Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap
© Kopiereg 2012 Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa). ’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou. Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 E-pos: steyn@kraaluitgewers.co.za Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513 Eerste druk 2012 ISBN: 978-1-920568-03-0 Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
akademia jou oop, afrikaanse leertuiste
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
INHOUDSOPGAWE Inleiding ........................................................................................................................... 6 Vakleeruitkomste ............................................................................................................ 8 Woordomskrywing vir evaluering ................................................................................. 9
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie .................................................................. 11 1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................ 11
1.2
Verrykende bronne .......................................................................................... 12
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ...................................................................... 12
1.4
Inleiding ........................................................................................................... 13
1.5
Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings ........................................................................................................................ 15
1.5.1
Die ekonomiese kringloop ............................................................................... 15
1.5.2
Makro-ekonomie.............................................................................................. 20
1.5.3
Mikro-ekonomie ............................................................................................... 20
1.5.4
Skaarsheid ...................................................................................................... 21
1.5.5
Vraag en aanbod ............................................................................................. 22
1.5.6
Oop en geslote ekonomieĂŤ ............................................................................. 26
1.5.7
FinansiĂŤle instellings ....................................................................................... 27
1.5.8
Die fiskale en monetĂŞre beleid ........................................................................ 27
1.5.9
Die regering/openbare sektor .......................................................................... 27
1.5.10 Die buitelandse sektor ..................................................................................... 28 1.6
Produksie, inkomste en besteding .................................................................. 29
1.6.1
Die produksiefunksie ....................................................................................... 29
1.6.2
Produksiemoontlikhede ................................................................................... 32
1.6.3
Inkomste en besteding .................................................................................... 34
1.7
Huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie ............... 36
1.8
Die sakesiklus ................................................................................................. 39
1.9
Samevatting .................................................................................................... 42
1.10
Selfevaluering.................................................................................................. 44
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie ............................................................... 45 2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................ 45
2.2
Verrykende bronne .......................................................................................... 46
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ...................................................................... 46
2.4
Inleiding ........................................................................................................... 47
Bladsy 1
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2.5
Die mens en besluitneming in die ekonomie ................................................... 48
2.5.1
Beginsel 1: Kompromie ................................................................................... 48
2.5.2
Beginsel 2: Koste en voordeel......................................................................... 49
2.5.3
Beginsel 3: Rasionele verbruikers dink aan die marginale.............................. 50
2.5.4
Beginsel 4: Verbruikers reageer op insentiewe ............................................... 51
2.6
Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie .......................................... 52
2.6.1
Beginsel 5: Handel beĂŻnvloed alle rolspelers in die ekonomie ........................ 52
2.6.2
Beginsel 6: Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite ................................... 53
2.6.3
Beginsel 7: Die staat se rol in die ekonomie ................................................... 55
2.7
Die werking van die ekonomie in geheel ......................................................... 56
2.7.1
Beginsel 8: Lewenstandaard en produksie ..................................................... 56
2.7.2
Beginsel 9: Die staat se betrokkenheid by die druk van geld .......................... 57
2.7.3
Beginsel 10: Inflasie en werkloosheid ............................................................. 58
2.8
Die teorie van goedere in die ekonomie .......................................................... 60
2.8.1
Verbruikersgoedere en kapitaalgoedere ......................................................... 60
2.8.2
Finale goedere en intermediĂŞre goedere ........................................................ 61
2.8.3
Privaatgoedere en owerheidsgoedere ............................................................ 61
2.8.4
Ekonomiese goedere en vrye goedere ........................................................... 61
2.8.5
Homogene en heterogene goedere ................................................................ 62
2.9
Die algemene teorie van nut en ruil................................................................. 62
2.9.1
Nut ................................................................................................................... 63
2.9.2
Kardinale en ordinale nut ................................................................................ 64
2.9.3
Die nutsbenadering: grensnut en totale nut .................................................... 65
2.9.4
Verbruikersewewig volgens die nutsbenadering ............................................. 68
2.9.5
Totale, gemiddelde en grenswaardes ............................................................. 70
2.10
Samevatting .................................................................................................... 73
2.11
Selfevaluering.................................................................................................. 74
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur .................. 75 3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................ 75
3.2
Verrykende bronne .......................................................................................... 76
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ...................................................................... 76
3.4
Inleiding ........................................................................................................... 77
3.5
Geleentheidskoste vir die entrepreneur .......................................................... 77
3.5.1
Die produksiemoontlikheidskromme ............................................................... 78
3.6
Vergelykende voordeel in die ekonomie ......................................................... 81
3.6.1
Absolute voordeel............................................................................................ 82 Bladsy 2
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.6.2
Relatiewe (of vergelykende) voordeel ............................................................. 83
3.6.3
Vraag en aanbod ............................................................................................. 90
3.6.4
Oop en geslote ekonomieĂŤ ............................................................................. 90
3.7
Elastisiteit ........................................................................................................ 90
3.7.1
ʼn Algemene definisie van elastisiteit ............................................................... 92
3.7.2
Die pryselastisiteit van vraag........................................................................... 92
3.7.3
Interpretasie van die pryselastisiteit van vraag ............................................... 95
3.7.4
Toepassings .................................................................................................... 96
3.8
Samevatting .................................................................................................... 97
3.9
Selfevaluering.................................................................................................. 98
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie ....................... 99 4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................ 99
4.2
Verrykende bronne ........................................................................................ 100
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? .................................................................... 100
4.4
Inleiding ......................................................................................................... 102
4.5
Die entrepreneur se invloed op werkskepping .............................................. 103
4.5.1
Werkskeppingspotensiaal ............................................................................. 103
4.5.2
Oorsake van werkloosheid ............................................................................ 104
4.6
Die entrepreneur en wetgewing .................................................................... 105
4.6.1
Belasting........................................................................................................ 105
4.6.2
4.6.3 Regsaspekte in die normale vloei van sakebedrywighede................... 108
4.7
Die entrepreneur en ekonomiese groei ......................................................... 112
4.7.1
Hoekom ekonomiese groei............................................................................ 112
4.7.2
Groei as doelwit van die entrepreneur .......................................................... 113
4.7.3
Beheer en beplan groei ................................................................................. 113
4.7.4
Eienskappe van groei .................................................................................... 114
4.7.5
Fases van groei ............................................................................................. 115
4.7.6
