Ekonomie
© Kopiereg 2012 Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa). ’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou. Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 E-pos: steyn@kraaluitgewers.co.za Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513 Eerste druk 2012 ISBN: 978-1-920568-19-1 Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
akademia jou oop, afrikaanse leertuiste
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
ECN105 Ekonomie
INHOUDSOPGAWE
Inleiding ......................................................................................................................... 6 Vakleeruitkomste .......................................................................................................... 8 Woordomskrywing vir evaluering ................................................................................ 9
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie.................................................................. 11 1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 11
1.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 12
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 12
1.4
Inleiding ....................................................................................................................... 13
1.5
Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings ...................................................................................................................................... 14
1.5.1
Makro-ekonomie ........................................................................................................ 15
1.5.2
Mikro-ekonomie .......................................................................................................... 15
1.5.3
Skaarsheid .................................................................................................................. 19
1.5.4
Vraag en aanbod ....................................................................................................... 21
1.5.5
Oop en geslote ekonomieĂŤ ...................................................................................... 22
1.5.6
FinansiĂŤle instellings ................................................................................................. 23
1.5.7
Die vermenigvuldiger................................................................................................. 23
1.6
Produksie, inkomste en besteding .......................................................................... 24
1.6.1
Die produksiefunksie ................................................................................................. 24
1.6.2
Produksiemoontlikhede............................................................................................. 27
1.6.3
Inkomste ...................................................................................................................... 29
1.7
Ekonomiese groei ...................................................................................................... 30
1.7.1
Proses van ekonomiese groei.................................................................................. 31
1.7.2
Aanbodkantbenadering ............................................................................................. 32
1.7.3
Natuurlike hulpbronne ............................................................................................... 32
1.7.4
Menslike hulpbronne ................................................................................................. 33
1.7.5
Kapitaalvorming ......................................................................................................... 33
1.7.6
Entrepreneurskap ...................................................................................................... 34
1.7.7
Tegnologie .................................................................................................................. 34
1.7.8
Regeringsbeleid ......................................................................................................... 34
1.7.9
Die vraagkantbenadering.......................................................................................... 35
1.8
Die sakesiklus............................................................................................................. 36
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
ECN105 Ekonomie 1.9
Samevatting ................................................................................................................ 40
1.10
Selfevaluering ............................................................................................................. 41
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting ...................................................... 43 2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 43
2.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 44
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 44
2.4
Inleiding ....................................................................................................................... 45
2.5
Hoofdoelwitte van die makro-ekonomie ................................................................. 46
2.5.1
Lae werkloosheidsyfer .............................................................................................. 46
2.5.2
Stabiele verbruikerspryse ......................................................................................... 47
2.5.3
HoĂŤ volhoubare ekonomiese groei ......................................................................... 48
2.5.4
Ewewig in die betalingsbalans ................................................................................. 48
2.5.5
Regverdige verdeling van inkomste ........................................................................ 49
2.5.6
Die belangrikste ekonomiese doelwit ..................................................................... 49
2.5.7
Konflik tussen ekonomiese groei en lae inflasie ................................................... 50
2.5.8
Konflik tussen ekonomiese groei en betalingsbalans .......................................... 51
2.5.9
Konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie ..................................................... 51
2.5.10 Die omgewing ............................................................................................................. 51 2.6
Die komponente van die nasionale rekeninge ...................................................... 51
2.6.1
Produksiebenadering ................................................................................................ 52
2.6.2
Inkomstebenadering .................................................................................................. 54
2.6.3
Bestedingsbenadering .............................................................................................. 54
2.7
Verbruikersprysindeks............................................................................................... 54
2.7.1
Konsepte en klassifikasie van die indeks ............................................................... 55
2.7.2
Eienskappe van die VPI ............................................................................................ 56
2.7.3
Konsepte van die VPI ................................................................................................ 57
2.8
Betalingsbalans .......................................................................................................... 60
2.8.1
Die lopende rekening ................................................................................................ 61
2.8.2
Die kapitaaloordragrekening .................................................................................... 62
2.8.3
FinansiĂŤle rekening ................................................................................................... 62
2.8.4
Die reserwerekening ................................................................................................. 64
2.9
Samevatting ................................................................................................................ 64
2.10
Selfevaluering ............................................................................................................. 64
Bladsy 2
Inhoudsopgawe
ECN105 Ekonomie Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor ..................................................................... 69 3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 69
3.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 70
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 70
3.4
Inleiding ....................................................................................................................... 70
3.5
Die konsep van die monetêre sektor ...................................................................... 71
3.5.1
Kwantitatiewe vs. kwalitatiewe maatreëls .............................................................. 72
3.5.2
Instrumente van monetêre beleid ............................................................................ 72
3.5.3
Die invloed van geld op die ekonomie .................................................................... 77
3.6
Die konsep van geld .................................................................................................. 79
3.6.1
Die oorsprong van handel en geld .......................................................................... 80
3.6.2
Die rol van geld in die ekonomie ............................................................................. 81
3.6.3
Die waarde van geld .................................................................................................. 82
3.6.4
Die proses van geldskepping ................................................................................... 82
3.6.5
Reserwes .................................................................................................................... 83
3.6.6
Karaktereienskappe van geld .................................................................................. 85
3.7
Die funksies van geld ................................................................................................ 87
3.7.1
Middel vir ruilhandel................................................................................................... 87
3.7.2
Geld as ʼn eenheid van monetêre beskrywing ....................................................... 88
3.7.3
Stoor van waarde ....................................................................................................... 88
3.7.4
Die standaard van uitgestelde betaling .................................................................. 89
3.8
Die vraag na geld ....................................................................................................... 89
3.8.1
Die transaksionele aanvraag na geld ..................................................................... 89
3.8.2
Die vraag na geld vir die onvoorsiene .................................................................... 90
3.8.3
Geld as ʼn bate ............................................................................................................ 90
3.8.4
Die aanbod (verskaffing) van geld .......................................................................... 91
3.8.5
Meer geld in die ekonomie ....................................................................................... 91
3.8.6
Minder geld in die ekonomie .................................................................................... 92
3.8.7
Die invloed van geld op monetêre beleid ............................................................... 92
3.9
Samevatting ................................................................................................................ 92
3.10
Selfevaluering ............................................................................................................. 93
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor ..................................................................... 95 4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 95
4.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 96
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 96
4.4
Inleiding ....................................................................................................................... 96
Inhoudsopgawe
Bladsy 3
ECN105 Ekonomie 4.5
Die konsep van die openbare sektor ...................................................................... 97
4.5.1
Sieningverandering .................................................................................................... 98
4.5.2
Openbare sektor in Suid-Afrika................................................................................ 99
4.5.3
Grootte van die openbare sektor ........................................................................... 100
4.5.4
Vlakke van regering in die ekonomie .................................................................... 101
4.5.5
Openbare en private sektor .................................................................................... 101
4.5.6
Bestedingsfinansiering ............................................................................................ 102
4.5.7
Staatsbesteding en finansiering ............................................................................ 102
4.5.8
Samestelling van staatsinkomste .......................................................................... 103
4.6
Verskillende vorme van belasting.......................................................................... 104
4.6.1
Progressiewe belasting ........................................................................................... 105
4.6.2
Regressiewe belasting ............................................................................................ 106
4.6.3
Vereistes vir ʼn goeie belastingstelsel ................................................................... 106
4.6.4
Belangrikste belastings in Suid-Afrika .................................................................. 107
4.6.5
Ander belangrike belastings ................................................................................... 111
4.7
Verandering in staatsbesteding ............................................................................. 116
4.7.1
Die nuwe groei pad .................................................................................................. 117
4.8
Nasionalisering en privatisering ............................................................................. 118
4.8.1
Nasionalisering ......................................................................................................... 118
4.8.2
Privatisering .............................................................................................................. 119
4.8.3
Staat vs. private belange ........................................................................................ 121
4.9
Samevatting .............................................................................................................. 126
4.10
Selfevaluering ........................................................................................................... 127
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor ............................................................... 129 5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 129
5.2
Verrykende bronne .................................................................................................. 130
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................. 130
5.4
Inleiding ..................................................................................................................... 131
5.5
Die konsep van die buitelandse sektor ................................................................. 132
5.5.1
Die eksterne aktiwiteit ............................................................................................. 134
5.5.2
Die teorie van absolute en relatiewe koste .......................................................... 135
5.6
Internasionale handel .............................................................................................. 136
5.6.1
Binnelandse en buitelandse handel ...................................................................... 137
5.6.2
Invoere en uitvoere .................................................................................................. 137
5.6.3
Geslote en oop ekonomieĂŤ .................................................................................... 138
Bladsy 4
Inhoudsopgawe
ECN105 Ekonomie 5.6.4
Die handelsbalans ................................................................................................... 139
5.7
Invoertariewe ............................................................................................................ 139
5.7.1
Invoerkwotas............................................................................................................. 140
5.7.2
Uitvoersubsidies ....................................................................................................... 141
5.8
Die wisselkoers ........................................................................................................ 141
5.8.1
Suid-Afrika se ruilstelsel.......................................................................................... 142
5.8.2
Vraag en aanbod van buitelandse valuta ............................................................. 143
5.9
Die berekening van wisselkoerse .......................................................................... 146
5.9.1
Faktore wat ʼn rol speel in die wisselkoersvlakke ................................................ 147
5.9.2
Korttermyninvloed op die berekening van die wisselkoers ............................... 149
5.9.3
Langtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers .............................. 150
5.9.4
Mediumtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers......................... 151
5.10
Samevatting .............................................................................................................. 152
5.11
Selfevaluering ........................................................................................................... 154
Woordelys in Afrikaans en Engels........................................................................... 157 Bronnelys .................................................................................................................. 159 Selfevalueringsriglyne .............................................................................................. 160
Inhoudsopgawe
Bladsy 5
ECN105 Ekonomie
INLEIDING Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar hoe die effektiewe gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van ekonomiese behoeftes. Die Ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en verbruik word. Dit verduidelik hoe ʼn land, soos Suid Afrika, produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik sakeondernemings, werkers, die gemeenskap en die staat. Die Ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseer sekere lande net sekere produkte? Hoe word natuurlike hulpbronne gebruik? Hoe verdien ʼn land geld en hoe word geld bestee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit rykdom en armoede in verskillende gemeenskappe? Soos in die geval van Suid Afrika, het enige ekonomie ʼn ontstaan gehad. Daarna het ʼn sekere ontwikkeling plaasgevind wat gelei het tot groei in die ekonomie. Binne ʼn bepaalde ekonomie, soos byvoorbeeld Suid-Afrika, word die ekonomiese landskap verder verdeel in strukture soos die mynwese, landbou, konstruksie, finansies en die staat, om net ʼn paar te noem. Hierdie sektore in die ekonomie is dan ook op een of ander wyse aanmekaar verbind en word beïnvloed deur veranderinge in ander sektore. Die ekonomie word ook ingedeel in primêre, sekondêre en tersiêre sektore. Die primêre sektor in die ekonomie soos mynbou en visserye is die naaste aan die natuurlike hulpbronne. Die sekondêre sektor is ʼn stap weg van die natuurlike hulpbronne en bestaan gewoonlik uit aktiwiteite soos die verwerking van grondstowwe in voltooide produkte wat deur verbruikers gebruik word. ʼn Voorbeeld is die plant van mielies wat deel is van die primêre sektor wat dan deur ʼn proses (in die sekondêre sektor) verander word na mieliemeel. Die tersiêre sektor is dan nog verder verwyderd van die primêre sektor en dit is waar die mieliemeel dan bemark en verkoop word aan verbruikers. Die kerngedagte om te onthou is dat elke individu in elke samelewing op een of ander wyse deelneem aan die ekonomie. Elke samelewing, ongeag die politieke strukture, moet saam ontwikkel aan ʼn ekonomiese stelsel om te bepaal hoe die beperkte hulpbronne aangewend
Bladsy 6
Inleiding
ECN105 Ekonomie gaan word om die drie basiese ekonomiese vrae te beantwoord: wat, hoe en vir wie moet daar geproduseer word? Dit is belangrik om te verstaan dat hierdie kursus slegs ten doel het om die oorhoofse beginsels van die Ekonomie voor te hou soos wat dit van toepassing is op die sakewĂŞreld.
Inleiding
Bladsy 7
ECN105 Ekonomie
VAKLEERUITKOMSTE
Kennis en begrip Na voltooiing van die vak EKONOMIE (ECN105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Die ekonomie in die algemeen
•
Ekonomiese prestasiemeting
•
Die monetêre sektor en hoe dit in die ekonomie inpas
•
Die openbare sektor en die invloed op die ekonomie
•
Die buitelandse sektor en die invloed op die ekonomie van ʼn land
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Basiese kennis van die hooftemas van ekonomie en verwante praktyke te kan interpreteer.
•
Te onderskei tussen kernbegrippe, konsepte, wette, beginsels, reëls en teorie van ekonomie en die toepassing daarvan in verwante omgewings.
•
Die essensiële beginsels, metodes, prosedures en tegnieke van ekonomie in verskeie omgewings te kan toepas.
•
Te onderskei tussen die hooftemas van die ekonomie, soos die monetêre sektor, die openbare sektor en die buitelandse sektor.
•
Jou kennis te gebruik om probleme op te los beide in die makro- en mikroekonomie.
•
Inligting te versameling, dit te analiseer en te evalueer om die toepaslikheid daarvan op die onderwerp te kan onderskei.
Bladsy 8
Vakleeruitkomste
ECN105 Ekonomie
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Wanneer daar van jou
Moet jy die volgende doen:
verwag word om te: Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
Klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 9
ECN105 Ekonomie
Notas
Bladsy 10
ECN105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING TOT EKONOMIE
1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na afloop van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Konsepte van die ekonomie
•
Produksie, inkomste en besteding
•
Huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie
•
Ekonomiese groei
•
Die sakesiklus
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die konsepte van die ekonomie in die sakewêreld toe te pas.
•
te onderskei tussen produksie, inkomste en besteding in die ekonomie.
•
te onderskei tussen die rol van sakeondernemings, huishoudings en die staat in die ekonomie.
•
ekonomiese groei kan verduidelik.
•
die sakesiklus te bespreek.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 11
ECN105 Ekonomie
1.2
Verrykende bronne •
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Vraag
Die verhouding tussen die prys van ʼn produk en die hoeveelheid van die produk op aanvraag. Dus die hoeveelheid van die produk wat die verbruiker benodig (wil hê) en kan bekostig, gegewe ʼn spesifieke prys.
Arbeid
Die ekonomiese produktiewe vaardighede van die mens.
Begeertes
Die onbeperkte begeertes of wense van mense vir ʼn spesifieke produk of diens.
Besteebare
Die gedeelte van ʼn individu se inkomste nadat belasting betaal is.
inkomste Entrepreneurskap
Die vermoë om ʼn nuwe sakeonderneming te begin, dit te laat groei en die risiko’s te aanvaar wat daarmee gepaard gaan.
Geld
Enige algemene aanvaarbare middel om te ruil. Geld dien as ʼn funksie van uitruil en dit vorm ʼn eenheid van waarde.
Hulpbronne
Nie-menslike en menslike bronne wat gebruik kan word om ekonomiese groei te bevorder.
Bedryf
ʼn Groep sakeondernemings wat dieselfde of soortgelyke produkte vervaardig.
Korporasie
A wettige entiteit wat besigheid bedryf.
Lone
Algemene term wat gebruik word vir die verdienste deur werknemers.
Makro-ekonomie
Verwys na die ekonomie as ʼn geheel, byvoorbeeld die totale uitset van ʼn land, eerder as net die uitset van een sektor van die ekonomie in ʼn land.
Bladsy 12
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie
Mikro-ekonomie
Fokus op die individuele besluitnemers in die ekonomie soos individuele verbruikers, huishoudings en ondernemings.
Markte
Die bymekaar kom van kopers en verkopers van produkte of dienste.
Monopolie
ʼn Marksituasie waar die goedere of dienste deur slegs een verskaffer voorsien word (bv. Eskom, Spoornet).
Ontwikkelings-
Verwys na die proses van langtermyngroei en verandering in
ekonomie
onder-ontwikkelende ekonomieë.
Openbare belang
Wys op die algemene belangstelling en belang van die gemeenskap as ʼn geheel, wat deur die aksies van die regering beïnvloed kan word.
Openbare goedere
ʼn Produk wat slegs aan almal verskaf kan word indien die verskaffing daarvan deurlopend en die beskikbaarheid daarvan nie uitgedun kan word deur enige een verbruiker daarvan nie.
Regeringsuitgawes
Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn spesifieke rekeningkundige periode.
Ekonomiese Siklus
Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende vloei van produksie in die ekonomie.
Skaarsheid
Die moontlikheid dat menslike behoeftes die bevrediging/beskikbaarheid oorskry.
1.4
Inleiding
Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar hoe die effektiewe gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van ekonomiese behoeftes. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en verbruik word. Dit verduidelik hoe ʼn land, soos Suid-Afrika, produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelneem. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik die sakeondernemings, werkers, gemeenskap en staat. Elke persoon in ʼn ekonomiese eenheid beïnvloed die ekonomie op ʼn bepaalde wyse en word ook beïnvloed deur ander persone se deelname in dieselfde ekonomiese eenheid. Die basiese aanname van die ekonomie is dat die mens oor die algemeen rasioneel is in sy soeke na produkte of dienste. Die basiese ekonomiese probleme waarmee die mens Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 13
ECN105 Ekonomie worstel, is dat hulpbronne relatief skaars is tot die mens se behoeftes. Hierdie fundamentele beginsel in die ekonomie word skaarsheid genoem (P Saunder, J Gilliard, 2002: 9). As gevolg van die feit dat daar ʼn skaarsheid is aan hulpbronne, word die mens gedwing om besluite te neem om sodoende die behoeftes te bevredig. Elke samelewing het toegang tot sekere hulpbronne wat gebruik word in die vervaardiging van goedere en dienste. Hierdie omskakeling van hulpbronne in goedere en dienste stel die mens in staat om te oorleef en selfs te floreer. Hierdie hulpbronne, soms ook genoem produktiewe hulpbronne, kan gekategoriseer word in drie groepe naamlik, natuurlike hulpbronne, menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne. •
Natuurlike hulpbronne verwys na bronne soos minerale, water, bome en die land self. Natuurlike hulpbronne word soms ook grondstowwe genoem.
•
Menslike hulpbronne of arbeid verwys na die fisiese en kognitiewe insette gelewer deur die mens om produksie te lewer.
•
Kapitale hulpbronne is die mensgemaakte hulpbronne soos geboue, gereedskap, masjiene en toerusting wat gebruik word in die produksieproses.
Omdat hulpbronne beperk is, is die goedere en dienste wat geproduseer word ook beperk. Die behoeftes van die mens en sy samelewing is teoreties onbeperk. Hierdie teenstrydigheid tussen onbeperkte behoeftes en beperkte hulpbronne staan in die ekonomie bekend as skaarsheid. In hierdie gedeelte gaan jy kennis maak met die konsepte van ekonomie soos dit van toepassing is op sakeondernemings; onderskeid tref tussen produksie, inkomste en die besteding in die ekonomie; onderskeid tussen huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie; ekonomiese groei; en die sakesiklus soos in die ekonomie beskryf. 1.5
Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings
Ekonomie mag dalk lyk na die studie van gekompliseerde tabelle en grafieke, statistieke en syfers, maar dit is eintlik net ʼn studie van die rasionele gedrag van die mens in sy soeke om sy behoeftes (dit wat hom aan die lewe gaan hou) en sy begeertes (dit wat hy graag wil hê) te bevredig. Ekonomie het ook twee vertakkings, naamlik die makro-ekonomie en die mikro-ekonomie. Daar is baie definisies van die ekonomie en dit gaan so ver terug as die eerste ekonoom wat sekere waarnemings gemaak het. Die definisies wat hier gegee word, is ʼn opsomming van verskeie definisies en het ten doel om ʼn breë oorsig te gee van die konsepte van die ekonomie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf). Bladsy 14
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie 1.5.1
Makro-ekonomie
Makro-ekonomie fokus op die geheel en behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonome gebruik gemiddeldes om die algehele oorsig van die strukture van die ekonomie en die verhoudings wat aspekte tot mekaar het te verklaar. Makroekonomie verklaar die funksionering van die ekonomie op ʼn nasionale vlak en verwys na die volgende makro-ekonomiese konsepte: •
Nasionale inkomste en besteding
•
Handelsbalans en betalingsbalans
•
Buitelandse valuta
•
Spaar- en beleggingsverhoudings
•
Indiensneming en ekonomiese groei
•
Fluktuasies in nasionale inkomste
•
Fiskale en monetêre beleid
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.5.2
Mikro-ekonomie
Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn meer wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie. Veranderinge in die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as veranderinge in die makroekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die vryemark en die miljoene van verbruikers en produsente funksioneer in die toepassing van produktiewe hulpbronne om goedere en dienste te produseer. Mikro-ekonomie verklaar verder hoe goedere en dienste geproduseer word en dan versprei word vir verbruik. In mikro-ekonomie word die volgende aspekte bestudeer: •
Individuele verbruikersgedrag
•
Produkpryse
•
Verbruikersaanvraag
•
Verbruikersinkomste
•
Die studie van sakeondernemings, hul ligging, koste, inkomste en wins.
•
Verdienste van die individuele faktore van produksie
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 15
ECN105 Ekonomie Verdere aspekte van die ekonomie wat in hierdie studie-eenheid aangespreek gaan word, is: •
Skaarsheid
•
Aanbod en aanvraag
•
Hulpbronne
•
Produksie
•
Inkomste
•
Besteding
•
Produkmarkte
•
Faktormarkte
•
Huishoudings
•
Sakeondernemings
•
Finansiële instellings
•
Die staat
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Ekonomie, soos ander sosiale wetenskappe, kyk na twee aspekte, naamlik die teoretiese aspek en die praktiese aspek. Die teoretiese aspek behels die ekonomiese wette en beginsels en die praktiese aspekte behels die toepassing van die beginsels en hoe dit uitspeel in die lewe van die verbruiker. Ekonome bestudeer die ekonomiese resultate en probeer dan om patrone te vind en teorieë te formuleer. Hierdie teorieë word dan weer getoets en as die patrone herhaal, kan ekonome met ʼn sekere mate van vertroue die ekonomie voorspel. Voordat die konsepte van die ekonomie bespreek word, is dit belangrik om eers die vloei van die ekonomie te bespreek. Figuur 1.1 hieronder toon die drie hoofstrome van die ekonomie aan. In enige ekonomie is daar ʼn voortdurende vloei tussen produksie, inkomste en besteding. Hierdie vloei vind in sy eenvoudigste vorm plaas tussen sakeondernemings en huishoudings.
Bladsy 16
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie
PRODUKSIE
BESTEDING
INKOMSTE
Figuur 1.1: Die drie hoofstrome van die ekonomie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die drie hoofstrome van die ekonomie kan verdeel word in vyf hoof rolspelers. Hierdie rolspelers is: •
Sakeondernemings
•
Huishoudings
•
Die staat
•
Produkmarkte
•
Faktormarkte
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/): Goedere en dienste vloei in een rigting (kloksgewys) vanaf ondernemings deur produkmarkte na huishoudings. Huishoudings verskaf produksiefaktore soos arbeid en kapitaal aan sakeondernemings deur die faktormarkte. Byvoorbeeld: Kobie (huishouding) bied haar vaardigheid om naaldwerk te doen (arbeid – produksiefaktor) op die faktormark aan. ʼn Fabriek (besigheid) stel Kobie aan om skoolrokke (goedere en dienste) te maak. Die fabriek verskaf die skoolrokke aan kleiner handelaars soos PEP (goederemark). PEP bied weer die skoolrokke (goedere en dienste) te koop aan Pieter vir ouers (huishoudings). Geld vloei in die teenoorgestelde rigting (anti-kloksgewys) vanaf sakeondernemings deur die faktormark na huishoudings wat dan die geld bestee op die goederemark. Byvoorbeeld: Die fabriek (besigheid) bestee geld op die faktormark deur middel van die loon wat hulle aan Kobie betaal. Kobie bestee haar loon op die goederemark om goedere en dienste te koop, Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 17
ECN105 Ekonomie soos kruideniersware. Die geld wat Kobie bestee dien as inkomste vir ondernemings wat hul dan weer gebruik om te bestee op, byvoorbeeld lone. Figuur 1.2 toon die vloei van die ekonomie sonder die deelname van die staat. Hierdie voorstelling van die ekonomiese siklus is ʼn vereenvoudigde weergawe van die werklike ekonomie.
Figuur 1.2: Die kringloop van goedere en dienste (Aangepas uit http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die vyfde rolspeler in die vloei van die ekonomie is die regering of staat. Regerings koop ook produkte en dienste en ontvang belastings van sakeondernemings en huishoudings, terwyl daar terselfdertyd ook betaal word vir arbeid vanaf huishoudings. Finansiële instellings en die internasionale markte bring ook ʼn unieke dinamika na die vloei van ʼn ekonomie. Hierdie twee rolspelers word later in die studie-eenheid in meer diepte bespreek. Die gedrag van huishoudings en die staat beïnvloed die ekonomie van enige land en kan bepaal of die ekonomie groei of krimp. Dit sal later duidelik word dat die groei van die ekonomie die sleutelfaktor tot welvaartskepping is.
Bladsy 18
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie
Figuur 1.3: Die kringloop van goedere en dienste met die staat as rolspeler (Aangepas uit http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) In Figuur 1.3 hierbo is al vyf rolspelers van die ekonomie getoon. Besteding deur die staat vind in dieselfde rigting plaas as dié van huishoudings en goedere en dienste vloei ook van die sakeondernemings na die staat. Die grootste inkomste van die staat lê in die vordering van belasting van sakeondernemings en huishoudings. Enkele belangrike aspekte van die ekonomie van toepassing op sakeondernemings word vervolgens bespreek. 1.5.3
Skaarsheid
Die eerste hiervan is die konsep “skaarsheid”. Skaarsheid verwys na die wisselwerking tussen beperkte hulpbronne en onbeperkte behoeftes en begeertes van verbruikers. Vir die individu beteken skaars hulpbronne dinge soos tyd, geld en vaardighede. Vir ʼn land sluit skaars hulpbronne dinge in soos natuurlike hulpbronne, kapitaal, arbeid en tegnologie. Die dilemma waarmee individue en regerings van lande sit, is om te besluit watter goedere en dienste gekoop kan word en watter aanvanklik eers opsy geskuif moet word. Kyk na die volgende voorbeeld: ʼn Verbruiker wil graag ʼn DVD aankoop. As gevolg van die prys moet die verbruiker kies tussen een DVD of twee videobande. Die videobande se kwaliteit is laer as dié van die DVD’s. Die die keuse moet dus ook gemaak word tussen
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 19
ECN105 Ekonomie twee films van laer kwaliteit of een film van hoër kwaliteit. Die verbruiker se waardesisteem, asook die beskikbaarheid van die hulpbron (geld), sal bepaal wat sy/haar keuse sal wees. Omdat waardesisteme van persone en regerings verskil en daar terselfdertyd verskillende vlakke van skaars hulpbronne is, dwing die skaars hulpbronne individue en regerings dikwels om hul waardesisteme aan te pas. Skaarsheid dwing individue dus om besluite te maak oor hoe hulle hul hulpbronne gaan bestuur. Die Ekonomie maak ʼn studie van die gedrag van huishoudings en regerings en hoe hulpbronne aangewend word om te voldoen aan die begeertes en behoeftes van verbruikers. Indien die verbruiker hierbo onbeperkte hulpbronne gehad het, sou hy nie nodig gehad het om te kies tussen die DVD en die videobande nie – hy sou al drie kon aankoop. Om mikro- en makro-ekonomie te verstaan, is ingewikkeld – die konsepte is baie ineen geweef. Ekonome probeer die fenomeen verstaan om sodoende regerings en verbruikers te adviseer om beter ingeligte besluite te neem. Skaars hulpbronne en onbeperkte begeertes en behoeftes van regerings en individue dwing hul om besluite te neem ten einde die hulpbronne tot hul beskikking so te bestuur dat hulle die mees effektiewe produksie en mees doeltreffende benutting sal bewerkstellig. Soos reeds genoem, is die voorspelbaarheid van die makro-ekonomie baie moeilik en daarom is daar relatief min wat regerings kan doen om met sekerheid besluite te kan neem. Die toepassing van die konsep “skaarsheid” op sakeondernemings kan opgesom word in die volgende definisie van skaarsheid en die daaropvolgende ekonomiese vrae: ʼn Produk is skaars wanneer dit tegelykertyd begeerlik is, maar ook beperk is in terme van die hoeveelheid wat beskikbaar is. Hierdie probleem in die ekonomie dwing individue en regerings om besluite te neem en hierdie besluite word verteenwoordig deur drie basiese ekonomiese vrae, naamlik: 1. Watter goedere moet geproduseer word? 2. Hoe behoort die goedere geproduseer te word? 3. Vir wie moet die goedere geproduseer word? (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=scarcity) Dit maak dus nie saak of ʼn nuwe onderneming tot die mark toetree nie en of die onderneming al lank handel dryf nie. Om die vloei van die ekonomie aan die gang te hou, moet die drie ekonomiese vrae altyd beantwoord word.
Bladsy 20
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie 1.5.4
Vraag en aanbod
Die wet van vraag kan formeel soos volg verklaar word: In die mark (vir enige goedere of dienste) bestaan daar ʼn teenoorgestelde (of negatiewe) verhouding tussen die prys van die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarop kopers aandring. Indien die prys van ʼn produk of diens styg sal die hoeveelheid gevra na daardie produk of diens daal. Veronderstel daar is 300 persone wat belangstel in ʼn basiese skootrekenaar teen die prys van R4000, indien die prys styg na R7000 gaan die 300 persone daal na 200 persone. Die verband tussen vraag en aanbod word verder ontleed in die volgende voorbeeld wat dui op die prysinvloed van substituut-produkte: Indien die prys van een item (bv. vars melk) daal terwyl die prys van ander items (lang-lewe melk) dieselfde bly, sal verbruikers die vars melk van laer waarde koop, eerder as die duurder lang-lewe melk. Wanneer die prys van vars melk daal terwyl die prys van lang-lewe melk dieselfde bly, maar die verbruiker se inkomste styg (invloed van inkomste), sal verbruikers voel hulle kan meer vars melk bekostig en dus meer vars melk koop of dalk die lang-lewe melk koop omdat hulle dit kan bekostig. Die verhoging in inkomste sal die verbruiker ook in staat stel om meer van ander produkte te kan koop. Die term “vraag” en hoeveel aangevra (soos in die ekonomie gebruik) is nie dieselfde as behoeftes en begeertes nie. Ekonome onderskei nie tussen behoeftes en begeertes nie omdat die markte nie so ʼn onderskeid tref nie. ʼn Persoon wat HIV-positief is en ʼn oorlewingsbehoefte het na antiretrovirale medisyne, word nie deur die markte gesien as ʼn aanvraag groter as ander mense se begeerte na luukshede nie. Die behoefte na antiretrovirale medisyne vir HIV-positiewe mense word nie gesien as ʼn aanvraag nie, behalwe as daar geld ter sprake is om die medisyne te koop. Hoe die markte hulpbronne inspan om die behoeftes en begeertes van verbruikers te bevredig (soos uitgedruk in aanvraag), hang af van hoe verbruikers die beskikbare inkomste bestee. Die markte kyk slegs na die bereidwilligheid om te betaal vir beide behoeftes en begeertes en die vermoë om te betaal vir die produk. Soos reeds genoem bepaal die wet van vraag dat, hoe hoër die prys van goedere, hoe laer die hoeveelheid gevra daarna sal wees. Die grafieke hieronder toon die verhouding tussen prys en hoeveelheid gevra aan. Verbruikers sal die duurder pryse van produkte vermy en goedkoper goedere koop wat meer bekostigbaar is. ʼn Voorbeeld hiervan in ons ekonomie is die duurder produkte wat deur Woolworths aangebied word en die goedkoper produkte wat deur Checkers aangebied word. Woolworths doen sake omdat daar ʼn aanvraag is na sy produkte deur verbruikers wat
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 21
ECN105 Ekonomie ʼn hoër inkomste het as ander verbruikers, maar Checkers verkoop baie meer produkte as gevolg van die aanvraag na sy produkte. In teenstelling met aanvraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte wat verkoop sal word na aanleiding van ʼn sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag, hoe meer produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en vraag speel prys ʼn belangrike rol. Omdat die vraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die goedere en dienste hoër maak (wet op aanbod). Indien die prys te hoog word, sal die hoeveelheid gevra outomaties afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ʼn hoër vraag is na die Springbokke se wedstryde, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde. In Figuur 1.4 hieronder toon die grafiek aan die linkerkant die verhouding tussen prys en hoeveelheid van goedere wat aangekoop word. Hoe hoër die prys, hoe laer die hoeveelhede van die produk wat aangekoop word. In die grafiek, aan die regterkant, is dit ook waar dat, as die vraag toeneem vir ʼn produk, die produksie daarvan sal toeneem, maar
PRYS
gewoonlik ook met die styging in prys.
AANBOD PRYS
P1
A3
P2
A2
P3
A1
Q1 Q2 Q3 HOEVEELHEID
Q1 Q2 Q3 HOEVEELHEID
Figuur 1.4: Aanvraag en aanbod in die ekonomie (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand) 1.5.5
Oop en geslote ekonomieë
Die ekonomie waarby net huishoudings, die sakesektor en die staat betrokke is, staan bekend as ʼn geslote ekonomie. Die buitelandse sektor is ook ʼn deelnemer aan die ekonomie. Wanneer die buiteland deur invoere en uitvoere betrokke raak by die ekonomie, word die ekonomie ʼn oop ekonomie. Uitvoere vir elke land dra by tot die verhoging van inkomste vir die land se ekonomie. Hierdie verhoogde inkomste word in die aktiewe ekonomie opgeneem wat bydra tot die groei in die ekonomie. Die kenmerke van die ekonomiese siklus is die volgende: Bladsy 22
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie •
Dit vind voortdurend plaas
•
Produsente en verbruikers word as twee groepe beskou.
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand) 1.5.6
Finansiële instellings
Die laaste rolspeler in die ekonomie is die finansiële instellings. Finansiële instellings ontvang spaargeld vanaf huishoudings en sakeondernemings en verskaf ook lenings aan huishoudings, ondernemings en die regering. Die finansiële sektor is dus nie direk betrokke by die produksieproses in die ekonomie nie, maar dra by tot die dinamika en groei in die ekonomie. 1.5.7
Die vermenigvuldiger
Die vermenigvuldiger verwys na die verhouding wat gebruik word om die verskil tussen aanvanklike belegging en die uiteindelike verandering in inkomste te bereken. Die grootte van die vermenigvuldiger verskil ooreenkomstig die bykomende inkomste wat in elke bestedingsrondte geproduseer of geskep word en die gedeelte van elke rand wat inkomsteverdieners bereid is om te bestee (http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand). Veronderstel ʼn maatskappy belê R200 miljoen in die bou van ʼn nuwe vervaardigingsaanleg. Hierdie R200 miljoen word dan verdeel in lone, materiaal, goedere, dienste en winste aan al die deelnemers in die bou van hierdie fabriek. Wanneer enige een van die ontvangers van hierdie oorspronklike R200 miljoen besluit om nie al die geld in die bank te hou nie, maar ʼn gedeelte daarvan te bestee aan ander goedere en dienste, word dit ʼn marginale verbruikersgeneigdheid genoem. As die marginale verbruikersgeneigdheidskoers 40% is, sal salaristrekkers 40 sent in elke rand bestee en die res spaar – 40% van R200 miljoen is R80 miljoen. Hierdie R80 miljoen sal dus ook in die aktiewe ekonomie gestort word en dit verhoog die vraag na goedere met R80 miljoen. Onthou dat die oorspronklike R200 miljoen ook die vraag in die ekonomie verhoog word. Indien dieselfde marginale verbruikersgeneigdheid weer toegepas word, sal ʼn verdere R32 miljoen in die ekonomie gestort word wat die vraag na goedere en dienste verder verhoog. Dit beteken dat die inkomste in die ekonomie reeds met R312 miljoen toegeneem het (R200 miljoen + R80 miljoen + R32 miljoen). Hierdie proses sal homself herhaal en in elke rondte sal die marginale verbruikersgeneigdheid kleiner word. Elke rondte word daar nog geld bestee en bygevoeg by die oorspronklike bedrag wat bestee is, maar die nuwe
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 23
ECN105 Ekonomie bedrag wat in elke rondte bygevoeg word, is elke keer kleiner as die vorige rondte. Wat egter belangrik is, is dat hierdie proses die totale styging in inkomste sal verteenwoordig. 1.6
Produksie, inkomste en besteding
In hierdie afdeling word produksie, inkomste en besteding in die ekonomie bespreek. Voordat enigiets geproduseer kan word, is drie tipes produktiewe hulpbronne nodig: •
Natuurlike hulpbronne
•
Arbeid
•
Kapitaal
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.6.1
Die produksiefunksie
Produksie verwys na die omskakeling van hulpbronne na goedere en dienste. In hierdie omskakeling van insette (hulpbronne) na uitsette (goedere en dienste), word gebruik gemaak van tegnologie en word die produksiefunksie soos volg uitgedruk: X = f(L,K,M,R) Waar X die hoeveelheid van ʼn spesifieke produk is wat geproduseer word. •
L – verteenwoordig die eenheid of eenhede van arbeid beskikbaar in die vervaardigingsproses
•
K – verteenwoordig die kapitale inset, masjiene, vervoer en ander toerusting gebruik in die vervaardigingsproses
•
M – verteenwoordig land, natuurlike hulpbronne en grondstowwe gebruik in die produksieproses
•
R – verteenwoordig entrepreneurskap of onderneming
ʼn Verhouding bestaan tussen hierdie insette en die uitset en is van so ʼn aard dat die groter beskikbaarheid van enige van hierdie faktore sal lei tot die groter potensiaal vir die vervaardiging van die uitset. Alle faktore is essensieel in die vervaardigingsproses. Die funksionele verhouding, f(), verteenwoordig ʼn sekere vlak van tegnologie en kennis om die insette te kan omskakel in ʼn uitset. Dus sal enige tegnologiese verbeterings ook lei tot hoër produksie. Om die tegnologiese aard van produksie beter te verstaan, word daar na korttermyn- en langtermynproduksieverhoudings verwys. In korttermynproduksie word slegs een faktor toegelaat om te verander (gewoonlik arbeid), terwyl die ander konstant bly (kapitaal en/of
Bladsy 24
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie materiale). In die langtermynproduksie mag enige van die faktore verander. Die korttermynproduksie laat toe vir die ontwikkeling van ʼn eenvoudige twee-veranderlike model, wat die gedrag tussen die enkel-veranderlike inset en die ooreenstemmende vlak van uitset verklaar. Hierdie vergelyking word soos volg gestel: X = f(L,K,M,R) of X = f(L) Die volgende is ʼn voorbeeld van die ontwikkeling van ʼn korttermynmodel vir landbouproduksie, waar die uitset in kilogram gemeet word en arbeid die veranderlike is. Die vaste faktore van produksie sluit in: •
1 x ploeg
•
1 x trekker
•
1 x bakkie
•
1 hektaar grond
•
10 x kilogram saad
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die produksie verhouding kan dus soos volg voorgestel word, deur die data in Tabel 1.1 hieronder. Inset (L)
Uitset (X)
MPL (Marginale produksie van arbeid)
0
0
0
1
100
100 kg per arbeider
2
200
100 kg per arbeider
3
300
100 kg per arbeider
-
-
-
10
1000
100 kg per arbeider
Tabel 1.1: Konstante, marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) In hierdie voorbeeld word die toevoeging van een arbeider beloon met die verhoging van 100kg. Die derde kolom MPL definieer die verhouding in die produksiefunksie. Die kolom Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 25
ECN105 Ekonomie meet die marginale produktiwiteit van arbeid, ʼn meting van die bydrae van elke eenheid van arbeid tot die vlak van uitset. In hierdie voorbeeld is die konstante marginale produktiwiteit onrealisties in die korttermynmodel. Konstante marginale produktiwiteit impliseer dat solank as wat arbeid verhoog, sal uitset altyd verhoog, maar die beperkte kapitaal en grond sal verhoed dat die uitset altyd verhoog soos wat arbeid toeneem. ʼn Meer realistiese situasie sou dalende marginale produktiwiteit gewees het, waar die toename in een inset die uitset nie noodwendig laat groei teen ʼn vaste koers nie. Dit is onmoontlik om teen oneindige vlakke te produseer wanneer sommige faktore, soos kapitaal en land, konstant bly. Dalende marginale produktiwiteit kan gemoduleer word soos die data in Tabel 1.2 voorstel. Inset (L)
Uitset (X)
MPL (Marginale produksie van arbeid)
0
0
0
1
100
100 kg per arbeider
2
180
80 kg per arbeider
3
240
60 kg per arbeider
4
280
40 kg per arbeider
5
300
20 kg per arbeider
6
300
0 kg per arbeider
Tabel 1.2: Afnemende, marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) In hierdie voorbeeld verhoog die uitset vir elke eenheid van arbeid wat toegevoeg word. Die bydrae van arbeidseenheid 6 dra egter geen groei in die uitset by nie. Die beskikbare grond laat nie toe dat arbeidseenheid 5 en 6 enigiets bydra tot die uitset nie. Dus, die marginale produk van arbeid sal altyd daal. Solank as wat die marginale produk van arbeid egter steeds positief is, sal totale uitset toeneem soos wat meer arbeiders in diens geneem word. Totale uitset sal ʼn maksimum bereik sodra die marginale produk van arbeid nul is (6 arbeiders in hierdie voorbeeld). In Figuur 1.5 is arbeid die veranderlike faktor terwyl land, kapitaal en masjinerie konstant bly. Daar is ʼn positiewe verhouding tussen arbeid- en uitsetvlakke, maar soos wat arbeid
Bladsy 26
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie toeneem, is die invloed daarvan op die uitset al minder. Die grafiek in Figuur 1.5 verteenwoordig dalende marginale produktiwiteit.
