Discrepancies
Teikengroep
Target audience
Toewyding en kwaliteit van werk
Commitment and quality of work
Tweeledig
Dual
Uitkeer
Endowment
Verantwoordbaarheid
Accountability
Verbruik
Consumption
Verskaffers
Suppliers
Volhoubaarheid
Sustainability
Vraelyste
Questionnaires
Vryemarkstelsel
Free-market system
Šakademia (MSW)
Bladsy 125
GBE105 Bedryfsetiek
Waarderende ondersoek
Appreciative inquiry
Waardes
Values
Welwillendheid
Benevolence
Wet op Gelyke Indiensneming
Employee Equity Act
Šakademia (MSW)
Bladsy 126
GBE105 Bedryfsetiek
Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 1) Verwys na bl. 14 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor die verskeie ekonomiese sisteme. 2) Verwys na bl. 20 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids, gee spesifiek aandag aan die billikheid en gelyke behandeling, gebruikswaarde en geregtigheid as regverdigheid wanneer hierdie vraag beantwoord word. 3) Verwys na bl. 25 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids oor die vernaamste kritiek rondom die verskeie ekonomiese sisteme.
Riglyne: Aktiwiteit 2 1) Verwys na bl. 55 – 65 in die handboek, paragraaf 2.5 in hierdie begeleidingsgids vir die verskillende modusse van etiekbestuur. 2) Verwys na bl. 55 – 65 in die handboek, paragraaf 2.5 in hierdie begeleidingsgids vir die verskillende uitdagings waarmee die modusse van etiekbestuur gekonfronteer word. 3) Verwys na Studie-eenheid 1, paragraaf 1.5.4 se konsepte oor eties reg en eties verkeerd en bl. 6 in die handboek, as ʼn riglyn vir die toepassing van die konsepte.
Riglyne: Aktiwiteit 3 1) Verwys na bl. 115 – 117 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor reputasie en beleggersvertroue. 2) Verwys na bl. 117 – 119 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor reputasie en verbruikersvertroue. 3) Verwys na bl. 119 – 120 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor reputasie en werknemersvertroue. 4) Verwys na bl. 120 – 122 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor reputasie en die finansiële prestasie van die onderneming. 5) Gee jou eie mening.
©akademia (MSW)
Bladsy 127
GBE105 Bedryfsetiek
Riglyne: Aktiwiteit 4 1) Verwys na bl. 184 – 186 in die handboek en paragraaf 4.7.3 in hierdie begeleidingsgids vir die definisie van regstellende aksie. 2) Verwys na bl. 190 – 198 in die handboek en paragraaf 4.7.5 in hierdie begeleidingsgids as riglyn om die RIMS-strategie toe te pas. 3) Verwys na bl. 186 – 188 in die handboek en paragraaf 4.7.4 in hierdie begeleidingsgids vir die mees algemene besware teen regstellende aksie.
Riglyne: Aktiwiteit 5 1) Verwys na bl. 249 – 254 in die handboek, paragraaf 5.8.1 in hierdie begeleidingsgids vir riglyne oor institusionalisering op strategiese vlak. 2) Verwys na bl. 254 – 263 in die handboek, paragraaf 5.8.2 in hierdie begeleidingsgids vir riglyne oor institusionalisering op sistemiese vlak. 3) Verwys na bl. 263 – 265 in die handboek, paragraaf 5.8.3 in hierdie begeleidingsgids vir riglyne oor institusionalisering op operasionele vlak.
©akademia (MSW)
Bladsy 128
Bedryfsetiek (GBE105) Handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Bedryfsetiek handel oor die identifisering en implementering van standaarde van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word. Hierdie waardes en standaarde is ’n bepalende faktor in die interaksie tussen die sakeonderneming en sy belanghebbendes. Dit is belangrik om onderskeid te tref tussen die smal definisie van bedryfsetiek, sowel as die breë begrip van bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër begrip van bedryfsetiek. Daar kan onderskeid getref word tussen drie dimensies van die breë begrip van bedryfsetiek, nl. die makro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, sowel as die mikro- of individuele dimensie en elk word ondersoek rakende etiek in sake in hierdie vakgebied. Hierdie begeleidingsgids word verdeel in vyf studie-eenhede. Die eerste studie-eenheid maak kennis met ’n paar belangrike konsepte en onderskeidings in bedryfsetiek. Duidelikheid oor die betekenis van hierdie konsepte help om misverstande in latere verduidelikings in die handboek uit te klaar. Verder in hierdie studie-eenheid word daar gefokus op die etiese dimensie van sake en die verskeie maniere waarop etiek binne sake geïntegreer is op makro-ekonomiese vlak, die organisatoriese vlak wat die verhouding tussen die sakeonderneming en die samelewing insluit, sowel as die intra-organisatoriese en individuele vlak van sake. In die tweede studie-eenheid word daar gefokus op die klassieke en kontemporêre etiekteorieë. Hierdie teorieë varieer van die diagnostiese teorieë op verskeie metodes van etiekbestuur in organisasies, tot by die klassieke etiekteorieë wat ’n meer filosofiese natuur aanneem tot die teorieë wat handel oor die morele status en verpligtinge van die moderne sakeonderneming. Die derde studie-eenheid fokus op die belangrikheid van etiek in sake. Verder word die foute uitgewys rakende populêre oortuigings van etiek in sake. Studie-eenheid vier handel oor etiese besluitneming in sake en ’n besluitnemingstrategie word voorgestel met ’n gevallestudie-toepassing. Daarna word die RIMS-strategie toegepas op morele dilemmas en spesifiek gefokus op werknemersgelykheid. Ter afsluiting word die bestuur van etiek in sakeondernemings ondersoek in studie-eenheid vyf. Die noue verhouding tussen etiek en korporatiewe bestuur word uitgewys en die proses van etiekbestuur word verduidelik. Om die studie-eenheid af te sluit, word die belang van verantwoordelike leierskap en etiese korporatiewe kultuur uitgewys in die etiekbestuurproses.
akademia Akademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot 31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005. Akademia is deel van die Solidariteit Beweging
w w w. a k a d e m i a . a c . z a