Sleutelfaktore gedurende die groeifase......................................................... 117
4.8
Staatsbeleid en wetgewing en die invloed daarvan op die entrepreneur ...... 119
4.8.1
Alleeneienaarsaak ......................................................................................... 119
4.8.2
Vennootskap ................................................................................................. 120
4.8.3
Beslote korporasie (BK) ................................................................................ 122
4.8.4
Private maatskappy ....................................................................................... 123
4.8.5
Die registrasieproses..................................................................................... 125
4.8.6
Intellektuele eiendomsreg ............................................................................. 125
4.9
Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur ................................................. 126 Bladsy 3
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.9.1
Ekonomiese uitdagings – werkloosheid, werkskepping en markte ............... 126
4.9.2
Kapitaal, investering en finansiële markte ..................................................... 127
4.9.3
Land- en grondhervorming ............................................................................ 127
4.9.4
Produktiwiteit en insentiewe .......................................................................... 127
4.9.5
Verbetering van die ekonomiese beleidraamwerk ........................................ 128
4.10
Samevatting .................................................................................................. 129
4.11
Selfevaluering................................................................................................ 130
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur ............................................. 131 5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ...................................................................... 131
5.2
Verrykende bronne ........................................................................................ 132
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? .................................................................... 132
5.4
Inleiding ......................................................................................................... 134
5.5
Finansiële behoeftes van die entrepreneur ................................................... 135
5.5.1
Die finansiële plan ......................................................................................... 136
5.5.2
Bepaling van die bedryfsuitgawes ................................................................. 136
5.5.3
Gelykbreekkostes .......................................................................................... 138
5.5.4
Finansiële state ............................................................................................. 139
5.6
Finansiële besluite van die entrepreneur ...................................................... 142
5.6.1
Die besluitnemingsproses ............................................................................. 142
5.6.2
Die besluitnemingstyl .................................................................................... 144
5.6.3
Besluitnemingsmodelle en -tegnieke............................................................. 146
5.7
Bronne van finansies tot beskikking van die entrepreneur ............................ 148
5.7.1
Interne bronne ............................................................................................... 149
5.7.2
Eksterne bronne ............................................................................................ 149
5.7.3
Wanneer word finansiering benodig? ........................................................... 150
5.8
Die staat se rol in die finansiering van entrepreneurs ................................... 151
5.8.1
Die Departement van Handel en Nywerheid ................................................. 151
5.8.2
Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie .................................................. 155
5.8.3
Die rol van die Nasionale Tesourie ............................................................... 156
5.8.4
Rol van die Finansiële Diensteraad............................................................... 156
5.8.5
Die rol van die Mededingingskommissie ....................................................... 156
5.8.6
Rol van die Reserwebank ............................................................................. 157
5.9
Finansiering vir uitbreiding en groei .............................................................. 157
5.9.1
Verskaffer- en kliëntfinansiering .................................................................... 158
5.9.2
Skuldfinansiering ........................................................................................... 159
5.9.3
Kontantvloeileners ......................................................................................... 159 Bladsy 4
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.9.4
Faktorisering van debiteure ........................................................................... 160
5.9.5
Sake-engele .................................................................................................. 160
5.9.6
Private geldmarkondernemings..................................................................... 161
5.9.7
Waagkapitaalondernemings .......................................................................... 161
5.9.8
Strategiese vennote ...................................................................................... 162
5.9.9
Aandelemarknotering .................................................................................... 162
5.10
Samevatting .................................................................................................. 163
5.11
Selfevaluering................................................................................................ 164
Woordelys in Engels ................................................................................................... 165 Bronnelys .................................................................................................................... 167 Selfevalueringsriglyne ................................................................................................ 169
Inleiding
Bladsy 5
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
INLEIDING Die doel van die vak, Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap, is om aan studente ʼn geleentheid te gee om die basiese beginsels onderliggend aan die ekonomie en entrepreneurskap te verstaan. Ekonomie en entrepreneurskap is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar hoe die effektiewe gebruik van skaars bronne kan bydrae tot ekonomiese behoeftes en hoe die entrepreneur ook grootliks kan bydra tot werkskepping en ekonomiese groei. Die studie van ekonomie verklaar hoe rykdom geskep, versprei en verbruik word. Dit verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word, versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik sakeondernemings, werkers, die gemeenskap en die staat. Die studie van ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseer sekere lande net sekere produkte? Hoe word natuurlike hulpbronne gebruik? Hoe verdien ʼn land geld en hoe word geld bestee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit rykdom en armoede in verskillende gemeenskappe? Entrepreneurskap is waarskynlik die belangrikste element in die ontwikkeling van die ekonomie in enige land. Deur innovering skep die entrepreneur kompeterende markte en werksgeleenthede. Entrepreneurskap bemagtig gewone mense en verseker dat ontluikende markte belangrike bydraes kan lewer tot die plaaslike en internasionale ekonomiese markte. In die hedendaagse ekonomie word die entrepreneur as een van die belangrikste katalisators gesien in die ekonomiese groei van ʼn land. Die oorsprong van entrepreneurskap kom so ver terug as die sewentiende eeu in Frankryk. ʼn Hoë vlak van entrepreneursaktiwiteit in ʼn land het die moontlikheid om ʼn positiewe bydrae te maak ten opsigte van werkskepping en ekonomiese groei. Kleinsakeondernemings met ongeveer 20 werknemers lewer ʼn 47% bydrae tot werkskepping. Dit is ook bekend dat 10% van kleinsakeondernemings verantwoordelik is vir die skep van die grootste aantal nuwe werksgeleenthede. Entrepreneurs word gekenmerk deur verskeie eienskappe. Sommige van hierdie eienskappe is: spesifieke doelwitstelling, uithouvermoë en selfvertroue, gretig om te leer, risikonemers, ingestel op geleenthede, aanvaar verandering maklik en harde werk. Entrepreneurs beskik ook oor vaardighede soos strategiese beplanning, bemarkingsvaardighede, finansiële vaardighede en tydsbestuur.
Inleiding
Bladsy 6
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die belangrikste om te onthou, is dat elke individu in elke samelewing op een of ander wyse deelneem aan die ekonomie. Elke samelewing, ongeag die politieke strukture, moet saam ontwikkel aan ʼn ekonomiese sisteem om te bepaal hoe die beperkte hulpbronne aangewend gaan word en om die drie basiese ekonomiese vrae te beantwoord: wat, hoe en vir wie moet daar geproduseer word?. Dit is die entrepreneur wat by uitstek in hierdie rol pas en geleenthede sien en dit dan gebruik vir ekonomiese voordeel.
Inleiding
Bladsy 7
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
VAKLEERUITKOMSTE
Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BEGINSELS VAN EKONOMIE EN ENTREPRENEURSKAP sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Inleiding tot die ekonomie
•
Die beginsels van ekonomie
•
Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
•
Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
•
Finansiering vir die entrepreneur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Basiese kennis van die hooftemas van ekonomie en entrepreneurskap en verwante praktyke te interpreteer.
•
Te onderskei tussen die sleutelterminologieë, konsepte, wette, beginsels, reëls en teorie van ekonomie en entrepreneurskap en die toepassing daarvan in verwante omgewings.
•
Die kritiese beginsels, metodes, prosedures en tegnieke van entrepreneurskap in verskeie omgewings te kan toepas.
•
Jou kennis te gebruik om probleme op te los, beide in die veld van die ekonomie en van entrepreneurskap.
•
Inligting te versameling, dit te analiseer, sintetiseer en te evalueer om die relevansie daarvan op die onderwerp te kan onderskei.
Vakleeruitkomste
Bladsy 8
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 9
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Notas
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 10
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING TOT EKONOMIE
1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die konsepte van ekonomie en die toepassing daarvan, soos dit in die sakewêreld gebruik word
•
Mikro- en makro-ekonomie
•
Produksie, inkomste en besteding in die ekonomie
•
Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie
•
Die sakesiklus
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die konsepte van ekonomie, soos in die sakewêreld gebruik word, te ondersoek en te verduidelik.