(X) X = f(L) b
280 180
0
a
2
4
(L)
Figuur 1.5: Afnemende/dalende marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.6.2
Produksiemoontlikhede
Die prentjie verander aansienlik wanneer twee of meer produkte vervaardig word deur dieselfde onderneming. ʼn Meer realistiese produksieverhouding kan ontwikkel word. In ʼn wêreld van skaars hulpbronne, sal ondernemings wat twee of meer produkte vervaardig, meeding om dieselfde faktorinsette. Die produksie van een produk, “X”, sal onder druk kom as gevolg van die produksie van produk “Y”, soos wat arbeid en ander hulpbronne aangewend word in die vervaardiging van produk “Y”. Tabel 1.3 toon die wedywering vir hulpbronne tussen twee produkte, naamlik melk en brood, aan. In die voorbeeld kan die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van brood lei tot produksie van 0 tot 210 eenhede brood. Die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van melk, kan lei tot die produksie van 0 tot 185 eenhede melk. As die arbeid vasgestel word op sewe eenhede (kan ook gesien word as sewe arbeiders) en gedeel word in die produksie van brood en melk, dan kan verskeie vlakke van uitsette gelewer word aan brood en melk, soos in Tabel 1.3 aangetoon. Die tabel word vir die vervaardiging van brood van bo na onder gelees en vir die vervaardiging van melk van onder na bo gelees. Indien al sewe eenhede arbeid, melk produseer, dan kan daar 245 eenhede melk geproduseer word, soos aangetoon in (A). As daar nou ʼn behoefte ontstaan om ook brood te produseer, moet daar van die arbeiders by die melkproduksie weggeneem word en aan broodproduksie toegeken word. Met ander woorde, die produksie beweeg nou van punt A na punt B soos in die tabel aangetoon. Daar word dus nou 60 eenhede brood
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 27
ECN105 Ekonomie vervaardig, maar terselfdertyd is daar ʼn opoffering gemaak van 20 eenhede melk (B). Hierdie 20 eenhede melk word die geleentheidskoste van brood. Elke eenheid brood kos 20/60 eenhede of een derde van die melk. Punt
XBROOD
MPL,BROOD
Punt
YMELK
MPL,MELK
A
0
0
H
0
0
B
60
60
G
50
50
C
110
50
F
95
45
D
150
40
E
135
40
E
180
30
D
170
35
F
200
20
C
200
30
G
210
10
B
225
25
H
210
0
A
245
20
200
10
260
15
Tabel 1.3: Produksiemoontlikhede: Brood en melk (Aangepas uit http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Indien nog ʼn eenheid arbeid aan brood afgestaan word, beweeg die produksie na punt C. Die bykomende 50 eenhede brood kom teen ʼn koste van 25 eenhede melk. Elke brood kos 25/50 of een halwe melk. Omdat dalende marginale produktiwiteit in produksie van hierdie twee goedere die produksie van 50 addisionele eenhede brood beteken, beteken dit dat meer en meer melkproduksie opgeoffer word. Dus is die geleentheidskoste van broodproduksie aan die toeneem. Dit staan bekend as die wet van toenemende geleentheidskoste. Figuur 1.6 verteenwoordig die data in Tabel 1.3. Dit is egter nie net arbeid wat ter sprake is in die vervaardigingsproses nie, maar ook tegnologie. Punte binne die kurwe verteenwoordig oneffektiewe vlakke van produksie. Hulpbronne en tegnologie laat toe dat albei of een produk vervaardig kan word. Beweging op die kurwe impliseer dat hulpbronne en tegnologie teen mekaar afgespeel word, wanneer hulpbronne skaars is en vraag konstant is. Indien die eenhede van produksie nie meer as sewe kan word nie, is produksie buite die kurwe nie moontlik met bestaande vlakke van tegnologie en produksiefaktore nie.
Bladsy 28
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie
Figuur 1.6: Geleentheidskoste in die vervaardiging van twee produkte (Aangepas uit http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.6.3
Inkomste
John Keynes (http://en.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes), ʼn ekonoom, het ʼn teorie ontwikkel wat fokus op die vlakke van individue se besteebare inkomste wat uiteindelik die werklike besteding bepaal. Die vlakke waarteen verbruikers die vraag verhoog soos wat inkomste verhoog, word die marginale intensie (marginale verbruiksgeneigdheid) om te bestee genoem. Indien ʼn persoon ʼn verhoging van R2000 ontvang en hy bestee R1500 daarvan, is die marginale besteding R1500/R2000 = 0.75. Die balans van 0.25 is die intensie (geneigdheid) om te spaar. Die marginale intensie om te bestee en te spaar verskil van persoon tot persoon. Verbruikers in die laer inkomste groep het ʼn groter waarskynlikheid om te bestee as die in die hoër inkomste groepe. Dit het weer ʼn invloed op die regering se beleid ten opsigte van belastingkoerse. Inkomste speel ʼn belangrike rol in die bepaling van besteding. Ekonome poog altyd om te verklaar wat gaan gebeur wanneer verbruikersinkomste verhoog. Die gedeelte van die inkomste van verbruikers wat bestee gaan word, is egter belangrik. Ekonome gebruik die werklike inkomste van verbruikers eerder as die gedeelte van verhogings wat bestee gaan word, om die werklike besteding te verklaar (http://tutor2u.net/economics/revision-notes/asmacro-consumer-spending-and-saving.html). Die sleutelfaktore in die bepaling van verbruikersbesteding in die ekonomie, kan soos volg opgesom word: •
Die vlakke van werklike besteebare inkomste
•
Rentekoerse en die beskikbaarheid van krediet
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 29
ECN105 Ekonomie •
Verbruikersvertroue
•
Veranderinge in die indiensnemingsyfers
Die belangrikheid van verbruikersvertroue word weerspieël in die bestedingsvlakke binne die ekonomie. Eerstens is verbruikers besorg oor hul eie finansiële toestand wat hul besteding beïnvloed. Tweedens is verbruikers ook bewus van die ekonomiese klimaat en word hul besteding ook daardeur beïnvloed. Baie van die op en af bestedingspatrone kan ook toegeskryf word aan seisoenale veranderinge in die ekonomie. Verbruikers wat vertroue in hul eie finansiële posisie en ook vertroue in die land se ekonomie het, is meer bereid om besteding te verhoog. Die bydraende faktore wat verbruikersvertroue laat toeneem, is gewoonlik: •
Verwagtinge van toekomstige inkomste en indiensneming.
•
Die huidige vlakke van rentekoerse en die verwagtinge van toekomstige rentekoersaanpassings.
•
Patrone in indiensnemingsyfers.
•
Vooruitsigte in regeringsbelastingaanpassings.
•
Die veranderinge in die verbruiker se welvaart.
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.7
Ekonomiese groei
Langtermyn ekonomiese groei is een van die belangrikste komponente van makroekonomie. Die lewenstandaard van mense in enige land hang af van die ekonomiese groei oor baie jare. Die doel van hierdie afdeling is om te verstaan wat die boustene van ekonomiese groei is en hoe regeringsbeleid die groei kan stimuleer. Daar sal gepoog word om die volgende vrae te beantwoord: wat is die beginsels van langtermyn ekonomiese groei? Hoe raak bevolkingsgroei die ekonomiese groei? Is dit waar dat spaarplanne ekonomiese groei versterk? Van die belangrike doelwitte van ekonomiese groei is om: 1. die lewenstandaard van die mense in ʼn land te verhoog; en 2. om mense se vryheid van keuse te verbeter deur die verskaffing van ʼn groter verskeidenheid van produkte te verseker (Acemoglu, 2007: 25).
Bladsy 30
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie 1.7.1
Proses van ekonomiese groei
Om ekonomiese groei te verstaan, asook die beste manier vir regerings om groei aan te moedig, word die dieper interafhanklike konsepte van die ekonomie, naamlik ekonomiese insette, aktiwiteite en uitsette bespreek. ʼn Ekonomie is ʼn proses waar insette soos opgeleide arbeid, kapitaal en befondsing omskep word in uitsette soos verhoogde lone en salarisse, werkskepping en nuwe sakeondernemings. Hierdie proses word in Figuur 1.9 geïllustreer. Die ekonomiese reëls, soos bestuur deur wetgewing en ander regulasies, vorm die basis van die speelveld waarop die ekonomie bedryf word (Acemoglu, 2007: 28).
EKONOMIESE REËLS
EKONOMIESE INSETTE EN HULPBRONNE
VOORBEELDE: • ARBEID • TEGNOLOGIE • INFRASTRUKTUUR • HULPBRONNE
VOORBEELDE: • BELASTING • WETGEWING • REGULASIES
EKONOMIESE UITSETTE
VOORBEELDE: • LONE • WERKSGELEENTHEDE • GOEDERE & DIENSTE • NUWE BESIGHEDE
Figuur 1.7: Proses van ekonomiese groei (Sobel R. S. & Hall J.C. 2007: 16) Die analogie van ʼn sportwedstryd kan gebruik word om die groei in die ekonomie te verduidelik. Die spelers, die veld en die bal kan gesien word as die insette in die proses. Die ekonomiese reëls is die reëls waarvolgens die wedstryd gespeel word. Sommige van die reëls is, byvoorbeeld die tydsduur van die spel en ander reëls wat deur ʼn skeidsregter beheer word. Die uitsette is die punte wat aangeteken word, die span wat wen en al die statistieke van die wedstryd. Dis belangrik om te onthou dat uitsette beïnvloed word deur die reëls van die spel. Die reëls bepaal die gedrag van die spelers. Byvoorbeeld, as ʼn nuwe
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 31
ECN105 Ekonomie reël tot die spel toegevoeg word, beteken dit dat die spelers op ander maniere punte kan aanteken. Dit kan ook beteken dat daar selfs meer punte as gewoonlik aangeteken kan word. Die analogie van die wedstryd toon aan dat wanneer die reëls van die spel verander, die spelers daarby aanpas en die uitsette kan verhoog. Die teendeel is ook waar, sekere reëlveranderings kan ook die uitsette benadeel. Die belangrikste is om te weet dat ekonomiese groei vinniger kan geskied indien die reëls verander en dat die meeste van die reëls deur die regering van die dag bepaal word. Ekonomiese groei verwys dus na ʼn toename in ʼn land se BBP van een tydperk na ʼn ander. Twee belangrike redes vir ekonomiese groei is die aanbod- en vraagfaktore. Die toename in produksie in die ekonomie is gewoonlik te danke aan die toename in vraag vir goedere en dienste. Faktore van vraag en aanbod is dus noodsaaklik vir ekonomiese groei. Dit is belangrik om daarop te let dat ekonomiese groei nie noodwendig ontwikkeling tot gevolg het nie. Die volgende faktore skep skakels tussen ontwikkeling en groei: •
Fondse uit besparings as gevolg van groei word benodig om strukturele veranderings aan die ekonomie aan te bring.
•
Mense se vermoë om te bestee kan vergroot word as huishoudings spaar en dan die spaargeld aanwend om hulself te ontwikkel.
•
Groei in die ekonomie is nodig om werk te kan skep. Dit sal lei tot ʼn verhoging in die inkomste van huishoudings wat dan weer goedere en dienste daarmee kan aankoop.
(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007: 16) 1.7.2
Aanbodkantbenadering
Produksiefaktore en die gehalte daarvan beïnvloed die produksievermoë van ʼn land. Aanbodfaktore wat produksievermoë beïnvloed, is: •
Natuurlike hulpbronne
•
Menslike hulpbronne
•
Kapitaalvorming
•
Entrepreneurskap
(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007: 16) 1.7.3
Natuurlike hulpbronne
Landbougrond is ʼn belangrike inset in die ekonomiese groeimodel. Landbougrond moet optimaal gebruik word vir die lewering van produkte in ʼn ekonomie. Enige landbougrond wat onbenut is, belemmer ekonomiese groei.
Bladsy 32
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie Ander natuurlike hulpbronne moet aangewend word om sekondêre nywerhede te laat ontstaan. Hierdie sekondêre nywerhede kan roumateriale verwerk in goedere en dan in die ekonomie te stort (Sobel R. S. & Hall J.C. 2007: 23). 1.7.4
Menslike hulpbronne
Menslike hulpbronne verwys na die ontwikkeling van ʼn land se arbeidsmag. Enige ontwikkeling in vaardighede en kennis het ʼn positiewe uitwerking op produksie. Vinniger en goedkoper produksie dra dus by tot die verhoging in ekonomiese vloei wat, as die aanvraag ook verhoog, ʼn verhoging in ekonomiese groei tot gevolg sal hê. Daar is ook ander faktore wat arbeidsproduktiwiteit beïnvloed. Hierdie faktore is: •
Bevolkingsbeheer, kleiner gesinne sal lei tot ʼn verhoging in lewenstandaarde.
•
Beter gesondheid en siektebeheer sal tot groter produktiwiteit in arbeidskragte lei.
•
Arbeid van beter gehalte sal produktiwiteit verhoog.
(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007: 22) 1.7.5
Kapitaalvorming
Kapitaalvorming is die styging in aandelekapitaal. Die uitbreiding en ontwikkeling van ʼn ekonomie kan net plaasvind as die kapitaalvoorraad gehandhaaf of vergroot word. Aandelekapitaal kan soos volg verhoog word: •
Vrywillige besparing
•
Gedwonge besparing deur verhoogde belastings
•
Buitelandse beleggers te lok
•
Buitelandse lenings aan te gaan
•
Toestande skep wat tot vertroue, vrede en geregtigheid sal lei
(Acemoglu, 2007: 433) Onthou dat kapitaal hier ook verwys na infrastrukture soos geboue, paaie, hawens, masjinerie, rekenaars en ander. Kapitaal is dus ʼn tweede kanaal waardeur die ekonomie kan groei. Vandag het die werker en sakeondernemings meer toegang tot hulpbronne deur middel van kapitaal as vroeër. Vervoer van roumateriale en produkte geskied vinniger en data word vinniger verwerk. Daar is twee beginsels wat geld in kapitaalmarkte. Die eerste is die beleggingspoging wat gemaak moet word in die ekonomie. Die doel is om meer masjiene, geboue, fabrieke en ander gereedskap wat produksie verhoog vir werkers te gee. Die tweede beginsel is die
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 33
ECN105 Ekonomie beleggingsbenodigdhede. Hier gaan dit oor die verkryging van die nuutste tegnologie en om werkers toe te rus met nuwe masjiene en prosesse. Die verhouding tussen beleggingspoging en beleggingsbenodigdhede van die ekonomie bepaal die ekonomiese kapitale intensiteit (Acemoglu, 2007: 433). Soos hierbo genoem het die gereedskap relatief min te doen met die bepalers van die tegnologiese vooruitgang. Dit het wel ʼn groot bydrae tot die kapitale-intensiteit van die ekonomie. Dit behels beide die evolusie in tegnologie en die bepalers van kapitaleintensiteit wat die ekonomie laat groei. 1.7.6
Entrepreneurskap
Entrepreneurs koördineer verskillende produksiefaktore en is ʼn bron van krag agter ekonomiese groei. Entrepreneurskap moet dus aangemoedig en bevorder word. Die regering kan ʼn belangrike rol speel in hierdie verband. Wetgewing wat toelating tot die aktiewe ekonomie belemmer, moet verlig word. Belastingtoegewings kan ook gemaak word vir eerste toetredes tot die ekonomie. 1.7.7
Tegnologie
Beter tegnologie is die oorweldigende rede hoekom produksie in ontwikkelde ekonomieë hoër ekonomiese groei verskaf as in ontwikkelende lande. Met die gevorderde tegnologie is dit vandag moontlik om ʼn elektriese motor te bou, data oor optiese vesel te stuur, supersoniese vliegtuie te bou, hoë geboue te bou met sement en staal, musiek en ander ontspanningsprogramme op DVD te stoor, gevorderde vervaardigingsaanlegte te bou, en baie meer. Daarom is dit geen geheim meer dat ontwikkelde lande met hoë tegnologie in hul produksie-eenhede, die mees konstante en volhoubare ekonomiese groei het nie (Acemoglu, 2007: 160). Tegnologie lei ook na groter effektiwiteit in die arbeidsmag. Die vaardighede en vlakke van opleiding van werkers in hoë tegnologiese industrieë maak dit vir hulle moontlik om effektief en doeltreffend te werk, wat weer produktiewe ekonomie tot gevolg het. Tegnologiegedrewe ekonomieë verhoog die groei ook in ander komponente van die ekonomie. 1.7.8
Regeringsbeleid
Positiewe regeringsbeleid kan bydra tot ekonomiese groei. Van die benaderings en beleidsveranderinge wat ekonomiese groei kan stimuleer, behels die volgende: •
Vermindering in belasting
•
Bevordering deur vrye mededinging
•
Beperking van die magte van vakbonde
Bladsy 34
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie •
Beperking op die groei van geldvoorraad om inflasie te beheer
•
Verbetering van die arbeidsmobiliteit
•
Hoër staatsbesteding aan onderwys en opleiding
1.7.9
Die vraagkantbenadering
Binnelandse vraag Binnelandse vraag moet verhoog word. As mense nie meer geld verdien nie, sal daar min of geen verhoging in die vraag na goedere en dienste wees (Acemoglu, 2007: 739). Dus, verhoogde binnelandse vraag sal lei tot ʼn toename in produksievlakke wat ekonomiese groei tot gevolg sal hê. Invoer en uitvoer Verhoogde uitvoer verhoog die BBP van ʼn land wat lei tot ʼn toename in die ekonomiese groeikoers en help met die betalingsbalansprobleme. Dit is dus sinvol om uitvoere te verhoog wat die binnelandse vraag ondersteun. Die teendeel is om invoere te beperk. Dit kan aanleiding gee tot binnelandse vervaardiging van produkte en dienste wat normaalweg ingevoer moet word. Die regering kan weer deur beleidsverandering en aanpassings aan invoerbelastings die groei in die ekonomie stimuleer (Acemoglu, 2007: 739). Die standaard groeimodel Ekonome het die ekonomiese groei begin analiseer deur ʼn eenvoudige standaardmodel daar te stel, die sogenaamde Groeimodel. Die model word ook die Solow-model genoem, nadat Robert Solow, ʼn ekonoom, die Nobelprys vir ekonomie gewen het. Ekonome gebruik die model om die punt van balans in die ekonomie te vind. Wanneer die balanspunt bepaal is, gebruik ekonome dit om te bepaal in watter rigting die ekonomie beweeg. Soos in die geval van ander ekonomiese modelle waarmee die ekonomie bestudeer en verklaar word, beskik die Solow-model oor die volgende: •
Veranderlikes – ekonomiese faktore wat gemeet kan word.
•
Gedragsverhoudings – verhoudings wat die gedrag van verbruikers meet en bepaal hoe besluite geneem word.
•
Balanstoestande – toestande in die ekonomie wat aanduidings is dat die ekonomie in balans is en stabiel vertoon. Dit beteken dat veranderlikes op voorspelbare wyses verander.
(Acemoglu, 2007: 39)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 35
ECN105 Ekonomie In die Solow-model is die belangrikste sleutel-veranderlike die arbeidsproduktiwiteit. Hierdie produktiwiteit word gemeet in uitset per werker. Dit word gemeet teen die gemiddelde uitsetvermoë van die werker in die ekonomie. Die berekening word soos volg gedoen: Die uitset per werker word bepaal deur die BBP (Y) en word gedeel deur die ekonomie se arbeidsmag (L). Hierdie kwantiteit, uitset per werker (Y/L) is die eenvoudigste vorm om die lewenstandaard en welvaart in die ekonomie te bepaal. Die volgende is ʼn voorbeeld van arbeidsproduktiwiteit: Gestel die BBP van ʼn land is R1,000,000,000 en die aantal mense wat deel uitmaak van die arbeidsmag is 1,000,000, dan is die arbeidsproduksie: 1,000,000,000 / 1,000,000 = 1,000. Indien die BBP dieselfde bly en die arbeidsmark neem toe met nog 1,000,000 arbeiders dan is die arbeidsproduksie: 1,000,000,000 / 2,000,000 = 500 Die balans waarna ekonome soek is ʼn balans waar die ekonomiese kapitalevoorraad per werker, die vlak van riele BBP per werker en die effektiwiteit van arbeid almal groei teen dieselfde tempo. 1.8
Die sakesiklus
In enige ekonomie in die wêreld is ekonomiese groei nooit stabiel of konstant nie. Die BBP beweeg bo en onder die langtermyn ekonomiese patroon soos wat daar verlangsaming en groei in die ekonomie plaas vind. Hierdie patroon van opswaai en afswaai van die ekonomiese aktiwiteit van ʼn land, word die sakesiklus genoem. Figuur 1.10 toon ʼn tipiese sakesiklus oor ʼn tydperk aan.
Bladsy 36
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie
Figuur 1.8: Die sakesiklus (Vertaal van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) ʼn Ideale sakesiklus word voorgestel in Figuur 1.8. Die siklus word in vier fases verdeel soos wat die ekonomie verander oor ʼn langer termyn groeisiklus. Die hoogtepunt van ʼn siklus verteenwoordig die tyd wanneer werklike produksie die maksimum bereik. Die fase wanneer produksie afneem, word die resessie of afswaaifase genoem. Aan die einde van die afswaaifase is wanneer produksie sy laagste of minimum bereik. Hierdie laagtepunt in die sakesiklus word die laagtepunt genoem. In die laaste fase van die sakesiklus begin die ekonomie groei en hierdie fase word die herstel of opswaai genoem. In die analogie van die waterpretpark word die spoed van die pomp gekoppel aan die afswaai- en opswaaifase van die sakesiklus met die hoogtepunt wanneer die pomp op sy vinnigste hardloop. In die algemeen verwys ekonome na ʼn afswaai wat langer as ses maande duur as ʼn resessie. In Suid-Afrika het die ekonomie in 2008 ʼn resessie beleef. Die probleem waarmee ekonome worstel, is dat ʼn resessie nie dadelik waargeneem kan word nie en wanneer die ekonomie in ʼn resessie is, het dit alreeds ʼn paar maande vroeër begin. Wanneer resessies langer en meer ernstig is, verwys ekonome daarna as ʼn depressie. Die belangrikste hiervan was die groot depressie in 1930. Die resultate van so ʼn depressie is dat ʼn groot aantal mense hulle werke verloor; die BBP val en die produksie neem af. Omdat daar sedert 1930 nog nooit weer so ʼn groot afname in die sakesiklus was nie, het die term depressie heeltemal verdwyn uit die hedendaagse ekonomie.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 37
ECN105 Ekonomie Ekonome kyk na die volgende faktore om te probeer bepaal wanneer ʼn sakesiklus sy hoogtepunt bereik: •
Die bruto binnelandse produk (BBP)
•
Persoonlike besteebare inkomste
•
Produksiesyfers
•
Handelsverkope
Hierdie syfers word gewoonlik deur die Reserwebank bekend gemaak. Die inligting kan verkry word op die Reserwebank se webtuiste (http://www.resbank.co.za/Lists/News). Gebaseer op inligting van die Reserwebank kan ekonome die presiese fases in die sakesiklus aantoon. Ekonome is egter versigtig om dadelik die fases vas te pen, omdat die ekonomie vinnig in die teenoorgestelde rigting kan draai. Ekonome kan dus eers met sekerheid hierdie fases verklaar wanneer tyd verloop het en daar genoeg bewyse is dat die ekonomie aan die herstel of versleg is. Wat die bepaling van, byvoorbeeld, ʼn hoogtepunt in die sakesiklus nog moeiliker maak, is omdat nie al die faktore in die ekonomie op dieselfde tyd ʼn hoogtepunte bereik nie. Produksiesyfers kan ʼn hoogtepunt in een maand toon en indiensnemingsyfers kan ʼn maand later eers ʼn hoogtepunt bereik. Die volgende tabel is data uit die Amerikaanse ekonomie en toon aan hoe moeilik dit is om werklike resessies vas te pen. In die periode November 1973 tot Maart 1975 het produksie stilgestaan, verkope en inkomste was onveranderd, maar indiensneming het met +11% gegroei. Die data in die tabel verwys na persentasie veranderings oor die gegewe tydperke. Resessiedatums
Produksie
Indiensneming
Verkope
Inkomste
Apr. 1960 – Feb. 1961
-3
0
-3
+1
Des. 1969 – Nov. 1970
-2
+3
-2
+8
Nov. 1973 – Mar. 1975
0
+11
0
0
Jan. 1980 – Julie 1980
-7
+2
-10
-1
Julie 1981 – Nov. 1982
0
0
-6
+1
Julie 1990 – Mar. 1991
+2
-1
+1
0
Mar. 2001 – Nov. 2001
-6
0
-7
0
Tabel 1.4: Resessiedatums in die VSA-ekonomie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Bladsy 38
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie Belangrike faktore in die sakesiklus is werkloosheid, produksie en inflasie. Die voorafgaande gedeelte het gehandel oor die sakesiklus in terme van die BBP. Dit is egter baie belangrik om te verstaan dat veranderinge in produksievlakke gekoppel is aan indiensnemingsyfers. Die langtermyn groeikurwe is die ideale sakesiklus en verteenwoordig die langtermyn groeipotensiaal van die ekonomie. In sulke omstandighede is die ekonomie in die natuurlike vlakke van werklike produksie. Dit is ook ʼn aanduiding van natuurlike vlakke van die BBP en natuurlike vlakke van die indiensnemingsyfers. Wanneer die groeifase bokant die langtermyn produksiegroeikurwe styg, sal die werkloosheidsyfer daal. Die rede hiervoor is eenvoudig, meer werkers word benodig om die styging in produksievlakke te handhaaf. Vir dieselfde rede sal ʼn afswaai die produksievlakke onder die langtermyn groeikurwe druk en sal die vraag na arbeid afneem en dus die werkloosheidsyfer verhoog. Die skakel tussen verandering in die werklike produksie en werkloosheid is nie ʼn een-tot-een verhouding nie. Ekonome maak gebruik van ʼn algemene aanvaarbare reël wat sê dat, as die produksiesyfer met 2 persent styg, sal die werkloosheidsyfer met 1 persent afneem. Hierdie reël staan bekend as die Okun’s Law nadat Arthur Okun, ʼn lid van die President Kennedy’s Council of Economic Advisers, sy teorie geformuleer het. Wat sou die rede vir die 2 tot 1 verhouding wees in die groei van die ekonomie tot die werkloosheidsyfer? Eerstens is die koste van afleggings baie hoog en sakeondernemings wat nuwe werknemers aanstel, betaal duur vir advertensiekoste en die uiteindelike plasing. Nuwe werknemers is ook nie dadelik ten volle produktief nie as gevolg van verskeie redes, soos opleiding en werkkultuur. As gevolg van hierdie kostes probeer sakeondernemings om arbeid gedurende die afname in produksie op projekte te plaas en gedurende die groeifases is dit goedkoper om arbeiders oortyd te betaal as om nuwe aanstellings te maak. Ander faktore wat bydra tot die 2 tot 1 verhouding, is dat die werkloosheidsyfer bereken word deur die verhouding van werklose werkers tot die grootte van die arbeidsmag. Gedurende die groeifase van die sakesiklus en die verbetering in algemene werksomstandighede, sal werkers wat voorheen nie werk gesoek het nie, nou werk soek. Die resultaat hiervan is dat ʼn 1 persent groei in die aantal werksgeleenthede, gekoppel is aan 2 persent groei in die ekonomie. Laastens, speel inflasie ook ʼn rol in die sakesiklus. Wanneer die sakesiklus aan die einde van die afswaaifase kom en produksie sy laagtepunt nader, neem inflasie af. Die teenoorgestelde gebeur wanneer produksie toeneem gedurende die groeifase en inflasie dan toeneem. Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 39
ECN105 Ekonomie 1.9
Samevatting
Konsepte soos vraag, aanbod en skaarsheid speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en hoe sakeondernemings en regerings die vloei van die ekonomie beïnvloed en probeer manipuleer. Skaarsheid verwys na die beperkte hulpbronne beskikbaar en die onbeperkte behoeftes en begeertes na die hulpbronne. Vraag en aanbod verwys na die verhouding tussen prys en die hoeveelheid van sekere goedere of dienste wat deur verbruikers aangevra word en die hoeveelheid goedere en dienste wat deur produseerders aangebied word. Aan die vraagkant is gesien dat as die prys verhoog, daal die hoeveelheid gevra na daardie produk of diens (negatiewe verwantskap). Aan die aanbodkant is gesien dat as ʼn produk se prys verhoog, sal die hoeveelheid aangebied deur die produsente verhoog (positiewe verwantskap). Produksie, inkomste en besteding is drie van die hoofkomponente binne die siklus van ʼn ekonomie. Produkte vloei in een rigting, terwyl die vloei van geld in die teenoorgestelde rigting vloei. Die siklus van vloei van produkte en dienste tussen huishoudings en sakeondernemings, balanseer die vloei van betalings gemaak in ruil vir goedere en dienste. In die eenvoudigste vorm bestee huishoudings al hul geld op produkte en dienste en sakeondernemings gebruik al hul winste om te betaal vir hulpbronne en salarisse, rente en huur terug aan die huishoudings. Die binnelandse produk is die totale inkomste verdien deur huishoudings, insluitende salarisse, huur, rente en winste. Ekonomiese groei vind plaas wanneer: •
Meer goedere en dienste in die huidige jaar geproduseer word, as in die vorige jaar.
•
Groei word gemeet aan die BBP.
Faktore wat ekonomiese groei beïnvloed is: •
Toename in natuurlike hulpbronne
•
Meer werkers wat toetree tot die arbeidsmag
•
Belegging in beter tegnologie
•
Regeringsbeleid
•
Kompetisie
Oor ʼn tydperk herhaal sekere patrone homself in die ekonomie en ekonome verwys daarna as fases in die sakesiklus. Die fases volg mekaar op in die volgende orde: Die hoogtepunt, wanneer produksie op sy hoogste is, gevolg deur ʼn fase van afswaai, wanneer produksie
Bladsy 40
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie afneem. Daarna volg die laagtepunt in die siklus en word dan gevolg deur die herstelfase tot by ʼn volgende hoogtepunt. ʼn Afswaai wat langer as ses maande duur, word ʼn resessie genoem. Die natuurlike vlak van werklike produksie is die vlak wat die langtermyngroei van die ekonomie aandui. Op hierdie vlak sal die werkloosheidsyfer ook sy natuurlike vlak bereik.
1.10
Selfevaluering Aktiwiteit 1
Beantwoord die volgende vrae. Onthou om te verwys na die beginsel of konsep in die ekonomie en maak gebruik van die korrekte terminologie. 1. Verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en sakeondernemings, deur inkomste en uitgawes te gebruik as die vertrekpunt in jou bespreking. 2. Wat is die verband tussen produksie en inkomste? 3. Verduidelik die konsep van aanbod en vraag in die ekonomie in geheel. 4. Verduidelik die fases van die sakesiklus aan die hand van voorbeelde. 5. Wat is die verskil tussen makro-ekonomie en mikro-ekonomie?
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
Bladsy 41
ECN105 Ekonomie
Notas
Bladsy 42
Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie
ECN105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 2: EKONOMIESE PRESTASIEMETING
2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na afloop van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie
•
Die komponente van die nasionale rekeninge
•
Die konsep van werkloosheid
•
Die verbruikersprysindeks
•
Die konsep van die betalingsbalansrekening
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die doelwitte van die makro-ekonomie te verduidelik aan die hand van die ekonomiese beleid van die staat.
•
die verskillende nasionale rekeninge te identifiseer en die data korrek te interpreteer.
•
werkloosheid te beskryf en modelle en teorieë te gebruik om werkloosheid te verminder.
•
die doel van die verbruikersprysindeks te analiseer en toe te pas in die verduideliking van inflasie.
•
die betalingsbalansrekening korrek te interpreteer.
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 43
ECN105 Ekonomie
2.2
Verrykende bronne •
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik uitgewers.
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Arbeid
Die werk deur mense verrig wat ʼn bydrae lewer tot die ekonomie.
Betalingsbalans
Rekord van alle transaksies van ʼn land se uitvoere en invoere van goedere en dienste, asook lenings en terugbetalings.
Bruto binnelandse
Die waarde van alle finale goedere en dienste vervaardig in ʼn
produk (BBP)
ekonomie gedurende ʼn spesifieke rekeningkundige periode.
Deflasie
ʼn Volgehoue daling in die algemene prysvlak, tesame met die styging in die koopkrag van geld.
Handelsbalans
Rekord van ʼn land se uitvoere en invoere van goedere en dienste.
Indirekte belasting
Belasting wat gehef word op ʼn vervaardiger wat dit dan deurgee aan die verbruiker as deel van die prys van die produk of diens, bv. die prys van petrol sluit belasting in wat gebruik word om paaie te bou.
Inflasie
ʼn Volgehoue verhoging in die algemene prysvlak van alle goedere en dienste gedurende ʼn spesifieke periode.
Kapitaalbesteding
Besteding wat tot die skepping van infrastruktuur en produksiekapasiteit bydra.
Kapitalisme
ʼn Ekonomiese sisteem gekenmerk deur die privaatbesit van produksie en eiendom.
Verbruik
Geldbesteding om verbruikersgoedere te bekom, of die gebruik van goedere en dienste.
Lopende rekening
Die deel van ʼn land se betalingsbalans wat die waarde van goedere en dienste uitgevoer, minus die waarde van goedere en dienste
Bladsy 44
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie ingevoer. Lopende rekening = uitvoere – invoere. Makro-ekonomie
Die gedeelte van ekonomiese teorie wat verband hou met die ekonomie as ʼn geheel, byvoorbeeld die totale uitset van ʼn land eerder as net die uitset van een sektor van die ekonomie in ʼn land.
Nasionale inkomste
Nasionale inkomste verwys na die totale inkomste van ʼn land se burgers, waar burgers expats (landsburgers wat oorsee werk) insluit. Dus word nasionale inkomste bereken deur BBP minus inkomste wat na die res van die wêreld uitvloei, plus inkomende inkomste vanaf die res van die wêreld.
Natuurlike
Die syfer wat werkloosheid aandui in ʼn ekonomie wat op volle
werkloosheidsyfer
kapasiteit werk.
Regeringsuitgawes
Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn spesifieke rekeningkundige periode.
Seisoenale
Werkloosheid wat gereeld in siklusse of seisoene voorkom.
werkloosheid Sentrale bank
ʼn Agentskap deur die regering gemagtig om ʼn land se monetêre en finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid buitelandse valuta te bestuur.
Werkloosheid
2.4
Lede van die arbeidsmark wat sonder werk is.
Inleiding
Doelwitte van die makro-ekonomie word wêreldwyd erken as dryfvere vir die ontwikkeling en groei van die ekonomie in enige land en om stabiliteit te verleen en welvaart te skep vir al die inwoners van ʼn land. Die mees algemene doelwitte wat erken word, is indiensnemingsyfers, verbruikersprysindeks, langtermyn ekonomiese groei en die betalingsbalans. Om hierdie doelwitte te bereik, word verskeie makro-ekonomiese instrumente gebruik. Hierdie instrumente word deur die ekonomiese beleidmakers gebruik om die ekonomie te beïnvloed en die pas en rigting van die ekonomie aan te spreek. Elke land worstel met die probleem omdat daar so baie keuses in die bepaling van beleid is. Die ideale ekonomiese toestand is wanneer daar ʼn ewewig bestaan tussen binnelandse en buitelandse handel. Die bereiking van hierdie doelwitte word grootliks benadeel deur die verskille in binnelandse beleid en die buitelandse ewewig. Konflikte in die binnelandse
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 45
ECN105 Ekonomie ekonomie is ook aktief en skep teenstrydighede met die ontwikkeling van die ekonomie en die stabilisering van die ekonomie. In hierdie studie-eenheid word gefokus op die hoofdoelwitte van die ekonomie en hoe dit gemeet en bestuur kan word deur die nasionale rekeninge en hoe indiensneming, die verbruikersprysindeks en die betalingsbalans kan beïnvloed. Wanneer ekonomiese groei te vinnig plaasvind en inflasie styg met gepaardgaande afleggings in die arbeidsmag en die tekorte op die handelsbalans word groter, word die bestuur van die ekonomie baie moeilik. Die konsepte en beginsels van die makro-ekonomie soos in hierdie studie-eenheid aangespreek, poog om bloot ʼn oorsig te gee van die meting van die prestasie van die ekonomie. Die doel is nie om ingewikkelde wiskundige berekenings en vergelyking te bespreek nie. 2.5
Hoofdoelwitte van die makro-ekonomie
In hierdie eerste afdeling word die hoofdoelwitte van die ekonomie bespreek. Hierdie doelwitte word deur die staat gesien as belangrike uitgangspunte om die ekonomiese beleid saam te stel en om welvaart vir die inwoners van die land te probeer skep. Die hoofdoelwitte van enige ekonomie behoort die volgende in te sluit: •
Lae werkloosheidsyfer
•
Verbruikerspryse wat stabiel is
•
Hoë volhoubare ekonomiese groei
•
Ewewig in die betalingsbalans
•
Langtermyn ekonomiese groei
Voordat die belangrikheid van hierdie doelwitte bespreek word, is dit belangrik om te weet hoe hierdie doelwitte gemeet word. Verder is dit belangrik om te weet dat hierdie doelwitte die sukses van ʼn regering meet en dat hierdie doelwitte baie moeilik is om te beheer. 2.5.1
Lae werkloosheidsyfer
Die Internasionale Arbeidsorganisasie (IAO) (International Labour Organisation – ILO) het ʼn definisie en metodologie ontwikkel wat die werkloosheidsyfers meet. Die standaarddefinisie vir werkloosheid is gebaseer op die volgende drie kriteria: 1. Mense sonder werk 2. Mense tans beskikbaar vir werk 3. Mense wat werk soek (http://www.ilo.org)
Bladsy 46
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie In hierdie konteks gesien, is beskikbaarheid vir werk die vermoÍ en gereedheid om te werk, gegewe dat die persoon wel werk soek. Beskikbaarheid sluit persone uit wat werk soek, maar eers op ʼn later datum kan begin werk en diegene wat nie dadelik kan begin werk as gevolg van familie verantwoordelikhede of studies nie. Dit is ook belangrik om te weet dat werkloosheid altyd in ʼn tydgleuf of periode gemeet word. Met ander woorde, al die bogenoemde kriteria moet waar wees gedurende die tydperk waarin werkloosheid gemeet word. Die kategorie van mense wat werkloos is en nie aktief werk soek nie, soos studente, diegene wat vroeg afgetree het en ander persone wat by die huis bly om na kinders om te sien, word nie as werkloos geag nie. ʼn Land se werkloosheidskoers word soos volg bereken:
đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨đ?‘¨ đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜ đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘
������������ �������������� ���� ������ ��������������������
x 100
Figuur 2.1 toon die werkloosheidsyfer uitgedruk as ʼn persentasie van die totale arbeidsmag in Suid-Afrika vanaf Junie 2009 tot Januarie 2011. Soos gesien kan word in Figuur 2.1, wissel die gemiddelde vlakke van werkloosheid tussen 24% en 25%.
Figuur 2.1: Suid-Afrika se werkloosheidsyfer (http://www.tradingeconomics.com) 2.5.2
Stabiele verbruikerspryse
Inflasie word normaalweg gedefinieer as die konstante verhoging in die algemene prysvlak van goedere en dienste. Tegnies word die inflasiekoers gemeet ten opsigte van die periodieke verandering in die handelsprysindeks. Indien die algemene prysvlak van goedere en dienste stabiel bly, sal die inflasiekoers nul wees. Figuur 2.2 toon die inflasiesyfer in SuidAfrika oor ʼn tydperk van 13 maande. Die laagste syfer is ongeveer 3% en die hoogste 5%.