•
Onderskeid te tref tussen mikro- en makro-ekonomie.
•
Onderskeid te tref tussen produksie, inkomste en besteding in die ekonomie.
•
Onderskeid te tref tussen huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie.
•
Die sakesiklus te skets en te beskryf.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 11
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
1.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005: Entrepreneurship: A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited.
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanvraag
Aanvraag behels die totale begeertes en behoeftes waarvoor ‘n mark bereid is, en oor die nodige fondse beskik, om te betaal.
Arbeid
Die ekonomiese produktiewe vaardighede van die mens.
Begeertes
Daardie produkte en/of dienste wat ‘n persoon of huishouding wil hê, maar nie nodig het vir oorlewing nie (byvoorbeeld luukshede).
Besteebare
Die gedeelte van ʼn individu se inkomste nadat belasting betaal is.
inkomste Ekonomiese siklus
Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende vloei van produksie in die ekonomie.
Entrepreneurskap
Die vermoë om ʼn nuwe sakeonderneming te begin, dit te laat groei en die risiko’s te aanvaar wat daarmee gepaard gaan.
Geld
Enige algemene aanvaarbare middel om te ruil vir goedere en dienste. Geld vorm ʼn eenheid van waarde.
Hulpbronne
Geld, mense, voorwerpe en ander hulpmiddele wat daartoe kan bydra dat ‘n persoon of organisasie effektief kan funksioneer en dat
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 12
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap ekonomiese groei kan plaasvind. Industrie
ʼn Groep sakeondernemings of ander organisasie wat dieselfde of soortgelyke produkte vervaardig. Algemene term wat gebruik word vir die verdienste wat
Lone
werknemers vir hul arbeid ontvang. Makro-ekonomie
‘n Studie van ekonomiese aktiwiteite wat verwys na die ekonomie as ʼn geheel, byvoorbeeld die totale uitset van ʼn land, eerder as net die uitset van een sektor van die ekonomie in ʼn land.
Mikro-ekonomie
‘n Studie van ekonomiese aktiwiteite van individue, huishoudings en organisasies.
Markte
Die bymekaar kom van kopers en verkopers van produkte of dienste.
Monopolie
ʼn Marksituasie waar die goedere of dienste deur slegs een verskaffer voorsien word (bv. Eskom).
Ontwikkelings-
Verwys na die proses van langtermyngroei en verandering in
ekonomie
onder-ontwikkelende ekonomieë.
Openbare belang
Wys op die algemene belang van die groter gemeenskap as ʼn geheel, wat deur die aksies van die regering, organisasies en individue beïnvloed kan word.
Openbare goedere
ʼn Produk wat aan alle inwoners van die land verskaf word. Die verskaffing daarvan is deurlopend en die beskikbaarheid word nie verminder deur individuele gebruik daarvan nie.
Regeringsuitgawes
Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn spesifieke rekeningkundige periode.
Skaarste
Die moontlikheid dat menslike behoeftes die beskikbaarheid van ‘n sekere hulpbron kan oorskryf. Met ander woorde, die moontlikheid dat vraag aanbod kan oorskry.
1.4
Inleiding
Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar hoe die doeltreffende gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van ekonomiese behoeftes. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en verbruik word. Dit verduidelik hoe ʼn land, soos Suid-Afrika, produkte produseer, dit dan
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 13
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelneem. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik die sakeondernemings, werkers, gemeenskap en staat. Elke persoon in ʼn ekonomiese eenheid beïnvloed die ekonomie op ʼn bepaalde wyse en word ook beïnvloed deur ander persone se deelname in dieselfde ekonomiese eenheid. Die basiese aanname van die ekonomie is dat die mens oor die algemeen rasioneel is in sy soeke na produkte of dienste. Hierdie is beide ‘n sterkpunt en ‘n tekortkoming van ekonomiese studies, omdat mense dikwels nie rasioneel is nie en emosies dikwels ‘n rol speel. Hierdie aanname maak dit egter moontlik om die ekonomiese aktwiteite van individue te ontleed. Die basiese ekonomiese probleme waarmee die mens worstel, is dat hulpbronne relatief skaars is tot die mens se behoeftes. Hierdie fundamentele beginsel in die ekonomie word skaarsheid genoem (P Saunder, J Gilliard, 2002: 9). As gevolg van die feit dat daar ʼn skaarsheid is aan hulpbronne, word die mens gedwing om besluite te neem om sodoende die behoeftes te bevredig. Elke samelewing het toegang tot sekere hulpbronne wat gebruik word in die vervaardiging van goedere en dienste. Hierdie omskakeling van hulpbronne in goedere en dienste stel die mens in staat om te oorleef en selfs te floreer. Hierdie hulpbronne, soms ook genoem produktiewe hulpbronne, kan gekategoriseer word in drie groepe naamlik, natuurlike hulpbronne, menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne. •
Natuurlike hulpbronne verwys na bronne soos minerale, water, bome en die land self. Natuurlike hulpbronne word soms ook grondstowwe genoem. Suid-Afrika is ryk aan natuurlik hulpbronne, soos goud, platinum en ander edelmetale.
•
Menslike hulpbronne of arbeid verwys na die fisiese (byvoorbeeld hande-arbeid) en kognitiewe (byvoorbeeld ouditeurs) insette gelewer deur die mens om produksie te lewer.
•
Kapitale hulpbronne is die mensgemaakte hulpbronne soos geboue, gereedskap, masjiene en toerusting wat gebruik word in die produksieproses. Omdat hulpbronne beperk is, is die goedere en dienste wat geproduseer word ook beperk. Die behoeftes van die mens en sy samelewing is teoreties onbeperk.
•
Entrepreneurskap behels die vermoëns van ‘n individu om ʼn geleentheid te identifiseer waar daar met die skaars aanbod van hulpbronne in die onbeperkte vraag voorsien kan word.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 14
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Hierdie studie-eenheid poog om ‘n inleiding tot die studie van ekonomie te verskaf. Hierdie beginsels gaan spesifiek van toepassing gemaak word op sakeondernemings. ‘n Paar belangrike terme, soos produksie, inkomste en besteding, gaan aangeraak word. Daar gaan ook aandag gegee word aan spesifieke rolspelers in ‘n land se ekonomie: huishoudings, sakeondernemings en die regering. Die beginsel van ekonomiese groei en die sakesiklus word ook bespreek. 1.5
Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings
1.5.1
Die ekonomiese kringloop
Ekonomie mag dalk lyk na die studie van gekompliseerde tabelle en grafieke, statistieke en syfers, maar dit is eintlik net ʼn studie van die rasionele gedrag van die mens in sy soeke om sy behoeftes (dit wat hom aan die lewe gaan hou) en sy begeertes (dit wat hy graag wil hê) te bevredig. Terme wat in hierdie studie-eenheid bespreek gaan word, sluit in: •
Skaarsheid
•
Aanbod en vraag
•
Hulpbronne
•
Produksie
•
Inkomste
•
Besteding
•
Produktemarkte
•
Faktoremarkte
•
Huishoudings
•
Sakeondernemings
•
Finansiële instellings
•
Die staat
Om te verstaan hoe ‘n land se ekonomie funksioneer, is dit belangrik om drie belangrike konsepte te verstaan: Produksie, besteding en inkomste. Hierdie drie aspekte, en die wyse waarop hulle mekaar beïnvloed, vorm in ‘n groot mate die basis van ekonomiese aktwiteite. Figuur 1.1 verskaf ‘n vereenvoudige voorstelling.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 15
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Figuur 1.1: Die drie hoofstrome van die ekonomie Om hierdie diagram te verduidelik sal daar slegs verwys word na ‘n onderneming en huishoudings as rolspelers. (Soos wat ‘n bietjie later verduidelik sal word, is daar heelwat meer rolspelers in die ekonomie.) Gestel ‘n onderneming wat motorvoertuie vervaardig moet produksie verhoog. Om hierdie produksie te verhoog word meer werknemers (of meer ure van bestaande werknemers) vereis. Dus sal die huishoudings van die werknemers, sowel as die onderneming, ‘n verhoging in totale inkomste ervaar. Wanneer huishoudings en organisasies se inkomstes styg, spandeer hulle gewoonlik ook meer geld. Daarom sal die besteding (hoeveelheid geld wat spandeer word) ook toeneem. Besteding, aan die ander kant, verhoog vraag en wanneer vraag na ‘n produk verhoog, moet meer daarvan geproduseer word. Die teenoorgestelde is natuurlik ook waar. As produksie afneem, sal die inkomstes van huishoudings en ondernemings ook afneem. Dit sal weer lei tot ‘n afname in besteding, wat ‘n verdere verlaging van vraag tot gevolg kan hê. Wie is die persone en organisasies wat produseer, inkomste verdien en geld bestee? Daar word hoofsaaklik tussen drie rolspelers (of eintlik kategorieë van rolspelers) verwys: •
Sakeondernemings en ander private organisasies: Daar word hoofsaaklik hier verwys na sakeondernemings. Organisasies wat nie winsgerig is nie (buiten regeringsorganisasies), maak egter ook ‘n bydrae tot die ekonomie en word hierby ingesluit.
•
Huishoudings: Hier word tipies verwys na ‘n groep individue wat ‘n woning deel, hoewel ‘n huishouding uit ‘n enkele persoon ook kan bestaan.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 16
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Die staat: Die regering van ‘n land speel ‘n belangrike en noemenswaardige rol in die ekonomie. Die rol wat ‘n regering speel hang natuurlik af van die politieke ideologieë en beginsels wat in ‘n land gevolg word.
Buiten vir die rolspelers, word daar ook onderskei tussen twee tipes markte waar produksie, besteding en inkomste plaasvind: •
Goederemarkte (ook genoem produktemarkte): Dit is hier waar die rolspelers produkte en dienste kan aankoop.
•
Faktoremarkte: Faktoremarkte is die plek waar sakeondernemings produksiefaktore vind. Hierdie produksiefaktore word dan vir produksie gebruik.
Eeue gelede sou die faktore- en goederemarkte op ‘n sentrale stadsplein in ‘n dorpie geleë gewees het. Moderne markte is egter baie meer gekompliseerd. Enige plek waar ‘n onderneming produksiefaktore kan vind (van ‘n steenkoolmyn tot ‘n werwingsagentskap) vorm deel van die faktoremark. Enige plek waar ‘n individu ‘n produk of diens kan bekom (van ‘n internetwinkel tot die buurman se tuisonderneming) vorm deel van ‘n goederemark. As al hierdie elemente bymekaar gesit word, kan ‘n mens ‘n beter prentjie van ‘n land se ekonomie verkry. Figuur 1.2 verskaf so ‘n prentjie.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 17
FAKTORE
GOEDERE
FAKTOREMARKT
GOEDEREMARKTE
KRINGLOOP VAN GOEDERE EN DIENSTE
PRODUKSIE
HUISHOUDINGS
GOEDERE
FAKTORE
SAKEONDERNEMINGS
DIENSTE
PRODUKSIE
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
DIENSTE
Figuur 1.2: Die kringloop van goedere en dienste (Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Hoe dit werk? ‘n Sakeonderneming produseer goedere en dienste. Om hierdie goedere en dienste te produseer, moet die sakeonderneming produksiefaktore vind. Hierdie produksiefaktore word vanaf die produksiemark verkry. Die goedere en dienste word op die goederemarkte aan huishoudings verkoop. Die sakeonderneming verkry ‘n inkomste hierdeur. Huishoudings, aan die ander kant, bestee geld op die goederemarkte om goedere en dienste te bekom. Hulle verskaf sekere produksiefaktore (soos arbeid en entrepreneurskap) aan die faktoremarkte (waar sakeondernemings dit ook kan vind) en verkry ‘n inkomste daarvoor. In bogenoemde figuur is daar egter een rolspeler wat afwesig is: ‘n Land se regering of staat. Figuur 1.3 het die regering by hierdie model ingevoeg. Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 18
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Regerings koop ook produkte en dienste en ontvang belastings van sakeondernemings en huishoudings, terwyl daar terselfdertyd ook betaal word vir arbeid vanaf huishoudings. Finansiële instellings en die internasionale markte bring ook ʼn unieke dinamika na die vloei van ʼn ekonomie. Die gedrag van huishoudings en die staat beïnvloed die ekonomie van enige land en kan bepaal of die ekonomie groei of verklein. ‘n Regering in ‘n land sal dus gewoonlik poog om produksie, inkomste en (as resultaat) besteding te verhoog. Dit sal lei tot ekonomiese groei, wat weer lei tot die algemene
GOEDERE
BELASTING
DIENSTE BESTEDING
BESTEDING STAAT
HUISHOUDINGS
GOEDERE
PRODUKSIE
GOEDERE BELASTING
ARBEID DIENSTE
FAKTOREMARKT
BESIGHEDE
GOEDEREMARKTE
FAKTORE
FAKTORE
DIENSTE
PRODUKSIE
welwaart (en rykdom) van die land.
DIENSTE
Figuur 1.3: Die kringloop van goedere en dienste met die staat as rolspeler (Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 19
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.5.2
Makro-ekonomie
Die studie van ekonomie word gewoonlik in twee gedeel. Mikro-ekonomie fokus op die ekonomiese gedrag van die individuele rolspelers in ‘n land. Makro-ekonomie fokus op ‘n meer hollistiese beeld van ‘n land se ekonomie en hoe al hierdie ekonomiese aktiwiteite saamwerk. Makro-ekonomie is die studie van die gedrag van ‘n land of lande se ekonomieë in geheel. Makro-ekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonomie gebruik gemiddeldes om faktore wat deel van ‘n ekonomie uitmaat te ontleed. Makro-ekonomie verklaar die funksionering van die ekonomie op ʼn nasionale vlak. Die volgende konsepte is veral belangrik: •
Nasionale inkomste en besteding: Die geld wat deur ‘n hele land as inkomste verdien word en die bedrag wat deur ‘n hele land bestee word.
•
Handelsbalans en betalingsbalans: Handelsbalans behels die verskil tussen die invoere en uitvoere van produkte of dienste deur ‘n land. Die betalingsbalans van ‘n land verwys na totale betalings wat in en uit ‘n land vloei.