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 47
ECN105 Ekonomie
Inflasiesyfers 6,00% 5,00% 4,00% 3,00% 2,00% 1,00% 0,00%
Figuur 2.2: Suid-Afrika se inflasiesyfer oor 12 maande (http://liberta.co.za) 2.5.3
Hoë volhoubare ekonomiese groei
In Studie-eenheid 1 is ekonomiese groei reeds bespreek. Ekonomiese groei word gemeet in terme van die tempo van verandering van die bruto binnelandse produk (BBP). Die BBP is ʼn aanwysing van die jaarlikse prestasie van die ekonomie. Die presiese berekening van die BBP word later bespreek. Figuur 2.3 reflekteer die groei van BBP in Suid-Afrika vanaf 1994 tot en met 2010. Die swart stippellyn is die verlangde groeimikpunt van die ekonomie.
Figuur 2.3: Ekonomiese groei van die binnelandse produk (Annual Economic Report 2011 South African Reserve bank) 2.5.4
Ewewig in die betalingsbalans
Die betalingsbalans is ʼn rekening wat al die internasionale finansiële transaksies van ʼn land, sowel as die invoere en uitvoere in ʼn land aanteken. Die rekening word in vier afsonderlike sub-rekeninge verdeel, naamlik: Bladsy 48
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie 1. Lopende rekening 2. Kapitaaloordragrekening 3. Finansiële rekening 4. Goud- en ander buitelandse reserwesrekening Die lopende rekening is die meer belangrike rekening van die vier omdat dit aantoon hoe Suid-Afrika vaar met uitvoere van goedere en dienste teenoor die invoere. Soos in enige ander ekonomie is dit belangrik dat Suid-Afrika uitvoer na ander lande want die geld wat so in die land inkom kan gebruik word om te betaal vir invoere en vir ander ontwikkeling. 2.5.5
Regverdige verdeling van inkomste
Die laaste doelwit is die regverdige verdeling van inkomste of ook genoem die sosiaalaanvaarbare verdeling van inkomste. Waarde-oordele in die verdeling van inkomste verskil van persoon tot persoon en kan hewige kritiek uitlok, veral in politieke kringe. Die meeste ekonome is dit egter eens dat ʼn meer regverdige verdeling van inkomste ʼn groter negatiewe effek gaan hê op die groei van die ekonomie, volle indiensneming en die stabiele ontwikkeling van die ekonomie in die algemeen (Mohr & Fourie, 2010:59). Hoogs ongelyke verdeling van inkomste is egter onregverdig en kan die ekonomie skaad omdat sekere gedeeltes van die populasie afhanklik is van ander sektore vir basiese behoeftes soos onderwys en gesondheid. ʼn Meer gelyke verdeling van inkomste kan die las op belastings en subsidies verminder. 2.5.6
Die belangrikste ekonomiese doelwit
Die vraag ontstaan nou, watter ekonomiese doelwit is die belangrikste? In die vroeë 1960’s was die betalingsbalans die belangrikste doelwit in die ekonomie. ʼn Tekort in die betalingsbalans is gesien as ʼn skande en dat lande nie hul ekonomieë reg kon bestuur nie. Indiensnemingsyfers is in die 90’s gereken as baie belangrik. Politici gebruik baie keer die indiensnemingsyfers om stemme te werf gedurende verkiesings. Sommige politici meen dat hoe meer mense werk het, hoe meer stemme sal hulle kry. Die tegnologiese verbetering van die vervaardigingsbedryf het egter indiensnemingsyfers al meer op die agtergrond laat verdwyn. Ekonomiese groei en lae inflasie het nog altyd ʼn belangrike rol gespeel in die ekonomie. Sonder ekonomiese groei kan die lewenstandaard van die mense nie verbeter nie. As inflasie te hoog is, val die waarde van geld weer. In die moderne ekonomie word ekonomiese groei en inflasie as die twee belangrikste komponente van die ekonomie beskou. In Suid-Afrika neem die Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB) elke tweede maand
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 49
ECN105 Ekonomie (dus 6 keer per jaar) ʼn besluit oor die rentekoerse, met die oog daarop om inflasie in toom te hou en om ekonomiese groei te stimuleer. In Figure 2.1 tot 2.3 hierbo, kan gesien word hoe die Suid-Afrikaanse ekonomie presteer het oor die laaste paar jare of maande. Is daar enige konflik tussen hierdie ekonomiese doelwitte? Dit is omtrent onmoontlik vir enige regering om in al hierdie doelwitte gelyktydig goed te presteer. In die volgende afdeling word die konflik tussen hierdie doelwitte bespreek. 2.5.7
Konflik tussen ekonomiese groei en lae inflasie
As die ekonomie te vinnig groei en die welvaart wat daardeur geskep word, laat verbruikers meer bestee, sal die vraag na goedere en dienste groter word en pryse sal styg. Die teendeel is ook waar. As rentekoerse verhoog word om inflasie in toom te hou, verminder besteding weer en ekonomiese groei neem weer af. Ekonome is dit eens dat die groeikoers van die ekonomie tussen 2% en 3% moet wees, omdat dit nie ʼn groot invloed op inflasie en ander ekonomiese doelwitte sal hê nie. Uit die bogenoemde kan die konflik grafies voorgestel word soos in Figuur 2.5. Ekonomiese groei sal lei tot ʼn verhoging in inflasie wat
Ekonomiese groei
ʼn direkte demper is op die bestedingsvermoë van die inwoners van ʼn land.
Inflasie
Figuur 2.4: Verwantskap tussen ekonomiese groei en inflasie (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=inflation)
Bladsy 50
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie 2.5.8
Konflik tussen ekonomiese groei en betalingsbalans
Met die groei in die ekonomie is daar meer geld in die verbruiker se sak. Die verbruiker bestee meer geld op ingevoerde produkte wat die betalingsbalans negatief beïnvloed. Dit is baie moeilik vir regerings om hierdie balans tussen ekonomiese groei en die betalingsbalans te beheer. Die Wêreldhandelsorganisasie (WHO) beheer invoertariewe en regerings kan nie meer invoertariewe na willekeur verander om invoere te beheer nie. 2.5.9
Konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie
Ekonome verwys na die konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie as die klassieke konflik in die ekonomie. Die ekonoom, Alban Phillips, het die konflik aangetoon deur data van inflasie en werkloosheidsyfers op dieselfde grafiek te plaas (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=inflation). In die teorie het hierdie twee doelwitte die teenoorgestelde reaksie op mekaar. Indien die regering werkskepping aanmoedig deur byvoorbeeld rentekoerse te verlaag en staatsbesteding te vergroot, word salarisse en lone verhoog en pryse styg as gevolg van die groter vraag na goedere. Indien die regering weer inflasie probeer beheer deur hoër rentekoerse, neem besteding af en werkloosheid neem toe as gevolg van afleggings. Dus kan gesê word dat ʼn afname in ʼn land se werkloosheidskoers gepaard gaan met ʼn verhoging in die inflasiekoers. 2.5.10 Die omgewing Laastens word die omgewing al hoe meer belangrik vir lande en is daar al hoe meer druk op regerings om die omgewing te beskerm. Wanneer die ekonomie groei en produksie styg, bly die omgewing gewoonlik in die slag – meer besoedeling en storting van afvalprodukte vind plaas en die omgewing word stelselmatig vernietig. 2.6
Die komponente van die nasionale rekeninge
Die doel van Nasionale Rekeninge is om rekord te hou van hoeveel ekonomiese aktiwiteit plaasvind. Uit die aard van die saak is dit nie altyd maklik om al die ekonomiese aktiwiteite vas te lê nie. Die drie benaderings wat gebruik word is produksie-, inkomste-, en bestedingsbenadering en kan gesien word in figuur 2.5 hieronder.
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 51
ECN105 Ekonomie
produksie
besteding
inkomste
Figuur 2.5: Die drie benaderings (Outeur, 2016) Elke benadering verwys na ʼn spesifieke komponent van die ekonomie wat gemeet word. Met ander woorde, as ons probeer bepaal wat die BBP was volgens die produksiebenadering moet ons die hoeveelheid produksie wat plaasvind in die ekonomie meet. Dieselfde geld vir wanneer ons die BBP probeer bepaal volgens die inkomstebenadering of as ons die bestedingsbenadering gebruik. Dit is belangrik om te verstaan dat ʼn mens enige van die drie benaderings kan gebruik om die BBP te bereken. Die rede hiervoor is dat al drie die verskillende benaderings gaan na dieselfde getal lei. (Met die uitsondering van ʼn paar vlakke van belasting en subsidies wat bygelas moet, word kan ʼn mens die volgende identiteit skep.) đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘đ?’‘ = đ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Šđ?’Š = đ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒđ?’ƒ
Die rede hiervoor is dat alle produksie wat ʼn mens genereer, sal uiteindelik in inkomste binne die ekonomie verander. Dieselfde kan gesê word vir besteding en inkomste. Alle inkomste wat gemaak word, gaan weer terug in die ekonomie in die vorm van besteding. Dink terug aan die kringloop van goedere en dienste in figuur 1.1 wat verwys na die interaksie tussen huishoudings en ondernemings. Alle inkomste wat huishoudings op die Faktoremark genereer, word weer terug in die Goederemark ingestoot. Dus is daar ʼn konstante vloei van ekonomiese aktiwiteite wat ons kan vasvang as geldtransaksies in die ekonomie. 2.6.1
Produksiebenadering
Die produksiebenadering word gebruik om al die produksie in die ekonomie vas te vang. Volgens die konvensies van nasionale rekeninge word die ekonomie in drie komponente verdeel, naamlik primêre, sekondêre, en tersiêre sektore. Elkeen van die sektore verwys na ʼn spesifieke groepering van ondernemings in die ekonomie.
Bladsy 52
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie Primêre sektor verwys na alle ondernemings wat te make het met hulpbronontginning, met ander woorde enige aktiwiteit waarin hulpbronne uit die aarde gehaal word. Die industrieÍ wat in die primêre sektor is, is dus soos volg: Primêre sektor (Primary Sector) Landbou, bosbou en visvang (Agriculture, Forestry, Fishing) Mynbou (Mining and Quarrying) Die sekondêre sektor verwys na alle ondernemings waarin natuurlike hulpbronne wat ontgin is, verwerk word in produkte. Met ander woorde, alle industrieÍ wat grondstowwe neem en dit omskep in produkte wat ʼn mens kan gebruik. Die industrieÍ in die sekondêre sektor sluit in: Sekondêre sektor (Secondary Sector) Vervaardiging (Manufacturing) Elektrisiteit, gas en water (Electricity, gas and water) Konstruksie (Construction) Die tersiêre sektor verwys na al die hoÍrvlak funksies van die ekonomie wat nodig is om die hulpbronne te verkoop en die strukture te skep sodat die hulpbronne verkoop kan word. Met ander woorde al die industrieÍ wat ʼn mens nodig het in die samelewing wat sorg dat produkte verkoop kan word. Die industrieÍ wat in die tersiêre sektor is, is dus soos volg: Tersiêre Sektor Groothandel en kleinhandel, spyseniering en akkommodasie (Wholesale & Retail, catering & accommodation) Vervoer, berging, en kommunikasie (Transport, storage, and communication) Finansiering, versekering, eiendom, en besigheidsdienste (Finance, insurance, real-estate and business services) Gemeenskaps-, sosiale, en persoonlike dienste (Community, Social, and Personal Services) Al drie die sektore word dus bymekaar getel om al die produksie in die land te meet.
������ ������������������������������ = ����������� + ��������������� + ������������� Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 53
ECN105 Ekonomie 2.6.2
Inkomstebenadering
Die inkomstebenadering om die BBP te bepaal, word bereken deur al die inkomste van die verskillende faktore van produksie bymekaar te tel. Volgens nasionale rekeningstandaarde is daar drie tipes inkomste wat in ag geneem moet word. Die volgende drie word in ag geneem: die vergoeding van werknemers (lone), netto operasionele surplus (wins), depresiasie van vaste kapitaal (of depresiasie).
2.6.3
đ?‘Šđ?‘Šđ?‘Šđ?‘Šđ?‘Šđ?‘Š đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘°đ?‘° = đ?’?đ?’?đ?’?đ?’?đ?’?đ?’?đ?’?đ?’? + đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜đ?’˜ + đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’…đ?’… đ?’—đ?’—đ?’—đ?’—đ?’—đ?’— đ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œđ?’Œ
Bestedingsbenadering
Die laaste benadering wat gebruik word is die bestedingsbenadering. Hierdie benadering verwys na die mate waartoe alle groepe binne die ekonomie inkomste spandeer. Daar is vyf komponente in die benadering wat mens in ag moet neem. Elkeen van hierdie het hul eie simbool wat ons gebruik om die formule te skryf: Komponente van bestedingsbenadering Verbruiksbesteding deur huishoudings
Engelse term en Simbool Consumption (C)
Investering deur ondernemings
+ Investment (I)
Owerheidsbesteding
+ Government Expenditure (G)
Uitvoere
+ Exports (X)
Invoere
-
Imports (Z) of (M)
BBP = C + I + G + (X – M)
Al die bogenoemde komponente word bymekaar getel behalwe die Invoere. Die rede hiervoor kan gevind word in die naam van die BBP (Bruto Binnelandse Produk). Ons probeer bepaal wat in die land vervaardig/geproduseer is. Aangesien invoere nie in ons eie land vervaardig/geproduseer is nie, kan ons dit nie by ons produkte tel nie. Terselfdertyd kan ons ons uitvoere bytel want ons het al die produkte self vervaardig/geproduseer. 2.7
Verbruikersprysindeks
Die doel van die verbruikersprysindeks (VPI) kan beskryf word as die statistiese maatstaf van prysveranderings, gedefinieer as die verhouding tussen die veranderlike in enige spesifieke tydperk en die waarde van die veranderlike vir ʼn vaste tydperk, wat as 100 geneem word. Indekse word dus gebruik om die gemiddelde persentasie prysverandering tussen een spesifieke datum en ʼn ander te bereken. Bladsy 54
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie Hierdie veranderings beïnvloed die ware koopkrag van verbruikers. Die pryse van goedere en dienste verander nie op dieselfde tyd nie en daarom word die gemiddelde beweging van die prysverandering gebruik in die berekening van die VPI. Die twee belangrike vrae wat beantwoord moet word in die bepaling van die VPI, is: •
Watter pryse moet deur die indeks verteenwoordig word?
•
Wat is die korrekte manier om die gemiddelde beweging van pryse te bepaal?
2.7.1
Konsepte en klassifikasie van die indeks
In Suid-Afrika versamel Statistiek Suid-Afrika (StatsSA), deur ʼn maandelikse opname van verbruikerspryse, die pryse van ongeveer 600 produkte. Hierdie opname dek ʼn verteenwoordigende steekproef van ongeveer 3500 kleinhandelaars. Tabel 2.1 verteenwoordig die gewigte wat in die VPI aan verskillende groepe en goedere en dienste toegeken word (Greyling, Muller & Powel 2008: 157). Hierdie kategorisering is gebaseer op die bestedingspatrone van die inwoners van ʼn land. Die spesifieke gewigte wat aan die kategorie toegeken is, kan verskil van individu tot individu. Om ʼn eenvormige meting te doen, word die gemiddelde besteding van huishoudings in die amptelike opnames gebruik. Die volgende onderwerpe van die verbruikersprysindeks word in meer diepte bespreek: •
Die oorsprong en gebruik van die VPI
•
Basiese indeksnommerteorie en die ekonomiese benadering tot die VPI
•
Elementêre prysindekse en gemiddelde VPI’s
•
Die transaksies, aktiwiteite en huishoudings wat gedek word deur die VPI
•
Die prosessering van die pryse van goedere en dienste
•
Die berekening van die VPI
Kategorie
Gewig (%)
Voedsel
18,02
Nie-alkoholiese drank
0,82
Alkoholise drank
1,18
Sigarette en ander tabak
0,95
Klere en skoeisel
4,76
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 55
ECN105 Ekonomie
Behuising
24,07
Brandstof en krag
3,11
Meubels en toerusting
3,94
Bedryf van huishoudings
4,69
Mediese sorg en gesondheidsuitgawes
5,95
Vervoer
14,74
Kommunikasie
3,06
Ontspanning en vermaak
2,38
Leesstof
0,74
Onderwys
2,04
Persoonlike versorging
3,06
Ander
6,49
Totaal
100 Tabel 2.1: Die VPI-kategorie en gewigte toegeken (Greyling, Muller & Powel, 2008)
2.7.2
Eienskappe van die VPI
Die VPI het drie belangrike eienskappe: •
Dit word periodiek gepubliseer, gewoonlik maandeliks of kwartaalliks.
•
Die inligting is gou beskikbaar na afsluiting van ʼn periode.
•
Die VPI word gewoonlik nie hersien nie.
Die VPI verskaf inligting aangaande die inflasie en word ook gebruik vir verskeie ander doelwitte soos: •
om pensioene en ander subsidies van die staat te meet;
•
om rentekoerse te bepaal; en
•
om die algemene meting van verbruikersinflasie te bepaal.
Die doel van ʼn indeks kan aan die hand van die volgende voorbeeld verduidelik word. Die waarde van die verbruikersbesteding op goedere en dienste word in twee periodes teen mekaar gemeet. As die besteding van huishoudings met 5% toegeneem het, beteken dit
Bladsy 56
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie niks, as daar nie sekerheid is wat daartoe bygedra het nie. Is die 5% toename in besteding die gevolg van die daling in die pryse van goedere en dienste, of is die besteebare inkomste van die verbruikers hoër? Die doel van ʼn indeks is om die pryskomponent van goedere en dienste en die hoeveelhede wat aangekoop is, te meet. Kyk na die volgende voorbeeld: Sout en peper het ʼn sekere gemiddelde prys. Gestel die eenheid van meting van peper verander van gram na onse, terwyl die eenheid van sout gram bly – een “ons” is gelyk aan 28.35 gram. Waar peper eers een gram was, is dit nou een ons, oftewel 28 gram. Dit beteken dus dat die prys van peper 28 keer duurder geword het omdat daar na die eenheid van meting verwys word. Die algemene doel van die VPI is om die verandering in prys te meet van die verbruikte goedere en dienste. Voordat ʼn definisie van die VPI gegee kan word, moet sekere konsepte eers verduidelik word. Die konsep van verbruik is nie konkreet nie en kan op verskillende maniere geïnterpreteer word wat telkens tot ʼn ander VPI kan lei. Dit is ook belangrik om te besluit of die indeks alle verbruikers of groepe van verbruikers moet insluit. Die veld van die VPI word beïnvloed deur wat die bedoeling is, of wat geglo word van die data in die VPI. 2.7.3
Konsepte van die VPI
Die konsepte van die VPI word die beste verstaan deur die volgende vrae te beantwoord: Hoe word die VPI gebruik? Die VPI word in die volgende drie hoof kategorie gebruik: •
As ʼn ekonomiese indikator (maatstaf vir inflasiekoers)
•
As ʼn afname faktor vir ander ekonomiese konsepte
•
As ʼn maatstaf om die geld waarde aan te pas
(Jones, 2005: 23) As ekonomiese indikator word die VPI gebruik om die inflasie te meet en word gesien as ʼn aanwyser van die effektiwiteit van ʼn regering en die ekonomiese beleid. Dit verskaf inligting oor die verandering in pryse van goedere en dienste aan die staat, sakeondernemings en huishoudings en word dan deur hierdie rolspelers gebruik om ekonomiese besluite te neem. As afnamefaktor word die VPI ook gebruik om ander ekonomiese komponente aan te pas, soos handelsverkope, salarisse en lone en komponente van die NI en ander nasionale rekeninge. As afnamefaktor word die VPI ook gebruik om die koopkrag van die geldeenheid aan te pas. Die rand wat sekere goedere en dienste aangekoop het ʼn jaar of wat gelede, kan nou minder of meer koop omdat die waarde respektiewelik verminder of vermeerder het.
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 57
ECN105 Ekonomie Die VPI word dus gebruik om die waarde van die rand in die verbruiker se sak aan te pas. Die subsidies en pensioene deur die staat word volgens die VPI aangepas om die lewenskoste van die verbruiker stabiel te probeer hou. Wie se bestedingsgewoontes meet die VPI? Daar is hoofsaaklik twee populasiegroepe wat die VPI verteenwoordig: •
Alle stedelike verbruikers, en
•
stedelike lone verdieners en werkers.
(Jones, 2005: 23) Is die VPI ʼn lewenskoste-indeks? In baie gevalle word daar na die VPI verwys as ʼn lewenskoste-indeks, maar dit verskil egter van die ware lewenskoste-indeks. ʼn Lewenskoste-indeks meet die veranderinge oor ʼn tydperk in terme van die hoeveelheid wat verbruikers nodig het om te bestee om ʼn sekere lewenstandaard te handhaaf. Die lewenskoste-indekse en die VPI reflekteer die verandering in pryse van goedere en dienste soos voedsel en klerasie, maar die lewenskoste-indeks bepaal ook ander faktore wat die welstand van die verbruiker bepaal. Tradisioneel word die VPI as belangriker as die lewenskoste-indeks gesien omdat die VPI nie die verandering in verbruikerspatrone van verbruikers reflekteer nie (Jones, 2005: 23). Meet die VPI die individu se reaksie op die verandering van pryse? Nee, nie noodwendig nie. Die VPI meet die gemiddelde besteding van huishoudings en nie van individue of families nie. Die moontlikheid is dat die individu se reaksie op prysstygings dieselfde gaan wees as die nasionale reaksie. Byvoorbeeld, sal die families wat baie bestee aan mediese dienste die skielike prysverhoging in mediese tariewe as inflasie ervaar en sal die VPI-syfer van hierdie familie verskil van dié van ander mense. So ook sal, wanneer elektrisiteitspryse skielik verhoog, diegene wat van sonkrag gebruik maak, nie die inflasie ervaar van mense wat afhanklik is van elektrisiteit nie. ʼn Nasionale gemiddeld van die op en af beweging van pryse reflekteer die individu se reaksie op algemene prysverhogings. Hoe word die inhoud van die VPI-mandjie bepaal? Die VPI-mandjie is ontwikkel uit die besteebare inligting wat deur huishoudings verskaf word en wat werklik deur hul gekoop word. Met elke opname word duisende huishoudings (ongeveer 30 000 huishoudings in Suid-Afrika se geval) betrek in nege metropolitaanse gebiede en 9 landelike gebiede. Sodoende verteenwoordig dit dan ʼn goeie steekproef vir al
Bladsy 58
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie die mense in die land. Die inligting in Tabel 2.1 hierbo verteenwoordig die goedere en dienste, soos bevat in die VPI-mandjie. ď ś Hoe word die indeks geĂŻnterpreteer? ʼn Indeks soos die VPI vereenvoudig die meting van die veranderinge in verbruikersgewoontes. Die VPI gebruik data van die vorige jare. Die huidige VPI word dus gelees teenoor die vorige periodes se data. ʼn Indeks van 110 beteken dat daar ʼn 10% verhoging was in pryse teenoor die vorige periode. In Tabel 2.2 word ʼn voorbeeld gegee van indekssyfers en die interpretasie daarvan. Die pryse van Item A en B neem albei met 8% toe van jaar een na jaar twee en diĂŠ van Item C met 16,4%. Die verandering in indekspunte van Item A is egter 9 en diĂŠ van Item B is 18. Die indekspunte van Item C is ook 18. Met die verskillende data as vertrekpunt in jaar 1, is die persentasieverandering dieselfde. Die persentasieverandering in die prys van produkte kan dus dieselfde wees, maar die indekssyfer kan verskil. Om ʼn persentasie verandering te bereken, kan die volgende formule gebruik word. Gestel ons wil die persentasie verandering in die VPI vanaf jaar 1 na jaar 2 bereken: [
đ?‘˝đ?‘˝đ?‘˝đ?‘˝đ?‘˝đ?‘˝ đ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ą đ?&#x;?đ?&#x;?
đ?‘˝đ?‘˝đ?‘˝đ?‘˝đ?‘˝đ?‘˝ đ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ąđ?‘ą đ?&#x;?đ?&#x;?
=[
đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?.đ?&#x;“đ?&#x;“ đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?.đ?&#x;“đ?&#x;“
=8%
− đ?&#x;?đ?&#x;?] x 100
− đ?&#x;?đ?&#x;?] x 100
Die antwoord kan dus geïnterpreteer word as ʼn inflasiekoers. Die VPI het met 8% toegeneem wat daarop dui dat die inflasiekoers 8% was vir die bepaalde periode. Item A
Item B
Item C
Jaar 1
112,5
225,0
110,0
Jaar 2
121,5
243,0
128,0
9.0
18.0
18.0
8% (*)
8% (**)
16,4% (***)
Verandering in indekspunte Verandering in persentasie (*)
9 / 112.5 X 100
(**)
18 / 225 X 100
(***)
18 / 110 X 100 Tabel 2.2: Voorbeeld van indekssyfers (Jones, 2005: 16)
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 59
ECN105 Ekonomie Is die VPI die beste manier om inflasie te meet? Inflasie word gedefinieer as ʼn proses van aanhoudende verhoging van pryse of, anders gestel, die aanhoudende verswakking van die geldeenheid. Alhoewel daar baie ander instrumente ontwikkel is om inflasie te meet, dui die VPI die reaksie van verbruikers op die verhoging in pryse van goedere en dienste en dus ʼn weerspieëling van die lewenstandaard van die individu. Die VPI is gewoonlik die beste manier om pryse en lone aan te pas vir verbruikers as die bedoeling is dat verbruikers vandag se mandjie goedere en dienste teen dieselfde pryse kan koop as in vorige periodes. Is daar beperkinge in die gebruik van die VPI? Die VPI is onderworpe aan beperkinge in die toepassing en meting daarvan. Die VPI kan moontlik nie van toepassing wees op alle bevolkingsgroepe nie. Inflasie word ook gemeet in terme van verskillende streke. In Suid-Afirka word daar onderskeid getref tussen stedelike en plattelandse inflasie. Die VPI verskaf ook nie inflasiekoerse vir die sub-groepe in die populasie, soos pensioentrekkers en die armes in ʼn land nie. Die VPI kan ook nie die verskille in prysvlakke van lewenskoste tussen verskillende plekke meet nie, dit meet slegs verskille tussen tydperke in dieselfde plek. ʼn Hoër indeks in een area, beteken nie dat pryse hoër in die area is as in ʼn ander area nie. Dit beteken slegs dat pryse het teen ʼn hoër tempo toegeneem omdat die twee areas dieselfde periode in die indeks insluit. Laastens kan die VPI nie gebruik word om die totale lewenskoste te meet nie, omdat veranderinge in die koste deur ander faktore soos sosiale en omgewingsveranderinge en verandering in belastings bepaal word. Die beperkinge in die meting van die VPI word deur twee tipes foute gekenmerk – die fout in die steekproef en nie-steekproeffoute. Omdat die VPI prys veranderinge meet gebaseer op ʼn steekproef van die items, sal gepubliseerde inligting verskil van die ware syfers as elke rekord van elke transaksie in die handel gebruik word. Hoe groter die steekproef, hoe meer akkuraat sal die VPI wees. In hierdie afdeling is die verbruikersprysindeks bespreek as indikator van die inflasiekoers. In die laaste afdeling van hierdie studie-eenheid word die betalingsbalans van nader beskou. 2.8
Betalingsbalans
Die betalingsbalansrekening is ʼn rekening wat al die transaksies bevat wat aangegaan is tussen die inwoners van ʼn land en al die inwoners van al die ander lande met wie daar in ʼn spesifieke tydperk handel gedryf is. Hierdie handel sluit in die invoere en uitvoere van produkte en dienste, toerisme, finansiële transaksies, kapitaalvloeie, eiendomstransaksies en enige produk of diens wat verkoop of gekoop is.
Bladsy 60
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie Die betalingsbalansrekening word in vier komponente of rekeninge verdeel, naamlik: •
Die lopende rekening (opsomming van ʼn land se handel in goedere en dienste)
•
Die kapitaaloordragrekening
•
Die finansiële rekening
•
Die reserwerekening
(Greyling, Muller & Powel 2008: 87) Die betalingsbalansrekening meet die verskil tussen ʼn land se invoere en ʼn land se uitvoere van goedere en dienste. Daar word verwys na die handel in goedere as die sigbare balans en die handel in dienste as die onsigbare balans. Wanneer ʼn land meer invoere as uitvoere het, dan word dit ʼn handelstekort genoem. Wanneer die waarde van ʼn land se uitvoere die waarde van invoere oorskry, word dit ʼn handelsurplus genoem. 2.8.1
Die lopende rekening
Die lopende rekening is ʼn opgawe van alle geld wat vir die ruil van goedere en dienste tussen lande uitbetaal en ontvang is. Dit behels die volgende: •
Goedere-uitvoer
•
Netto gouduitvoere
•
Dienste-ontvangste
•
Inkomste-ontvangste
•
Goedere-invoer
•
Betaling vir dienste
•
Inkomstebetalings
•
Lopende oordragte
(Greyling, Muller & Powel 2008: 87) Tabel 2.3 reflekteer die lopende rekening soos deur die reserwebank gepubliseer.
R miljarde
2009
2010
2011 (*)
Handelsware-uitvoere
503,7
566,9
620,4
Netto gouduitvoere
62,8
69,5
63,3
-554,2
-598,2
-661,7
Handelsware-invoere
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 61
ECN105 Ekonomie
Handelsbalans
2,3
27,2
22,0
Netto dienste, inkomste en lopende oordrag betalings
-99,4
-102,2
-109,8
Balans op lopende rekening
-97,1
-56,0
-87,8
As % van BBP
-4,1
-2,0
-3,1
(*) 1ste kwartaal
-4,1
-2,0
-3,1
Tabel 2.3: Lopende rekening (Suid-Afrikaanse Reserwebank) Omdat Suid-Afrika so swaar op gouduitvoere steun, word die netto gouduitvoere as ʼn afsonderlike item in die betalingsbalans getoon. Die verdienste uit gouduitvoere hou direk verband met die goudprys en die styging in die goudprys verhoog die valutaverdienste. Goud bestaan uit twee elemente: •
Netto buitelandse verkope (gouduitvoere minus goudinvoere)
•
Veranderings in die goudvoorraad van die Reserwebank en ander bankinstellings
Dienste-ontvangste word gegee vir geld wat vir vervoer- en finansiële dienste ontvang is. Inkomste-ontvangste verwys na inkomste wat Suid-Afrikaners ontvang het toe hulle sigbare goedere aan ander lande verkoop het. Betalings vir dienste verwys na geld wat vir onsigbare dienste soos versekerings- en professionele dienste betaal is. Inkomstebetalings bestaan uit inkomste wat deur inwoners van Suid-Afrika in die vorm van lone, salarisse, dividende en rente op kapitaal aan mense in ander lande betaal word. ʼn Lopende oordrag is geld wat ontvang of uitbetaal word wanneer ʼn dienste nie gelewer of ʼn produk nie verkoop word nie, byvoorbeeld in die geval van geskenke of skenkings. Die bedrag word getoon as netto oordragte wat positief kan wees en ʼn invloei van geld verteenwoordig, of dit kan negatief wees en ʼn uitvloei van geld verteenwoordig. 2.8.2
Die kapitaaloordragrekening
Die kapitaaloordragrekening toon ʼn netto of totale syfer vir al die transaksies wat internasionaal plaasgevind het, dit wil sê alle kapitaalfondse wat ʼn land in- of uitvoer. Die saldo kan positief of negatief wees. Dit sluit dinge soos oordrag van eienaarskap van vaste bates en kwytskelding van skuld in (Greyling et. al. 2008: 87). 2.8.3
Finansiële rekening
Die finansiële rekening sluit transaksies ten opsigte van reële bates en laste in, byvoorbeeld die aankoop van buitelandse bates soos sakeondernemings en aandele deur Suid-
Bladsy 62
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie Afrikaners, of die verkoop van bates aan buitelanders (Greyling et. al. 2008: 87). Tabel 2.4 is ʼn voorbeeld van die finansiële rekening en die inskrywings in die finansiële rekening. R miljarde
2011
2012
2013 (*)
Direkte beleggings
45,4
11,4
5,0
Portfolio beleggings
107,2
107,9
20,8
Ander beleggings
-40,0
10,9
1,9
Direkte beleggings
-9,8
-3,3
-11,2
Portfolio beleggings
-13,4
-28,3
22,1
Ander beleggings
23,6
-17,7
31,7
113,9
106,0
55,1
4,8
4,0
7,8
Laste
Bates
Totale finansiële transaksies Finansiële transaksies as % van BBP (*) 1ste kwartaal
Tabel 2.4: Voorbeeld van die finansiële rekening (Suid-Afrikaanse Reserwebank) Transaksies in die finansiële rekening word in drie groepe verdeel: •
Direkte beleggings
•
Portefeuljebeleggings
•
Ander beleggings
(Greyling et. al. 2008: 88) Direkte beleggings verwys na langtermyn beleggings deur buitelanders in Suid-Afrika waar hulle minstens 10% van die stemreg in Suid-Afrikaanse sakeondernemings het, of buitelandse beleggings deur inwoners van Suid-Afrika waar hulle minstens 10% van die stemreg het in buitelandse ondernemings waarin hulle belê. Die belegger se doel is om beheer te verkry oor, of seggenskap te kry in die bestuur van die onderneming. Portefeuljebeleggings sluit korttermyn beleggings in aandele en skuldbriewe in. Dit verwys hoofsaaklik na beleggings deur middel van aandelebeurse. Beleggers stel hoofsaaklik belang in finansiële gewin.
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 63
ECN105 Ekonomie Ander beleggings is enige ander transaksie wat nie onder bogenoemde geklassifiseer kan word nie, byvoorbeeld lenings. 2.8.4
Die reserwerekening
Suid-Afrika se buitelandse reserwes is bates wat deur monetêre owerhede gebruik word om die rekening op die betalingsbalans in ewewig te bring. Suid-Afrikaanse buitelandse reserwes sluit in goud, spesiale trekkingsregte (STR), die reserweposisie by die Internasionale Monetêre Fonds (IMF) en buitelandse valuta. Dit is likiede (onstoflike) bates wat beskikbaar is vir die betaling van tekorte op die betalingsbalans wat veroorsaak is deur skuld wat aangegaan is (Greyling et. al. 2008: 88). 2.9
Samevatting
In hierdie studie-eenheid is die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie bespreek, naamlik: •
Lae werkloosheidsyfer
•
Verbruikerspryse wat stabiel is
•
Hoë volhoubare ekonomiese groei
•
Ewewig in die betalingsbalans
Die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie maak deel uit van die hoof beleidsrigtings van die staat in ʼn poging om welvaart te skep vir die inwoners van die land asook stabiliteit in die ekonomie te vestig. Een van die grootste uitdagings van die staat in Suid-Afrika is om werkloosheid te bekamp en om die betalingsbalans weer in ʼn surplus te laat afsluit. Die prestasie van die ekonomie word in die nasionale rekeninge gelees. Ekonome bestudeer hierdie prestasies en neem dan besluite gebaseer op hierdie inligting om die ekonomie te bestuur. Een van die belangrikste komponente van die makro-ekonomie is die verbruikersprysindeks wat ʼn indikator is van die inflasie. Wanneer inflasie hoog is, neem ekonomiese groei af en word die waarde van die rand negatief beïnvloed.
2.10 Selfevaluering Aktiwiteit 2 Makro-ekonomiese doelwitte 1. Noem die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie. 2. Skryf ʼn kort opstel oor hoe jy die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie sal inspan
Bladsy 64
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie om ekonomiese groei te bewerkstellig. Aktiwiteit 3 Komponente van die nasionale rekeninge Bestudeer die tabel en beantwoord die vrae daaroor. Suid-Afrika se betalingsbalansrekening vir 2007 in miljoene rande. Lopende rekening
Miljoene
Goedere-uitvoere
150 000
Netto gouduitvoere
24 000
Diens-ontvangste
30 000
Inkomste-ontvangste
8 000
Minus: Goedere-invoere
-152 000
Minus: betalings vir dienste
-32 000
Minus: inkomste betalings
-26 000
Netto bedryfsoorplasings (oordragte)
-5 000
Saldo op lopende rekening Kapitaaloordragrekening
-260
Finansiële rekening Netto direkte belegging
2 000
Netto portefeulje belegging
50 000
Netto ander belegging
-20 000
Saldo op finansiële rekening 1. Wat is die syfer vir die saldo op die lopende rekening? 2. Wat is die syfer vir die saldo op die finansiële rekening? 3. Watter item op die betalingsbalans verwys na die aankope van bates of obligasies? 4. Watter rekening ontbreek uit die betalingsbalans hierbo? 5. Waarvoor staan die afkorting STR in ʼn volledige betalingsbalans? 6. Noem drie syfers wat onder direkte beleggings weerspieël word. 7. Wat is die doel van die betalingsbalans?
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 65
ECN105 Ekonomie
Aktiwiteit 4 Werkloosheid 1. Wie of watter organisasie het ʼn internasionale definisie vir werkloosheid daargestel? 2. Hoe kan werkloosheid, volgens jou mening, in Suid-Afrika verminder word? 3. Volgens jou mening, het kwalifikasies ʼn invloed op werkloosheid? 4. Wat is die natuurlike werkloosheidsyfer? Aktiwiteit 5 Verbruikersprysindeks Bestudeer Tabel A wat die verbruikersprysindeks (VPI) en die inflasiekoers vir die historiese metropolitaanse en ander stedelike gebiede volgens die hoofindekse toon, asook die inligting wat daarop volg, en beantwoord dan die vrae. Tabel A Persentasie verandering Indekse (2000 = 100)
tussen: Apr Jaar 2
Mei Jaar 1
Mei
April
Mei
en
en
Hoofindekse
Jaar 1
Jaar 2
Jaar 2
Mei Jaar 2
Mei Jaar 2
VPI
124,1
128,1
128,0
-0.08%
3.14%
VPI sonder rentekoerse op
129,4
134,2
134,5
Kernindeks
128,7
133,5
134,0
0.37%
4.12%
Voedselprysindeks
135,9
137,8
137,5
-0.22%
1.18%
VPI sonder voedselprysindeks
121,0
125,6
125,6
0,0%
3.8%
VPI sonder BTW
124,1
128,1
128,0
-0.08%
3.14%
0.22%
3.94%
verbande (VPIX)
Sleutelbevindings soos in Mei, Jaar 2 Vanaf Mei (Jaar 1) tot Mei (Jaar 2) het die VPI toegeneem met 3,14% - dus was die inflasiekoers vir die tydperk 3.14%. Vir die tydperk April (Jaar 2) tot Mei (Jaar 2) was die VPI-persentasieverandering (of inflasiekoers) 0.08% Hierdie laer koers kan ook verduidelik word deur die dalings in die jaarlikse tempo van
Bladsy 66
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie verandering vir die volgende items: Tabel B VPI
April 2005
Mei 2005
Voedsel
1,5%
1,2%
Behuising
2,9%
1,3%
Hierdie dalings is egter deels geraak deur die verhogings in die jaarlikse tempo van verander vir die volgende items: Tabel C VPI
April 2005
Mei 2005
Bedryf van huishoudings
4,6%
5,9%
Besteding aan mediese sorg en gesondheid
2,9%
1,3%
Vervoer
4,5%
5,9%
Vrae: 1. Wat beteken “2000 = 100” in Tabel A? 2. Verduidelik hoe die VPI bereken word deur die data in die tabelle te gebruik. 3. Hoe kan die jaarlikse daling in die VPI tussen Mei Jaar 2 en Mei Jaar 1 in vergelyking met dié van April Jaar 1 en Mei Jaar 2 verduidelik word? Aktiwiteit 6 Betalingsbalans 1. Besoek die webwerf van die Suid-Afrikaanse Reserwebank by www.resbank.co.za en maak die jongste Quarterly Bulletin oop. Vind die betalingsbalans (KB501) en beantwoord die volgende vrae: a. Wat is vanjaar se saldo op die lopende rekening? b. Wat beteken die saldo in vraag a? c. Bereken die handelsbalans vir die afgelope drie jaar en dui aan of dit ʼn surplus of tekort op die handelsbalans was.
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
Bladsy 67
ECN105 Ekonomie
Notas
Bladsy 68
Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting
ECN105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 3: DIE MONETÊRE SEKTOR
3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na afloop van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die konsep van die monetêre sektor
•
Die konsep van geld
•
Die funksies van geld
•
Die vraag na geld
•
Die aanbod (verskaffing) van geld
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die konsep van die monetêre sektor te verduidelik.
•
die konsep en oorsprong van geld te verduidelik.
•
te onderskei tussen die funksies van geld.
•
die aanvraag na geld te ontleed.
•
die proses van geldskepping te verduidelik.
•
die aanvraag na geld en voorsiening van geld in die ekonomie te vergelyk.
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 69
ECN105 Ekonomie
3.2
Verrykende bronne •
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik uitgewers.
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Fiskale beleid
Die beleid wat ʼn regering volg ten opsigte van sy uitgawes van goedere en dienste en belastinginvorderings om die vlak van nasionale inkomste te beïnvloed.
Inflasie
ʼn Volgehoue verhoging in die algemene prysvlak van alle goedere en dienste van een periode na ʼn ander.
Monetêre beleid
Die gebruik van die sentrale bank se magte om die binnelandse aanbod van geld en die toestaan van krediet te beheer en rentekoerse te beheer.