•
Buitelandse valuta: Buitelandse valuta verwys na die geldeenhede van ander lande. Hierdie geldeenhede kan volgens sekere koerse na ‘n land se eie geldeenheid omgeskakel word. Die koers word ‘n wisselkoers genoem.
•
Spaar- en beleggingsverhoudings: ‘n Verskeidenheid verhoudings wat te make het met die hoeveelheid geld wat deur verskillende rolspelers plaaslik en internasionaal belê word.
•
Indiensneming en ekonomiese groei.
•
Wisseling in nasionale inkomste
•
Fiskale en monetêre beleid: Fiskale beleid behels die begroting van ‘n land en hoe die land se totale inkomstes en uitgawes met mekaar gebalanseer word. Monetêre beleid het te make met die hoeveelheid fisiese geld wat in die ekonomie voorkom.
1.5.3
Mikro-ekonomie
Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn meer wetenskaplike benadering en poog om aspekte van die groter (makro-) ekonomie te verklaar. Veranderinge in die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as veranderinge in die makro-ekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die vryemarkekonomie
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 20
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap en die miljoene van verbruikers en produsente funksioneer in die toepassing van produktiewe hulpbronne om goedere en dienste te produseer. Mikro-ekonomie verklaar verder hoe goedere en dienste geproduseer word en dan versprei word vir verbruik. In mikro-ekonomie word die volgende aspekte bestudeer: •
Individuele verbruikersgedrag. Die wyse waarop huishoudings en individue hul geld verdien en spandeer is hier van belang.
•
Produktepryse: Die prys van spesifieke produkte en dienste word ondersoek.
•
Verbruikersaanvraag: Die vraag na produkte en dienste vorm deel van mikroekonomie.
•
Verbruikersinkomste
•
Die studie van sakeondernemings, hul ligging, koste, inkomste en wins.
•
Verdienste van die individuele faktore van produksie.
Mikro-ekonomie sluit al die aktiwiteite van die individu en die interaksie tussen individue in die breër ekonomie in. 1.5.4
Skaarsheid
Skaarsheid verwys na die wisselwerking tussen beperkte hulpbronne en onbeperkte behoeftes en begeertes van verbruikers. Vir die individu beteken skaars hulpbronne dinge soos tyd, geld en vaardighede. Vir ʼn land sluit skaars hulpbronne dinge in soos natuurlike hulpbronne, kapitaal, arbeid en tegnologie. Die dilemma waarmee individue en regerings van lande sit, is om te besluit watter goedere en dienste gekoop kan word en watter aanvanklik eers gelaat moet word. Kyk na die volgende voorbeeld: ʼn Verbruiker wil ‘n vliegtuigkaartjie na Europa koop. As gevolg van die prys, moet die verbruiker kies tussen een besigheidsklaskaartjie, of die geleentheid om twee keer te reis as hy/sy met ekonomieseklas vlieg. Die keuse moet dus gemaak word tussen ‘n meer gerieflike reis en meer geleentheid om te reis. Die verbruiker se waardesisteem (wat vir hom/of haar belangrik is), asook die beskikbaarheid van die hulpbron (geld), sal bepaal wat sy/haar keuse sal wees. Omdat waardesisteme van persone en regerings verskil en daar terselfdertyd verskillende vlakke van skaars hulpbronne is, dwing die skaars hulpbronne individue en regerings dikwels om hul waardesisteme aan te pas. Skaarsheid dring individue dus om besluite te maak oor hoe hulle hul hulpbronne gaan bestuur.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 21
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Ekonomie behels ʼn studie van die gedrag van huishoudings en regerings en hoe hulpbronne aangewend word om te voldoen aan die begeertes en behoeftes van verbruikers. Indien die verbruiker hierbo onbeperkte hulpbronne gehad het, sou hy/sy nie nodig gehad het om te kies tussen een besigheidsklas- of twee ekonomieseklas-kaartjies nie. Hy/sy sou twee besigheidsklaskaartjies kon koop. Om tussen mikro- en makro-ekonomie te onderskei, is ingewikkeld – die konsepte is baie ineen geweef. Ekonome probeer die fenomeen verstaan om sodoende regerings en verbruikers te adviseer om beter ingeligte besluite te neem. Die toepassing van die konsep “skaarsheid” op sakeondernemings kan opgesom word in die volgende definisie van skaarsheid en die daaropvolgende ekonomiese vrae: ʼn Produk is skaars wanneer dit tegelykertyd begeerlik is, maar ook beperk is in terme van die hoeveelheid wat beskikbaar is.
Om skaarsheid so goed as moontlik te oorkom, moet die rolspelers in ‘n ekonomie die volgende vrae beantwoord: 1. Watter goedere moet geproduseer word? 2. Hoe behoort die goedere geproduseer te word? 3. Vir wie moet die goedere geproduseer word? (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=scarcity) Dit maak dus nie saak of ʼn nuwe onderneming tot die mark toetree nie en of die onderneming al lank handel dryf nie. Om die vloei van die ekonomie aan die gang te hou, moet die drie ekonomiese vrae altyd beantwoord word. 1.5.5
Vraag en aanbod
Vraag verwys na die hoeveelheid van ʼn produk of diens wat voornemende kopers kan bekostig en bereid is om aan te koop. Die hoeveelheid van ʼn produk wat in ʼn bepaalde tydperk deur ʼn individu, huishouding of onderneming aangevra word, hang dus nie slegs van die behoefte of begeerte af nie, maar ook van die prys van die produk en die inkomste van die voornemende koper. Die aanbod van goedere en dienste is daardie goedere en dienste wat ondernemings beplan om gedurende ʼn bepaalde tyd teen verskillende pryse te verkoop. Aanbod is in baie opsigte soos vraag en hang af van faktore soos die prys en beskikbaarheid van plaasvervangers.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 22
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die wet van vraag kan dus formeel soos volg verklaar word: In die mark (vir enige goedere of dienste) bestaan daar ʼn negatiewe verhouding tussen die prys van die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarop kopers aandring (met ander woorde, hoe goedkoper ‘n produk is, hoe meer daarvan sal huishoudings wil hê. Aan die ander kant, hoe minder van ‘n produk beskikbaar is, hoe duurder sal die produk wees). Indien daar ʼn vraag is na ʼn motor deur 1000 mense en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan die persoon wat die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat ʼn motor wil aanskaf en daar is ʼn 1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy die motor wil koop en dus baie min daarvoor betaal. Dus: Vraag en aanbod beïnvloed die prys van ‘n produk en vice versa Vraag en aanbod, en dus die prys van ‘n produk, word natuurlik ook beïnvloed deur die inkomste van die huishoudings. ‘n Huishouding wat R4 000 per maand verdien se vraag na ‘n produk kan verdwyn as die produk se prys met R100 verhoog. Dieselfde verhouding mag dalk geen effek op ‘n huishouding met ‘n inkomste van R40 000 per maand hê nie. Dus: Inkomste het ‘n invloed op die verhouding tussen vraag aanbod en prys
Die verskil tussen vraag, behoefte en begeerte. Dit is belangrik om nie deurmekaar te raak met hierdie drie terme nie. ‘n Behoefte is ‘n produk of diens wat ‘n huishouding nodig het om te oorleef (byvoorbeeld kruideniersware). ‘n Begeerte behels ‘n produk of diens wat nie nodig is vir oorlewing nie, maar wat ‘n huishouding graag wil hê (byvoorbeeld uiteet of ‘n luukse motor). Vraag is alle behoeftes en begeertes waarvoor ‘n huishouding geld het en bereid is om te betaal. Die markte kyk slegs na die bereidwilligheid om te betaal vir beide behoeftes en begeertes en die vermoë om te betaal vir die produk. Die wet van vraag bepaal dat, hoe hoër die prys van goedere, hoe laer die aanvraag daarna sal wees. Die grafieke hieronder toon die verhouding tussen prys en vraag aan. Verbruikers sal tipies die duurder pryse van produkte vermy en meer bekostigbare produkte koop. ʼn Voorbeeld hiervan in ons ekonomie is die duurder produkte wat deur Woolworths aangebied word en die goedkoper produkte wat deur Checkers aangebied word. Woolworths doen sake omdat daar ʼn vraag is na sy produkte
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 23
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap deur verbruikers wat ʼn hoër inkomste het as ander verbruikers, maar Checkers verkoop baie meer produkte as gevolg van die vraag na sy produkte. In teenstelling met vraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte wat produsente bereid is om te verkoop. Hoe hoër die vraag, hoe meer produkte sal verkoop word. Wanneer die vraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die vraag outomaties afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ʼn hoër vraag is na die Springbokke se wedstryde, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde. In Figuur 1.4 hieronder toon die grafiek aan die linkerkant die verhouding tussen prys en hoeveelheid van goedere wat aangekoop word. Hoe hoër die prys, hoe laer is die vraag en hoe minder die hoeveelhede van die produk wat aangekoop word. In die grafiek aan die regterkant is dit ook waar dat, as die vraag toeneem vir ʼn produk, die produksie daarvan sal toeneem en dus ook die aanbod. So ‘n verhoging in vraag sal natuurlik ook die prys van die produk verhoog.
AANVRAAG
AANBOD A3 A2 A1
Q1 Q2 Q3 HOEVEELHEID
Figuur 1.4: Vraag en aanbod in die ekonomie (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand) Tabel 1.1 beskryf kortliks faktore wat die vraag na ‘n produk of diens kan beïnvloed.
Determinant
Verandering
Korrekte beskrywing van invloed
Styging
Daling in vraag
Daling
Styging in vraag
Styging
Styging in die vraag
Prys van produk
Inkomste
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 24
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Daling
Daling in die vraag
Styging
Styging in die vraag
Daling
Daling in die vraag
Bevolking (hoeveelheid
Styging
Styging in die vraag
mense in ‘n land)
Daling
Daling in die vraag
Toekomstige prys van
Styging
Styging in die vraag
Daling
Daling in die vraag
Voorkeur
produk (wat ons verwag met die prys gaan gebeur)
Tabel 1.1: Opsomming vraag, aanbod en prys (Mohr et al., 2010) Behalwe vir die direkte oorwegings van huishoudings (soos in Tabel 1.1 hierbo aangedui), is daar drie belangrike faktore wat die vraag-aanbod-prys-verhouding kan beïnvloed. Hierdie faktore is elastisiteit, vorm van mededinging en die arbeidsmag. Elk van hierdie faktore word hieronder bespreek. Elastisiteit Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Die pryselastisiteit van vraag is die verhouding van die persentasie verandering in die hoeveelheid gevra, tot die persentasie verandering in prys. Elastisiteit beantwoord dus die vraag: As die prys van ‘n produk of diens verander, tot watter mate sal die vraag na daardie produk of diens verander? Hierdie verhouding staan bekend as die elastisiteitskoëffisiënt. Die elastisiteitskoëffisiënt is ‘n getal en word nie uitgedruk in randwaarde, hoeveelhede of persentasies nie. Elastisiteitskoëffisiënte word gebruik om die reaksie van verbruikers te meet teenoor die verandering in pryse van goedere en dienste. Die volgende vergelyking stel die elastisiteitskoëffisiënt voor. Persentasie verandering in die hoeveelheid van die produk gevra Ep = Persentasie verandering in die prys van die produk Hierdie aspek word in meer besonderhede in Studie-eenheid 3 (par 3.7) bespreek. Vorme van mededinging Daar word, onder andere, onderskei tussen volmaakte mededinging en monopolieë. Volmaakte mededinging kom voor wanneer die prys van ‘n produk suiwer deur vraag en aanbod bepaal word. Nie een van die markdeelnemers (kopers of verkopers) kan die prys Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 25
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap van die produk manipuleer nie en al die deelnemers moet die markprys aanvaar. Daar is egter ʼn paar voorwaardes vir die volmaakte mededinging. Vir volmaakte mededinging om te werk, moet die volgende vereistes nagekom word: •
Daar moet ʼn groot aantal kopers en verkopers wees.
•
Daar mag geen samespanning tussen verkopers wees nie.
•
Al die goedere in die mark moet identies wees.
•
Kopers en verkopers moet vry wees om tot die mark toe te tree.
•
Daar moet geen owerheidsinmenging wees nie.