Regeringsuitgawes
Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn spesifieke rekeningkundige periode.
Sentrale bank
ʼn Agentskap deur die regering gemagtig om ʼn land se monetêre en finansiële instellings te reguleer en die bestuur van die hoeveelheid buitelandse valuta.
3.4
Inleiding
Ekonome is dit eens dat geld in die ekonomie ʼn belangrike rol speel in die gladde vloei van die ekonomie. Daar is egter verskille in hoe die verskillende teorieë die invloed van geld op die ekonomie interpreteer. Daar is twee skole of teorieë en hulle verskil effens van mekaar ten opsigte van hoe geld die ekonomie beïnvloed. Die Monetarist Theory wat handel oor die vraag en aanbod van geld, is van mening dat geld die rentekoerse en inflasie beïnvloed en word die Kwantiteitsteorie van Geld genoem. Die Keynesiaanse Teorie van vraag en aanbod van geld word die Likwiditeitsvoorkeur Teorie genoem. Daar bestaan nie ʼn spesifieke definisie vir geld nie. Ekonome aanvaar wêreldwyd die beginsel dat geld ʼn gedragsfenomeen is en volg hierdie benadering in die definiëring van
Bladsy 70
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie geld. Hierdie benadering beklemtoon die vertroue-element van geld en die belangrikheid dat geld as ruil- of betaalmiddel aanvaar word. Indien ʼn definisie wel ontwikkel moet word, sal die mees basiese vorm daarvan wees dat geld algemeen aanvaarbaar is vir verkopers as ʼn vorm van betaling. Die geskiedenis leer dat daar oor verskeie tydperke, verskeie kommoditeite gebruik is as geld. Die mees bekende kommoditeite is beeste en sout. Ander kommoditeite wat as geld gebruik is, is stene, skulpe, krale en metale soos goud en silwer. In hierdie studie-eenheid word die proses van geldskepping en reserwes bespreek. Geld kan in baie vorms en groottes voorkom, soos die groot klipwiele wat gebruik is op die eiland van Yap, of sigarette wat deur gevangenes in oorlogskampe gedurende Wêreld Oorlog II as betaalmiddel gebruik is, of die huide van diere wat in die koloniale era gebruik is, of papier soos in baie lande in die moderne ekonomie. Wat ook al die middel wat as geld gebruik word, geld verrig bepaalde funksies. Die vraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word. Die eerste behels die behoefte van verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak vir roetinetransaksies. Die tweede rede is om voorsiening te maak vir onvoorsiene en groot uitgawes. Die laaste rede is dat mense geld bêre as ʼn bate eerder as om bates soos eiendom aan te koop. ʼn Sleutelrol wat die Reserwebank in die Suid-Afrikaanse ekonomie speel, is om die hoeveelheid geld in die ekonomie te bestuur. Met meer geld in die ekonomie sal die gemiddelde uitgawes groter wees en die vraag na geld verhoog. Met minder geld in die ekonomie sal die gemiddelde uitgawes laer wees en die vraag na geld verlaag . 3.5
Die konsep van die monetêre sektor
In teenstelling met die fiskale beleid van ʼn land wat deur die regering gevoer word, word die monetêre beleid gevoer deur die sentrale bank van die land. Die hoofdoel van die beleid is om die waarde en die koopkrag van die land se geldeenheid te beskerm. Die fiskale beleid word gevoer deur die Departement van Finansies, met die doel om die volksinkomste en -uitgawes so te reël dat dit in ooreenstemming is met die breë ekonomiese beleid van die regering van die dag. Dit kan wees dat die regering ʼn gebalanseerde begroting of ʼn tekort nastreef, ten einde sekere sosiale doelwitte te bereik, of selfs ʼn oorskot om die staatskuld te verminder. Hierdie is nie sake waarmee die sentrale bank direk gemoeid is nie. Dit is wel nou daarby betrokke omdat die ekonomiese beleid van die regering ʼn uitwerking op pryse en die geldvoorraad kan hê en só op die koopkrag van die geldeenheid, wat dan die sentrale bank op indirekte wyse betrek. Daar is egter sekere maatreëls wat gebruik word om die monetêre beleid te
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 71
ECN105 Ekonomie bestuur. Dit word hieronder bespreek (http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy): 3.5.1
Kwantitatiewe vs. kwalitatiewe maatreëls
Monetêre beleid is ʼn wye veld wat hier net in breë trekke bespreek kan word. Dit kan in die algemeen ingedeel word in kwantitatiewe en kwalitatiewe maatreëls wat die bank kan tref in sy benadering tot beleidvorming. Kwantitatiewe maatreëls het ʼn direkte invloed op die geldvoorraad, terwyl kwalitatiewe maatreëls die bedoeling het om die geldhoeveelheid op ʼn indirekte wyse te beïnvloed, indien die omstandighede dit regverdig. Dit is nie altyd maklik om tussen die twee groepe te onderskei nie, behalwe dat die kwantitatiewe maatreëls dikwels as onafgewerk beskou word deur die geldmark (sien hieronder), terwyl die kwalitatiewe benadering meer subtiel is en daarom ook meer algemeen gebruik word. 3.5.2
Instrumente van monetêre beleid
Die vernaamste instrumente van monetêre beleid is: •
Die aanhou van minimum reserwes by die sentrale bank.
•
Die diskontobeleid.
•
Die opemarkbeleid van die sentrale bank.
As hierdie maatreëls nie die gewenste uitwerking het nie, kan die sentrale bank ʼn meer drastiese beleid toepas deur die plasing van ʼn kredietplafon op die verlening van krediet deur die banke. Bykomend tot die formele instrumente is daar nog ʼn instrument (een wat erg subjektief is en nie altyd opsigtelik toegepas word nie), naamlik die oorredingsvermoë (morele druk) van die goewerneur van die bank. Dit kan ʼn belangrike rol speel in die bereidwilligheid van die mark om ʼn bepaalde maatreël toe te pas, soos geblyk het uit die geskiedenis van sommige sentrale banke, ook in groot lande.
Minimum reserwes
Die voorskrifte in verband met die aanhou van reserwes deur die handelsbanke is die mees basiese maatreël wat die sentrale bank kan toepas. Dit dateer terug uit ʼn era voordat sentrale banke op die voorgrond gekom het; toe die handelsbanke as voorsorgmaatreël vrywillig ʼn sekere persentasie van hul deposito's nie uitgeleen het nie. (Die begrip “reserwe” word in meer besonderhede bespreek in Par 3.6, onder die skepping van geld.)
Bladsy 72
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie In Engeland was daar lank geen voorskrifte aangaande kaspersentasies vir die handelsbanke nie omdat die banke vanself hierdie reël toegepas het. In die nuwer lande, wat nie die ou bestaande banktradisies van die ouer lande geniet nie, was dit noodsaaklik dat die sentrale banke die handelsbanke hiertoe verplig het, ter wille van ʼn goeie bankpraktyk en veral ook ter beskerming van die publiek se deposito's. Die verlangde kaspersentasies word gewoonlik op 10% gestel vir onmiddellik opeisbare deposito's en minder vir termyndeposito’s. Later is besef dat die kaspersentasies ʼn belangrike element van monetêre beheer impliseer en is dit somtyds verhoog in die verwagting dat dit ʼn rem sou plaas op die kredietverlening van die banke. Die minimum kaspersentasies is dan nie meer konstant, soos vasgelê in wetgewing nie, maar kan wissel na gelang van die veranderde siening van die sentrale bank. Daar was sentrale banke wat hierdie metode stelselmatig toegepas het as deel van hul monetêre beleid – hulle het dus ʼn beleid van veranderlike kaspersentasies gemaak. Die mate waartoe dit toegepas word, bepaal ook die doeltreffendheid daarvan, met ander woorde die mate waartoe die sentrale bank die "skroef" van kredietverlening aandraai. As die persentasie verhoog sou word van 10% na byvoorbeeld 12% en daar is ʼn lewendige vraag na krediet, is die kanse groot dat die verhoogde persentasie weinig of selfs geen uitwerking sal hê op die verlening van krediet nie. As dit egter verhoog sou word na byvoorbeeld 15%, is dit wel moontlik dat baie ondernemings verplig sal wees om versigtiger om te gaan met die aanvra van krediet by die banke. In die Suid-Afrikaanse konteks word handelsbanke verplig om ʼn minimum van 2.5% van hul daaglikse deposito’s in die vorm van reserwes by die SARB te stoor.
Diskontobeleid (of Repo-koers)
Die tweede instrument van beheer is die diskontobeleid van die sentrale bank. Die diskonto is die prys wat banke moet betaal as hulle geld by die sentrale bank leen deur middel van verdiskontering – die te gelde making van hul handelswissels of staatspapier. Die fondse wat hulle só kan bekom, is dan gelyk aan die sigwaarde van die wissels, minus die diskonto. Hoe hoër die diskontokoers, hoe minder kry hulle uit. Hier is dus weer ʼn element van beheer ingebou waarvan die sentrale banke gereeld gebruik maak. Die doeltreffendheid daarvan hang van die intensiteit van die vraag na krediet op die geldmark af, wat beteken dat, as die vraag groot en standhoudend is, die banke ʼn verhoging in die diskontokoers makliker sal kan weerstaan as wanneer die vraag min en onseker is. Met ander woorde, die kanse is groot dat die diskontobeleid van die sentrale bank nie deurentyd suksesvol sal wees nie. As daar ʼn fase van ʼn intense kredietbehoefte kom, is die
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 73
ECN105 Ekonomie moontlikheid groot dat die banke hul wissels sal verdiskonteer by die sentrale bank, ongeag die persentasie, of selfs onlangse verhoogde persentasie, van die diskontokoers. Dit is nie wat die sentrale bank graag wil hê nie, want dit is ʼn bewys dat sy beleid nie slaag nie. In tye van ʼn verhoogde vraag na krediet, is dit juis van belang dat die bank se beleid doeltreffend is en oormatige kredietverlening voorkom. As dit nie die geval is nie, moet ʼn ander instrument probeer word.
Opemarkbeleid
Dit beteken dat die sentrale bank stappe neem om sy diskontobeleid doeltreffend te maak. Die bank doen dit deur in ʼn geval van oormatige kredietverlening die geldvoorraad te verminder deur die verkoop van staatsobligasies. Hierdie is monetêre papier (staatswissels) met min of geen risiko nie en kan ʼn aantreklike vorm van belegging vir groot finansiële instellings wees vir wie die veiligheid van ʼn belegging dikwels ewe belangrik, of dalk selfs belangriker is, as die opbrengs daarop. Die laer koers kan selfs ook aantreklik wees soos wat ʼn hoë diskontokoers op handelswissels soms deurwerk na die mark. Opemarkbeleid is dus ʼn tipe van kwantitatiewe monetêre beleid wat ten doel het om ʼn kwalitatiewe beleidsinstrument doeltreffend te maak. Dit is nie ʼn volwaardige kwantitatiewe maatreël nie omdat die mikpunt nie soseer ʼn kontrole op die totale geldvoorraad is nie, maar slegs om ʼn verwagte oormatige uitbreiding daarvan te voorkom. In hierdie geval is daar ook die kans dat die beleid nie heeltemal suksesvol sal wees nie, omdat dit nie altyd moontlik is om vooraf vas te stel hoe die mark op die aanbod van staatswissels gaan reageer nie.
Kredietplafonne
Dit is nie ongewoon dat al hierdie maatreëls wat ʼn sentrale bank kan tref, en gewoonlik wel tref, nie heeltemal suksesvol is nie. ʼn Situasie van kredietuitbreiding gaan dikwels gepaard met stygende pryse, wat dit ook om sosio-ekonomiese redes noodsaaklik maak vir die sentrale bank om op te tree. Dit is dan dat die sentrale bank (of kortliks genoem “die Bank”) sy toevlug neem tot ernstiger en minder welkome maatreëls vir die handel en nywerheid. Die sentrale bank kan dan afkondig dat die totale kredietverlening van elke bank in die land nie die bedrag mag oorskry wat elke bank in die verlede op ʼn bepaalde datum uitgeleen het nie. Hierdeur plaas die sentrale bank ʼn plafon bo die totale kredietverlening in die land en hoop om op hierdie wyse die uitbreiding daarvan en die stygende tendens in die prysverhogings stop te sit. Die toepassing van ʼn kredietplafon is ʼn drastiese maatreël met verskeie tekortkominge. Die keuse van die afsnydatum kan later blyk te konserwatief gewees het, waardeur die
Bladsy 74
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie kredietverlening te veel aan bande gelê is; of dit kan te tegemoetkomend gewees het, waardeur die krediet nie genoegsaam beperk is nie. Daar is geen manier waarop daar met sekerheid vooraf gesê kan word dat die gekose afsnydatum die korrekte een is nie. Verder kan dit wees dat die kwantitatiewe beperking van die sentrale bank min effek het op sommige groot krediete. As ʼn groot Firma 1 byvoorbeeld behoefte het aan ʼn lening van R10-miljoen oor ʼn betreklike kort tydperk en dit is vertroulik bekend dat Firma 2 ʼn likiditeitsoorskot het van hierdie bedrag of selfs nog meer, is dit moontlik dat Firma 1 informeel van Firma 2 kan leen teen ʼn rentekoers en vir ʼn bepaalde tyd wat wedersyds afgespreek word. Dit is dan moontlik, tewens dit is heel waarskynlik, dat 1 ʼn hoër koers moet betaal as wat op daardie oomblik in die mark heers. Kredietverlening vind dan plaas sonder die medewete van òf die mark òf die sentrale bank. Hoewel dit nie onwettig is nie, vind hierdie transaksie plaas sonder mediasie van die bankstelsel. Die gepubliseerde statistiek van kredietverlening gee dan ook nie die juiste situasie in die land weer nie. Vir die doeleindes van monetêre beleid is dit ʼn groot tekortkoming. ʼn Verdere probleem met kredietplafonne is die feit dat die relatiewe grootte van banke oor ʼn tydperk nie dieselfde bly nie. Kredietplafonne is soms baie nadelig vir vinnig groeiende banke wat goeie diens aan hulle kliënte lewer en daarom ʼn dinamiese groeikoers toon. Dit kan gebeur dat so ʼn bank se maksimum krediet vasgepen word op ʼn datum waarop die vinnig groeiende bank se sake miskien nie te goed was nie. Nou word sy vooruitstrewendheid gedemp deur die arbitrêre administratiewe maatreël van die sentrale bank. Hierdie is die soort kontrole wat die Suid-Afrikaanse Reserwebank gedurende die 1970's toegepas het met die meeste van die gevolge soos hierbo genoem is.
Morele oorreding
By al die bogenoemde beleidsmaatreëls kan die sentrale bank nog die stem van die goewerneur van die bank byvoeg. As hy openlik is met die mark, kan sy beroep op die mark om voorafgekondigde maatreëls in die regte lig te beskou, baie doen om die doeltreffendheid van die beleid te bevorder. In die verlede was daar verskeie voorbeelde hiervan. Montagu Norman, wat tussen die twee wêreldoorloë die goewerneur van die Bank van Engeland was, se mening het baie gewig gedra in die Londense geldmarkte. Sy sienings het ook ander markte in die res van die wêreld sterk beïnvloed, as gevolg van die belangrikheid van Londen as internasionale geldmark gedurende daardie tyd.
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 75
ECN105 Ekonomie Nog ʼn voorbeeld is dr Hjalmar Schacht, die goewerneur van die Deutsche Reichsbank, wat waarskynlik die meeste bygedra het om die hiperinflasie van die 1920's in Duitsland tot ʼn einde te bring. Later was hy een van die stigters van die Bank for International Settlements wat in 1930 in Bern tot stand gekom het. Hy het vir ʼn lang tyd só met Hitler koppe gestamp dat hy later afgedank is. Schacht, ʼn persoonlike vriend van Montagu Norman, het groot aansien geniet in beide Engeland en die VSA. Groter aansien is verkry deur groot goewerneurs van die VSA se sentrale bank en die voorsitters van die Federale Reserweraad, waarvan dr Alan Greenspan tans ʼn goeie voorbeeld is. Met die globalisering van die wêreldekonomie besit dr Greenspan vandag groter mag en aansien as enige van die voorgaande beroemde sentrale bankiers, al is hy nie meer aan bewind as voorsitter nie. In Suid-Afrika was dr M H de Kock in die liga van internasionale bankiers. Hy is ook die outeur van verskeie boeke oor die geldwese, waarvan Central Banking (1939, met ʼn vierde uitgawe in 1974) ʼn teksboek is wat vir reeds vir baie jare internasionaal groot aansien geniet. Die belangrikheid van uitstaande sentrale bankiers is dat hul dienste aan hul lande onmeetbaar is en dat hul insigte in die problematiek van die geldstelsel sorg dra dat ʼn land monetêr op koers bly. Hul aansien in die plaaslike mark beteken ook dat hulle die taak van die leidende figure vergemaklik. Internasionaal kan hul aansien deure open, nie alleen vir hul regerings nie, maar ook vir die toonaangewende monetêre instellings in die land. Die belang van die persoonlike element in monetêre beleid kan moeilik oorskat word. Ander doeleindes Alhoewel die vernaamste taak van die sentrale bank oor die jare heen die handhawing van die koopkrag van die geldeenheid was deur oormatige stygings in pryse te voorkom, is dit nie die enigste doel met die monetêre beleid nie. Die bank het as bykomende doel die ekonomiese ontwikkeling van die land; die voorkoming of die vermindering van werkloosheid; die bevordering van die buitelandse handel in die belang van ʼn voldoende valutavoorraad; die uitstryking van ʼn oneweredige verdeling van inkomste onder die bevolking, ens. Hierin kan die regering reken op die steun en samewerking van die sentrale bank, hoewel dit nie sy taak is om beleide met ʼn dergelike strekking te inisieer nie. In aansluiting by hierdie verskillende doeleindes besluit sentrale banke soms om mikpunte in te stel, byvoorbeeld ʼn inflasie mikpunt of ʼn geldvoorraad mikpunt. Dit is ʼn beleid wat eintlik net beteken dat die bank vir die afsienbare toekoms sy aktiwiteite gaan fokus op ʼn bepaalde probleem, inflasie en geldvoorraad, sonder om vooraf formeel te onderneem dat die bepaalde mikpunt bereik gaan word, kom wat wil. Bladsy 76
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie As dit nie slaag nie, is dit gewoonlik meer ʼn teken van die ingewikkeldheid van die ekonomiese proses as wat dit swak reflekteer op die kundigheid van die sentrale bank. Dit beteken gewoonlik ook nie dat die sentrale bank om hierdie rede bykomstige magte hoef te verkry of ʼn nuwe beleidsrigting hoef in te slaan nie (http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy). In die konteks van Suid-Afrika, streef die SARB na ʼn inflasiekoers van 3-6%. 3.5.3
Die invloed van geld op die ekonomie
Ekonome is dit eens dat geld in die ekonomie ʼn belangrike rol speel in die gladde vloei van die ekonomie. Daar is egter verskille in hoe die verskillende teorieë die invloed van geld op die ekonomie interpreteer. Daar is veral twee skole of teorieë en hulle verskil effens van mekaar ten opsigte van hoe geld die ekonomie beïnvloed. Die Monetaristiese Teorie wat handel oor die vraag en aanbod van geld, is van mening dat ʼn land se geldvoorraad die rentekoerse en inflasiekoerse beïnvloed en word die Kwantiteitsteorie van Geld genoem. Die Monetariste lê klem op die rol wat geld speel in die werking van die ekonomie. As die aantal transaksies in die ekonomie konstant bly en onafhanklik is van die hoeveelheid geld beskikbaar, sal die totale geldwaarde van die transaksies gelyk wees aan PT, waar: P = die prysvlakke van die goedere en dienste is wat gekoop en verkoop word, en Q = reële BBP van ʼn land Die geld wat nodig is vir die betaling van die transaksies sal afhang van die spoed waarmee geld in die ekonomie gesirkuleer word. Hierdie vergelyking kan soos volg voorgestel word: M = Die aanbod van geld (of totale geldvoorraad van die land) V = Die spoed waarteen geld in die ekonomie sirkuleer (die hoeveelheid keer wat ʼn muntstuk of noot van hande verwissel) Hierdie twee vergelykings van PQ en MV vorm die basis van die Kwantiteitsteorie van geld en kan soos volg voorgestel word: MV = PQ As aangeneem word dat M tegelykertyd die vraag na geld en die aanbod van geld verteenwoordig (dus die totale geldvoorraad van ʼn land), sal die volgende gebeur: •
As M toeneem sal V afneem of P of Q toeneem
•
As V toeneem sal M afneem of P of Q toeneem
•
As P toeneem sal Q afneem of M of V toeneem
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 77
ECN105 Ekonomie •
As Q toeneem sal P afneem of M of V toeneem
Die bogenoemde kan verder verklaar word deur waardes aan die veranderlikes toe te ken. Gestel dat M = R200 (dit verteenwoordig al die geldvoorraad in die ekonomie). As M ses keer gesirkuleer word, dan was die totale waarde van die ekonomie M x V = R200 x 6 = R1,200. Dit beteken dat P x Q = M x V. Gestel dat die prysvlakke van die goedere en dienste was 40 en daar was ʼn reÍle BBP van R30 , dan was die totale ekonomiese aktiwiteit, 40 x R30 = R1,200. As M toeneem sal V afneem of P of T toeneem: Hierdie vergelyking kan dus soos volg lyk: Voorsiening
Spoed van
Prys-
ReĂŤle
Ekonomiese
van geld
sirkulasie
vlakke
BBP
aktiwiteit
M
V
P
Q
R200
X
6
=
40
X
R30
=
R1,200
R300
X
4
=
40
X
R30
=
R1,200
R200
X
6
=
60
X
R20
=
R1,200
R400
X
3
=
30
X
R40
=
R1,200
Tabel 3.1: Vergelyking van ekonomiese aktiwiteit (http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy) Die kerngedagte van die Kwantiteitsteorie van Geld stipuleer dat ʼn verandering in ʼn land se geldvoorraad ʼn direkte, proporsionele effek sal hĂŞ op die prysvlak (of inflasiekoers) in die langtermyn. Gegewe die vergelyking MV= PQ, met die aanname dat V en Q onafhanklik is van M, kan đ?‘‰đ?‘‰ đ?‘Œđ?‘Œ
die vergelyking dus herskryf word as P = M ( ). Dus, as die geldvoorraad, M, vandag verhoog word met 5%, sal die prysvlak, P, ook met 5% verhoog in die langtermyn (d.w.s die inflasiekoers sal styg met 5%) Die Keynesiaanse siening van die vraag na en aanbod van geld word die likiditeitsteorie teorie genoem. Likiditeit is die kontantvorm van geld soos note en munte of die balans van lopende rekeninge. Likiditeitsvoorkeure verwys na drie motiewe waarom mense geld sal aanhou of spaar: •
Die transaksiemotief is die beskikbaarheid van geld om vir die dag-tot-dag uitgawes te betaal en hang af van die hoeveelheid geld wat huishoudings verdien.
Bladsy 78
Studie-eenheid 3: Die monetĂŞre sektor
ECN105 Ekonomie •
Die omsigtigheidsmotief is die verbruiker se keuse om geld in die hand of in die bank te hou vir onvoorsiene uitgawes vir wanneer ʼn motor dalk breek of geld nodig is vir mediese uitgawes.
•
Die spekulatiewe motief is die verbruiker se keuse om geld gereed te hou om voordeel te trek uit winsgewende geleenthede om dalk winskope aan te skaf of om geld te belê.
Die likiditeitsvoorkeurteorie word grafies voorgestel in Figuur 3.1. Keynes argumenteer dat verbruikers hul transaksie- en omsigtigheidsmotief sal bevredig ongeag die rentekoers. Die spekulatiewe motief verander die vraag na geld na gelang van rentekoerse. As rentekoerse hoog is, sal verbruikers geld eerder wil belê en minder geld in die hand hou. Met ander woorde, die likiditeitsvoorkeure hang direk af van die rentekoers. Hoe laer die rentekoers, hoe groter die vraag na geld.
Figuur 3.1: Likiditeitsvoorkeurteorie (http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy)
In hierdie eerste afdeling van die studie-eenheid is die konsep van die monetêre sektor bespreek. In die volgende afdeling word die oorsprong van geld bespreek. 3.6
Die konsep van geld
In die Suid-Afrikaanse ekonomie het die Reserwebank die mandaat gekry om die monetêre beleid van die land te formuleer. Vir die bank om hierdie rol te vervul moet die raamwerk van die monetêre stelsel goed gedefinieer wees en moet die interafhanklike verhoudings van die komponente van die monetêre sektor in gevestigde strukture verbind wees.
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 79
ECN105 Ekonomie Die oorsprong van geld, die rol van geld, die waarde van geld, geldskepping en reserwes word vervolgens bespreek (http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics). 3.6.1
Die oorsprong van handel en geld
Indirekte ruil van geld word onderskei van direkte ruil van geld afhangende van die middel wat betrokke is. Gestel verbruiker A besit produk X en B besit produk Y en ruil die 2 produkte onder mekaar uit. Met ander woorde A wil Y hê en B wil X hê en daarom vind die transaksie plaas. Hierdie transaksie wat plaasgevind het, word direkte ruilhandel genoem. Indien ʼn derde verbruiker C tot die mark toetree en produk Z besit dan is direkte ruilhandel nog steeds moontlik, maar slegs indien al drie verbruikers die waarde van die produkte as gelyk waardeer. Indien daar meer as twee verbruikers is en meer as twee produkte dan is indirekte ruilhandel ook ʼn moontlikheid. Verbruiker A kan dan produk Z bekom, nie omdat hy noodwendig die produk wil hê, maar om die produk te gebruik om ʼn ander produk te bekom (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics). Figuur 3.2 toon die verhoudings wat mag bestaan in ruilhandel. Gestel dat daar slegs vier produkte in die handel bestaan wat verhandel kan word, A, B, C en D. Indien die eienaar van produk A sy produk wil ruil vir een van B, C, of D moet die relatiewe waarde van die ander produkte ook in ag geneem word. Daar bestaan dus ses moontlike ruilopsies in hierdie ekonomie (http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).
Figuur 3.2: Ruilhandel met vier produkte (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics)
Bladsy 80
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie Direkte ruilhandel in die hedendaagse moderne en komplekse ekonomie is onmoontlik. Die verskil tussen die behoeftes en begeertes van die verbruikers is te groot om direkte ruilhandel moontlik te maak. Alle goedere en dienste is ook nie ewe bemarkbaar nie. Omdat daar ʼn beperkte geleentheid en aanvraag is vir sekere produkte, sal die eienaars van hierdie produkte dit moeilik vind om hul produkte na die mark te bring en te verwag dat hulle dit sal kan ruil (direk) vir produkte wat hulle weer wil hê. ʼn Indirekte benadering tot die ruilhandel sal oorweeg moet word om in hulle behoeftes en begeertes te voorsien (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics). Dit was dus om hierdie rede dat produkte wat meer bemarkbaar was as ander die gemeenskaplike ruilmiddel in transaksies geword het. Vandat hierdie produkte dan aanvaar is as algemene ruilmiddel het dit die waarde van hierdie produkte verhoog. Die voorskrifte van die markplein het gaandeweg gelei tot die seleksie van sekere kommoditeite as ruilmiddel. Die oorspronklike kommoditeite was groot en het verskil van land tot land. Met ander woorde, sodra ʼn direkte ruilhandel nie kon plaasvind nie, het die partye op indirekte ruilhandel besluit en dan die mees bemarkbare produk geneem as die middel van ruil. Hoe groter die bemarkbaarheid van sekere produkte, hoe meer is dit as indirekte ruilhandel aanvaar ten einde by die oorspronklike behoeftes uit te kom. Hierdie ontwikkeling in die indirekte ruilhandel het in sekere lande gelei tot die gebruik van goud en silwer as die aanvaarbare ruilmiddel in die indirekte ruilhandel. So het geld dus sy ontstaan gehad as die enigste vorm van waarde in die ruil van kommoditeite. 3.6.2
Die rol van geld in die ekonomie
Enigiets wat algemeen aanvaar word in ruil vir betaling van goedere en dienste word as geld aanvaar en enige item of bate kan die doel van geld vervul solank as wat dit algemeen in die ekonomie aanvaar word. As ʼn middel van ruil, dien geld die rol as ʼn tipe “smeermiddel” om die ekonomie glad en aan die gang te hou. In hierdie proses verseker geld dat produksie en verbruik sonder probleme kan plaasvind. As daar te veel geld in die ekonomie is, veroorsaak dit inflasie. As daar te min geld in omloop is, volg ʼn resessie en werkloosheid. In Suid-Afrika, soos in ander lande, neem geld die vorm aan van papier, munte, die balans in tjek en ander rekenings. In die geskiedenis het baie ander dinge egter die vorm van geld aangeneem, soos lewende hawe, edelstene, huide van diere en selfs sjokolade.
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 81
ECN105 Ekonomie 3.6.3
Die waarde van geld
As ʼn betaalmiddel word geld nie gewaardeer vir wat dit is nie, maar vir wat dit kan doen. Met ander woorde met geld kan aankope gedoen word en geld betaal vir die aankope. Die sleutelaspek hier is die verskil tussen waarde in gebruik en waarde in ruil. •
Waarde in gebruik is wanneer goedere of dienste bevrediging verskaf vir die behoeftes en begeertes van die mens. Hierdie waarde word soms na verwys as die intrinsieke waarde van geld. Voorbeelde van waarde in gebruik is byvoorbeeld, die beeldsend van sportbyeenkomste, ʼn wegneemete of die inenting van babas teen siektes soos polio en masels. Verbruikers wat hierdie goedere en dienste verbruik voel beter daaraan toe en is meer tevrede.
•
Waarde in ruil vind plaas wanneer ʼn item geruil kan word vir produkte en dienste, maar waar die item wat gebruik word vir die ruiltransaksie nie noodwendig intrinsieke waarde het nie. Geld het waarde in ruil. ʼn Item hoef nie noodwendig waarde in gebruik hê om te dien as geld nie, solank dit net waarde het as ruilmiddel.
ʼn Algemene misverstand bestaan dat slegs “ware geld”, soos goud en silwer, enige waarde in gebruik het. Hierdie misverstand bestaan omdat geld in die verlede beide waarde in gebruik en waarde in ruil gehad het. Die moderne siening is dat die beste vorm van geld min of geen waarde in gebruik het nie, solank dit net waarde in ruil het. ʼn Voorbeeld hiervan was toe munte nog van silwer en brons gemaak was en die land se geldeenheid so gedaal het dat die silwer en brons muntstukke meer werd was as wat die munte se ruilwaarde was. Mense het toe die munte gesmelt en die silwer en brons verkoop. Daar bestaan nie ʼn spesifieke definisie vir geld nie. Ekonome aanvaar wêreldwyd die beginsel dat geld ʼn gedragsfenomeen is en volg hierdie benadering in die definiëring van geld. Hierdie benadering beklemtoon die vertroue-element van geld en die belangrikheid dat geld as ruil- of betaalmiddel aanvaar word. Indien ʼn definisie wel ontwikkel moet word, sal die mees basiese vorm daarvan wees dat geld algemeen aanvaarbaar is vir verkopers as ʼn vorm van betaling. In die volgende afdeling word die proses van geldskepping en reserwes bespreek. 3.6.4
Die proses van geldskepping
Die skepping van geld is die proses waardeur reserwes van bank tot bank beweeg en waar elke bank opgehoopte reserwes gebruik om lenings aan verbruikers te bied. Elke keer word ʼn gedeelte van die reserwes gebruik om deposito’s te waarborg. Die deposito vermenigvuldiger omvat die proses van die skepping van geld (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).
Bladsy 82
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie Die geldskeppingsproses is ʼn natuurlike rol van die fraksionele Reserwebank. Banke is beide die bewaarders van deposito’s en die instellings wat lenings verskaf. Banke moet volgens die Reserwebank se voorskrifte ʼn gedeelte van die beskikbare reserwes hou om deposito’s te waarborg (2,5% in Suid-Afrika se geval). Die balans van die deposito kan dan aan ander persone uitgeleen word. Om hierdie proses van geldskepping te verduidelik word die volgende scenario voorgehou. 3.6.5
Reserwes
Die geldskeppingsproses begin wanneer geld in ʼn bank gedeponeer word. Daar word in die ekonomie na hierdie geld as reserwes verwys. Gestel Gerhard tel ʼn R100-noot op terwyl hy met sy hond in die park loop. Gerhard besluit om nie die geld op enigiets te bestee nie en gaan reguit na sy bank, ABSA Bank, en deponeer die R100 in sy rekening. Tabel 3.2 verteenwoordig hierdie transaksie soos dit in die bank se T-rekening sal reflekteer (http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts).
ABSA Bank BATES R100
LASTE Reserwes
R100
Deposito
Die bank het R100 meer in geld as gevolg
Die bank het die verpligting om die R100
van Gerhard se deposito.
terug te gee sodra Gerhard dit wil onttrek. Tabel 3.2: Bank se T-rekening
(Aangepas uit http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts) Twee inskrywings vind plaas in die bank se T-rekening: •
Eerstens word die R100 deposito van Gerhard as ʼn las aangeteken omdat die R100 deur Gerhard opgeëis kan word.
•
Tweedens word die R100 as ʼn bate aangeteken omdat die bank nou R100 meer in kontant in die kluis het.
Gestel dat ABSA Bank deur die Reserwebank verplig word om 10% van die deposito’s as reserwe aan te hou (10% word slegs ter voorbeeld gebruik – die ware verpligte reserwekoers is 2,5% in SA). Dit beteken dat die verpligte reserwes is R10 en oortollige reserwes is R90. ABSA Bank mag nou hierdie R90 as ʼn lening aan iemand wat sou belangstel aanbied.
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 83
ECN105 Ekonomie Alta benader ABSA en leen die R90 vir iets wat sy dringend nodig het. Die lening kan op twee maniere aan Alta betaal word: •
Dit kan in kontant aan haar uitbetaal word.
•
Dit kan elektronies geskied deur ʼn deposito te maak in Alta se rekening.
Indien ABSA opsie twee uitvoer, gaan ABSA se T-rekening soos volg lyk: ABSA Bank BATES
LASTE
R100
Reserwes
R100
Deposito
R90
Lening
R90
Deposito
Die bank het R90 meer geld as gevolg van
Die bank het die verpligting om die R190
Alta se lening wat sy ontvang het.
terug te gee sodra Gerhard en Alta hul geld wil onttrek.
Tabel 3.3: Bank se T-rekening (Aangepas uit http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts) ABSA het deur die transaksie R90 in geld geskep – geld wat nie voor hierdie transaksie bestaan het nie. Hierdie geld is geskep deur die druk van ʼn knoppie en die handtekening van ʼn paar persone. Alta onttrek hierdie R90 en gaan koop haar gunstelingpakkie by Smart Boutique. Die boutique-eienaar deponeer die R90 in sy bank, FNB. Die twee transaksies kan soos volg voorgestel word in die twee banke se T-rekeninge. ABSA Bank BATES R10
Reserwes
R90
Lening
FNB Bank LASTE
R100
Deposito
BATES R90
Reserwes
LASTE R90
Deposito
R9 moet as reserwes gehou word terwyl die R81 oortollige reserwes as ʼn nuwe lening aan iemand gegee kan word. Tabel 3.4: Die twee banke se T-rekeninge (Aangepas uit http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts)
Bladsy 84
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie Die R90 wat Alta in haar rekening by ABSA gehad het, is nou onttrek en in die boutique se rekening gedeponeer. Op dieselfde wyse as wat Alta ʼn lening by haar bank, ABSA, gekry het, kan Johan nou by FNB Bank ook ʼn lening kry. Nadat Johan die lening aangegaan het, lyk FNB se T-rekening soos volg: FNB Bank BATES
LASTE
R90
Reserwes
R90
Deposito
R81
Lening
R81
Deposito
Die bank het R81 meer geld as gevolg van
Die bank het die verpligting om die R171
die lening wat Johan ontvang het.
terug te gee, sodra die boutique en Johan hul geld wil onttrek.
Tabel 3.5: Bank se T-rekening (Aangepas uit http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts) Hierdie proses het R81 se geld geskep wat nie voorheen bestaan het nie. Hierdie proses kan homself herhaal en nog baie meer geld skep wat nie voorheen bestaan het nie. Hoeveel geld kan so geskep word deur die eerste deposito van R100? As elke bank in die proses die 10% reserwes terughou en die oortollige reserwes as E-bucks beskikbaar stel, dan sal daar in totaal R1000 nuwe geld geskep word. Omdat 10% teruggehou moet word as reserwes, beteken dit dat die verhouding 1:10 is. Dus kan die bankstelsel 10 maal soveel geld skep as wat hul as deposito’s ontvang. ʼn Formele berekening kan soos volg gestel word: Aanvanklike belegging of deposito Dus, in bogenoemde voorbeeld, R100
x(
đ?&#x;?đ?&#x;?
x(
đ?&#x;Žđ?&#x;Ž.đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?đ?&#x;?
đ?&#x;?đ?&#x;?
đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“đ?’“
) = R1000.
)
Hoe laer die verpligte reserwekoers, hoe meer geld kan dus geskep word uit ʼn gegewe deposito wat ʼn bank ontvang. 3.6.6
Karaktereienskappe van geld
Deur die eeue heen het verskillende ekonomieÍ verskillende items gebruik vir geld. Sommige van hierdie items het beter gewerk as ander. Die items wat egter die beste dien as geld, het die volgende eienskappe: •
Duursaam
Studie-eenheid 3: Die monetĂŞre sektor
Bladsy 85
ECN105 Ekonomie •
Deelbaar
•
Vervoerbaar
•
Nie vervalsbaar nie
Hierdie vier basiese karaktereienskappe van geld kan verder soos volg omskryf word (http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts): Duursaamheid van geld Die items wat vir geld aangewend word, moet duursaam wees. Duursaamheid beteken dat geld oor en oor gebruik moet kan word in die ruil vir goedere en dienste – dit moet dus sy waarde behou oor talryke transaksies. Dit is hoekom metale soos goud en silwer, veral in die begin, gebruik is om munte te maak. Deelbaarheid van geld Hoe makliker geld in kleiner eenhede verdeel kan word, hoe makliker kan dit die doel dien as ruilmiddel vir goedere en dienste. Vir geld om aanvaar te word as ruilmiddel moet dit gebruik kan word om ʼn vliegtuig en ʼn brood te kan koop. Gestel ʼn bees word gebruik as betaalmiddel en die koper wil slegs ʼn brood koop, hoe word die bees verdeel en waar gaan die koper met die res van die dooie bees heen? Vervoerbaarheid Transaksies kan op enige plek plaasvind en daarom moet geld maklik vervoer kan word om aangebied te kan word as betaalmiddel. In die ruilhandel-era was dit baie moeiliker om geld te vervoer omdat enigiets wat waarde gehad het as geld gebruik kon word. Nie vervalsbaar nie Die items wat vir geld gebruik word, is daardie items wat nie maklik gedupliseer kan word nie. Geld wat maklik gedupliseer kan word, verloor gou waarde omdat enigeen dan geld kan skep en kan gebruik vir aankope. Dit is ook die rede hoekom die geldeenheid in Zimbabwe so baie waarde verloor het. Toe die geld in Zimbabwe opgeraak het en salarisse nie meer betaal kon word nie, het die regering net meer geld gedruk. Gestel daar was slegs $1,000 Zimbabwe dollars in omloop met die oorspronklike waarde en die regering gee opdrag (soos dit wel gebeur het) om nog ʼn $1,000 te druk, sou die waarde van die geld onmiddellik halveer word – $2,000 sou nou net $1,000 werd wees. In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die konsep van geld verklaar. Die funksies van geld word in die volgende afdeling bespreek.
Bladsy 86
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie 3.7
Die funksies van geld
Geld kan in baie vorms en groottes voorkom, soos die groot klipwiele wat gebruik is op die eiland van Yap, of sigarette wat deur gevangenes in oorlogskampe gedurende Wêreld Oorlog II as betaalmiddel gebruik is, of die huide van diere wat in die koloniale era gebruik is, of papier soos in baie lande in die moderne ekonomie. Wat ook al die middel wat as geld gebruik word, geld verrig bepaalde funksies. Die funksies van geld word vervolgens bespreek: Terwyl die sleutelfunksie van geld is om as ruilmiddel te dien, vervul geld ook die volgende funksies: •
ʼn Middel vir ruilhandel
•
ʼn Eenheid van waarde
•
Die stoor van waarde
•
Die standaard van uitgestelde betaling
(http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts) 3.7.1
Middel vir ruilhandel
Hierdie funksie van geld beteken dat geld regdeur die ekonomie aanvaar word as betaling vir goedere en dienste. Kopers ontvang goedere en dienste in ruil vir die geld wat hul aanbied as betaling. Die verkopers ontvang die geld in ruil vir die goedere en dienste wat hulle weggee. Hierdie funksie van geld word beskou as die belangrikste van al die funksies van geld en is ook hoe die meeste verbruikers geld in die moderne ekonomie ken. Hierdie funksie verhoog die effektiwiteit van die ekonomie omdat verbruikers nie ander verbruikers hoef te gaan soek wat soortgelyke behoeftes en begeertes het nie. Geld maak dus transaksies makliker omdat almal in die ekonomie geld aanvaar as ruilmiddel vir goedere en dienste. Vergelyk vandag se moderne ekonomie met die tyd toe geld nie bestaan het nie en ruilhandel die enigste manier was om goedere en dienste te bekom. Gestel ʼn bees word gebruik as geld om rugbykaartjies vir die Wêreldbeker Rugby te koop wat in ʼn ander land gehou word, hoe gaan die bees vervoer word tot daar en hoeveel gaan dit kos om die bees daar te kry? As dit meer gaan kos, meer tyd in beslag neem en meer moeite gaan wees om die item te vervoer as wat die kaartjies self gaan kos, is die “geld” nie baie bruikbaar nie. Die sleutel tot hierdie vorm van handel was dat die koper en verkoper tegelykertyd dieselfde belangstelling gehad het in mekaar se produkte en die produkte as dieselfde waarde beskou Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 87
ECN105 Ekonomie het, sodat die transaksie bloot met ʼn ruiling afgehandel kon word. Sonder hierdie gelyktydige toevallige behoeftes van twee verbruikers vir mekaar se produkte, sal die ruilhandel baie moeilik wees om te bestuur. Geld elimineer die dubbeltoevalligheid van behoeftes en begeertes omdat almal in die ekonomie bereid is om geld as betaalmiddel vir goedere te aanvaar. Met die algemene aanvaarding van geld as ruilmiddel in die handel, vind handel makliker en meer effektief plaas en daar kan meer tyd spandeer word aan produksie. 3.7.2
Geld as ʼn eenheid van monetêre beskrywing
Die tweede funksie van geld is dat dit gebruik word as ʼn eenheid om pryse aan goedere en dienste in die ekonomie toe te ken (die prys van ʼn item). Met ander woorde, die pryse van goedere en dienste word uitgedruk in terme van ʼn monetêre eenheid, soos R9.75 vir brood. Soos wat spoed gemeet word in kilometer per uur en gewig in kilogram, so word die waarde van goedere en dienste in die waarde van geld of ʼn geldeenheid gemeet. As enige voornemende koper iets in Suid-Afrika wil aankoop sal hy die prys in rand sien. Rand is die wettiglike monetêre eenheid waarin Suid-Afrikaners handel dryf. Geld as eenheid van monetêre beskrywing, verskaf ook ʼn platform waarop verbruikers in die ekonomie die waarde van goedere en dienste kan bepaal. Die prys van brood, R10, en die prys van ʼn boek, R180, is ʼn aanduiding van die relatiewe waarde wat die goedere het as kommoditeite – verbruikers is bereid om 18 keer meer vir die boek as vir ʼn brood te betaal. 3.7.3
Stoor van waarde
Die derde funksie van geld is die behoud van sy waarde. ʼn Rand vandag, bly nog ʼn Rand môre, as inflasie nie verander nie. Met ander woorde, die verbruiker hoef nie vandag die produk te koop nie, maar kan die koop uitstel tot ʼn later geleentheid omdat geld nie sy sigwaarde verloor nie. Die produk egter, sal dadelik sy waarde verloor sodra dit gebruik word. Gestel die verbruiker wil vandag melk koop teen R10, maar dit eers volgende week gebruik, loop hy/sy die risiko dat die melk sleg kan word en so sy waarde verloor. Die volgende is moontlikhede hoe die verbruiker melk kan aankoop: •
Eerstens, kan die verbruiker sy melk koop en in die yskas hou totdat hy dit die volgende week gaan gebruik. Die probleem is egter dat dit geld kos om die melk koud te hou en dus sal die melk teen volgende week meer kos. Die yskas kan ook breek en dan sal die melk sleg word.
•
Tweedens, kan die verbruiker ʼn koepon aankoop by die melkery en dan volgende week die melk met die koepon aankoop. Die probleem is egter dat die koepon slegs aangewend kan word om melk aan te koop en nie iets anders nie. Sou die
Bladsy 88
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie verbruiker nou besluit om iets anders met die R10 te koop, kan hy nie. As hy egter nog die R10 gehad het, sou hy dit kon gebruik om ʼn ander produk aan te koop. •
Derdens, kan die verbruiker iets anders met die R10 koop, soos ʼn pen. Indien die pen nie sy waarde gaan verloor nie, kan die verbruiker die pen volgende week vir R10 verkoop en dan die melk koop. As hy nie die pen dadelik kan verkoop nie, word sy aankoop van melk uitgestel totdat hy die pen verkoop het.
•
Laastens, kan die verbruiker net sy R10 hou en dan volgende week sy melk aankoop. In hierdie geval het die verbruiker die waarde van die melk gebêre in die vorm van geld, omdat geld nie sy waarde verloor nie.
Die probleem is egter as inflasie intree en die melk se prys styg, het die verbruiker se geld nie sy waarde behou nie en kos die melk wel duurder. 3.7.4
Die standaard van uitgestelde betaling
Die vierde funksie van geld is gebaseer op die behoud van die waarde van geld en geld as eenheid van monetêre waardebepaling van ʼn produk. Met ander woorde, ʼn produk kan nou aangekoop word en eers later betaal word, byvoorbeeld die aankoop van ʼn motor. Die verbruiker kan vandag ʼn motor koop en met ʼn ooreenkoms die motor betaal deur middel van toekomstige paaiemente, soos bepaal in die ooreenkoms. Hierdie tipe transaksie is moontlik omdat geld sy waarde behou en ook as eenheid dien vir die bepaling van die waarde van ʼn produk. Die probleem bly egter inflasie. Indien inflasie verhoog, verlaag dit die waarde van geld en moet daar dus meganismes ingebou word om die verkoper van die voertuig te beskerm. Dit word gewoonlik gedoen met die heffing van rente. In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die funksies van geld bespreek. Die aanvraag na geld, word in die volgende afdeling bespreek. 3.8
Die vraag na geld
Die vraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word. Die eerste behels die behoefte van verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak vir roetinetransaksies. Die tweede rede is vir die voorsiening van onvoorsiene en groot uitgawes. Die laaste rede is dat mense geld bêre as ʼn bate, eerder as om ander bates, soos eiendom, aan te koop (De Jager, 1998:5). 3.8.1
Die transaksionele aanvraag na geld
Inkomste en uitgawes is omtrent nooit gebalanseer nie en daarom is daar ʼn behoefte by verbruikers om ʼn sekere voorraad geld aan te hou. Hierdie voorraad geld sal verseker dat daar vir elke transaksie genoeg geld sal wees (De Jager 1998:5).
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 89
ECN105 Ekonomie Dit is ook duidelik dat nie alle transaksies ewe groot is nie en dat verbruikers se inkomste verskil, wat die voorraad van geld wat gehou word, sal beïnvloed. Indien die voorraad van geld nie voldoende is om volledig te betaal vir goedere en dienste nie, kan die verbruiker besluit om toekomstige betalings te maak vir die goedere of dienste. Die verbruiker kan ook besluit om geldvoorraad te leen om sodoende volledig vir die goedere of dienste te betaal en dan die instansie wat die geld voorgeskiet het in die vorm van ʼn lening terug te betaal. Dit word algemeen aanvaar dat verbruikers sekere kontantbalanse sal handhaaf waarmee hulle gemaklik is. Transaksies sal dus geskied soos wat die voorraad geld beskikbaar is. Geld kan ook rente verdien indien die verbruiker die rentekoers as aanvaarbaar beskou. In hierdie geval mag die transaksies vir goedere en dienste afneem omdat rente verdien kan word. 3.8.2
Die vraag na geld vir die onvoorsiene
Sekere verbruikers hou aan geld vas as ʼn voorsiening vir onvoorsiene uitgawes wat van tyd tot tyd plaasvind. Die begeerte om geldvoorraad te bêre, hou verband met die vlakke van risiko wat die verbruiker vir homself stel. Die primêre motivering vir hierdie voorsiening van geld kan gesien word as die verbruiker se behoefte om gereed te wees wanneer onvoorsiene uitgawes betaal moet word, of vir wanneer daar winskopies te koop is. Die aanvraag na geld vir die onvoorsiene is soortgelyk aan die transaksionele aanvraag na geld, gegewe dat dit binne die vermoë van die verbruiker se inkomste is. Die rente verdienste wat geld het kan egter ʼn invloed hê op die aanvraag na geld. Indien die verbruiker rente kan verdien, kan die aanvraag na geld vir die onvoorsiene afneem, omdat die behoefte van die verbruiker beïnvloed is. 3.8.3
Geld as ʼn bate
Sommige verbruikers sal eerder geld spaar as ʼn bate, as om ander bates, soos eiendom, aan te koop. Die probleem kan egter die rentekoerse wees. Indien die rentekoerse laag is, sal dit die motivering om geld as ʼn bate te bêre, laat afneem (de Jager 1998:5). Vroeër het positiewe balanse nie rente verdien nie, maar dit het steeds ʼn vorm van likiditeit gebly. Met ander woorde, geld het ʼn onmiddellike waarde en ander vaste bates nie. Bates soos eiendom moet eers verkoop word voordat dit in geld omskep kan word. Geld plaas die verbruiker in ʼn onmiddellike posisie van bedinging vir enige situasie wat mag ontstaan.
Bladsy 90
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie 3.8.4 Die aanbod (verskaffing) van geld ʼn Sleutelrol wat die Reserwebank in die Suid-Afrikaanse ekonomie speel, is om die hoeveelheid geld in die ekonomie te bestuur. Geld is wat die verbruikers gebruik om ware produksie te koop: •
Met meer geld in die ekonomie sal die gemiddelde uitgawes groter wees
•
Met minder geld in die ekonomie sal die gemiddelde uitgawes laer wees
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+supply) Die verandering in die aanbod van geld beïnvloed die verandering in die vraag na geld. Die verhoging in die aanbod van geld, vergroot die vraag na geld en omgekeerd. As geldvoorraad toeneem (aanbod styg), sal rentekoerse gevolglik daal. Indien die rentekoerse daal, sal individue eerder geld in die hand hou as om dit te spaar. Gevolglik is meer geld beskikbaar vir transaksiedoeleindes wat besteding in die ekonomie sal verhoog. Verhoogde besteding lei gevolglik tot ʼn toename in produksievlakke wat ekonomiese groei bevorder. Alhoewel ʼn toename in ʼn land se BBP gunstig is, sal die verhoogde bestedingsvlakke ook tot ʼn styging in pryse lei – iinflasie. Daar kan dus gesien word dat ʼn styging in BBP geskied ten koste van stygende prysvlakke. Figuur 3.3 skets hierdie verwantskap tussen ʼn land se geldvoorraad en die BBP . Soos wat die geldvoorraad toeneem, sal die BBP verhoog.
Figuur 3.3: Geld voorsiening en die BBP (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+supply) 3.8.5 Meer geld in die ekonomie Wat sou gebeur as meer geld in die ekonomie gestort word? Gestel dat die Reserwebank besluit om sy monetêre beleid aan te pas en meer geld in die ekonomie beskikbaar te stel. Dit kan wees dat die bank vermoed dat ʼn afname (resessie) in die sakesiklus op hande is en dat meer geld in die ekonomie hierdie resessie kan teëwerk. Met meer geld in sirkulasie in die ekonomie, beteken dit dat die besteebare inkomste van huishoudings en die staat
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 91
ECN105 Ekonomie verhoog. Verbruikers is bereid en word bemagtig om meer te bestee aan produkte en dit teen die huidige prysvlakke van goedere en dienste. Hierdie styging in verbruikersuitgawe, beleggingsuitgawe, staatsbesteding en netto uitvoere veroorsaak ʼn verhoogde vraag na geld in die ekonomie. Die verhoging in geld in die ekonomie, veroorsaak dat die BBP sal styg, soos in Figuur 3.3 getoon word, maar ten koste van stygende prysvlakke. 3.8.6 Minder geld in die ekonomie Wat sou gebeur as minder geld in die ekonomie beskikbaar is? Die Reserwebank kan besluit om die geldvoorraad in die ekonomie minder te maak, omdat die inflasiekoers dalk na wense te hoog is. Met minder geld in sirkulasie in die ekonomie word die besteebare potensiaal van huishoudings, sakeondernemings, die staat en die buitelandse sektor beperk. Alle verbruikers is dus bereid om minder te bestee teen die huidige prysvlakke. Die vermindering van geldvoorraad in die ekonomie veroorsaak ʼn afname na die vraag na geld wat besteding dus verlaag. Soos besteding verlaag, sal prysvlakke afneem (inflasiekoers daal), maar gevolglik ten koste van ʼn laer BBP. 3.8.7 Die invloed van geld op monetêre beleid Omdat die meeste handel in die moderne ekonomie gebaseer word op indirekte handel, speel geld ʼn kritieke rol in hoe mense handeldryf. Dit is uiters belangrik vir die bestudering van die ekonomie en meer spesifiek hoe dit monetêre beleid beïnvloed. Die sakesiklus beïnvloed die ekonomie op baie gebiede; hoe meer stabiel die sakesiklus is, hoe meer stabiel sal die ekonomie in die algemeen wees. Monetêre beleid beïnvloed die sakesiklus en meer spesifiek die aanbod van geld wanneer die ekonomie in ʼn resessie is. Wanneer die monetêre beleid aangepas word om ʼn resessie teë te werk, verander dit die produksiepatrone en verlaag dit die moontlikheid van werkloosheid. Om op te som, beteken dit dat die voorsiening van geld in die ekonomie die besteebare inkomste van die verbruiker vergroot, wat die aanvraag na geld verhoog en ekonomiese groei stimuleer. 3.9
Samevatting
Die monetêre beleid word deur die sentrale bank van die land bepaal en uitgevoer. Die hoofdoel van die beleid is om die waarde en koopkrag van die geldeenheid te beskerm. Die fiskale beleid word uitgevoer deur die Departement van Finansies, met die doel om die volksinkomste en -uitgawes so te reël dat dit in ooreenstemming is met die breë ekonomiese beleid van die regering van die dag. Indirekte ruil van geld word onderskei van direkte ruil van geld afhangende van die middel wat betrokke is. Die ontwikkeling in die indirekte ruilhandel het in sekere lande gelei tot die
Bladsy 92
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
ECN105 Ekonomie gebruik van goud en silwer as die aanvaarbare ruilmiddel in die indirekte ruilhandel. So het geld dus sy ontstaan gehad as die enigste vorm van waarde in die ruil van kommoditeite. Die geskiedenis leer dat daar oor verskeie tydperke, verskillende kommoditeite gebruik is as ʼn vorm van geld. Terwyl die sleutelfunksie van geld is om as ruilmiddel te dien, vervul geld ook die volgende funksies: •
ʼn Middel vir ruilhandel
•
ʼn Eenheid van waarde
•
Die stoor van waarde
•
Die standaard van uitgestelde betaling
Die vraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word: die behoefte van verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak; die voorsiening vir onvoorsiene en groot uitgawes en as ʼn bate, eerder as om ander bates soos eiendom aan te koop. Geld het ook die volgende karaktereienskappe, naamlik: •
Duursaamheid
•
Deelbaarheid
•
Vervoerbaar
•
Nievervalsbaar nie
Hierdie eenheid het die rol van die monetêre sektor in die ekonomie bespreek. In die volgende studie-eenheid word die openbare sektor of die staatsektor bespreek.
3.10 Selfevaluering Aktiwiteit 7 1. Verduidelik die vraag na geld en bespreek die verskil tussen die transaksionele vraag en die vraag na die onvoorsiene. Aktiwiteit 8 1. Beskryf die oorsprong van geld soos dit in die moderne ekonomie vandag voorkom. 2. Noem en beskryf die funksies van geld. 3. Wat verstaan jy onder die begrip, “waarde van geld”?
Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor
Bladsy 93
ECN105 Ekonomie
Aktiwiteit 9 1. Verduidelik die proses waardeur geld geskep word in die ekonomie. Maak gebruik van T-rekenings om die proses te verduidelik. 2. Wat verteenwoordig die term “verpligte reserwesâ€? en hoe speel dit ʼn rol in die skep van geld? Aktiwiteit 10 1. Bespreek die eienskappe van geld. Aktiwiteit 11 1. Verduidelik die implikasies wanneer die aanbod van geld in die ekonomie verhoog word
Bladsy 94
ECN105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 4: DIE OPENBARE SEKTOR
4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na afloop van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die konsep van die openbare sektor
•
Verskillende vorme van belasting
•
Staatsbesteding en finansiering
•
Nasionalisering en privatisering
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die rol van die staat in die binnelandse ekonomie te verduidelik.
•
staatsbesteding aan die hand van die ekonomiese siklus te verduidelik.
•
onderskeid te tref tussen die verskillende tipes belastings.
•
die faktore te ontleed wat aanleiding gegee het tot ʼn verandering in staatsbesteding in Suid-Afrika oor die afgelope paar jaar.
•
onderskeid te tref tussen die konsepte “nasionalisering” en “privatisering”.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 95
ECN105 Ekonomie
4.2
Verrykende bronne •
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik uitgewers.
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Fiskale beleid
Die beleid wat ʼn regering volg ten opsigte van sy uitgawes van goedere en dienste en belastinginvorderings om die vlak van nasionale inkomste te beïnvloed.
Inflasie
ʼn Volgehoue verhoging in die algemene prysvlak van alle goedere en dienste, van een periode na ʼn ander.
Laissez faire-
In die ekonomie beteken ʼn Laissez faire-ekonomiese ingesteldheid
ekonomiese
dat die omgewing waarin transaksies tussen privaat partye
ingesteldheid
plaasvind, vry is van staatsinmenging, insluitend beperkende regulasies, belastings en tariewe.
Monetêre beleid
Die gebruik van die sentrale bank se magte om die binnelandse aanbod van geld en die toestaan van krediet en rentekoerse te beheer.
Regeringsuitgawes
Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn spesifieke rekeningkundige periode.
Sentrale bank
ʼn Agentskap deur die regering gemagtig om ʼn land se monetêre en finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid buitelandse valuta te bestuur.
4.4
Inleiding
Die hooffunksie van die openbare sektor (regeringsektor) is om hulpbronne te gebruik wat nie noodwendig deur die ander sektore van die ekonomie gebruik word nie of wat ander sektore in die ekonomie deur wetgewing verhoed om aktief betrokke te raak. ʼn Voorbeeld hiervan kan wees die uitreiking van ID boeke. Die openbare sektor is die vierde groot makro-
Bladsy 96
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie ekonomiese sektor, soos uitgebeeld in Figuur 1.3 in Studie-eenheid 1. Die ander drie sektore is die huishoudings, die sakesektor en die buitelandse sektor. Daar is ʼn groot verskil tussen die manier waarop ʼn individu of maatskappy inkomste verwerf en die manier waarop die Staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur marktransaksies tussen gewillige kopers/gewillige verkopers van individuele (private) goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur middel van sy wetlike gesag deur belastingbetalings af te dwing in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste. Belasting is ʼn verpligte betaling deur die private sektor en individue aan die regering vir dienste wat die publiek as ʼn groep bevoordeel. Die algemene beginsel is dat belastings gevorder word sodat die sosiale welstand van die land se burgers verbeter kan word. Die moderne vorm van belasting word opgedeel in ʼn aantal verskillende tipes belastings wat deur die staat gehef word op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak. In die ekonomiese siklus, soos in Studie-eenheid 1 bespreek, word belastings betaal op byna elke transaksie wat plaasvind. Of die verbruiker nou vir goedere en dienste betaal en of die werknemer sy salaris ontvang, word daar op een of ander manier belasting betaal. Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dat dit gedrewe is deur die eiebelang van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore, grond, arbeid, kapitaal en ondernemerskap op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die produksieproses dat die nasionale inkomste voortgebring word. Die begrippe ekonomiese stelsel, ekonomiese orde of ekonomiese bestel verwys na die manier waarop aktiwiteite in ʼn ekonomie gereël word; onder watter omstandighede mense werk; wat hul regte en verpligtinge is; hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik verkies om te doen en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede van enkelinge en sakeondernemings in die ekonomie. 4.5
Die konsep van die openbare sektor
Die openbare sektor sluit al die vlakke van regering in, naamlik, nasionaal, provinsiaal en plaaslike regerings. Hierdie drie vlakke van die openbare sektor neem deel aan die ekonomie deur belastings te vorder en dit dan weer te bestee. Die regering is hoofsaaklik besig met die skepping en toepassing van wette, reëls en ander regulasies. Soos in ander lande in die wêreld is die staatsektor in Suid-Afrika ook verdeel in drie vlakke, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik. Elke vlak word ook onderverdeel in drie vertakkings, naamlik die wetgewende liggaam, die uitvoerende tak en die howe wat die wette van die land afdwing.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 97
ECN105 Ekonomie Daar is twee hoofsieninge van die rol van ʼn regering in die ekonomie. Die individualistiese benadering erken die oppergesag van die individu en sy/haar vryheid van keuse. Die welvaart van die individu moet gemaksimeer word. Die rol van die regering word beperk tot ingryping wanneer die mark faal. Die individualistiese benadering het ʼn noue verband met die eienskappe van die vryemarkekonomie (http://myfundi.co.za/a/Die_SuidAfrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering). Die openbare belange of kollektiewe benadering tot die rol van ʼn regering huldig die mening dat kollektiewe keuse en voorkeure ook ʼn bestaansreg het, onafhanklik van individuele voorkeure. Die doelwitte van ʼn gemeenskap as ʼn afsonderlike entiteit verskil van die som van die doelwitte van die individue waaruit daardie gemeenskap bestaan. Volgens die benadering moet maatskaplike welvaart of die nasionale belang, eerder as ʼn individu se welvaart, gemaksimeer word. Die voordele vir die individu word afgelei van die voordele van die groep, of word bereik deur die groep. In ʼn individualistiese benadering val die klem op die doeltreffendheid van hulpbrontoewysing en ekonomiese groei; daarteenoor is die openbare belange benadering meer gemoeid met die stryd teen armoede en die strewe na gelykheid (byvoorbeeld deur die verspreiding van rykdom). In terme van ekonomiese stelsels is die eerste benadering meer kapitalisties van aard en die tweede meer sosialisties. 4.5.1
Sieningverandering
Oor die jare het die algemeen-aanvaarde opinie oor die gepaste rol van ʼn regering dikwels dramaties verander. Voor die Eerste Wêreldoorlog het vrye handel en ʼn laissez faireekonomiese ingesteldheid voorrang geniet. In die laat 1920's, en veral gedurende die Depressie van 1929-1933, is vertroue in die markekonomie kwaai geskud. Onder die invloed van John Maynard Keynes, ʼn Britse ekonoom, is intervensionistiese ekonomiese beleidsrigtings geregverdig ten einde volle indiensneming te verseker (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering). Die jongste siening oor die rol van ʼn regering in die ekonomie is om weer die mark ten volle te vertrou. Dit was ook voor Keynes, die hoof ekonomiese denkrigting. Markgegronde ekonomiese hervorming word vandag wêreldwyd nagestreef en sluit in fiskale dissipline, mededingende wisselkoerse, vrye handel, privatisering, nie-verwronge markpryse en minder regeringsinmenging. In nywerheids- en ontwikkelende lande is die klem op die beperking en/of herstrukturering van die rol van ʼn regering in ʼn ekonomie, of die inslaan van ʼn nuwe rigting, eerder as die uitbreiding van die regering se rol. In die praktyk is die ekonomie en die ekonomiese stelsel in ʼn land gewoonlik ʼn vermenging van die individualistiese en kollektivisties benaderings. Suid-Afrika het, soos die meeste Bladsy 98
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie ander lande, ʼn gemengde ekonomiese stelsel en besluitneming weerspieël sowel individualistiese as kollektivisties oorwegings. Al verkies verskillende politici gewoonlik een van die benaderings bo die ander, word praktiese beleidsrigtings gewoonlik gevolg. ʼn Regering wat byvoorbeeld die pad van hoë ekonomiese groei deur vrye onderneming inslaan, kan nie die moontlikheid van ʼn baie skewe verdeling van inkomste of ekonomiese wanorde en die teenspoedige maatskaplike gevolge daarvan ignoreer nie, selfs as ʼn mark goed funksioneer. Net so is daar die risiko van hoë inflasie en onvolhoubare korttermynsukses indien ʼn regering werkskepping deur grootskaalse staatsinmenging of oordadige besteding aanmoedig om vinnige ekonomiese groei aan te wakker. Die Suid-Afrikaanse regering het hom verbind tot ʼn konserwatiewe fiskale beleid, die beperking van inflasie en ʼn stabiele betalingsbalans. Makro-ekonomiese stabiliteit word ʼn voorvereiste vir volhoubare ekonomiese groei en werkskepping, wat weer van armoede en die herverdeling van inkomste werk moet maak. Die regering het tot dusver nie geswig voor die druk vir oormatige besteding of groot begrotingstekorte nie. Latyns-Amerikaanse lande wat populistiese beleidsrigtings gevolg het, het getoon dat dit nie volhoubare resultate bied nie. Die behoefte aan sosio-maatskaplike ontwikkeling, inkomste herverdeling en die vermindering van armoede word getakel deur die hertoedeling van staatsgeld aan behoeftiges, deur privatisering of deur die onttrekking aan daardie aktiwiteite wat net die meer welaf mense self kan bekostig. 4.5.2
Openbare sektor in Suid-Afrika
Wat is die grondwetgewende komponente van die openbare sektor in Suid-Afrika? Die Suid-Afrikaanse grondwet spel drie vlakke of sfere van regering uit. Op die eerste vlak, bestaan die sentrale (of nasionale) regering uit al die nasionale regeringsdepartemente en verskeie instellings wat buite die begroting val, byvoorbeeld die Wetenskaplike Nywerheidsen Navorsingsraad (WNNR), die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN), universiteite en universiteite van tegnologie (http://myfundi.co.za/a/Die_SuidAfrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering). Die entiteite word van algemene regeringsdepartemente onderskei vanweë hul toegang tot geld, behalwe dit wat in die nasionale begroting aan hulle toegeken word. Die bykomende geld spruit uit diensfooie, heffings en ander nie-belastinginkomstes. Op die tweede en derde vlakke van regering het Suid-Afrika nege provinsiale regerings en 843 plaaslike owerhede. Die plaaslike owerhede vorm saam met die nasionale regering en die algemene departemente van provinsies die algemene regering. Die bedrywighede van die algemene regering verteenwoordig grootliks die nie-winsgewende bedrywighede van die
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 99
ECN105 Ekonomie openbare sektor. Die toedeling van hulpbronne word bepaal deur politieke oorweginge en gefinansier deur die belastingstelsel (of lenings wat later uit belasting terugbetaal moet word). Die volgende kategorie van openbare instellings bestaan uit regeringsondernemings, soos die Nasionale Padongelukkefonds (op regeringsvlak), of die handelsdepartemente (vir elektrisiteit, water en vervoer) op plaaslike regeringsvlak, sowel as uit openbare korporasies soos Eskom, Mossgas, die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK), Telkom en Transnet (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering). Die bedrywighede van hierdie organisasies word baie meer volgens sakebeginsels bestuur en korporasies soos Eskom en Telkom neem dikwels op dieselfde gronde as die private sektor besluite. Terwyl die korporasies egter aan regeringsbeheer onderworpe is, òf deur aandeelhouding, òf deur die aanwysing van direkteure, word hulle onder die openbare sektor geklassifiseer. As enige openbare sektorbedrywigheid of liggaam (of ʼn deel daarvan) geprivatiseer word, sal dit egter daarna onder die private sektor geklassifiseer word. Opsommenderwys kan na die drie vlakke van regering (nasionaal, provinsiaal en plaaslik) as die algemene regering verwys en na die algemene regering en openbare korporasies gesamentlik as die openbare sektor. 4.5.3
Grootte van die openbare sektor
Die grootte van die Suid-Afrikaanse openbare sektor wissel na gelang van die gekose aanwyser. Die grootte van die las wat die regering op belastingbetalers laai, kan in die totale belastinginkomste van die algemene regering as maatstaf gebruik word en dit word uitdruk as ʼn persentasie van die bruto binnelandse produk (BBP), of nasionale inkomste. Hiervolgens het die regering in 2014 ʼn aandeel van 28 % in die ekonomie gehad (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering). Tog is dit bekend dat regeringsbesteding nie net deur belastinginkomste gefinansier word nie, maar ook deur nie-belastinginkomste (byvoorbeeld eiendomsinkomste, die bruikhuur van myne en administratiewe fooie) en lenings. ʼn Beter oorsig van die totale hulpbronneverbruik (die finale vraag en/of omvattende besteding) deur die regering in enige jaar sal verkry word as die grootte uit die bestedingsoogpunt gemeet word. In Tabel 4.1 kan gesien word dat die totale besteding deur die openbare sektor (verbruiksen beleggingsbesteding) oor twee tydperke van 10 jaar gemiddeld 20,3% van die BBP vir die eerste tydperk tot ʼn gemiddeld van 27,8% oor die tweede tydperk toegeneem het. Selfs dit is nie die volle prentjie nie. Nie alle regeringsuitgawes is in die vorm van ʼn finale vraag na goedere en dienste nie. Die regering doen ook oordragbetalings (subsidies,
Bladsy 100
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie tjekoordragte, rente- of openbare skuld) aan sekere bevoordeeldes of entiteite. Laasgenoemde kan huishoudings, nie-regeringsorganisasies (soos ouetehuise) of selfs private ondernemings (soos boere) wees. Die oordragte word onbeperkte regeringsbesteding genoem. Die regering kry die hulpbronne bymekaar, maar die ontvangers, wat die finale vraag daarna het, benut dit. As rentebetalings en oordragte aan huishoudings, ondernemings en die buitelandse sektor bygetel word, verkry ʼn mens ʼn oorsig oor die omvang van die hulpbronne mobilisasie deur die regering. In 2014 het die openbare sektor in Suid-Afrika 37.9% van die nasionale hulpbronne versamel. Weens die uiteenlopende aard van regeringsbedrywighede en die ooreenstemmende verskille in die faktore wat die toedelings- en verspreidingsprosesse in die openbare sektor bepaal, is die totale grootte van die openbare sektor nie alleen belangrik nie, maar ook hoe groot die komponente is. Let veral op die uiteenlopende neigings van algemene regeringsverbruiksbesteding en openbare beleggings in die al groter aandeel van oordragbetalings (veral rente op openbare skuld) as ʼn persentasie van die BBP. 4.5.4
Vlakke van regering in die ekonomie
Soos reeds genoem, bestaan die algemene regering uit die nasionale regering, die provinsiale regerings en die plaaslike regeringsektor. Later sal ons sien, hoe die funksies van die provinsiale en plaaslike regerings (of subnasionale regerings) bepaal word deur die Suid-Afrikaanse grondwet. Elke regeringsvlak mag volgens die grondwet sekere inkomste insamel en ook aanspraak maak op van die inkomste wat nasionaal ingesamel word. Oordragbetalings is nog ʼn belangrike bron van inkomste. 4.5.5
Openbare en private sektor
Wat is die verwantskap tussen die openbare sektor en die res van die ekonomie? ʼn Aantal belangrike eienskappe van die verhouding kan uitgelig word deur te verwys na die bekende sirkulêre vloei van inkomste, uitgawes en goedere en dienste (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering). Die regering is ʼn verskaffer van openbare goedere en dienste. Huishoudings en ondernemings betaal vir die goedere en dienste deur belastings wat die regering dan gebruik om vir produksiefaktore te betaal, sowel as vir die aankoop van private goedere en dienste (as intermediêre insette) in die proses om openbare goedere en dienste te "vervaardig". Regeringsdepartemente gebruik natuurlik ook die uitsette van ander departemente, sowel as intermediêre insette. Regeringsondernemings is taamlik arbeidsintensief, wat beteken salarisse en lone is ʼn groot insetkoste.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 101
ECN105 Ekonomie Die grootte van die regering in die gemengde ekonomie is sodanig dat sy aankope van goedere en dienste ʼn groot invloed op die ekonomie het. Op sektorale vlak is regeringsbesteding dikwels bepalend vir die bou- en ingenieursektore. Private beleggings kan dikwels nie onderneem word tensy die nodige openbare infrastruktuur (byvoorbeeld paaie en elektrisiteit) daargestel is nie. Die regering word dikwels gekritiseer omdat daar nie genoeg bestee word aan nuwe infrastruktuur of die onderhoud van bestaande infrastruktuur nie. Op makro-ekonomiese vlak is veranderinge in die gemiddelde vlak en samestelling van regeringsbesteding belangrike faktore in die bepaling van ekonomiese stabiliteit en groei. Oormatige bestedingsgroei kan byvoorbeeld inflasionêr wees of die plek van private beleggings inneem, wat ekonomiese groei vertraag. 4.5.6
Bestedingsfinansiering
Hoe die regering sy besteding finansier, het ook belangrike ekonomiese gevolge. Die soorte belastings wat gebruik word en die koerse wat gehef word, beïnvloed die welvaart van individue en die besluite deur private ondernemings rakende die toedeling van hulpbronne in die private sektor. Die belastingstelsel kan doeltreffendheid en gelykheid bevorder of verhinder (http://myfundi.co.za/a/Die_SuidAfrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering). As daar ʼn begrotingstekort is, finansier die regering dit deur op die Suid-Afrikaanse of oorsese kapitaalmarkte te leen. Dit beteken die gebruik van òf plaaslike òf oorsese lenings. Deel van die lenings kan ander regeringsbeleggings finansier. Die regering gebruik baie van sy geleende geld om lopende uitgawes te finansier, wat nie ʼn gesonde praktyk is nie. Met ʼn begrotingsurplus moet die regering die lenings van die Suid-Afrikaanse ekonomie aanvul. Terwyl die regering die gang van die ekonomie kan beïnvloed, word dit opsigself ook kwaai geraak deur wat in die ekonomie wêreldwyd gebeur. In ʼn ekonomiese resessie val regeringsinkomste, of dit groei teen ʼn laer koers. Dit kan die regering se vermoë om openbare dienste te lewer, inperk, veral as sy skuld of begrotingstekort reeds taamlik hoog is. Die regering gaan ook gebuk onder sy eie besluite wanneer dit ʼn slegte uitwerking op die ekonomie het, byvoorbeeld as die hoë begrotingstekorte hoër rentekoerse tot gevolg het, wat die renterekening verhoog. In 2014 het die Suid-Afrikaanse staatskuld ongeveer 40% van die bruto binnelandse produk beloop. 4.5.7 Staatsbesteding en finansiering Hierdie afdeling verduidelik kortliks hoe regerings inkomste verwerf. Verder word die samestelling van die lopende inkomste van die staat in sy geheel in Suid-Afrika bespreek.
Bladsy 102
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie Die belangrikste belastings in Suid-Afrika word ook bespreek, naamlik inkomstebelasting op persone en maatskappye, belasting op toegevoegde waarde, aksynsbelastings, die brandstofheffing en doeaneregte (http://myfundi.co.za/a/Die_SuidAfrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering). Daar is ʼn groot verskil tussen die manier waarop ʼn individu of maatskappy inkomste verwerf en die manier waarop die staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur marktransaksies tussen gewillige kopers/gewillige verkopers van individuele (private) goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur sy wetlike gesag om belastingbetalings af te dwing, in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste. Belastings is die "prys" wat betaal word vir goedere en dienste wat deur die staat gelewer word. Openbare goedere en dienste (soos verdediging, die polisiedienste, primêre gesondheidsorg en die paaie-infrastruktuur) word nie individueel aan individue verkoop nie; dit word deur almal gebruik en word gefinansier deur mense se gemeenskaplike belastingbydraes toe te ken aan verskillende gebruike in die nasionale begroting. 4.5.8 Samestelling van staatsinkomste Tabel 4.1 toon die samestelling (in R/bn) van die lopende inkomste van die staat in jaar drie, asook die gemiddelde samestelling tussen jare een, twee en drie, uitgedruk as ʼn persentasie van totale lopende inkomste. Ongeveer 5% van die inkomste is in die vorm van eiendomsinkomste (rente, dividende en huurontvangstes, sowel as die oorskotte op die staat se sakeondernemings) en die oordragsinkomste van huishoudings, sakeondernemings en die res van die wêreld. Die grootste gedeelte van die staat se inkomste word ontvang in die vorm van belastings. Direkte belastings op die inkomste en rykdom van individue en maatskappye verteenwoordig net meer as 40% van staatsinkomste; indirekte belastings op plaaslike en ingevoerde goedere en dienste (soos BTW, aksynsbelastings op tabak en alkoholiese dranke en die brandstofheffing) maak meer as 50% uit. Wêreldwyd maak die geïndustrialiseerde en ontwikkelde lande meer staat op inkomste en rykdom as bron van belasting, terwyl ontwikkelende lande meer afhanklik is van indirekte belastings (op goedere en dienste). Een rede hiervoor is dat, namate lande ontwikkel en hul belastingadministrasie verbeter, die inkomstebelastingbasis vergroot, terwyl die vermoë om inkomste te belas ook verbeter. In vergelyking met ontwikkelende lande, maak Suid-Afrika baie meer staat op direkte belastings.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 103
ECN105 Ekonomie Baie ekonome verkies die groter aanwending van indirekte belastings (soos verbruiksbelasting), omdat dit meer doeltreffend is. Hulle voer aan dat ʼn groter gewig aan belastings op goedere en dienste (produksie en invoere) verleen moet word. (LW. Die spesifieke jaargetalle word in die bespreking hieronder as voorbeelde gebruik. Uit die aard van die saak verander die syfers jaarliks.)
R’ miljoen Belastings en heffings
WERKLIK
WERKLIK
WERKLIK
WERKLIK
WERKLIK
2005/06
2006/07
2007/08
2008/09
2009/10
403,239
470,052
548,106
596,797
571,388
12,903
13,236
12,670
14,097
8,410
809
971
745
1,332
1,138
8,550
1,248
2,882
6,278
7,513
Totale inkomste
425 501
485 507
564,403
618,504
588,449
Groei in inkomste
21%
14%
16%
10%
Departementele inkomste Plaaslike en buitelandse hulp Ander
-5%
Tabel 4.1: Samestelling van die lopende inkomste van die staat in Suid-Afrika oor drie jaar (http://www.treasury.gov.za/publications/annualreports/annualfinancialstatements/ConsolidatedFinanc ialInformation2010.pdf)
4.6
Verskillende vorme van belasting
Belasting is ʼn verpligte betaling deur die privatesektor en individue aan die regering vir dienste wat die publiek as ʼn groep bevoordeel. Die algemene beginsel is dat belastings ingevorder word sodat die sosiale welstand van die land se burgers verbeter kan word. Die moderne vorm van belasting word opgedeel in verskillende tipes belastings wat deur die staat gehef word op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak. In die ekonomiese siklus, soos in Studie-eenheid 1 bespreek, word belastings betaal op byna elke transaksie wat plaasvind. Of die verbruiker nou betaal vir goedere en dienste en of die werknemer sy salaris ontvang, word daar op een of ander manier belasting betaal. Hierdie belastings word aangewend om dienste en goedere aan die publiek te voorsien – produkte en dienste, soos openbare skole, hospitale, paaie, voorsiening van water en elektrisiteit, beskermingsdienste en baie ander, om net ʼn paar te noem. Die algemene benadering tot belastings is dat dit regverdig moet wees en dat dit nie diskriminerend of vir slegs een bevolkingsgroep behoort te wees nie. Regverdig beteken dat nie een gedeelte van die samelewing anders behandel moet word as die ander groepe nie.
Bladsy 104
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie In praktyk volg regerings twee benaderings tot belasting. Die een is dat die belastingbetaler in staat moet wees om die belasting te betaal en twee dat die voordele van belasting aan almal beskikbaar moet wees. Die vermoë om belasting te betaal beteken dat diegene wat dit kan bekostig om belasting te betaal meer moet betaal as diegene wat dit nie kan bekostig nie. Vir die laer inkomstegroepe is hierdie beginsel goed, maar vir hoër inkomstegroepe is daar ʼn gevoel dat belastings nie regverdig is nie. Die onderskeid wat getref word in inkomstegroepe kan daartoe bydra dat sekere individue minder wil verdien om sodoende minder belasting te betaal. Hierdie benadering skep probleme vir die inkomste wat die staat kan verdien asook probleme vir ekonomiese groei. Baie mense voel dat slegs diegene wat voordeel trek uit belastings, daarvoor moet betaal. Indien hierdie teorie gevolg word, moet slegs diegene wat gebruik maak van dienste wat deur die staat aangebied word, belasting betaal. ʼn Voorbeeld hiervan is die gebruik van ʼn tolpad. Slegs die persone wat die tolpad gebruik, betaal hierdie vorm van belasting. Die probleem is dat laer inkomstegroepe meer afhanklik is van belastingvoordele soos hospitalisasie en ander gesondheidsdienste. Dit is onmoontlik vir die regering om te bepaal presies wie watter voordele, soos polisiëring en brandweerdienste, skole en ander dienste, moet geniet. Om ʼn meer regverdige belastingstelsel daar te stel, word die volgende beginsels toegepas. 4.6.1
Progressiewe belasting
Progressiewe belasting beteken dat hoe meer ʼn persoon verdien, hoe meer die belasting moet wees wat die persoon betaal. Die meeste lande in die wêreld gebruik hierdie stelsel om belastings te bereken. Die rede vir hierdie soort belasting is om maatskaplike welsyn te bevorder en uiterste onreëlmatighede te verminder. Sodoende word die welgesteldes vir die laer inkomstegroepe verantwoordelik. Hierdie stelsel is buigsaam en die koste van insameling is redelik laag. Figuur 4.1 toon die beginsel van progressiewe belasting.