Die teenoorgestelde van volmaakte mededinging is ‘n monopolie. Die woord “monopolie” is afgelei van die Griekse woorde monos , wat “enkel” beteken en polein , wat “verkoop” beteken. In sy suiwer vorm is ʼn monopolie ʼn markstruktuur met net een verkoper van goed, of ʼn diens waarvoor daar geen substituut bestaan nie. Die toetrede tot hierdie spesifieke mark word ook geheel en al geblokkeer deur die enigste verkoper in die mark. Volmaakte mededinging en monopolieë vorm twee punte van ‘n kontinuum. In die meeste gevalle sal die ekonomie van ‘n land êrens tussen hierdie twee ekstreme voorkom. Die arbeidsmark Soos wat die geval met produkte en dienste is, kan daar ook volmaakte mededinging of monopolieë (of iets tussen die twee ekstreme) in die arbeidsmark voorkom. Volgens die vereistes vir volmaakte mededinging, moet daar ʼn groot aantal kopers (werkgewers) en verkopers (werknemers) in die mark wees. Arbeid moet homogeen wees, met ander woorde, al die werknemers moet dieselfde vaardighede hê. Daar moet ook geen owerheidsinmenging wees nie. 1.5.6
Oop en geslote ekonomieë
Daar word onderskei tussen oop en geslote ekonomieë. ‘n Ekonomie waar geen buitelandse handel plaasvind nie, word as ‘n geslote ekonomie gesien. In so ‘n ekonomie sal slegs huishoudings, die sakesektor en die regering betrokke wees. By oop ekonomieë sal rolspelers van ander lande ook betrokke wees. Dit gebeur veral deur middel van invoere en uitvoere. Uitvoere vir elke land dra by tot die verhoging van inkomste vir die land se ekonomie. Hierdie verhoogde inkomste word in die aktiewe ekonomie opgeneem wat bydra tot die groei in die ekonomie.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 26
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.5.7
Finansiële instellings
‘n Belanrike rolspeler in die ekonomie is die finansiële instellings. In die model wat in Figuur 1.2 en 1.3 verskaf is, sal finansiële instellings deel van die faktoremark uitmaak (as ‘n produksiefaktor, kapitaal). Finansiële instellings ontvang spaargeld vanaf huishoudings en sakeondernemings en verskaf ook lenings aan huishoudings, ondernemings en die regering. Die finansiële sektor is dus nie direk betrokke by die produksieproses in die ekonomie nie, maar dra by tot die dinamika en groei in die ekonomie. 1.5.8
Die fiskale en monetêre beleid
‘n Land het gewoonlik beide ‘n fiskale en ‘n monetêre beleid. Die fiskale beleid behels die wyse waarop die inkomste (gewoonlik deur belastings) en uitgawes van ‘n land met mekaar versoen word en word deur die Departement van Finansies opgestel en bestuur. Die monetêre beleid behels die geldeenheid van ‘n land en die wyse waarop die geldeenheid hanteer moet word. In teenstelling met die fiskale beleid van ʼn land wat deur die regering gevoer word, word die monetêre beleid gevoer deur die sentrale bank van die land. Die hoofdoel met dié beleid is om die waarde en die koopkrag van die geldeenheid te beskerm. Hoewel die fiskale en monetêre beleide deur verskillende regeringsorganisasies hanteer word, moet daar tog samewerking tussen hierdie twee organisasies wees. Die fiskale beleid het ‘n invloed op die waarde of koopkrag van die geldeenheid. 1.5.9
Die regering/openbare sektor
Soos reeds genoem speel die regering of owerheid ‘n kritieke rol in enige ekonomie. Die hooffunksie van die regering is om hulpbronne te gebruik (en produkte te lewer) wat nie noodwendig deur die ander sektore van die ekonomie gebruik of gelewer kan word nie. Die openbare sektor sluit al die vlakke van regering in, naamlik, nasionaal, provinsiaal en plaaslike regerings. Hierdie drie vlakke van die openbare sektor neem deel aan die ekonomie deur belastings te vorder en dit dan weer te bestee. Die regering spandeer dan die geld weer op aspekte soos infrastruktuur, opvoeding, gesondheidsdienste en veiligheid en sekuriteit. Soos in ander lande in die wêreld, is die staatsektor in Suid Afrika ook verdeel in drie vlakke, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik. Elke vlak word ook onderverdeel in drie vertakkings, naamlik die wetgewende liggaam, die uitvoerende liggaam en die howe wat die wette van die land afdwing.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 27
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Daar is twee hoofsieninge van die rol van ʼn regering in die ekonomie. Die individualistiese benadering erken die oppergesag van die individu en sy/haar vryheid van keuse. Die welvaart van die individu moet gemaksimeer word. Die rol van die regering word beperk tot ingryping waar die mark faal. Die individualistiese benadering hou ʼn noue verband met die eienskappe van die vryemarkekonomie (http://myfundi.co.za). Die openbare belange of kollektivistiese benadering tot die rol van ʼn regering huldig die mening dat kollektiewe keuse en voorkeure ook ʼn bestaansreg het, onafhanklik van individuele voorkeure. Die doelwitte van ʼn gemeenskap, as ʼn afsonderlike entiteit, verskil van die som van die doelwitte van die individue waaruit daardie gemeenskap bestaan. Volgens dié benadering moet maatskaplike welvaart, of die nasionale belang, eerder as ʼn individu se welvaart, gemaksimeer word. Die voordele vir die individu word afgelei van die voordele van die groep, of word bereik deur die groep. In ʼn individualistiese benadering val die klem op die doeltreffendheid van hulpbrontoewysing en ekonomiese groei; daarteenoor is die openbare belange benadering meer gemoeid met die stryd teen armoede en die strewe na gelykheid (byvoorbeeld rakende die verspreiding van rykdom). In terme van ekonomiese stelsels is die eerste benadering meer kapitalisties van aard en die tweede meer sosialisties van aard. 1.5.10 Die buitelandse sektor Die probleem van skaarste as die sentrale probleem van die ekonomie is reeds vroeër in hierdie studie-eenheid aangespreek. Menslike behoeftes is onbeperk, maar die middele om aan hierdie behoeftes te voldoen, is beperk. Op ʼn soortgelyke wyse, bestaan daar dus ook ʼn wanbalans van hulpbronne in verskillende lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om in die behoeftes van die mense in die land te voorsien. Party lande het meer van sommige natuurlike hulpbronne en kan dit na ander lande uitvoer, waar daar ʼn behoefte aan hierdie goedere en dienste is. So kan Suid-Afrika sy goud en diamante uitvoer na ander lande en so ʼn groot inkomste verdien. Hierdie inkomste word buitelandse valuta genoem. Hierdie buitelandse valuta kan dan weer gebruik word om vir goedere en dienste, soos olie, wat na Suid Afrika ingevoer word, te betaal. Op hierdie wyse word lande van mekaar afhanklik en vind internasionale handel plaas. Die handel wat tussen lande plaasvind, beïnvloed die ekonomie op dieselfde wyse as handel binne die grense van ʼn land. Hierdie ekonomiese aktiwiteite dra by tot die algehele groei van die ekonomie en die skep van welvaart vir die inwoners van die land. Enkele ander belangrike aspekte van die ekonomie, van toepassing op sakeondernemings, word vervolgens bespreek.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 28
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.6
Produksie, inkomste en besteding
In hierdie afdeling word produksie, inkomste en besteding in die ekonomie bespreek. Voordat enigiets geproduseer kan word, is drie tipes produktiewe hulpbronne nodig: •
Natuurlike hulpbronne
•
Arbeid
•
Kapitaal
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.6.1
Die produksiefunksie
Soos reeds genoem is, speel produksie, inkomste en besteding ‘n kritieke rol in die ekonomie van enige land. Die verhouding tussen hierdie drie faktore vorm, in ‘n sekere sin, die basis waarop ekonomiese aktiwiteite in ‘n land plaasvind. Hierdie paragraaf gaan die verhouding tussen produksie, inkomste en besteding verder ondersoek. Produksie verwys na die omskakeling van hulpbronne na goedere en dienste. Produksie kan as ‘n funksie van die produksiefaktore voorgestel word. X = f(L,K,M,R) •
Waar X die hoeveelheid van ʼn spesifieke produk is wat geproduseer word.