Figuur 4.1: Progressiewe belasting (Greyling et. al. 2008: 68)
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 105
ECN105 Ekonomie 4.6.2
Regressiewe belasting
Laer inkomstegroepe se betaling is (as persentasie) relatief meer as die van hoër inkomstegroepe. As die verkoopbelasting op ʼn item van R2,000, byvoorbeeld R200 was, sou ʼn persoon met ʼn salaris van R4,000 ʼn hoër persentasie van sy of haar inkomste (5%) aan belasting betaal as ʼn persoon met ʼn salaris van R10,000 (2%). Die meeste vorme van indirekte belasting is regressief van aard. Om dit uit te balanseer sodat laer inkomstegroepe nie benadeel word nie, kan ʼn progressiewe inkomste belastingstelsel ingestel word. Figuur
Belasting
4.2 toon die beginsel van regressiewe belasting.
Belasbare inkomste Figuur 4.2: Regressiewe belasting (Greyling et. al. 2008: 68) 4.6.3
Vereistes vir ʼn goeie belastingstelsel
Daar is drie vereistes vir ʼn goeie belastingstelsel: •
Neutraliteit
•
Billikheid
•
Eenvoudige administrasie
(Greyling et. al. 2008: 68) ʼn Prys bepaal dikwels watter, hoe en vir wie goedere geproduseer word. Neutraliteit kan bereik word as belasting ʼn minimale uitwerking het op die prys van goedere en dienste veral omdat prysveranderings kan dien vir deelnemers wat sekere besluite hierop baseer. Hoër persoonlike belasting kan daartoe bydra dat werkers minder wil werk wat tot die daling in inkomste sal lei. Belasting behoort nie ʼn verandering in die gedrag van belastingbetalers te bring nie. ʼn Billike belastingstelsel sal meebring dat belastingbetalers gewillig hoë belastings betaal. Twee beginsels, soos hierbo reeds genoem, bepaal of die belasting billik is, naamlik, die beginsel van betaalvermoë en die beginsel van voordeel. Bladsy 106
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie Administratiewe eenvoud beteken dat die invordering van belasting maklik en goedkoop moet wees. Die koste van nakoming sowel as die administrasie moet tot die minimum beperk word. Nakomingskoste verwys na belastingbetalings asook die hou van aantekeninge en die voltooiing van belastingopgawes en die indiensneming van konsultante of rekenmeesters om met hierdie proses te help. 4.6.4 Belangrikste belastings in Suid-Afrika Tabel 4.2 toon werklike invorderings van die belangrikste belastings.
Belasting
2011
Inkomstebelasting
379 912 152
358 971 960
Belasting op toegevoegde waarde
183 571 439
147 941 322
Brandstofheffing
34 464 283
29 097 507
Invoerheffings
26 637 438
19 577 114
Aksynsheffings
24 563 842
22 565 219
Padongelukkefonds
15 737 112
13 026 684
Werkloosheidsversekering
11 098 707
10 537 637
Ander belastings
9 105 371
8 875 878
Vaardigheidsheffing
8 652 339
7 804 829
648 929
580 326
Lughawebelasting
2010
Tabel 4.2: Belastingbydraes tot die nasionale inkomstefonds (staatskas): 2010, 2011 (http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150) Drie belastings (inkomstebelasting op individue, inkomstebelasting op maatskappye en BTW) dra tans by tot meer as 80% van Suid-Afrika se nasionale belastinginkomste. Hierdie belastings het oor die afgelope tien jaar in belangrikheid toegeneem. ď ś Inkomstebelasting op individue Inkomstebelasting op individue is die hoeksteen van die Suid-Afrikaanse belastingstelsel. Nie net is individue verantwoordelik vir meer as 40% tans van die landwye ingevorderde belastinginkomste nie, maar hierdie belasting is ook ʼn belangrike instrument vir die herverspreiding van inkomste. Daarom het Suid-Afrika ʼn progressiewe inkomstebelastingstelsel, wat beteken dat die gemiddelde inkomstebelastingkoers verhoog soos wat die inkomste styg.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 107
ECN105 Ekonomie Inkomstebelasting is die staat se hoofbron van inkomste en word gehef in terme van die Inkomstebelastingwet van 1962. Inkomstebelasting word gehef op alle inwoners van die land, ongeag van waar hulle hul inkomste verdien. Buitelanders wat werksaam is in SuidAfrika word belas op hul inkomste wat hulle in Suid-Afrika verdien. Die Inkomstebelastingwet maak voorsiening vir sekere nie-belasbare inkomste, asook sekere uitgawes wat teen belasting verhaal kan word. Tabel 4.3 dui die 2010-belastingkoerse aan wat op individue van toepassing is in die verskillende inkomstekategorieë:
Belasbare inkomste (rand)
Belastingkoers
0 - 132 000
18% vir elke R1
132 001 - 210 000
23 760
+
25% van die bedrag bokant 132 000
210 001 - 290 000
43 260
+
30% van die bedrag bokant 210 000
290 001 - 410 000
67 260
+
35% van die bedrag bokant 290 000
410 001 - 525 000
109 260
+
38% van die bedrag bokant 410 000
525 001 en daarbo
152 960
+
40% van die bedrag bokant 525 000
Tabel 4.3: Belastingkoerse op individue (http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150&tid=65&s=pubs&show=1218)
Belastingkortings
Belastingdrempel
Aanvanklike Onder ouderdom 65
R 9,756
Ouderdom 65 en hoër
R 5,400
Onder ouderdom 65
R 54,200
Ouderdom 65 en hoër
R 84,200
Tabel 4.4: Belastingkortings (http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150&tid=65&s=pubs&show=1218) Belangrike kenmerke van persoonlike inkomstebelasting in Suid-Afrika sluit in dat daar geen onderskeid is op grond van ras of geslag nie en dat ʼn persoon onder die ouderdom van 65
Bladsy 108
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie jaar wat ʼn inkomste van minder as R 54,200 per jaar verdien, geen inkomstebelasting betaal nie. Indien ʼn persoon se ouderdom bo 65 is, is hy/sy net aanspreeklik vir inkomstebelasting indien die inkomstevlak R 84,200 per jaar bereik. Inkomstebelasting op maatskappye Maatskappye wat belastingopgawes ingedien het vir die 2010-finansiële jaar, toon die volgende statistiek: •
34,2% van die maatskappye toon ʼn positiewe belasbare inkomste.
•
34,2% van die maatskappye toon ʼn negatiewe belasbare inkomste.
•
30.6% van die maatskappye toon ʼn belasbare inkomste gelyk aan 0.
•
56,6% van inkomstebelasting is deur 222 groot maatskappye betaal.
•
Die finansiële sektor, groothandel en kleinhandel verteenwoordig 50% van alle maatskappye en het 35% van die belasting bygedra.
•
Die totale belastinginkomste het jaar op jaar met 1,9% gedaal.
(http://www.treasury.gov.za/publications/taxstatistics/2010/2010) Die belastingkoers vir maatskappye in 2011 is 28% en ʼn verdere 10% word gehef vir dividende wat uitbetaal word aan individue. Vir klein sakeondernemings met ʼn omset van minder as R14 miljoen is daar glyskale wat die uiteindelike belasting bepaal. So byvoorbeeld is die koers 0% vir verdienste minder as R57,000, 10% vir R57,000 tot en met R300,000 en R24,300 plus 28% vir inkomste meer as R300,000. Daarbenewens kan maatskappye sekere belastings afskryf teen beleggings in die jaar wat dit plaasgevind het. Bykomstige belasting op maatskappye (BBM) is betaalbaar teen ʼn koers van 12,5% op die dividende wat aan aandeelhouers versprei is. Indien ʼn maatskappy al sy nabelaste winste aan sy aandeelhouers uitbetaal, is ʼn belastingkoers van 38,8% van toepassing. •
Toelaes en aansporings Baie maatskappye betaal minder belasting as wat deur die bogenoemde koerse geïmpliseer word. ʼn Aantal bestaande waardeverminderingstoelaes en ander belastingaansporings stel maatskappye in staat om hul belastinglaste onder bepaalde omstandighede te verlig. Waardeverminderingstoelaes verskaf ʼn gunstige belastingbehandeling aan maatskappye wat in nuwe aanlegte en masjinerie belê. Die volgende toelaes is voorbeelde van die bogenoemde:
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 109
ECN105 Ekonomie o
Die grootste gedeelte van kapitale besteding in die mynbou is ten volle aftrekbaar in die jaar waarin dit aangegaan is.
o
Kapitale besteding (insluitende die koste van geboue) met betrekking tot wetenskaplike navorsing en ontwikkeling is aftrekbaar oor vier jaar teen 25% per jaar.
o
Slytasietoelaes is van toepassing met betrekking tot pyplyne vir die vervoer van olie/gas en hul afgeleide produkte (10% per jaar) en elektrisiteit/telefoontransmissielyne en treinspore (5% per jaar).
Gunstige waardeverminderingstoelaes is ook van toepassing op fabrieks/hotelgeboue en sekere behuisingsprojekte. •
Debat Daar is ʼn groot debat onder ekonome oor die verdienste van belastingaansporings. ʼn Wêreldwye tendens het ontwikkel wat ten gunste is van ʼn "universele aansporing" in die vorm van algemene verminderings in maatskappybelastingkoers, eerder as om te veel staat te maak op selektiewe aansporings. Laasgenoemde is dikwels taamlik duur in terme van die inkomste wat verloor word en ook nie baie doeltreffend met betrekking tot veranderende sakegedrag in die verlangde rigtings nie. Nietemin, sekere Oosterse lande (soos Maleisië) het hierdie aansporings op groot skaal gebruik en die versoeking bly taamlik sterk in Suid-Afrika om hierdie voorbeeld na te volg.
Belasting op toegevoegde waarde (BTW) BTW is ʼn multistadium-belasting wat gehef word op die waarde wat toegevoeg word by elkeen van die opeenvolgende stadiums van die produksie van goedere of dienste. Teen September 1998 was BTW in gebruik in 116 lande dwarsoor die wêreld (Tanzi & Lee 2000: 35). Suid-Afrika het BTW in 1991 in werking gestel. Die huidige koers is 14% en die belasting word op ʼn wye reeks goedere en dienste toegepas. Inkomste uit BTW beloop 23,6% van alle belastinginkomste. Ten einde die trefkrag op die armes te versag, is ʼn nulkoers-BTW van toepassing op basiese voedingsmiddele, soos bruinbrood, mieliemeel, stampmielies, mielierys, droë bone, lensies, sardyne, melkpoeier, rys, groente, vrugte, melk en eiers. In ooreenstemming met die internasionale gebruik, dra uitvoere ook die nulkoers, hoewel invoere aan BTW onderworpe is.
Bladsy 110
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie BTW is die tweede grootste bron van inkomste deur die staat. BTW word ook gehef teen sekere ingevoerde goedere en dienste. 4.6.5 Ander belangrike belastings Tabel 4.5 toon van die ander algemene belastings:
Belastingtipe
Beskrywing
Aksynsbelasting
Belasting op, onder andere, alkohol- en tabakprodukte en sommige kosmetiese produkte, televisie, klanktoerusting en motorvoertuie. Vrystelling is beskikbaar op sekere uitvoerprodukte en spesifieke boerdery, bosbou en ander vervaardigingsbedrywe.
Boedelbelasting
Boedelbelasting word gehef op alle eiendom en ander bates van die afgestorwe persoon.
Donasiebelasting
Donasiebelasting word gehef op die waarde van die eiendom wat deur ʼn eienaar aan ʼn ander persoon of instansie geskenk word.
Inkomstebelasting
Inkomstebelasting is die staat se grootste bron van inkomste en word gereguleer deur die Belastingwet van 1962. Onder hierdie wet word individue en maatskappye belas.
Kapitale winsbelasting
Kapitale winsbelasting is belasting op die gedeelte van die wins wat gemaak word deur die verkoop van bates.
Lughawebelasting
Lughawebelasting is ʼn heffing wat gehef word op passasiers wat op internasionale en binnelandse vlugte vertrek.
Ongesertifiseerde
Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in terme
sekuriteitsbelasting
van die verandering van begunstigdes waar eienaarskap verander is sonder ʼn geskrewe ooreenkoms en wat geen sertifikaat as bewys kan lewer nie.
Oordragbelasting
Belasting op die aankoop van eiendom deur individue en maatskappye of trusts. Die koers vir individue wissel van 0% tot 8% en dié van maatskappye is vasgestel op 8%.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 111
ECN105 Ekonomie
Vaardigheidsontwikkelings
Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ʼn verpligte
-heffing
heffingskema wat aangewend word vir opleiding en opvoeding. Enige onderneming wie se salarisrekening groter is as R 500,000 per maand, word volgens wet verplig om hierdie heffing te betaal.
Werkloosheidsversekering
Werkloosheidsversekering is ʼn fonds wat korttermynverligting verleen aan werkers wat werkloos is of wat nie kan werk nie, as gevolg van swangerskap, verlof of siekte.
Werknemersbelasting
Werknemersbelasting op lone en salarisse.
Pay As You Earn (PAYE) Ander belastings
Ander belastings sluit in provinsiale dobbelbelasting. Plaaslike regerings vorder ook belastings in, in die vorm van munisipale dienste en heffings op die waarde van eiendom. Tabel 4.5: Ander vorme van belasting (http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=289)
Enkele van die bogenoemde belastings word in meer besonderhede bespreek: Aksynsbelasting Aksyns belasting word gehef op sekere plaaslik vervaardigde goedere, asook op ingevoerde ekwivalente. Vrystelling van hierdie vorm van belasting bestaan vir sekere produkte wat uitgevoer word en ook vir sekere landbou-, bosbou- en ander vervaardigingsbedrywe. Aksynsregte maak omtrent 5% van Suid-Afrika se belastinginkomste uit en die belang daarvan as ʼn inkomstebron het oor die afgelope tien jaar nie baie verander nie. Hierdie regte word normaalweg ingestel op goedere en dienste wat ʼn maatskaplike koste dra, wat nie in die markprys ingesluit is nie. Tabakprodukte en alkoholiese dranke is die bekendste voorbeelde van sogenaamde negatiewe bykomstighede. Daar word soms na die belastings op hierdie goedere verwys as "sondebelasting". In die afgelope jare het die antirook- en gesondheidsdrukgroepe daarin geslaag om groot druk op die regering uit te oefen om die heffings op tabak en tabakprodukte te verhoog ten einde nikotien-verwante siektes te beveg. Gesien vanuit die inkomstekant, is aksynsregte meer doeltreffend as die teikenprodukte nie sensitief is vir prysveranderings nie (as die prys-elastisiteit van vraag laag is). Indien die
Bladsy 112
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie vermindering van negatiewe bykomstighede egter toegepas word, is die toets vir sukses die mate waartoe verbruik verminder word en nie hoe inkomste gemaksimaliseer word nie. Tabel 4.5 bevat enkele van die aksynsregte in Suid-Afrika. Twee soorte word onderskei: spesifieke aksynsregte en ad valorem-regte. Spesifieke aksynsregte verwys na regte wat gehef word as ʼn spesifieke bedrag (soos 3c) per eenheid van produksie of verkope. In ʼn inflasionêre omgewing moet hierdie regte gereeld aangepas word ten einde hul werklike waarde te behou. Ad valorem-regte word gehef as ʼn persentasie van die waarde van die produk (soos 5% van die prys of verkoopswaarde).
Produk
Huidige heffing (2010)
Voorgestelde heffing
R 50.20 / liter
R 53.97
Tradisionele Afrikabier
7.82c / liter
7.82c / liter
Wyn
R 2.14 / liter
R 2.32 / liter
Vonkelwyn
R 6.67 / liter
R 6.97 / liter
Sterk drank
R 84.57 / liter
R 93.03 / liter
R 8.94 / 20 sigarette
R 9.74 / 20 sigarette
R 9.73 / 50g
R 10.53 / 50g
Bier
Sigarette Tabak
Tabel 4.6: Aksynsregte (http://www.treasury.gov.za/documents/nationalbudget/2011/guides/BudgetTaxProposals2011.pdf)
Brandstofheffing Die brandstofheffing het in belangrikheid toegeneem en is nou Suid-Afrika se vierde belangrikste bron van inkomste (kyk Tabel 4.6 hieronder). Soos aangetoon in Tabel 4.6, is die heffing net een van die drie vorderings op brandstof, waarvan die ander ʼn lading op motoriste is om die Padongelukkefonds te finansier, en doeanereg (http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=289). Geen BTW is op brandstof van toepassing nie, derhalwe kan minstens ʼn gedeelte van die heffing gesien word as gelykstaande aan BTW. Nietemin, teen ʼn belastingkoers van 38% is brandstof een van die mees belaste verbruikersgoedere in die land. Die regering reguleer die prys van petrol en diesel op ʼn maand-tot-maand basis. Die regulering word gedryf deur die sterkte van die rand teenoor die dollar en die dag-tot-dag prys van ru-olie. Daar is sterk druk op die regering om die prys te dereguleer. Een
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 113
ECN105 Ekonomie afskrikmiddel, soos gesien vanuit die regering se oogpunt, is die feit dat deregulasie waarskynlik baie diensstasies sal laat faal en werknemers hul werk sal verloor. Nog ʼn langdurige twispunt rakende die brandstofprys het te make met "aanwysing". Die aanwysing van ʼn belasting tot ʼn besondere tipe staatsbesteding is regverdigbaar as die vlak van sodanige besteding beïnvloed word of streng bepaal word deur die opbrengs van die belastings wat só toegewys word (Black, Calitz & Steenkamp, 1999: 216). Voorstanders van verhoogde staatsbesteding op paaie het ook hierdie vraagstuk gebruik om te betoog vir ʼn toegewyde brandstofheffing ten einde die bou van paaie in Suid-Afrika te finansier. Daar is egter nie so ʼn noue verband tussen die gebruik van brandstof en die gebruik van paaie nie en die owerhede het hierdie versoek geweier. Die Nasionale Paaie Agentskap ontvang nou ʼn oordragbetaling uit die gekonsolideerde inkomste gelykstaande aan 80c per liter van die brandstof wat verbruik is, maar geen toegewyde heffing is ingestel nie.
Belasting/heffing 2011/2012
93 Oktaan
Diesel
(Pryse word in c/liter gegee)
petrol
Algemene brandstofheffing
117.50
162.50
Padongelukkefonds
80.00
80.00
Doeane en aksynsheffing
4.00
4.00
Paraffien
0.00
0.01
Tabel 4.7: Belastings en ander heffings op brandstof (http://www.treasury.gov.za/documents/nationalbudget/2011/guides/BudgetTaxProposals2011.pdf) Doeaneregte Doeaneregte is heffings (tariewe) wat regerings oplê op ingevoerde goedere. Van die 1960's tot die 1980's het Suid-Afrika se nywerheidsbeleid gesentreer op invoervervanging – die bevordering van plaaslike nywerheid om invoere te vervang. Invoerkwota en/of hoë invoertariewe is gebruik om Suid-Afrikaanse firmas te beskerm teen mededinging van gevestigde buitelandse maatskappye. Baie ontwikkelende lande het hierdie nywerheidsontwikkelingspad gevolg. ʼn Belangrike byvoordeel van hierdie beleid was dat doeaneregte tot ʼn belangrike bron van inkomste ontwikkel het. So byvoorbeeld het doeaneregte, in 1988/1989, 13,5% tot staatsinkomste bygedra.
Bladsy 114
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie Uit Tabel 4.2 is dit duidelik dat die belangrikheid van doeaneregte as ʼn inkomstebron dramaties oor die afgelope tien jaar gedaal het. Dit hou verband met die wêreldwye klemverskuiwing vanaf invoerbeskerming na die vrymaking van die handel, gegrond op toenemende spesialisasie en uitvoerbevordering. Lidlande van die Wêreldhandelsorganisasie (WHO), insluitende Suid-Afrika, het hulle verbind tot programme om invoertariewe stelselmatig te verlaag. Nog ʼn faktor wat doeane-inkomste (as ʼn bron om staatsbesteding in Suid-Afrika te finansier) verminder, is Suid-Afrika se lidmaatskap van die Suider-Afrikaanse Doeane-unie (SADU). Botswana, Lesotho, Swaziland en Namibië is die ander SADU-lede. ʼn Gemeenskaplike eksterne tarief bestaan met betrekking tot alle invoere na die plaaslike ekonomieë van die SADU-lande. Doeane-inkomste op alle invoere word gepoel en onder lidlande versprei in ooreenstemming met ʼn formule wat aan die ander lande ʼn aandeel gee wat groter is as die gewig van hul invoere in die totale waarde van invoere in die SADU-streek. In 1998/1999 het Suid-Afrika minder as R1-biljoen van die gemeenskaplike doeane-inkomste behou. Vandag beloop hierdie bedrag etlike biljoene. Kapitale winsbelasting Kapitale winsbelasting is in 2001 in werking gestel. Kapitale wins belasting is belasting op die gedeelte van die wins wat gemaak is deur die verkoop van bates. Oordragbelasting Oordragbelasting word gehef wanneer individue eiendom aankoop en word gehef teen 0% tot 8%. Wanneer eiendom deur ʼn maatskappy of trust aangekoop word, word die heffing op 8% vasgestel. Alle transaksies waar BTW gehef word, is vrygestel van oordragbelasting. Boedelbelasting Boedelbelasting word gehef op alle eiendom van die afgestorwe persoon. Dit sluit ook enige vorm van transporte in wat gesedeer is in die vorm van versekeringspolisse en betalings van pensioenfondse. In die boedels van afgestorwe buitelanders word slegs die bates wat in Suid-Afrika besit word geraak. Die heffing word tans op ʼn koers van 20% gehef bereken teen die belasbare bedrag van die boedel. Sekere aftrekkings word ook hier toegelaat. Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in terme van die verandering van begunstigdes wanneer eienaarskap verander word sonder die geskrewe instrument en geen
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 115
ECN105 Ekonomie bewys gelewer kan word sonder ʼn sertifikaat voor 1 Julie 2008. Die koers word gehef teen 0.25%. Vaardigheidsontwikkelingsheffings Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ʼn verpligte heffingskema wat aangewend word vir opleiding en opvoeding. Die SAID administreer hierdie heffing deur 1% van die salarisrekening van werkgewers te hef wat by SARS vir werknemersbelasting geregistreer is. Enige onderneming wie se salarisrekening groter is as R 500,000-00 per maand, word volgens wet verplig om hierdie heffing te betaal. Werkloosheidsversekeringsfonds Werkloosheidsversekering is ʼn fonds wat korttermynverligting verleen aan werkers wat werkloos is of wat nie kan werk nie as gevolg van swangerskap, verlof of siekte. Dit verleen ook verligting aan die afhanklikes van afgestorwe bydraers. Hierdie belasting word ook deur die SAID gevorder en word dan oorgedra na die fonds wat geadministreer word deur die werkloosheidsversekeringskommissaris. Lughawebelasting Lughawebelasting is ʼn heffing wat gehef word op betaalde passasiers wat op internasionale en binnelandse vertrek. 4.7
Verandering in staatsbesteding
Die hoof-verantwoordelikheid vir fiskale beleid berus by die Minister van Finansies, wat sy/haar gesag ontleen aan sekere statutêre magte wat bevat word in die parlementswette. Dit sluit die verantwoordelikheid in om belastings te hef, om staatsinkomste (belasting- en nie-belasting) toe te wys en om fondse in Suid-Afrika en internasionaal te leen (Departement van Ekonomiese Ontwikkeling). Geen staatswaarborg kan gegee word om geld te leen sonder die Minister se goedkeuring nie. In sommige gevalle het die Minister onmiddellike beleidmakende gesag, byvoorbeeld om die BTW-koers tydens die verloop van die finansiële jaar te verhoog of om waarborge te gee vir buitelandse lenings deur openbare korporasies, soos Eskom. In ander gevalle, byvoorbeeld as hy/sy inkomstebelastingkoerse wil verhoog of die toewysing van staatsgelde in die jaarlikse begroting wil implementeer, word die goedkeuring van die Parlement by wyse van spesifieke parlementswette vereis. Die Minister neem nie belangrike besluite sonder die goedkeuring van, of in konsultasie met die Kabinet nie. Hy/sy is aanspreeklik aan die Parlement vir alle besluite wat geneem word.
Bladsy 116
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie Die Nasionale Tesourie staan die Minister by in die formulering en toepassing van fiskale beleid en, meer spesifiek, in die bepaling van begrotingstoewysing en die beheer van staatsbesteding. Die Tesourie is verantwoordelik vir die bevordering van ʼn regverdige en doeltreffende belastingstelsel en van ʼn kostedoeltreffende befondsingstrategie vir die regering. ʼn Verdere taak is om begrotingshervormings in te dien ten einde bestedingsbeplanning en die herrangskikking van die prioriteite van staatsbesteding te bewerkstellig. Die sleutelinstrument wat vir hierdie doel gebruik word, is die mediumtermynbestedingsraamwerk (MTBR), wat saam met die nasionale begroting bespreek word. Die Tesourie adviseer die regering ook oor, en help met die uitvoering van beleidsrigtings met betrekking tot die finansiële verhoudings tussen die nasionale regering en ander regeringsvlakke in Suid-Afrika, ander openbare liggame, provinsies en ander lande. ʼn Belangrike bondgenoot in die fiskale proses is die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID), ʼn afsonderlike staatsorganisasie wat administratiewe vryheid buite die staatsdiens geniet. Die SAID adviseer die Minister oor alle sake met betrekking tot staatsinkomste en is verantwoordelik vir die invordering van belastings, heffings en aksyns. 4.7.1
Die nuwe groei pad
Hier word nou gefokus op die faktore wat verandering in staatsbesteding in die onlangse verlede teweeggebring het. Die inligting is verkry uit The new growth path: The framework, van die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling. In hierdie dokument word spesifiek verwys na die volgende ekonomiese faktore naamlik: •
Die nuwe groei pad
•
Binnelandse uitset
•
Binnelandse besteding
•
Prysinflasie
•
Wisselkoers
•
Buitelandse handel
•
Handelsverhoudings
•
Ekonomiese transformasie
•
Staatsondernemings
•
Uitgebreide openbarewerkeprogram
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 117
ECN105 Ekonomie Die grootste bydraende faktor tot verandering in staatsbesteding die afgelope paar jaar, het gekom met die aanbied van die sokker wêreldbeker in 2010. Dit het as katalisator gedien wat groot uitbreiding tot gevolg gehad het in sekere infrastrukture. Dit opsigself het weer bygedra tot die ontwikkeling van vaardighede, werkskepping en ekonomiese groei. Die staat het R33 miljard in die ekonomie gestort in voorbereiding tot die aanbied van die wêreldbeker. Die analogie van die waterpretpark in Studie-eenheid 1 is ʼn goeie voorbeeld van die kapitale inspuiting in die ekonomie. Behalwe die bydrae van die 2010-wêreldbeker sokkertoernooi is daar nog ʼn verdere R846 miljard bewillig tot ander openbare infrastruktuur ontwikkelingsprogramme. Hierdie programme sluit in die ontwikkeling van kragsentrales, vervoerstelsels en hawens. Die Verenigde Koninkryk, Duitsland, Nederland en Switserland is van die lande in die top 10 uitvoerbestemmings van Suid-Afrika. Suid-Afrika is voortdurend op soek na nuwe handelsvennote om die ekonomiese groei te stimuleer. So het die Departement van Handel en Nywerheid baie belangrike lesse geleer wat toekomstige bilaterale verhoudings sal bevoordeel. Van die lesse wat geleer is uit die verlede, is eerstens om te fokus op voorkeur handelsvennootskappe eerder as om staat te maak op vrye handelsareas. Tweedens het dit meer en meer duidelik geword dat invoer- en uitvoerbelastings nie altyd die gewenste uitwerking op ekonomiese groei het nie. 4.8
Nasionalisering en privatisering
Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dat dit gedrewe is deur die eiebelang van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore, grond, arbeid, kapitaal en ondernemerskap, op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die produksieproses dat die nasionale inkomste voortgebring word. Die begrippe ekonomiese stelsel, ekonomiese orde of ekonomiese bestel verwys na die manier waarop aktiwiteite in ʼn ekonomie gereël word, onder watter omstandighede mense werk, wat hul regte en verpligtinge is, hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik verkies om te doen, en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede van enkelinge en sakeondernemings in die ekonomie. 4.8.1
Nasionalisering
Nasionalisering vind plaas wanneer die staat die besit of bestuur van private ondernemings oorneem. Die probleem met die oorneem van private ondernemings deur die staat, is dat dit kan lei tot: •
Burokrasie
Bladsy 118
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie •
Ondoeltreffendheid
•
Politieke inmenging
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=nationalization) 4.8.2
Privatisering
Privatisering behels die verkoop van bates in staatsbesit aan die private sektor sodat die staatsektor die fondse kan kry. Die inkomste uit privatisering word dan gebruik om vir staatsbesteding te betaal. Nog ʼn oogmerk van privatisering is om algemene welvaart te verseker deur beskikbare hulpbronne meer produktief te gebruik. Dit lei dan tot die groter doeltreffendheid van en beter prestasie deur die ekonomie. Algemene welvaart word ook verbeter wanneer aandele aan die publiek verkoop word, want so kan private individue dan aan die ekonomie deelneem. Telkom is ʼn voorbeeld van ʼn private onderneming wat ʼn vennootskap met die staatsektor gevorm het. Daar is verskeie maniere waarop die staat kan privatiseer (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=nationalization): •
Die staat kan privatiseer deur 51% van die aandele in ʼn staatsonderneming en bates verkoop. Yskor is ʼn voorbeeld. Dit is in 2005 tot Mittal Steel South Africa vernoem.
•
Privatisering kan ook plaasvind deur middel van staats- of private vennootskappe waar private ondernemings teen ʼn fooi staatsfunksies verrig. Die private ondernemings aanvaar verantwoordelikheid vir enige risiko’s wat met die bepaalde funksies verband hou. Vennootskappe tussen die private sektor en die staatsektor lei tot meer doeltreffende en produktiewe ondernemings.
•
Die staatsektor kan privatiseer deur sekere fasiliteite in staatsbesit, soos grond, aan die private sektor te verhuur sodat hulle dit in saketransaksies tot hul eie voordeel kan gebruik.
•
Die metode van uitkontraktering is nog ʼn strategie van privatisering en behels die uitreiking van kontrakte aan die private sektor vir sekere aktiwiteite, veral in die boubedryf. Tolcon bou byvoorbeeld tolpaaie, skole en tronke. Wanneer die kontrak afgehandel is, neem die regering weer eienaarskap oor.
•
Die staatsektor kan dienste of aktiwiteite wat hulle voorheen gelewer het, onder meer projekte, soos Build-Operate-Transfer (BOOT), beëindig.
•
Privatisering kan ook deur deregulering plaasvind.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 119
ECN105 Ekonomie •
Die voorsiening van groter mededinging vir staatsmonopolie is nog ʼn strategie van privatisering.
•
Die staat kan subsidies verminder en gebruikersheffings verhoog.
Die staat kry dus by wyse van privatisering fondse vir belangrike projekte sonder om die belastingdruk op die private sektor te verhoog. Deur die getal private nywerhede en hul produktiwiteit te verhoog, sal die bedrag wat hierdie ondernemings aan belasting op hul winste betaal, ook styg. Dit verminder die druk op individuele belastingbetalers. Privatisering help ook om die staat se verantwoordelikheid vir die ekonomie te verminder en gee sodoende aan die privatesektor die geleentheid om probleme rakende die makroekonomie, soos werkloosheid, te probeer oplos. Die privatebesit is gewoonlik meer doeltreffend as die staatsektor. Die gebruik van natuurlike hulpbronne word deur middel van privatisering en die kundigheid en doeltreffendheid van die privatesektor geoptimaliseer. Boonop kan sakeondernemings in staatsbesit verliese ly wat begrotingstekorte en ander fiskale probleme kan veroorsaak. Baie vakbonde is teen privatisering gekant omdat dit gewoonlik lei tot werksverliese. Die werksverliese is omdat die private sektor meer doeltreffend is en omdat dikwels gemeganiseer word en arbeid dus daarmee afgeskaal word. Die private sektor maak beter gebruik van hulpbronne. Die vakbonde is baie ernstig daaroor dat die staat dienste soos elektrisiteit, water en riolering moet bly voorsien omdat dit lei tot meer werksgeleenthede. Daar sal altyd debat gevoer word oor die voordele en nadele van privatisering. Die volgende tabel toon van die argumente.
Argumente ten gunste van privatisering
Argumente teen privatisering
•
•
Sakeondernemings in staatsbesit is
betrekking tot doeltreffendheid.
dikwels ondoeltreffend. Hulle voorsien ook nie in verbruikersbehoeftes nie, plaas ʼn swaar las op die
Die private sektor misluk soms met
•
Private monopolie kan staatsmonopolie vervang.
belastingbetaler en die bestuur is gewoonlik sonder kreatiwiteit en
•
met die staat, nie aan die publiek
vernuwing. •
Die private sektor hoef, in teenstelling
verantwoording doen oor eksterne koste Privatisering lok buitelandse belegging,
nie.
wat buitelandse valuta na die land bring. •
• Private ondernemings betaal belasting,
Bladsy 120
Nie-winsgewende dienste word dikwels gestaak, wat ʼn nadelige uitwerking op
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie wat staatsinkomste verhoog. •
Die privatesektor het beleggingskapitaal
sekere minderbevoorregte landelike gebiede kan hê.
beskikbaar en kan by veranderde ekonomiese toestande aanpas. •
Fondse wat deur privatisering opgelewer is, kan vir behuising, onderwys en gesondheidsdienste gebruik word.
•
Privatisering verhoog die privatesektor se aandeel in die ekonomie en dien as ʼn instrument van swart ekonomiese bemagtiging. Tabel 4.8: Privatisering, argumente vir en daarteen (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=privatization)
Die volgende afdeling bespreek die positiewe aspekte van ʼn ekonomie wat deur minder staatsinmenging bestuur word. Die term “privatisering” word na aanleiding van produksiefaktore bespreek. Die begrippe "regte" en "verpligtinge" is belangrike ekonomiese en regsbegrippe. As ʼn mens ʼn reg het om sy eie private onderneming te stig (binne die beperkinge van die regstelsel), sê dit reeds baie van die aard van die gemeenskap waarin hy opereer. As hy nie die reg het nie, vertel dit selfs meer. Die beste manier om hierdie begrippe te verstaan, is om na die meer kapitalistiese stelsel, of minder staatsinmenging, en die meer sosialistiese stelsel, of meer staatsinmenging te kyk. Die ekonomiese stelsel raak alle grondliggende aspekte van die daaglikse lewe van ʼn land se inwoners, nie net vandag nie, maar het ook oor die geskiedenis heen. Dit maak nie saak na watter ekonomie in die hedendaagse wêreld gekyk word nie, die staat speel, sonder uitsondering, ʼn rol. 4.8.3
Staat vs. private belange
Oor die eeue heen kan die geskiedenis van die ekonomiese orde derhalwe breedweg beskryf word as die voortdurende stryd tussen die staat en private belange. Dit is ʼn stryd wat met afwisselende intensiteit voortgeduur het en eers tot ʼn einde gekom het met die verval van die kommunisties-sosialistiese stelsel, ingelei deur die val van die Berlynse Muur in 1989.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 121
ECN105 Ekonomie Hierdie gebeurtenis het wêreldwyd die besef gebring dat ekonomiese groei gedy as individue losgemaak word van die beperkings op persoonlike inisiatief, soos wat daar op die inwoners in die lande van die voormalige sosialistiese wêreld was. In die nuwe ekonomiese bestel wat sedertdien na vore gekom het, word die voortreflikheid van private ondernemerskap, teenoor die sentrale beplanning deur die staat, algemeen aanvaar (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=privatization). Die verskillende ekonomiese denkrigtings kan in twee ekstreme ekonomiese ordes verdeel word, met verskeie variante tussenin. Aan die een kant staan die ekonomie waarin die staat se rol tot die minimum beperk word (private ondernemerskap of privatisering) en aan die anderkant waar alle ekonomiese aktiwiteite om die staat draai (sentraal-beplande ekonomie of nasionalisering). Die bydraes van beide hierdie ekonomiese ordes kan onder die loep geneem word: •
Vervaardiging, die maak van voorwerpe wat vir die mens nuttig is, is eeue gelede deur enkelinge begin, nie deur die staat nie. Aanvanklik het geen regering (as daar was) ingemeng met die pogings van enkelinge om werktuie uit te dink en te maak wat bruikbaar was vir die jag of grondbewerking nie. Die staat het nie ʼn rol gespeel in die ontwikkeling van elementêre tegnologie nie – eenvoudige masjiene wat die vervaardiging van noodsaaklike produkte soos klerasie en skoeisel of wapens vir selfverdediging kon aanhelp en bespoedig. Geen regering het ʼn bydrae gemaak tot die ontwikkeling van die stoomenjin of spinen weefmasjinerie nie – tesame het dit grotendeels die Industriële Rewolusie van die laat-agttiende en die negentiende eeue moontlik gemaak. Dwarsdeur die lang geskiedenis van tegnologiese ontwikkeling, wat die skouspelagtige toename in die welvaart van die individu oor die eeue heen moontlik gemaak het, is eiebelang die een element wat uitstaan. Dit is eiebelang wat mense voortdurend motiveer om die bestaande tegnologie en die manier waarop dinge gedoen word, te verbeter en uitgawes te rasionaliseer, dit wil sê om produksiekoste te verminder. Dit is eiebelang wat firmas noop om behoorlike beginsels van waardevermindering te implementeer en om te verseker dat hul bemarkingstrategieë, bestuur en tegnologie mededingend bly. Dit is ook eiebelang wat sakeondernemings oortuig dat vernuwing noodsaaklik is en dat hulle voortdurend moet probeer om hul produkte te verbeter en om só hul markaandeel te behou, of te verbeter. Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dus dat dit gedrewe is deur die eiebelang van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore,
Bladsy 122
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie grond, arbeid, kapitaal en ondernemerskap, op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. •
Grond. Grond word besit deur enkelinge en sakeondernemings en word op die mark verkoop teen die prys waarop ʼn gewillige koper en ʼn gewillige verkoper ooreenkom. "Grond" is ʼn breë term wat alle landbougrond insluit, asook alle stedelike grond en geboue. In ʼn gemeenskap met private inisiatief is omtrent alle grond met ʼn ekonomiese waarde in privaatbesit. Dit staan in skrille kontras met die staat se alleeneienaarskap van grond in ʼn sosialistiese stelsel. In sommige stelsels van private ondernemerskap, veral in die Nuwe Wêreld, besit die staat ook soms groot stukke grond, veral in afgeleë gebiede. Hierdie grond het egter gewoonlik ʼn relatief lae ekonomiese waarde en is meestal net geskik vir ekstensiewe bewerking in ʼn bestaansboerdery.
•
Arbeid. In ʼn stelsel van private ondernemerskap is arbeid vry om na eie keuse aan enige ekonomiese aktiwiteit deel te neem. Van nog groter betekenis is dat werkers ook vry is om op verskeie maniere protes aan te teken in ʼn poging om hul werkomstandighede te verbeter. Dit sluit stakingsaksies in, ʼn belangrike vryheid wat arbeiders verwerf het ná ʼn langdurige stryd wat teen die einde van die agttiende eeu in Engeland begin het. Dit het dwarsdeur die negentiende eeu voortgeduur in die eerste fases van die Industriële Rewolusie. Die nuwe werkomstandighede wat deur die gebruik van masjiene in fabrieke teweeggebring is, het veroorsaak dat werkgewers sowel as werknemers met ʼn groot verskeidenheid nuwe uitdagings in die werksplek moes worstel. Dit het die oormaat nywerheidsonrus veroorsaak, wat uiteindelik moeitevol die weg gebaan het vir moderne bestuursmetodes, indiensnemingspraktyke en nywerheidsverhoudinge. Stakingsaksies, veral wanneer dit ʼn uitgerekte proses geword het weens die hardkoppigheid van arbeid of bestuur (of albei), het oor baie dekades aanleiding gegee tot baie kritiek op vrye ondernemerskap as ʼn ekonomiese stelsel. Militante vakbonde, wat veral in Engeland voorgekom het, was tekenend van die slegste aspekte van die stelsel van private onderneming. Vir werkgewers was dit ʼn groot struikelblok in hul strewe na die vergroting van hul markaandeel, beide plaaslik en internasionaal. Arbeid, daarenteen, het die rigiditeit van loonskale, dikwels ook die oorsaak van langdurige stakings, gesien as ʼn voorbeeld van die uitbuiting van arbeiders deur werkgewers.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 123
ECN105 Ekonomie Gevolglik is die geskiedenis van arbeid in die stelsel van private onderneming hoofsaaklik dié van wrywing tussen arbeid en kapitaal. Dit beloof om in die toekoms so voort te gaan, omdat daar geen algemeen-aanvaarde formule bestaan van hoe die winste van ʼn onderneming regverdig verdeel moet word tussen arbeid en die aandeelhouers, die aanvanklike en uiteindelike voorsieners van kapitaal nie. •
Kapitaal. Die derde produksiefaktor, kapitaal, het van baie groter belang geword sedert die aanvang van die Industriële Revolusie, en is ook onmisbaar in die moderne produksieproses. Die onderskeid tussen reële kapitaal (byvoorbeeld masjinerie) en finansiële kapitaal is nie van belang in hierdie verband nie, omdat reële kapitaal verkry word deur middel van die finansiële kapitaal wat deur aandeelhouers voorsien word. Reële kapitaal (masjinerie, geboue, ensovoorts) word vir produksie gebruik, dit wil sê, in die kapitaal-intensiewe produksieproses wat tipies is van die vervaardigingsproses in alle gevorderde lande. Daar word gewoonlik na die stelsel van private onderneming verwys as die kapitalistiese stelsel. Die term private ondernemerskap is verkieslik omdat "kapitalis" sekere politieke, ideologiese en etiese botone het wat hul oorsprong veral in die negentiende eeu gehad het. Dit gee nie meer ʼn voldoende beskrywing van die werklike aard van die ekonomiese stelsels in alle gevorderde (en baie ander) lande in die hedendaagse wêreld nie. Die term “kapitalis” kom van die mislukte Chartiste-beweging wat in die 1830's in Engeland ʼn aktiewe veldtog gevoer het vir parlementêre hervormings vir die werkersklasse. Die term is daarna uitvoerig deur Karl Marx in sy geskrifte gebruik. Hy het ʼn verkleinerende betekenis aan die woord gegee, as verteenwoordigend van ʼn stelsel waarin die werkers volgens definisie deur die fabriekseienaars uitgebuit word. Hoe dit ook al sy, kapitalisme fokus op ʼn grief, op ʼn tekortkoming van die stelsel, en nie op sy uitstaande kenmerk nie. Die is tweeledig, naamlik: •
private besit van produksiemiddele, en
•
ekonomiese bedrywighede gegrond op eiebelang.
Eiebelang is die ware, dinamiese dryfkrag in die ekonomie vir almal wat selfwerksaam is en indirek die ekonomiese welvaart van andere beïnvloed, naamlik diegene wat nie selfwerksaam is nie. Dít word goed uitgedruk in Adam Smith se klassieke An Enquiry into the Nature and the Causes of the Wealth of Nations (1776).
Bladsy 124
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie Die idee van uitbuiting wat met die term kapitalisme geassosieer word, is dus grootliks misleidend omdat dit die werklik verbasende prestasies van die stelsel, wat selfs die bewondering van Marx afgedwing het, ignoreer. •
Ondernemerskap. Die vierde produksiefaktor is ondernemerskap. Daarsonder kan ʼn ekonomie nie floreer nie. Omdat die stelsel van private inisiatief gegrond is op eiebelang en die enkeling se optredes beloon word deur winste, is die kern van die stelsel dat ondernemers winsgedrewe is. Dit kan ʼn verskeidenheid vorme aanneem, van die skouspelagtige tot die doodgewone. ʼn Ondernemer is iemand wat byvoorbeeld sien dat die binnelandse lugdiens nie aan ʼn groeiende vraag kan voldoen nie en dan sy eie lugdiens stig. Dit doen hy met kapitaal wat hy suksesvol verwerf deur aandele-uitgifte gegrond op prospektusse wat optimistiese uiteensettings gee van die beoogde maatskappy, wat dan in mededinging met die bestaande een sal opereer. ʼn Ondernemer is ook iemand wat, nadat hy nie daarin kon slaag om ʼn lisensie te verkry om roomys en koeldrank by die jaarlikse nywerheidskou te verkoop nie, dit wel doen deur sy stalletjie net buitekant die toegangshekke te plaas en sodoende die kliënte verwerf wat die skou moeg op ʼn warm dag verlaat. Hy is by uitstek ʼn entrepreneur. Hy werk vir sy eie rekening en sien winsgeleenthede soms in onbenullige, alledaagse aktiwiteite.
•
Nie vir almal. Dít is die lewensbloed van die stelsel. Die ondernemer is net aan homself verantwoordbaar. Hoe langer en hoe harder hy werk, des te groter sy beloning. Dit is egter nie ʼn stelsel wat vir alle mense aanvaarbaar is nie. Baie jare gelede het ʼn welbekende Duitse ekonoom, Max Weber, in sy dikwels aangehaalde boek The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (1904) geredeneer dat die stelsel van private inisiatief met sy individualistiese lewensuitkyk die beste pas by die temperament van Protestante, veral Calviniste. Die verkryging van rykdom vervul hulle nie met afgryse nie, want hulle leef hul persoonlike saligheid uit in harde werk en ʼn eenvoudige, spaarsame leefwyse. Dít, soos al dikwels geredeneer is, is die werklike grondslag van die ekonomiese en tegnologiese suksesse van die belangrikste lande van Wes-Europa en die Nuwe Wêreld, veral die VSA. Baie mense deel egter nie hierdie amper Spartaanse, materialistiese lewensuitkyk nie. Dit voldoen blykbaar nie aan die voorkeure, doelwitte en lewenswyses van sommige lande van die Ontwikkelende Wêreld nie, ondanks hul verklaarde wense vir vinnige en volgehoue ekonomiese groei.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 125
ECN105 Ekonomie Om op te som kan nasionalisering gedefinieer word as die proses waardeur ʼn regering eienaarskap neem van private sakeondernemings en industrie, gewoonlik, maar nie altyd nie, met gepaardgaande rewolusies wat dan ʼn kommunistiese of sosialistiese ekonomie vestig. 4.9
Samevatting
Die openbare sektor is die vierde groot makro-ekonomiese sektor, soos uitgebeeld in Figuur 1.3 in Studie-eenheid 1. Die ander drie sektore is die huishoudings, die sakesektor en die buitelandse sektor. Daar is ʼn groot verskil tussen die manier waarop ʼn individu of maatskappy inkomste verwerf en die manier waarop die Staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur marktransaksies tussen gewillige kopers/gewillige verkopers van individuele (private) goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur middel van sy wetlike gesag deur belastingbetalings af te dwing in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste. Belasting is ʼn verpligte betaling deur die private sektor en individue aan die regering vir dienste wat die publiek as ʼn groep bevoordeel. Die algemene beginsel is dat belastings gevorder word sodat die sosiale welstand van die land se burgers verbeter kan word. Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dat dit gedrewe is deur die eiebelang van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore, grond, arbeid, kapitaal en ondernemerskap op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die produksieproses dat die nasionale inkomste voortgebring word. Die begrippe ekonomiese stelsel, ekonomiese orde of ekonomiese bestel verwys na die manier waarop aktiwiteite in ʼn ekonomie gereël word; onder watter omstandighede mense werk; wat hul regte en verpligtinge is; hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik verkies om te doen en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede van individue en sakeondernemings in die ekonomie.
Bladsy 126
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie 4.10 Selfevaluering Aktiwiteit 12 1. Noem die drie vlakke van regering in die Suid-Afrika. 2. Verduidelik hoe die staat sy inkomste verkry. 3. Noem vyf vorme van belasting en bespreek elk kortliks 4. Noem vyf ekonomiese faktore wat die regering in sy nuwe groeipad ingesluit het om ekonomiese groei te bewerkstellig. 5. Beskryf die voordele en nadele van privatisering.
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
Bladsy 127
ECN105 Ekonomie Notas
Bladsy 128
Studie-eenheid 4: Die openbare sektor
ECN105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 5: DIE BUITELANDSE SEKTOR
5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na afloop van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die buitelandse sektor
•
Internasionale handel
•
Invoertariewe
•
Die wisselkoers
•
Die vasstelling van die wisselkoers
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die buitelandse sektor te beskryf.
•
die redes vir buitelandse handel aan te dui.
•
die invloed van invoerbelasting te verduidelik.
•
die begrip “buitelandse valuta” te verduidelik.
•
aan te dui hoe wisselkoerse bepaal word in die oorsese markte.
•
wisselkoerse te bereken.
•
ekonomiese data te interpreteer.
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 129
ECN105 Ekonomie
5.2
Verrykende bronne •
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik uitgewers.
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Betalingsbalans
Die betalingsbalans verwys na ʼn rekening wat alle transaksies tussen ʼn land en ander lande boekstaaf. Dit sluit invoere, uitvoere, lening, terugbetalings, kapitaalvloeie, beleggingsvloeie en buitelandse valuta- en reserwes in.
Fiskale beleid
Die beleid wat ʼn regering volg ten opsigte van sy uitgawes van goedere en dienste en belastinginvorderings om die vlak van nasionale inkomste te beïnvloed .
Handelsbalans
Rekord van ʼn land se uitvoere en invoere van goedere en dienste.
Hulpbronne
Al die faktore of insette wat gebruik kan word om ekonomiese groei te bevorder.
Industrie
ʼn Groep van sakeondernemings wat dieselfde of soortgelyke produkte vervaardig.
Kapitalisme
ʼn Ekonomiese sisteem gekenmerk deur die privaatbesit van produksie en eiendom.
Monetêre beleid
Die gebruik van die sentrale bank se magte om die binnelandse aanbod van geld en die toestaan van krediet en rentekoerse te beheer.
Nasionale inkomste
Nasionale inkomste verwys na die totale inkomste gegenereer deur die land se produksiefaktore vir ʼn gegewe tydstip.
Ontwikkelingsekonomie ʼn Onderafdeling van ekonomie wat spesialiseer in die proses van langtermyngroei en verandering in onderontwikkelende ekonomie.
Bladsy 130
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie
Per kapita inkomste
Die totale inkomste gedeel deur die aantal mense in ʼn land.
Risiko
Die onderneming om produkte te produseer of dienste te lewer sonder die versekering van inkomste.
Sentrale bank
ʼn Agentskap deur die regering gemagtig om ʼn land se monetêre en finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid buitelandse valuta te bestuur.
Ekonomiese siklus
Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende vloei van produksie in die ekonomie.
Tarief
Belasting wat gehef word op ingevoerde goedere.
Tegnologie
Kennis wat die transformasie van hulpbronne in goedere of dienste omskep.
Wisselkoers
Die prys van een land se geldeenheid ten opsigte van die geldeenheid van ʼn ander land.
5.4
Inleiding
Die probleem van skaarsheid as die sentrale probleem van die ekonomie, is reeds in Studieeenheid 1 aangespreek. Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie behoeftes aan te spreek, is beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ʼn wanbalans van hulpbronne in verskillende lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om aan die behoeftes van die mense in die land te voorsien. Die ekonomiese interaksie tussen die binnelandse en die buitelandse sektore word die internasionale handel of net die buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige vorm is die buitelandse handel slegs die ruil van goedere en dienste tussen twee lande. Die koper en verkoper in hierdie geval woon in verskillende lande. Vandaar die terme invoer en uitvoer. Internasionale handel is wanneer die ekonomiese sektore van een land, naamlik die huishoudings, sakeondernemings en die staat, handel dryf met die ekonomiese sektore van ʼn ander land. Hierdie handel kan vergelyk word met die ekonomiese aktiwiteite soos dit sou plaasvind in die binnelandse ekonomie met die enigste verskil dat dit handel is tussen twee lande. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende voordele en die handelsbeleide van die lande betrokke. Invoertariewe is ʼn vorm van belasting wat regerings instel op die invoer van goedere en dienste vanaf ander lande. Die sleutelbeginsel van invoertariewe is om die invoer van Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 131
ECN105 Ekonomie goedere en dienste te verminder. Die invoertariewe verhoog die aanvraagprys en verlaag die aanbodprys en verlaag dus die hoeveelheid goedere en dienste wat verhandel word. Invoertariewe is een van drie buitelandse handelsbeleide wat geskep word om invoere te beperk en uitvoere aan te moedig. Die ander twee maatreëls is invoerkwotas en uitvoersubsidies. ʼn Wisselkoers is die geldeenheid van een land uitgedruk in die geldeenheid van ʼn ander land. Die geldeenheid van Amerika, die dollar, kan dus uitgedruk word in Rand, die geldeenheid van Suid-Afrika. Daar is twee tipes wisselkoerse, naamlik die nominale wisselkoers en die reële wisselkoers. Faktore soos rentekoerse en inflasie speel ʼn belangrike rol in die bepaling van ʼn land se ekonomiese welstand. Daar is egter nog ʼn baie belangrike faktor in die bepaling van ʼn land se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ʼn rol in ʼn land se buitelandse handel. Een manier om die binnelandse ekonomie te stimuleer is om buitelandse geld te verdien. Om hierdie rede is die wisselkoers een van die faktore wat die meeste ontleed word en waar regerings ingryp om die wisselkoers so te manipuleer dat die ekonomie volgens die regering se fiskale beleid kan presteer. 5.5
Die konsep van die buitelandse sektor
Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie behoeftes aan te spreek is beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ʼn wanbalans van hulpbronne in verskillende lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om aan die behoeftes van die mense in die land te voorsien. Party lande het meer van ʼn bepaalde natuurlike hulpbron en kan dit na ander lande uitvoer waar daar ʼn behoefte aan hierdie goedere en dienste is. So kan Suid-Afrika sy goud en diamante uitvoer na ander lande en so ʼn groot inkomste verdien. Hierdie inkomste word buitelandse valuta genoem. Hierdie buitelandse valuta kan dan weer gebruik word om te betaal vir goedere en dienste soos olie wat na Suid-Afrika ingevoer word. Op hierdie wyse word lande van mekaar afhanklik en vind internasionale handel plaas. Die handel wat tussen lande plaasvind, beïnvloed die ekonomie op dieselfde wyse as handel binne die grense van ʼn land. Hierdie ekonomiese aktiwiteite dra by tot die algehele groei van die ekonomie en die skep van welvaart vir die inwoners van die land. Die redes wat aanleiding gee tot die skep van internasionale handel, kan soos volg opgesom word in Tabel 5.1.
Bladsy 132
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie
Rede vir internasionale
Omskrywing
handel Natuurlike hulpbronne
•
Suid-Afrika het baie goud, diamante en ander delfstowwe wat nie in ander lande voorkom nie.
Klimaatstoestande
•
Die Arabiese lande het baie oliereserwes.
•
Reënvalpatrone verhoed dat sekere lande hul eie landbouprodukte kan verbou.
•
Voorbeeld: Hout vir Steinway klaviere kan net uit baie koue lande soos Noord-Kanada en die noorde van Rusland kom.
Arbeid en tegnologie
•
Suid-Afrika spesialiseer in die vervaardiging van sekere wapentuig.
•
Frankryk bou goeie vliegtuie.
•
Taiwan vervaardig van die beste elektroniese toerusting.
•
Indië het van die wêreld se beste rekenaarprogrammeerders.
Effektiewe behoeftes
•
Sekere lande bied beter toerisme-aantreklikhede as ander.
Inkomste
•
Mense emigreer na lande met beter klimaatstoestande.
•
Lande verstaan die belangrikheid van buitelandse valuta en sal daarom handelsooreenkomste soek met ander lande wat goedere en dienste het wat die ekonomie sal laat groei.
Gevestigde nywerhede
•
Gevestigde nywerhede se produksie-effektiwiteit is baie hoog en dit verseker die kwaliteit en die laer pryse van goedere en dienste.
Massaproduksie
•
Duitsland is ʼn voorbeeld van hoogs-ontwikkelende meganisasie van hul nywerhede wat produksie verhoog.
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 133
ECN105 Ekonomie
•
Kapitaal
Arm lande het nie kapitaal vir ekonomiese groeiprojekte nie en is die uitvoer van grondstowwe of arbeidsintensiewe produkte ʼn alternatief.
Kommunikasie en vervoer
•
Lande met goeie kommunikasie- en vervoerstelsels skep maklike handelspatrone.
•
Europa is ʼn voorbeeld van goeie kommunikasie- en vervoerstelsels.
Tabel 5.1: Redes vir buitelandse handel (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade) Soos gesien uit die bogenoemde, behels die buitelandse sektor alles en enigiets wat buite die landsgrense van ʼn land lê. Die primêre rol van die buitelandse sektor in die binnelandse ekonomie, is buitelandse handel. Die binnelandse huishoudings, sakeondernemings en die staat koop van en verkoop aan die buitelandse sektor en so vind internasionale handel plaas. 5.5.1
Die eksterne aktiwiteit
Terwyl die buitelandse sektor bepaal wie almal ingesluit is (ander lande) in die internasionale ekonomie, is dit ook belangrik om te weet wat dit verteenwoordig. Soos wat die regerings van lande gemoeid is met die bestuur van die ekonomie, binnelands tussen huishoudings, sakeondernemings en die staat, is dit buitelandse aktiwiteite wat die dinamika binnelands beïnvloed. Hierdie invloed is nie altyd positief nie en word afgespeel teen die agtergrond van die balans tussen invoer en uitvoer. Die ekonomiese interaksie tussen die binnelandse en die buitelandse sektore word internasionale handel of net buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige vorm is die buitelandse handel slegs die ruil van goedere en dienste tussen twee lande. Die koper en verkoper, in hierdie geval, woon in verskillende lande. Vandaar die terme invoer en uitvoer. Die vloei van die ekonomie is breedvoerig in Studie-eenheid 1 bespreek. Die buitelandse sektor is ʼn komponent van daardie vloei van die ekonomie. Die vloei van die ekonomie vat die voortdurende beweging van die produksie in een rigting en die beweging van geld in die ander rigting saam. Die hoofdoel van die buitelandse sektor in die vloei van die ekonomie, is tweeledig. 1. Dit voeg by tot die uitset van produksie na die huishoudings, sakeondernemings en die staat deur invoere.
Bladsy 134
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie 2. Dit skep ʼn inkomste na die huishoudings, sakeondernemings en die staat deur uitvoere. Soos in Studie-eenheid 1 bespreek in die analogie van die waterpretpark, sal die uitvoer van goedere en dienste die water laat toeneem en die invoer van goedere en dienste die water verminder. Hoe meer water in die stelsel, hoe vinniger beweeg die ekonomie. 5.5.2
Die teorie van absolute en relatiewe koste
Die sleutel ekonomiese beginsel van buitelandse handel is die beginsel van vergelykende voordeel. Hierdie beginsel verteenwoordig die gedagte dat elke land ʼn produksie-aktiwiteit het wat laer geleentheidskoste het as ʼn ander land. Dit beteken dat enige land produksiegeleenthede sal vind wat uitvoer bevoordeel en ander wat invoer sal bevoordeel. •
Absolute voordeel: ʼn Land wat ʼn spesifieke produk teen ʼn laer prys as ʼn ander land kan produseer deur minder of goedkoper produksiefaktore te gebruik OF ʼn land wat meer van ʼn produk kan produseer per produksiefaktor, as ʼn ander land met dieselfde hoeveelheid produksiefaktore, het ʼn absolute voordeel in die produksie van daardie produk.
•
Relatiewe voordeel: ʼn Land het ʼn relatiewe voordeel as dit ʼn produk teen ʼn relatiewe laer geleentheidskoste kan produseer as ander lande.
Die beginsel van vergelykende/relatiewe voordeel kom in elke land voor omdat elke land ten minste een produk of diens teen ʼn laer geleentheidskoste kan vervaardig as ʼn ander land. Hierdie beginsel is die sleutel tot buitelandse handel en beteken dat ander lande die voordeel kan trek deur sekere goedere en dienste goedkoper te kan invoer as wat dit self geproduseer kan word. In Tabel 5.2 word die verskil tussen absolute en relatiewe voordeel uitgebeeld met die volgende gevallestudie as grondslag: Veronderstel beide Suid-Afrika en Amerika produseer wasmasjiene en bottels wyn. 1 arbeider in Suid-Afrika kan 6 bottels wyn produseer OF 18 wasmasjiene. 1 arbeider in Amerika kan 10 bottels wyn produseer of 20 wasmasjiene.
Absolute voordeel
Relatiewe voordeel
Vanuit die hoeveelheid wat geproduseer kan
Om die relatiewe voordeel te bepaal gaan
word, blyk dit dat Amerika meer van beide
die verhouding van een bottel wyn tot die
produkte kan produseer, en dus het Amerika
hoeveelheid opgeofferde wasmasjiene
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 135
ECN105 Ekonomie
die absolute voordeel in beide produkte.
bereken word. Indien 1 arbeider in Suid-Afrika 6 bottels wyn en 18 wasmasjiene kan produseer, sal die verhouding 1:3 wees (18/6 = 3). Indien 1 arbeider in Amerika 10 bottels wyn of 20 wasmasjiene produseer, sal die verhouding 1:2 wees (20/10=2). Dus sal Suid-Afrika 3 wasmasjiene moet opoffer om 1 bottel wyn te produseer, waar Amerika slegs 2 wasmasjiene sal moet opoffer om 1 bottel wyn te produseer. SuidAfrika het dus ʼn relatiewe voordeel in wasmasjiene en Amerika het ʼn relatiewe voordeel in wyn.
Tabel 5.2 Voorbeeld van absolute en relatiewe voordeel (Aangepas uit International Trade Institution of Southern Africa, 1996-2009)
Absolute koste verskille kom voor wanneer twee lande dieselfde produkte produseer, maar elke land, vanweë spesialisering, kan een produk teen ʼn absoluut laer koste as die ander produseer. Relatiewe koste verskil kom voor wanneer een land albei produkte goedkoper as ʼn ander land produseer, maar die voordeel van een produk is relatief groter as die ander . 5.6
Internasionale handel
Internasionale handel is wanneer die ekonomiese sektore van een land, naamlik die huishoudings, sakeondernemings en die staat, handel dryf met die ekonomiese sektore van ʼn ander land. Hierdie handel kan vergelyk word met die ekonomiese aktiwiteite soos dit sou plaasvind in die binnelandse ekonomie met die enigste verskil dat dit handel tussen twee lande is. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende voordele en die handelsbeleide van die lande betrokke. Buitelandse handel vind dus plaas wanneer ʼn land die goedere en dienste wat met die hulpbronne van die binnelandse produksiefaktore vervaardig is, ruil met die buitelandse sektor. Dit sluit in enige goedere en dienste wat in die binnelandse ekonomie van ʼn land vervaardig is en verkoop word aan die buitelandse sektor. Hier is twee tipes van handel wat kan plaasvind, naamlik, invoere of uitvoere.
Bladsy 136
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie Internasionale handel word gesien vanaf die perspektief van die wêreldekonomie, waarvan elke land in die wêreld ʼn rol speel in die ruil van produkte en dienste tussen twee lande. Buitelandse handel word gesien vanaf die perspektief van ʼn land se binnelandse produksie en die handel met die buiteland. 5.6.1
Binnelandse en buitelandse handel
Die vloei van die handel tussen ʼn land en sy buitelandse sektor word netto uitvoer genoem. Netto uitvoer is die verskil tussen die uitvoer van goedere en dienste geproduseer in die binnelandse ekonomie en die koop (invoer) van goedere en dienste geproduseer in die buiteland. Internasionale handel word beter verstaan as daar van die perspektief uitgegaan word dat binnelandse of buitelandse handel bestuur word deur buitelandse handelsbeleide, in- en uitvoertariewe en in- en uitvoerbeperkings en hoe dit netto uitvoere vergroot. Die sleutelbeginsel van buitelandse handel is handelsbeleide, tariewe, invoerkwotas en uitvoersubsidies. Die onderskeid tussen hierdie twee begrippe, binnelandse en buitelandse sektore is belangrik om te verstaan. •
Binnelandse handel: Handel in die binnelandse sektor is handel wat plaasvind binne die politieke grense van ʼn land. Hierdie aktiwiteite word onderneem deur die hulpbronne wat besit word deur die burgers van ʼn land. Die binnelandse sektor of ekonomie sluit produseerders, verbruikers en die regering van ʼn land in.
•
Buitelandse handel: Handel in die buitelandse sektor is enige handel wat plaasvind buite die politieke grense van ʼn land. Die buitelandse sektor sluit produseerders, verbruikers en regerings van ander lande in.
Buitelandse of internasionale handel is dus die ruil van goedere en dienste tussen twee binnelandse ekonomieë. 5.6.2
Invoere en uitvoere
Die rigting waarin die handel plaasvind tussen twee binnelandse sektore word gekategoriseer as òf invoere òf uitvoere. Met ander woorde, wie doen die aankope en wie doen die verkope? •
Invoere: Invoere is die goedere en dienste vervaardig deur die buitelandse sektor en aangekoop word deur die binnelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste wat invloei in die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei van die binnelandse ekonomie na die buitelandse ekonomie.
•
Uitvoere: Uitvoere is die goedere en dienste vervaardig deur die binnelandse sektor en wat verkoop word aan die buitelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 137
ECN105 Ekonomie wat uitvloei uit die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei vanaf die buitelandse ekonomie na die binnelandse ekonomie. •
Netto uitvoere: Netto uitvoere is die verskil tussen die waarde van uitvoere en die waarde van invoere. Dit is die verskil in waarde tussen die goedere en dienste wat uit die binnelandse ekonomie uitvloei en die goedere en dienste wat in die binnelandse ekonomie invloei.
5.6.3
Geslote en oop ekonomieë
Terwyl die meeste lande van die wêreld in een of ander handel met mekaar betrokke is (oop ekonomieë), is dit moontlik dat ʼn binnelandse ekonomie geen buitelandse handel het nie. Hierdie soort ekonomie word na verwys as ʼn geslote ekonomie. •
Geslote ekonomie: ʼn Geslote ekonomie is ʼn ekonomie met geen buitelandse handel, bedoelende dat die ekonomie totaal selfonderhoudend is. Alle goedere en dienste wat geproduseer word, word binnelands verbruik.
•
Oop ekonomie: ʼn Oop ekonomie is ʼn ekonomie wat betrokke is in buitelandse handel. Dit beteken dat sommige van die goedere en dienste wat binnelands vervaardig word aan die buiteland verkoop word en dat sekere goedere en dienste van die buiteland aangekoop word.
Die term “buitelandse handel” impliseer een van twee maniere wat die ruil van goedere en dienste tussen twee lande kan plaasvind. Die mees algemene manier is van die perspektief van die binnelandse ekonomie. Die ander siening is van die perspektief van die wêreldekonomie. •
Die binnelandse ekonomie siening: Met die binnelandse siening is die fokus op buitelandse handel, die vloei van handel tussen twee binnelandse ekonomieë met mekaar. Die binnelandse ekonomie sluit aktiwiteite in wat plaasvind binne die politieke grense van ʼn land. Die buitelandse sektor is dan enige aktiwiteit wat plaasvind buite die politieke grense van ʼn land. Hierdie siening skep ʼn “ons” en “hulle” perspektief.
•
Die wêreldekonomie siening: Hierdie is ʼn breër siening wat na alle lande kyk as deelnemers aan die internasionale handel, die vloei van handel tussen lande. Met hierdie perspektief bedryf elke land sy eie binnelandse ekonomie en is gelyktydig ook deel van die buitelandse sektor vir elke ander land. Internasionale handel beklemtoon dus die handel tussen lande.
Terwyl die binnelandse ekonomie onderskei tussen invoere en uitvoere, is die globale siening dat dit twee kante van dieselfde munt is. Die invoere van een land is die uitvoere Bladsy 138
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie van ʼn ander land. Alle invoere is uitvoere en alle uitvoere is invoere. Terwyl een land dalk meer invoere as ʼn ander land sal hê, is die teenoorgestelde ook waar, dat een land dalk meer uitvoere sal hê as ʼn ander land. In die wêreldekonomie is die balans tussen uitvoere en invoere altyd gelyk. 5.6.4
Die handelsbalans
Die boekhou van invoere en uitvoere (die buitelandse handel van ʼn land) word gedoen deur die handelsbalansrekening van ʼn land. Die handelsbalans is die verskil tussen die waarde van goedere en dienste wat uitgevoer word en die waarde van goedere en dienste wat ingevoer word. Die handelsbalans is een komponent van ʼn meer komplekse vorm van internasionale finansiële rekeninge wat die betalingsbalansrekening genoem word. Die betalingsbalansrekening verteenwoordig die verskil tussen alle betalings wat in die land inkom teenoor alle betalings wat uit die land uitgaan. Op dieselfde manier wat netto uitvoere positief of negatief kan wees, kan die betalingsbalans ʼn surplus of tekort wys. •
Betalingsbalanssurplus: ʼn Surplus in die betalingsbalansrekening beteken dat die inkomste van uitvoere, die uitgawes van invoere oorskry het. Vir die binnelandse ekonomie beteken dit dat daar ʼn invloei van geld in die ekonomie plaasgevind het. Hierdie invloei van geld beteken dat die ekonomie groei en welvaart vir die inwoners van die land geskep word.
•
Betalingsbalanstekort: ʼn Tekort in die betalingsbalansrekening is die gevolg van die groter uitgawe met die invoer van goedere en dienste as wat verdien is met die inkomste verkry uit uitvoere. Die binnelandse ekonomie het ʼn netto uitvloei van geld uit die ekonomie wat ʼn laer standaard van lewe vir die inwoners beteken.
5.7
Invoertariewe
Invoertariewe is ʼn vorm van belasting wat regerings instel op die invoer van goedere en dienste van ander lande. Die sleutelbeginsel van invoertariewe is om die invoer van goedere en dienste te verminder. Die invoertariewe verhoog die aanvraagprys en verlaag die aanbodprys en verlaag dus die hoeveelheid goedere en dienste wat verhandel word. Invoertariewe is een van drie buitelandse handelsbeleide wat geskep word om invoere te beperk en uitvoere aan te moedig. Die ander twee maatreëls is invoerkwotas en uitvoersubsidies. Tariewe is buitelandse beleide wat deur binnelandse regerings ingestel word en wat ten doel het om die binnelandse produk te beskerm teen buitelandse kompetisie. Tariewe is dus ʼn
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 139
ECN105 Ekonomie vorm van belasting, soms spesifiek (tarief per eenheid) en soms ad valorem-belastings (as ʼn persentasie van die ingevoerde waarde) wat gehef word op invoere. Die doel van invoertariewe is om die aanvraagpryse te verhoog wat deur binnelandse verbruikers betaal sal word en dit bepaal terselfdertyd die prys wat die verkoper in die buiteland sal ontvang. Met minder goedere en dienste beskikbaar vanuit die buiteland, sal die verbruikers meer binnelandse produkte aankoop (http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade). Daar is vyf redes waarom invoertariewe en ander buitelandse beleide geïmplementeer word: •
Binnelandse indiensneming: Omdat buitelandse invoere in ander lande geproduseer word deur buitelandse werknemers, verlaag invoere die moontlikheid van werkskepping.
•
Lae buitelandse lone: Die heffing van invoertariewe maak die laer lone wat buitelandse werkers ontvang, effektiewelik hoër en word die speelveld meer mededingend gemaak.
•
Beskerming van jong nywerhede: Jong nywerhede is industrieë wat nog jonk is (nuwe industrieë) en nie van die sneeubaleffek in die ekonomie gebruik kan maak nie. Invoertariewe beskerm nuwe en opkomende sakeondernemings.
•
Onregverdige handel: Buitelandse sektore kan gebruik maak van “storting” deur produkte in massas in ʼn binnelandse ekonomie, teen verlaagde pryse, in te “stort”. Tariewe maak die speelveld gelyk en meer mededingend.
•
Nasionale sekuriteit: Tariewe kan ook invoere beperk en binnelandse produksie aanmoedig wat uiters belangrik is vir die beskerming van die nasionale ekonomie.
Die invoertariewe beskerm sakeondernemings en individue in binnelandse ekonomieë teen invoere van goedere wat kompetisie meebring. Die tariewe bevoordeel dus die binnelandse vervaardiger ten koste van die binnelandse verbruiker, omdat die pryse van goedere en dienste hoër is as invoere nie mag plaasvind nie of beperk word. Binnelandse eienaars verdien dan groter salarisse en winste teenoor huishoudings se groter besteding. 5.7.1
Invoerkwotas
Invoerkwotas is nog een van die buitelandse handelsbeleide wat netto uitvoere sal verhoog. Invoerkwotas is die wettige beperking op die hoeveelheid invoere wat deur binnelandse regerings ingestel kan word. Invoerkwotas kan byvoorbeeld ingestel word op ʼn eerste-komeerste-diens basis. Sodra die toelaatbare aantal ingevoerde produkte verkoop is, word geen
Bladsy 140
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie verdere goedere en dienste van die spesifieke produk toegelaat nie. Die beperking kan ook pro-rata verdeel word tussen buitelandse vervaardigers op ʼn ooreengekome voorwaarde. Terwyl invoerkwotas die binnelandse vervaardigers bevoordeel, benadeel dit die binnelandse verbruikers. Met die vermindering in ingevoerde produkte beperk dit die keuse van binnelandse verbruikers en betaal verbruikers gewoonlik meer vir die produk (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade). Beide invoertariewe en invoerkwotas verhoog die binnelandse prys van die ingevoerde produk wat mededinging bevoordeel. Die onderskeid tussen hierdie twee handelbeperkings kan gesien word deur te kyk wie voordeel trek hieruit. In terme van invoertariewe, baat die regering hoofsaaklik daaruit d.m.v die tariefinkomste (belasting) wat gehef word op elke ingevoerde produk. In terme van invoerkwotas, baat die binnelandse invoerder daaruit aangesien hy gemagtig is om die beperkte kwota in te voer en dan te verkoop teen ʼn verhoogde prys. 5.7.2
Uitvoersubsidies
ʼn Uitvoersubsidie is die direkte betaling van ʼn subsidie aan binnelandse vervaardigers om hul aan te spoor om meer produkte te produseer en dan uit te voer. Hierdie uitvoersubsidie verhoog die algemene inkomste ontvang deur binnelandse vervaardigers wanneer hul uitvoer. Uitvoersubsidies word geregverdig as ʼn doel om binnelandse vervaardigers te help om mee te ding teen ander buitelandse vervaardigers. Die subsidies aan binnelandse vervaardigers verlaag effektiewelik die vervaardigings koste en maak die produk meer mededingend in die internasionale mark. Die probleem met die subsidie is dat die belastingbetaler daarvoor betaal (http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade). 5.8
Die wisselkoers
ʼn Wisselkoers is die geldeenheid van een land uitgedruk in die geldeenheid van ʼn ander land. Die geldeenheid van Amerika, die dollar, kan dus uitgedruk word in Rand, die geldeenheid van Suid-Afrika. Daar is twee tipes wisselkoerse, naamlik die nominale wisselkoers en die reële wisselkoers. Die nominale wisselkoers is die wisselkoers wat op ʼn spesifieke tydstip gegee word, byvoorbeeld, $1 = R14,30 om 15h00 op 15 November 2015 . Reële wisselkoerse verwys na die nominale wisselkoers aangepas met die prysverhouding tussen die plaaslike en buitelandse produkte. Dus verwys die reële wisselkoers na hoeveel van die buitelandse produk gekoop kan word gegewe die waarde/ prys van enkele plaaslike produkte.
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 141
ECN105 Ekonomie Benewens die nominale en reële wisselkoerse kan die wisselkoers ook as ʼn vaste of swewende wisselkoers aangebied word. •
ʼn Vaste wisselkoers is wanneer wisselkoerse vasgestel word, aangekondig deur die monetêre owerheid soos die staat – dus ʼn statutêre wisselkoers. Hierdie vasstelling word ook dikwels ʼn wisselkoerspariteit genoem, dit wil sê ʼn muntpariteit of ʼn goudpariteit.
•
ʼn Swewende wisselkoers is waar die waarde van die geldeenheid voortdurend verander as gevolg van die kragte van vraag en aanbod. Daar is twee soorte swewende wisselkoerse: o
Vrye swewing: Vrye swewing of onbelaste swewing vind plaas wanneer die waarde van ʼn geldeenheid deur die kragte van vraag en aanbod bepaal word. Daar vind gewoonlik geen staatsinmenging plaas nie.
o
Beheerde swewing: Beheerde swewing vind plaas wanneer die geldeenheid toegelaat word om sy eiewaarde te vind. In die geval van die rand sal dit daartoe lei dat die Suid-Afrikaanse Reserwebank stappe sal doen om die waarde van die rand te stabiliseer deur valuta te koop of te verkoop.
Tabel 5.4 stel die terme voor wat gebruik word om vaste en swewende koerse te beskryf.
Vaste koerse •
•
Swewende koerse
Revaluasie (herwaardering) is ʼn
•
Appresiasie is ʼn styging in die waarde
maatreël wat deur die staat afgedwing
van ʼn geldeenheid in vergelyking met
word om die ruilwaarde van sy
ander geldeenhede vanweë die kragte
geldeenheid te verhoog.
van vraag en aanbod.
Devaluasie (waardevermindering) is ʼn
•
Depresiasie is ʼn vermindering in die
berekende stap deur die staat om die
waarde van die geldeenheid vanweë
waarde van die geldeenheid te verlaag.
vraag en aanbod.
Tabel 5.4: Vaste en swewende koerse (Greyling et. al. 2008: 85) 5.8.1
Suid-Afrika se ruilstelsel
Die kommersiële rand toon die amptelike wisselkoers tussen die rand en ander buitelandse geldeenhede en is van toepassing op alle transaksies wat Suid-Afrikaanse burgers met ander lande aangaan.
Bladsy 142
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie Herleide koerse word gebruik om alle wisselkoerse te bereken. Dit word gedoen deur die rand/dollarkoers en ander verwante wisselkoerse te gebruik. Dit word gewoonlik in buitelandse geldeenhede (valuta) per rand genoteer, behalwe in die geval van pond sterling, waar die wisselkoers in Suid-Afrikaanse sent per pond sterling genoteer word. Die kommersiële rand word deur kragte van vraag en aanbod, dit wil sê, markkragte bepaal, maar dit hang ook van die reserwebank af. 5.8.2
Vraag en aanbod van buitelandse valuta
Die valutamark kan vergelyk word met ʼn gewone mark waar goedere en dienste teen spesifieke pryse gekoop en verkoop word. Verskillende geldeenhede word teen vasgestelde pryse op die valutamark gekoop en verkoop. Die koop en verkoop van valuta word geld- of valutahandel genoem, waar die kopers en verkopers van valutabanke en gemagtigde valutahandelaars is. Banke en valutahandelaars tree as agente in die vraag na en aanbod van buitelandse valuta op. Hieronder volg ʼn voorbeeld van so ʼn transaksie: Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
ʼn Handelaar in Pretoria koop Duitse kameras ter waarde van R50,000 by ʼn vervaardiger in Berlyn, Duitsland.
Die koper en verkoper sluit die transaksie/beklink die transaksie – die Pretoriase sakeman gelas sy bank om sy rekening in Duitsland te vereffen.
Die Pretoriase bank debiteer sy kliënt se bankrekening met R50,000 en gee sy agent in Berlyn opdrag om die ekwivalent van R50,000 in euro’s aan die uitvoerder uit te betaal.
Stap 4:
Rande word teen die heersende wisselkoers vir euro’s verruil. Indien die rand/euro wisselkoers €1= R15 beloop, sal die Duitse kameraverkoper dus €3333 ontvang wanneer die Suid- Afrikaanse koper sy R50 000 betaal.
Die vraag na buitelandse valuta word bepaal deur: •
Die invoer van goedere
•
Dienste wat die betrokke land van ander lande vereis
•
Betaling van rente en dividende op buitelandse kapitaal
•
Betalings van paaiemente op terugbetaling van buitelandse lenings
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 143
ECN105 Ekonomie •
Oordrag van kapitaal aan ander lande
•
Toeriste of verteenwoordigers wat in die buiteland geld bestee
•
Ander betalings aan ander lande wat van tyd tot kan plaasvind
Die aanbod van buitelandse valuta word geskep deur: •
Die uitvoer van goedere
•
Dienslewering aan ander lande
•
Die ontvangs van rente en dividende op kapitaal wat in die buiteland belê is
•
Invloei van buitelandse kapitaal ter wille van sekuriteit en kort- en langtermynbeleggings
•
Besteding van geld deur buitelandse moondhede, toeristeverteenwoordigers of buitelandse sendings
•
Die aangaan van nuwe lenings in die buiteland
•
Ander ontvangste van ander lande
Vraag en aanbod het ʼn groot invloed op die wisselkoers. Boonop veroorsaak skommelings in die vraag en aanbod van buitelandse valuta, skommelings in die wisselkoers. ʼn Toename in die vraag na ingevoerde goedere sal die prys van die geldeenheid wat nodig is om die goedere te koop, verhoog. As Suid-Afrika byvoorbeeld meer goedere uit die VSA invoer, sal die prys van dollars ooreenkomstig ander geldeenhede soos die rand, styg. Dus sê ons die Dollar appresieer teenoor die Rand (en die Rand depresieer teenoor die Dollar) As die vraag die aanbod oorskry, sal die prys van dollars styg. Die gevolg is dat die prys wat vir dollars betaal word, hoër sal wees. Om hierdie rede kan die waarde van die rand uitgedruk in dollar daal, aangesien meer rande betaal moet word om dieselfde hoeveelheid dollars te koop. Die gevolg is dat die goedere en dienste uit die VSA duurder word. Die hoë prys van ʼn geldeenheid sal meebring dat die vraag na daardie land se goedere en dienste daal omdat mense dit nie meer kan bekostig om produkte te koop nie. Die hoër prys van die dollar sal daartoe lei dat mense van ander lande, wat meer bekostigbaar is, koop. Daar sal ʼn groter vraag deur die Amerikaners vir buitelandse valuta wees aangesien hul geldeenheid, die dollar, ʼn groter waarde sal hê. In hierdie omstandighede sal die VSA ook meer dollars aan ander lande beskikbaar stel. Dus kan gesê word dat ʼn sterker geldeenheid (wanneer die Rand byvoorbeeld appresieer teenoor die Dollar), invoere sal laat toeneem vanaf Suid-Afrika aangesien Amerikaanse produkte nou relatief goedkoper sal wees.
Bladsy 144
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie Wanneer ʼn geldeenheid verswak (wanneer die Rand byvoorbeeld depresieer teenoor die Dollar) sal uitvoere toeneem aangesien plaaslike (Suid-Afrikaanse) produkte relatief goedkoper vir Amerikaners sal wees. ʼn Verswakking/ depresiasie van ʼn geldeenheid is dus nie altyd ongewens nie aangesien dit dus netto uitvoere laat toeneem (wat die betalingsbalans bevoordeel). In Figuur 5.3 word die prys waarteen dollars gekoop en verkoop word, getoon waar die krommes vir vraag en aanbod kruis. Die wette van vraag en aanbod geld ook in hierdie geval. Hoe hoër die prys van die geldeenheid (die rand) hoe groter die hoeveelheid wat aangebied word en hoe kleiner die hoeveelheid wat gevra word en omgekeerd.
Figuur 5.3: Die vraag na en aanbod van buitelandse valuta (Greyling et. al. (2008: 93) Hierdie twee wette verseker dat die sentrale banke van lande die waarde van hul geldeenhede appresieer of depresieer deur die vraag na en die aanbod van hul geldeenheid te vergroot. Depresiasie vind plaas wanneer die aanbod van die geldeenheid op die valutamark vergroot word. Dit word gedoen om te voorkom dat die hoë prys van die geldeenheid ʼn afname in die vraag na die land se geldeenheid en goedere sal veroorsaak. Dit sou tot die afname in uitvoer lei en kan ʼn nadelige uitwerking op die betalingsbalans hê. Die volgende grafiek in Figuur 5.4 toon hoe die aanbod van en vraag na rande uitgedruk in dollars gemanipuleer word. Die oorspronklike wisselkoers is R1 = VSA $0,30. As die rand verstewig tot R1 = VSA $0,50 (P1), kan die VSA dalk meer rande vra om vir Suid-Afrikaanse invoergoedere te betaal. Dit sal daartoe lei dat uitvoergoedere vir Amerikaners duurder
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 145
ECN105 Ekonomie word en die vraag na Suid-Afrikaanse uitvoergoedere kan daal. As druiwe wat R10 kos, voorheen VSA $3 gekos het, het die prys nou tot VSA $5 gestyg.
V
Oorspronklike aanbod van “R” V1
Prys van “R” uitgedruk in $ $0,5 $0,3
P1
Nuwe aanbod van “R” nadat Reserwebank “R” verkoop en daardeur die waarde van “R” gedepresieer het.
E2 E1
E3
P2
Nuwe vraag na “R” A 0
Oorspronklike vraag na “R” H1 H2 H3 Hoeveelheid “R”
Figuur 5.4: Die vraag en aanbod van Rande uitgedruk in Dollars (Greyling et. al. 2008: 94) Voortgesette styging in die prys van rande sal tot ʼn daling in uitvoer lei. Die Suid-Afrikaanse Reserwebank kan ingryp en meer rande verkoop deur die aanbod van rande op die valutamark te vergroot, wat die waarde van die rand sal verminder tot prys P2, waar daar weer ʼn ewewigkoers is. 5.9
Die berekening van wisselkoerse
Faktore soos rentekoerse en inflasie speel ʼn belangrike rol in die bepaling van ʼn land se ekonomiese welstand. Daar is egter nog ʼn baie belangrike faktor in die bepaling van ʼn land se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ʼn rol in ʼn land se buitelandse handel. Een manier om die binnelandse ekonomie te stimuleer is om buitelandse geld te verdien. Om hierdie rede is die wisselkoers een van die faktore wat die meeste ontleed word en waar regerings ingryp om die wisselkoers te manipuleer sodat die ekonomie volgens die regering se fiskale beleid kan presteer. Voordat die kragte wat inwerk op die wisselkoers in meer besonderhede bespreek word, word die effek van die wisselkoersbewegings op die land se handelsverhoudings met ander lande eers bespreek. ʼn Hoër (sterker) wisselkoers maak ʼn land se uitvoere duurder en
Bladsy 146
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie invoere goedkoper in buitelandse markte. ʼn Hoër wisselkoers kan veroorsaak dat ʼn land se handelsbalans sal afneem. 5.9.1
Faktore wat ʼn rol speel in die wisselkoersvlakke
Baie faktore bepaal wisselkoerse en al hierdie faktore is verbind aan die handelsverhouding tussen twee lande. Onthou dat wisselkoerse relatief is en dat dit ʼn uitdrukking is van die verhouding tussen die twee geldeenhede. Die faktore wat hier bespreek word, is nie in enige volgorde van belangrikheid nie. Soos in die geval met die ekonomie in die algemeen, is die relatiewe belangrikheid van hierdie faktore onderworpe aan subjektiwiteit en debatvoering. •
Differensiasie in inflasie: As ʼn algemene reël sal ʼn land met ʼn lae inflasiekoers tot gevolg het dat die geldeenheid se waarde styg. ʼn Voorbeeld hiervan is die lae inflasie wat vir lang periodes gehandhaaf is deur lande soos Japan, Duitsland en Switserland. Dit het tot gevolg dat hierdie lande ʼn relatiewe sterk geldeenheid het wat hul wisselkoers positief beïnvloed. Lande met ʼn hoë inflasie het tot gevolg dat hul geldeenheid depresieer. Hoë inflasie koerse het ook gewoonlik hoë rentekoerse tot gevolg.
•
Differensiasie in rentekoerse: Rentekoerse het ʼn hoë korrelasie met inflasiekoerse en die wisselkoers. Sentrale banke soos die Reserwebank van Suid-Afrika manipuleer die wisselkoers en inflasie deur rentekoerse te verander. Hoër rentekoerse het tot gevolg dat mense meer geld sal spaar omdat hul verdienste uit rente-inkomste groter is en lenings duurder is. Hierdie hoër rentekoerse trek ook buitelandse beleggers wat kapitaal na die land bring en die wisselkoers laat styg. Die teenoorgestelde is ook waar, dat as rentekoers daal die wisselkoers ook sal daal.
•
Lopende rekening tekorte: Die lopende rekening is die handelsbalans van ʼn land en sy handelsvennote en toon alle transaksies tussen lande vir goedere en dienste asook rente en dividende. ʼn Tekort op die handelsbalans is die bewys dat ʼn land meer geld bestee as wat dit geld verdien en dat die land kapitaal leen van die buiteland om die tekorte aan te vul. Hierdie vraag na buitelandse geld laat die land se wisselkoers daal totdat die land se goedere en dienste bekostigbaar is vir buitelanders.
•
Openbare skuld: Regerings pak grootskaals projekte aan en het fondse nodig. Alhoewel hierdie projekte die ekonomie stimuleer word lande met groot staatskuld as onaantreklik beskou vir buitelandse beleggers. Groot skuldlaste dwing die inflasiekoers boontoe en as inflasie hoog is, word skuld oor langer termyne as gewoonlik afbetaal. In die slegste scenario, kan ʼn land besluit om geld te druk om
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 147
ECN105 Ekonomie die skuldlas te vereffen maar dit het tot gevolg dat die inflasie vinniger sal styg. ʼn Voorbeeld hiervan was die onlangse hoë vlakke van inflasie in Zimbabwe wat ʼn direkte gevolg was van die regering se aanhoudende druk van geld om vir lenings te betaal. •
Politieke stabiliteit en ekonomiese prestasie: Buitelandse beleggers soek lande met stabiele regerings en gesonde ekonomiese prestasie om geld in te belê. Lande met sulke kenmerke trek gewoonlik beleggings weg van ander lande met swak regerings en ekonomiese prestasie. Politieke onstabiliteit veroorsaak die verlies aan vertroue in ʼn geldeenheid en die gepaardgaande verswakking van die wisselkoers.
Die diagram in Figuur 5.5 is ʼn voorstelling van hoe die wisselkoers bereken kan word. Die model word in drie groepe verdeel, naamlik: •
Korttermyninvloed
•
Mediumtermyninvloed
•
Langtermyninvloed
Bladsy 148
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie
KORTTERMYNINVLOED
LANGERMYNINVLOED
GEDRAGS-
AANKOOPKRAG-
PATRONE
PARITEIT
INVESTOR
STRUKTURELE
SENTIMENT
VERANDERINGS
TERME VAN
WISSELKOERS
VLOEI
INTERNASIONALE
LOPENDE
PARITEIT
REKENING
KONDISIES
PATRONE
HANDEL
KAPITALE VLOEI
MONETÊRE
FISKALE
EKONOMIESE
RESERWEBANK
BELEID
BELEID
GROEI
INGRYPING
MEDIUMTERMYNINVLOED Figuur 5.5: Die berekening van die wisselkoers (Aangepas uit Rosenberg, 2003: 205) 5.9.2
Korttermyninvloed op die berekening van die wisselkoers
Die korttermyn veranderings in die wisselkoers is die moeilikste om te voorspel en is gewoonlik gebaseer op oorreaksie op nuusgebeure, spekulasie en tegniese analises. In Figuur 5.5 word die korttermynfaktore soos volg gedefinieer: •
Gedragspatrone: Gedragspatrone is die tendens van die mark om ʼn patroon te volg. Met ander woorde, wanneer die wisselkoers styg, is daar ʼn algemene gevoel dat die wisselkoers gaan aanhou styg.
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 149
ECN105 Ekonomie •
Beleggersentiment: Beleggersentiment is gebaseer op die konsensus van die mark. ʼn Voorbeeld is wanneer die dollar in ʼn bulmark is, behoort die dollar ook teen ander wisselkoerse te styg.
•
Ordevloei: Ordevloei is die bewys dat daar ʼn korrelasie is tussen spotruil-bewegings en ordevloei in die agentemark en met bewegings in kliënte ordevloei. Dit beteken dat sekere inligting bekend is aan handelaars en hulle dan hierdie inligting gebruik om handel te dryf of nie.
(Rosenberg, 2003: 206) 5.9.3
Langtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers
In Figuur 5.5 word die langtermynfaktore soos volg gedefinieer (Rosenberg, 2003: 206-207): •
Aankoopkragpariteit: Aankoopkragpariteit verwys na die veronderstelling dat die wisselkoers dieselfde moet wees in verskillende lande. Die wisselkoers tussen twee lande behoort ʼn verhouding van die pryse in elke land te wees. Gestel die Rand/Dollar wisselkoers verhandel tans teen $1=R14 en ʼn Coke in Suid-Afrika kos R14, dan sal ʼn Coke in Amerika $1 kos indien die teorie van aankooppariteit wel geldig is. Indien die bostaande teorie en voorbeeld nie waar is nie, beteken dit dat een van die geldeenhede oorwaardeer is teenoor die ander. Die relatiewe aankoopkragpariteit stel dat die wisselkoers sal verander om die verskille in nasionale rentekoerse uit te skakel. Met ander woorde, as Land A ʼn hoër inflasiekoers het as Land B, behoort Land A se geldeenheid te depresieer teenoor Land B se geldeenheid.
•
Strukturele veranderings: Strukturele veranderings kan in drie faktore verdeel word wat die langtermynpatrone in wisselkoerse beïnvloed: o
ʼn Verhoging in beleggersbesteding: Beleggersbesteding in die binnelandse ekonomie sal bydra tot die versterking van die land se geldeenheid.
o
Fiskale stimulus: Regeringsbeleggings in ʼn land se ekonomie kan ook die geldeenheid versterk.
o
ʼn Afname in private spaarpatrone: As die burgers van ʼn land se spaarpatrone toeneem, sal die land se geldeenheid ook verstewig.
•
Terme van handel: Terme van handel is die veronderstelling dat die prys van ʼn produk wat internasionaal verhandel word, sal ʼn impak hê op die land se geldeenheid. Hierdie veronderstelling is van toepassing op invoere en uitvoere.
Bladsy 150
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie 5.9.4 •
Mediumtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers Internasionale pariteitstoestande is: o
Koopkragpariteit: Dit beteken dat die pryse van goedere in twee lande dieselfde behoort te wees, en dat die wisselkoers in die twee lande die verhouding van die pryse in elke land bepaal.
o
Gedekte rentekoerspariteit: Dit beteken dat ongebalanseerde pariteitstoestande ʼn laer risikogeleentheid skep vir die handelaar.
o
Ongedekte rentekoerspariteit: Hierdie is ʼn aansienlike hoër risiko belegging vir die handelaar, aangesien die winste aan die einde van die periode slegs afhanklik is van die wisselkoers.
o
Die Fisher-effek: Dit beteken dat die nominale rentekoers in ʼn land gelyk behoort te wees aan die reële rentekoers, plus inflasie.
o
Toekomstige wisselkoerse: Dit is ʼn wisselkoers wat vandag gekwoteer word vir die betaling op ʼn datum in die toekoms.
(Rosenberg, 2003: 211) •
Lopende rekeningpatrone: Lande waar die lopende rekening vir lang tydperke in die surplus is, sal die geldeenheid van die land verhoog. Kragtens die lopende rekening is daar drie kanale wat die wisselkoers beïnvloed. o
Die aanbod van en vraag na buitelandse valuta – aanbod van rande word gedryf deur die vraag na buitelandse goedere en dienste.
o
Welvaart verandering – die positiewe verandering in die welvaart van ʼn land kan lei tot die voorkeurhandel in die geldeenheid van daardie land.
o
Die volhoubaarheid van eksterne skuld – tekorte sal lei tot depresiasie van ʼn land se geldeenheid.
•
Kapitale vloei: Buitelandse aanvraag na ʼn land se geldeenheid sal lei tot ʼn verhoging in die waarde van die binnelandse geldeenheid. Kapitale vloei kan kom van direkte buitelandse beleggings.
•
Monetêre beleid: Indien die staat die rentekoerse verlaag sal daar ʼn uitvloei van kapitaal na die buiteland wees wat sal lei tot die depresiasie van die land se geldeenheid.
•
Fiskale beleid: ʼn Fiskale beleid wat gefokus is op uitbreiding, verhoog die binnelandse rentekoerse en verhoog binnelandse ekonomiese aktiwiteit.
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 151
ECN105 Ekonomie •
Ekonomiese groei: Indien die ekonomie binnelands groei relatief tot die ekonomiese groei van ander lande, sal aanloklike beleggings van die buiteland getrek word.
Sentrale banke neem deel aan die handel in buitelandse valuta en word geregverdig deur die feit dat die wisselkoers van die land bestuur en beheer moet word. Verskeie argumente word aangevoer ter ondersteuning van die Reserwebank se ingryping, naamlik: •
Buitelandse wisselkoersmarkte mag dalk nie al die faktore in ag neem nie.
•
Buitelandse markte mag deur handelspatrone beïnvloed word.
•
Buitensporige spekulasie deur agente.
•
Buitensporige risikofaktore
•
Buitelandse agente mag dalk van verkeerde modelle gebruik maak om wisselkoerse te bepaal.
•
Markpersepsies mag verkeerd wees.
•
Buitelandse markte mag verkeerde inligting gebruik.
•
Buitelandse markagente mag deur emosie aangedryf word
(http://www.investopedia.com/university/exchange-traded-fund/#axzz1g8DrIbVs) 5.10 Samevatting Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie behoeftes aan te spreek, is beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ʼn wanbalans van hulpbronne in verskillende lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om aan die behoeftes van die mense in die land te voorsien. Die ekonomiese interaksie tussen die binnelandse en die buitelandse sektore word internasionale handel of net die buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige vorm verwys die buitelandse handel slegs na die ruil van goedere en dienste tussen twee lande Internasionale handel is wanneer die ekonomiese sektore van een land, naamlik die huishoudings, sakeondernemings en die staat, handel dryf met die ekonomiese sektore van ʼn ander land. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende voordele en die handelsbeleide van die lande betrokke. Invoertariewe is ʼn vorm van belasting wat regerings instel op die invoer van goedere en dienste van ander lande. Die sleutelbeginsel van invoertariewe is om die invoer van goedere en dienste te verminder. Die invoertariewe verhoog die aanvraagprys en verlaag die aanbodprys en verlaag dus die hoeveelheid goedere en dienste wat verhandel word. Invoertariewe is een van drie buitelandse handelsbeleide wat geskep word om invoere te Bladsy 152
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie beperk en uitvoere aan te moedig. Die ander twee maatreëls is invoerkwotas en uitvoersubsidies. ʼn Wisselkoers is die geldeenheid van een land uitgedruk in die geldeenheid van ʼn ander land. Die geldeenheid van Amerika, die dollar, kan dus uitgedruk word in Rand, die geldeenheid van Suid-Afrika. Daar is twee tipes wisselkoerse, naamlik die nominale wisselkoers en die reële wisselkoers. Faktore soos rentekoerse en inflasie speel ʼn belangrike rol in die bepaling van ʼn land se ekonomiese welstand. Daar is egter nog ʼn baie belangrike faktor in die bepaling van ʼn land se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ʼn belangrike rol in ʼn land se buitelandse handel.
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 153
ECN105 Ekonomie 5.11 Selfevaluering Aktiwiteit 13 Kyk na die items in die tabel en verduidelik hoekom elke invoer- of uitvoeraktiwiteit plaasvind. Aktiwiteit
Rede vir internasionale handel
Uitvoergoedere soos landbouprodukte wat elders vervaardig word Die VSA voer rekenaars in Suid-Afrikaner in China voer biltong in Switserland spesialiseer in die maak van sjokolade In Durban word net piesangs verbou Suid-Afrika voer steenkool uit Motorvoertuie word ingevoer Aktiwiteit 14 Voltooi die sinne aan die hand van die volgende tabel: Suiker
Mielies
Land A (5 x arbeid en kapitaal)
40 eenhede
30 eenhede
Land B (5 x arbeid en kapitaal)
30 eenhede
40 eenhede
1. Land A het ʼn absolute voordeel bo Land B in die produksie van ……….. 2. Land B het ʼn absolute voordeel in die produksie van ……….. 3. Land A sal nie bereid wees om minder as … eenhede ………. vir … eenhede ……… te aanvaar nie. 4. Wanneer ʼn land albei produkte goedkoper as ʼn ander land kan produseer, word dit …………………. genoem.
Bladsy 154
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie
Aktiwiteit 15 Beantwoord die vraag hieronder aan die hand van die volgende tabel: Suiker
Koffie
Land A (5 x arbeid en kapitaal)
20 eenhede
10 eenhede
Land B (5 x arbeid en kapitaal)
10 eenhede
2 eenhede
Dit is duidelik dat Land A suiker, sowel as koffie goedkoper as Land B kan produseer. As elke land egter in een produk so spesialiseer, hoe sou hulle besluit watter een om te produseer? Aktiwiteit 16 Beskryf elk van die volgende terme kortliks en maak gebruik van voorbeelde: 1. Binnelandse handel 2. Buitelandse handel 3. Invoere 4. Uitvoere 5. Geslote ekonomie 6. Oop ekonomie 7. Handelsbalans surplus 8. Handelsbalans tekort Aktiwiteit 17 1. Wat is die vyf redes waarom invoertariewe vasgestel word?
Aktiwiteit 18 Vir hierdie aktiwiteit benodig jy: •
ʼn sakrekenaar
•
ʼn werkboek
Jy word aangestel as invoeragent vir ʼn rekenaarmaatskappy en jy moet die maatskappy adviseer met die aankope van rekenaars vanaf die buiteland. Die volgende tabel toon die wisselkoerse aan vir lande vanwaar rekenaartoerusting aangekoop kan word.
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
Bladsy 155
ECN105 Ekonomie
Land
Geldeenheid
Simbool
Beskrywing
VSA
USD
$
Amerikaanse dollar
Japan
JPI
¥
Jen
Brittanje
GBP
£
Pond
Duitsland
EUR
€
Euro
1. Veronderstel die volgende wisselkoers is van toepassing: Rand
Dollar
Jen
Pond
Euro
R14
$1
¥120
£0.65
€0.95
a. As een moederbord $2 kos, hoeveel Rand het jy nodig om 500 moederborde te koop? b. Hoeveel Pond het jy nodig om 500 moederborde van die VSA te koop? 2. Gebruik dieselfde tabel soos hierbo. Die volgende pryse word in Suid-Afrika vir jou gekwoteer: •
Een moederbord kos $2 in die VSA
•
Een moederbord kos £10,50 in Brittanje
•
Een moederbord kos ¥200 in Japan
a) Uit watter land sou Suid-Afrika moederborde invoer? Motiveer jou antwoord en toon alle berekeninge.
Bladsy 156
Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor
ECN105 Ekonomie
WOORDELYS IN AFRIKAANS EN ENGELS Afrikaans
Engels
Vraag en aanbod
Demand and Supply
Arbeid
Labour
Begeertes
Wants
Behoeftes
Needs
Besteebare inkomste
Disposable Income
Betalingsbalans
Balance of Payments
Bruto Nasionale Produk (BBP)
Gross Domestic Product (GDP)
Entrepreneurskap
Entrepreneurship
Fiskale beleid
Fiscal policy
Hulpbronne
Resources
Indirekte belasting
Indirect Tax
Industrie
Industry
Inflasie
Inflation
Kapitale rekening
Capital Account
Kapitalisme
Capitalism
Verbruik
Consumption
Korporasie
Corporation
Lone
Wages
Lopende rekening
Current account
Makro-ekonomie
Macro economy
Markte
Markets
MonetĂŞre beleid
Monetary policy
Monopolie
Monopoly
Nasionale inkomste
National Income
Ontwikkelingsekonomie
Developing economy
Woordelys in Afrikaans en Engels
Bladsy 157
ECN105 Ekonomie
Openbare belang
Public interest
Openbare goedere
Public goods
Per kapita inkomste
Per capita income
Privatisering
Privatization
Regeringsuitgawes
Government spending
Risiko
Risk
Seisoenale werkloosheid
Seasonal unemployment
Sentrale bank
Central bank
Skaarsheid
Scarcity
Skedule
Schedule
Subsidie
Subsidy
Tarief
Tariff
Tegnologie
Technology
Werkloosheid
Unemployment
Werkloosheidsyfer
Unemployment figure
Wisselkoers
Foreign exchange rate
Bladsy 158
ECN105 Ekonomie
BRONNELYS •
Acemoglu, D. 2007. Introduction to Modern Economic Growth. Department of Economics, Massachusetts Institute of Technology.
•
Annual Economic. Report 2011. South African Reserve bank.
•
De Jager S. 1998. The framework of the monetary block’s equations in the South African Reserve Bank econometric model. Occasional Paper No 11.
•
Department of Economic Development. The new growth path: The framework 2010
•
Greyling C., Muller U., Powel J. 2008: X-Kit Ekonomie. Cape Town: Pearson
•
http://myfundi.co.za/
•
http://tutor2u.net/economics/
•
http://www.amosweb.com
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
Jones, M. 2005. Understanding the Consumer Price Index: Answers to Some Questions U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics August 2004 (Revised)
•
Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik uitgewers.
•
Rosenberg, M. 2003. Exchange Rate Determination. Whited: McGraw Hill.
•
Skidelsky R. & Keynes J.M. 1992. The Economist as Saviour. London: Macmillan.
•
Saunders P. & Gilliard J.V. 2000. A framework for teaching basic economic concepts. New York: QuarkXPress.
Bronnelys
Bladsy 159
ECN105 Ekonomie
SELFEVALUERINGSRIGLYNE Riglyne: Aktiwiteit 1 1. Afdeling 1.7 verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en sakeondernemings. 2. Afdeling 1.6.2 en 1.6.3 verduidelik die konsep van produksie en inkomste. 3. Die wet van vraag kan formeel soos volg verklaar word: Vir enige goedere of dienste bestaan daar in die mark ʼn teenoorgestelde verhouding tussen die prys van die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarvoor kopers hul aanvraag op aandring. Indien daar ʼn aanvraag is na ʼn motor deur 1000 mense en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan die persoon wat die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat ʼn motor wil aanskaf en daar is ʼn 1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy die motor wil koop en dus baie min daarvoor betaal. In teenstelling met vraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte wat verkoop sal word teen ʼn sekere prys . Hoe hoër die vraag, hoe meer produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en vraag speel prys ʼn belangrike rol. Omdat die vraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die hoeveelheid gevra outomaties afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ʼn hoër vraag is na rugby kaartjies vir die Springbokke, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde. 4. Gebruik die diagram van die sakesiklus (Figuur 1.10) en beskryf dan die siklus. Makro ekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn meer wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie. Riglyne: Aktiwiteit 2 1. Die hoofdoelwitte: •
Lae werkloosheidsyfer
•
Verbruikerspryse wat stabiel is
•
Hoë volhoubare ekonomiese groei
Bladsy 160
Selfevalueringsriglyne
ECN105 Ekonomie
•
Ewewig in die betalingsbalans Riglyne: Aktiwiteit 3
1. 3 000 2. 32 000 3. Portefeuljebeleggings en die finansiële rekening 4. Reserwerekening 5. Spesiale trekkingsregte 6. Laaste, bates, netto direkte belegging 7. Sistematiese optekening van internasionale transaksies met die res van die wêreld. Riglyne: Aktiwiteit 4 1. Die internasionale arbeidsorganisasie 2. Ekonomiese groei, afname in inflasie, 3. Ja 4.
of dan 3% tot 5% Riglyne: Aktiwiteit 5
1. Die jaar 2000 is as die basisjaar gebruik. 2. Dit toon hoe inflasie van maand tot maand verander het. 3. Dit toon hoe inflasie van jaar tot jaar verander het. 4. Die laer koers vir Mei Jaar 2 in vergelyking met dié vir April Jaar 2 kan verklaar word deur dalings in die jaarlikse tempo van verandering vir die volgende: a. VPI vir voedsel het van 1,5% in April Jaar 2 tot 1,2% in Mei Jaar 2 gedaal. b. VPI vir behuising het van 2,9% in April Jaar 2 tot 1,3% in Mei Jaar 2 gedaal. Hierdie dalings is egter gedeeltelik teëgewerk deur stygings in die jaarlikse tempo van verandering in die volgende: •
VPI vir die bedryf van huishoudings het van 4,6% in April Jaar 2 tot 5,9% in Mei Jaar 2 gestyg.
•
VPI vir mediese sorg en gesondheidsuitgawes het van 7,2% in April Jaar 2 tot 7,3% in Mei Jaar 2 gestyg.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 161
ECN105 Ekonomie
•
VPI vir vervoer het van 4,5% in April Jaar 2 tot 5,9% in Mei Jaar 2 gestyg. Riglyne: Aktiwiteit 6
Betalingsbalans Uit die aard van die saak sal die inligting van jaar tot jaar verskil. Kyk weer na par 2.8 om hierdie vraag te beantwoord. Riglyne: Aktiwiteit 7 Inkomste en uitgawes is omtrent nooit gebalanseer nie en daarom is daar ʼn behoefte by verbruikers om ʼn sekere voorraad geld aan te hou. Hierdie voorraad geld sal verseker dat daar vir elke transaksie genoeg geld sal wees (de Jager 1998:5). Sekere verbruikers hou aan geld vas as ʼn voorsiening vir onvoorsiene uitgawes wat van tyd tot tyd plaasvind. Die begeerte om geldvoorraad te bêre, hou verband met die vlakke van risiko wat die verbruiker vir homself stel. Riglyne: Aktiwiteit 8 1. Vanaf die ruilhandel met al sy probleme na die moderne ekonomie met geld as ruil- of betaalmiddel. 2. Die funksies van geld: •
ʼn Eenheid van waarde
•
ʼn Middel vir ruilhandel
•
Die stoor van waarde
•
Die standaard van uitgestelde betaling.
3. Waarde in gebruik; waarde in ruil. Riglyne: Aktiwiteit 9 1. Fraksionele bank. Bestudeer weer Par. 3.6.4 en 3.6.5. 2. Reserwes afkomstig van deposito’s Riglyne: Aktiwiteit 10 1. Eienskappe van geld (verwys ook na Par 3.6.6 vir meer besonderhede) •
Duursaam
•
Deelbaar
•
Vervoerbaar
Bladsy 162
Selfevalueringsriglyne
ECN105 Ekonomie
•
Nie vervalsbaar nie Riglyne: Aktiwiteit 11
•
Verhoging van inflasie
•
Volgehoue styging van die alegemene prysvlak van goedere en dienste, van een periode na ʼn ander. Riglyne: Aktiwiteit 12
1. Die drie vlakke is: a. Nasionaal b. Provinsiaal c. Plaaslik 2. Inkomste is hoofsaaklik uit drie bronne verkrygbaar: a. Individuele belasting b. Belasting op maatskappye c. BTW 3.
Vorme van belasting: Belastingtipe
Beskrywing
Aksynsbelasting
Belasting op, onder andere, alkohol- en tabakprodukte en sommige kosmetiese produkte, televisie, klanktoerusting en motorvoertuie. Vrystelling is beskikbaar op sekere uitvoerprodukte en spesifieke boerdery, bosbou en ander vervaardigingsbedrywe.
Boedelbelasting
Boedelbelasting word gehef op alle eiendom en ander bates van die afgestorwe persoon.
Donasiebelasting
Donasiebelasting word gehef op die waarde van die eiendom wat deur ʼn eienaar aan ʼn ander persoon of instansie geskenk word.
Inkomstebelasting
Inkomstebelasting is die staat se grootste bron van inkomste en word gereguleer deur die Belastingwet van 1962. Onder hierdie wet word individue en maatskappye belas.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 163
ECN105 Ekonomie
Kapitale winsbelasting
Kapitale winsbelasting is belasting op die gedeelte van die wins wat gemaak word deur die verkoop van bates.
Lughawebelasting
Lughawebelasting is ʼn heffing wat gehef word op passasiers wat op internasionale en binnelandse vlugte vertrek.
Ongesertifiseerde
Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in
sekuriteitsbelasting
terme van die verandering van begunstigdes waar eienaarskap verander is sonder ʼn geskrewe ooreenkoms en wat geen sertifikaat as bewys kan lewer nie.
Oordragbelasting
Belasting op die aankoop van eiendom deur individue en maatskappye of trusts. Die koers vir individue wissel van 0% tot 8% en dié van maatskappye is vasgestel op 8%.
Vaardigheidsontwikkelings-
Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ʼn verpligte
heffing
heffingskema wat aangewend word vir opleiding en opvoeding. Enige onderneming wie se salarisrekening groter is as R 500,000 per maand, word volgens wet verplig om hierdie heffing te betaal.
Werkloosheidsversekering
Werkloosheidsversekering is ʼn fonds wat korttermynverligting verleen aan werkers wat werkloos is of wat nie kan werk nie, as gevolg van swangerskap, verlof of siekte.
Werknemersbelasting
Werknemersbelasting op lone en salarisse.
Pay As You Earn (PAYE) Ander belastings
Ander belastings sluit in provinsiale dobbelbelasting. Plaaslike regerings vorder ook belastings in, in die vorm van munisipale dienste en heffings op die waarde van eiendom.
4. Nuwe groeipad ekonomiese faktore: •
Die nuwe groei pad
•
Binnelandse uitset
•
Binnelandse besteding
Bladsy 164
Selfevalueringsriglyne
ECN105 Ekonomie
•
Prysinflasie
•
Wisselkoers
•
Buitelandse handel
•
Handelsverhoudings
•
Ekonomiese transformasie
•
Staatsondernemings
•
Uitgebreide openbarewerkeprogram
5. Privatisering: Argumente ten gunste van privatisering
Argumente teen privatisering
•
•
Sakeondernemings in staatsbesit is
betrekking tot doeltreffendheid.
dikwels ondoeltreffend. Hulle voorsien ook nie in verbruikersbehoeftes nie, plaas ʼn swaar las op die belastingbetaler en die bestuur is gewoonlik sonder kreatiwiteit en
•
Private monopolie kan staatsmonopolie vervang.
•
Die private sektor hoef, in teenstelling met die staat, nie aan die publiek
vernuwing. •
Die private sektor misluk soms met
verantwoording doen oor eksterne Privatisering lok buitelandse belegging,
koste nie.
wat buitelandse valuta na die land bring. •
Private ondernemings betaal belasting, wat staatsinkomste verhoog.
•
•
Nie-winsgewende dienste word dikwels gestaak, wat ʼn nadelige uitwerking op sekere minderbevoorregte landelike gebiede kan hê.
Die privatesektor het beleggingskapitaal beskikbaar en kan by veranderde ekonomiese toestande aanpas.
•
Fondse wat deur privatisering opgelewer is, kan vir behuising, onderwys en gesondheidsdienste gebruik word.
•
Privatisering verhoog die privatesektor se aandeel in die ekonomie en dien as
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 165
ECN105 Ekonomie ʼn instrument van swart ekonomiese bemagtiging. Riglyne: Aktiwiteit 13 Kyk na die items in die tabel en verduidelik hoekom elke invoer- of uitvoeraktiwiteit plaasvind. Aktiwiteit
Rede vir internasionale handel
Uitvoergoedere soos
•
Klimaatstoestande
•
Massaproduksie
•
Tegnologie
•
Effektiewe behoeftes
•
Gevestigde nywerhede
•
Klimaatstoestande
landbouprodukte wat elders vervaardig word Die VSA voer rekenaars in
Suid-Afrikaner in China voer biltong in Switserland spesialiseer in die maak van sjokolade In Durban word net piesangs verbou
Suid-Afrika voer steenkool uit • Motorvoertuie word ingevoer
Beskikbaarheid van grondstowwe
•
Tegnologie
•
Massaproduksie
Riglyne: Aktiwiteit 14 Voltooi die sinne aan die hand van die volgende tabel. Suiker
Mielies
Land A (5 x arbeid en kapitaal)
40 eenhede
30 eenhede
Land B (5 x arbeid en kapitaal)
30 eenhede
40 eenhede
5. Land A het ʼn absolute voordeel bo Land B in die produksie van suiker. 6. Land B het ʼn absolute voordeel in die produksie van mielies
Bladsy 166
Selfevalueringsriglyne
ECN105 Ekonomie
7. Land A sal nie bereid wees om minder as 31 eenhede mielies vir 40 eenhede suiker te aanvaar nie. 8. Wanneer ʼn land albei produkte goedkoper as ʼn ander land kan produseer, word dit absolute voordeel genoem. Riglyne: Aktiwiteit 15 Bereken persentasie voordeel, byvoorbeeld: Land A het 50% voordeel in die produksie van suiker, maar 80% voordeel in die produksie van koffie. Hieruit kan ons aflei dat Land A koffie en Land B suiker sal produseer. Riglyne: Aktiwiteit 16 •
Binnelandse handel: Handel in die binnelandse sektor verwys na handel wat plaasvind binne die politieke grense van ʼn land. Hierdie aktiwiteite word onderneem deur die hulpbronne wat besit word deur die burgers van ʼn land. Die binnelandse sektor of ekonomie sluit produseerders, verbruikers en die regering van ʼn land in.
•
Buitelandse handel: Handel in die buitelandse sektor is enige handel wat plaasvind buite die politieke grense van ʼn land. Die buitelandse sektor sluit produseerders, verbruikers en regerings van ander lande in.
•
Invoere: Invoere is die goedere en dienste vervaardig deur die buitelandse sektor en aangekoop word deur die binnelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste wat invloei in die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei van die binnelandse ekonomie na die buitelandse ekonomie.
•
Uitvoere: Uitvoere is die goedere en dienste vervaardig deur die binnelandse sektor en verkoop word aan die buitelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste wat uitvloei uit die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei vanaf die buitelandse ekonomie na die binnelandse ekonomie.
•
Geslote ekonomie: ʼn Geslote ekonomie is ʼn ekonomie met geen buitelandse handel, bedoelende dat die ekonomie totaal selfonderhoudend is. Alle goedere en dienste wat geproduseer word, word binnelands verbruik.
•
Oop ekonomie: ʼn Oop ekonomie is ʼn ekonomie wat betrokke is in buitelandse handel. Dit beteken dat sommige van die goedere en dienste wat binnelands vervaardig word aan die buiteland verkoop word en dat sekere goedere en dienste van die buiteland aangekoop word.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 167
ECN105 Ekonomie
•
Betalingsbalans: Die betalingsbalans bestaan uit verskeie rekeninge wat die finansiële transaksies van ʼn land en sy handelsvennote boekstaaf. Uitvoere en invoere vorm deel van slegs een van hierdie rekeninge (lopende rekening). As uitvoere die invoere oorskry, sal dit nie noodwendig tot ʼn betalingsbalanssurplus lei nie. Die kapitaaloordrag-, finansiële en reserwerekeninge beïnvloed ook die balans. Riglyne: Aktiwiteit 17
•
Binnelandse indiensneming: Omdat buitelandse invoere in ander lande geproduseer word deur buitelandse werknemers, verlaag invoere die moontlikheid van werkskepping.
•
Lae buitelandse lone: Die heffing van invoertariewe maak die laer lone wat buitelandse werkers ontvang, effektiewelik hoër en word die speelveld meer mededingend gemaak.
•
Beskerming van jong nywerhede: Jong nywerhede is industrieë wat nog jonk is (nuwe industrieë) en nie van die sneeubaleffek in die ekonomie gebruik kan maak nie. Invoertariewe beskerm nuwe en opkomende sakeondernemings.
•
Onregverdige handel: Buitelandse sektore kan gebruik maak van “storting” deur produkte in massas in ʼn binnelandse ekonomie, teen verlaagde pryse, in te “stort”. Tariewe maak die speelveld gelyk en meer mededingend.
•
Nasionale sekuriteit: Tariewe kan ook invoere beperk en binnelandse produksie aanmoedig wat uiters belangrik is vir die beskerming van die nasionale ekonomie. Riglyne: Aktiwiteit 18
1 (a)
1 moederbord kos
=
$2
500 moederborde kos
=
$2 x 500
=
$1,000 $1,000 x R14
1 (b)
=
R14,000
1 moederbord
=
$2
500 moeder borde
=
$2 x 500
=
$1,000
=
£0.65
$1
Bladsy 168
Selfevalueringsriglyne
ECN105 Ekonomie
$1,000 X-£0,5 =
£650
2 VSA: $1
=
R14
$2
=
R 28
£0.65 =
R14
£1
R21.54 (14/ 0.65 )
Brittanje:
=
R21.54 x £10.50 =
R 226.15
=
R14
Japan: ¥120
R14 /¥120
x
¥200
=
R 23.33
Suid-Afrika moet vanuit Japan invoer aangesien die invoerkoste van ʼn moederbord relatief goedkoper sal wees vanaf Japan (R23.33).
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 169
E
konomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ’n vakgebied wat poog om te verklaar hoe die doeltreffende gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van ekonomiese behoeftes. Ekonomie verklaar hoe rykdom geskep, versprei en verbruik word. Dit verduidelik hoe ’n land soos Suid-Afrika produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit verbruik word. Ekonomie verklaar voorts hoe die inkomste wat gegenereer word deur die aktiwiteite, soos hierbo genoem, versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik sakeondernemings, werknemers, die gemeenskap en die staat.
Ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseer sekere lande slegs sekere produkte? Hoe word natuurlike hulpbronne gebruik? Hoe verdien ‘n land geld en hoe word geld bestee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit rykdom en armoede in verskillende gemeenskappe? Soos in die geval van Suid-Afrika, het enige ekonomie ’n ontstaan gehad. Daarna het ’n sekere ontwikkeling plaasgevind wat gelei het tot groei in die ekonomie. Binne ’n bepaalde ekonomie, soos byvoorbeeld Suid-Afrika, word die ekonomiese landskap verder verdeel in strukture soos die mynwese, landbou, konstruksie, finansies en die staat, om net ’n paar te noem. Hierdie sektore in die ekonomie is op die een of ander wyse met mekaar verbind en word beïnvloed deur veranderinge in ander sektore. Hierdie studiegids kan gesien word as ’n inleiding tot Ekonomie wat as grondslag vir verdere studie kan dien.
akademia jou oop, afrikaanse leertuiste
w w w. a k a d e m i a . a c . z a