•
L – verteenwoordig die eenheid of eenhede van arbeid beskikbaar in die vervaardigingsproses
•
K – verteenwoordig die kapitale inset, masjiene, vervoer en ander toerusting gebruik in die vervaardigingsproses
•
M – verteenwoordig land, natuurlike hulpbronne en grondstowwe gebruik in die produksieproses
•
R – verteenwoordig entrepreneurskap of onderneming
Die uitset van hierdie funksie (hoeveelheid geproduseer) word bepaal deur die hoeveelheid van die produksiefaktore wat beskikbaar is, asook die verhouding waarin dit beskikbaar is. Hoe groter die beskikbaarheid van produksiefaktore, hoe groter is die potensiële hoeveelheid produkte wat vervaardig kan word. Deur een van die faktore te verhoog, kan produksie ook verhoog word. As ʼn boer, byvoorbeeld, ‘n beperkte stuk land en hoeveelheid toerusting het, kan die produksie verhoog word as die arbeid verhoog. Deur een ekstra arbeider aan te stel, kan ‘n groter stuk land
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 29
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap bewerk word, of ‘n ekstra (beskikbare) trekker bestuur word. Hierdie invloed van ‘n enkele produksiefaktor is egter slegs sigbaar in die korttermyn. Die hoeveelheid arbeiders kan nie onbeperk verhoog word sonder dat die toerusting en grond ook meer word nie. Tabel 1.2 stel die korttermyn-verhoging van ‘n enkele produksiefaktor (in hierdie geval arbeid) voor, asook die invloed wat dit op produksie-uitsette het. In hierdie korttermynmodel vir landbouproduksie (waar die uitset in kilogram gemeet word) sluit die volgende konstante produksiefaktore in: •
1 x ploeg
•
1 x trekker
•
1 x bakkie
•
1 hektaar grond
•
10 x kilogram saad
Inset (L)
Uitset (X)
MPL (Marginale produksie van arbeid) (Hoeveel kg ekstra geproduseer word)
0
0
0
1
100
100 kg
2
200
100 kg
3
300
100 kg
-
-
-
10
1000
100 kg
Tabel 1.2: Konstante, marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) In hierdie voorbeeld word die toevoeging van een arbeider beloon met die verhoging van 100kg. Die derde kolom MPL definieer die verhouding in die produksiefunksie. Die kolom meet die marginale produktiwiteit van arbeid, ʼn meting van die bydrae van elke eenheid van arbeid tot die vlak van uitset. Die voorbeeld se konstante marginale produktiwiteit (die feit dat produksie aanhou om toe te neem, sonder om ander produksiefaktore te verhoog) is op die langtermyn onrealisties. Die
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 30
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap beperkte kapitaal en grond sal verhoed dat die uitset altyd verhoog soos wat arbeid toeneem. ʼn Meer realistiese situasie sou dalende marginale produktiwiteit gewees het, waar die toename in een inset die uitset nie noodwendig laat groei teen ʼn vaste koers nie. Dit is onmoontlik om teen oneindige vlakke te produseer wanneer sommige faktore, soos kapitaal en land, konstant bly. Tabel 1.3 verskaf ‘n meer realistiese prentjie:
Inset (L)
Uitset (X)
MPL (Marginale produksie van arbeid) (Hoeveel kg ekstra geproduseer word)
0
0
0
1
100
100 kg
2
180
80 kg
3
240
60 kg per
4
280
40 kg per
5
300
20 kg per
6
300
0 kg per
Tabel 1.3: Afnemende, marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) In hierdie voorbeeld verhoog die uitset vir elke eenheid van arbeid wat toegevoeg word. Die bydrae van arbeidseenheid 6 dra egter geen groei in die uitset by nie. Die beskikbare grond laat nie toe dat arbeidseenheid 5 en 6 enigiets bydra tot die uitset nie. In Figuur 1.5 is arbeid die veranderlike faktor terwyl land, kapitaal en masjinerie konstant bly. Daar is ʼn positiewe verhouding tussen arbeid- en uitsetvlakke, maar soos wat arbeid toeneem, is die invloed daarvan op die uitset al minder. Die grafiek in Figuur 1.5 verteenwoordig dalende marginale produktiwiteit.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 31
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
(X) X = f(L) b
280 180
0
a
2
4
(L)
Figuur 1.5: Afnemende/dalende marginale produksie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.6.2
Produksiemoontlikhede
Die prentjie verander aansienlik wanneer twee of meer produkte vervaardig word deur dieselfde onderneming. ʼn Meer realistiese produksieverhouding kan ontwikkel word. In ʼn wêreld van skaars hulpbronne, sal ondernemings wat twee of meer produkte vervaardig, meeding om dieselfde faktorinsette. Die produksie van een produk, “X”, sal onder druk kom as gevolg van die produksie van produk “Y”, soos wat arbeid en ander hulpbronne aangewend word in die vervaardiging van produk “Y”. Tabel 1.4 toon die mededinging vir hulpbronne tussen twee produkte, naamlik leerhandsakke en leerskoene, aan. In die voorbeeld kan die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van handsak lei tot produksie van 0 tot 210 eenhede skoene. Die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van handsakke, kan lei tot die produksie van 0 tot 185 eenhede skoene.
Punt
Arbeiders vir skoene
Xskoene
MPL,skoene
Punt
Arbeiders vir handsakke
Yhandsakke
MPL,handsakke
A
0
0
0
H
0
0
0
B
1
60
60
G
1
50
50
C
2
110
50
F
2
95
45
D
3
10
40
E
3
135
40
E
4
180
30
D
4
170
35
F
5
200
20
C
5
200
30
G
6
210
10
B
6
225
25
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 32
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
H
7
210
0
200
10
A
7
245
20
260
15
Tabel 1.4: Produksiemoontlikhede: skoene en handsakke (aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die hulpbron wat verander (en gedeel word tussen die twee vervaardigingsprosesse) is arbeid. Gestel daar is slegs sewe arbeiders beskikbaar. Die kolomme Xskoene en Xhandsakke dui aan hoeveel handsakke en skoene vir elke toewysing van arbeiders vervaardig kan word. As daar, byvoorbeeld ses arbeiders aan skoene werk en een arbeider aan hansakke (Keuse G), sal daar 210 skoene en 50 handsakke vervaardig word. Gestel die vraag na handsakke neem toe (en daar is nie ekstra arbeiders wat aangestel kan word nie), dan moet die skoen-arbeiders weggeneem word en na die handsakke geskuif word. Die uitdaging sal wees om hierdie balans so te kies dat daar in die vraag voorsien kan word. Die kolomme MPL, Skoene en MPL, Handsakke dui op die marginale verhoging in die hoeveelheid produkte wat vervaardig word as daar telkens ‘n nuwe arbeider bygevoeg word. Figuur 1.6 verteenwoordig die data in Tabel 1.4. Die effektiefste wyse waaro produksie kan plaasvind met die beskikbare hoeveelheid arbeiders, word op die kurwe voorgestel. Indien produksiegetalle onder die kurwe voorkom (byvoorbeeld 170 handsakke en 110 skoene) is dit ‘n aanduiding dat produktiwiteit verminder het. Dit kan ook natuurlik deur ‘n tekort aan ander produksiefaktore veroorsaak word.
Handsakke(Y) 245
A
B
200 170
C D E
135
F
95
G
50
H 0 60 110
150
200 Skoene(X)
Figuur 1.6: Geleentheidskoste in die vervaardiging van twee produkte (aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 33
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.6.3
Inkomste en besteding
Rolspelers (huishoudings, sakeondernemings en regerings) ontvang ‘n sekere inkomste. ‘n Gedeelte van hierdie inkomste word spandeer op behoeftes en begeertes. Die deel van ‘n inkomste wat spandeer word, is egter dikwels nie die totale inkomste nie. ‘n Deel van die inkomste word soms uitgehou vir spaar- of beleggingsdoeleindes. ‘n Bekende ekonoom, John Keynes, het ʼn teorie ontwikkel wat fokus op die vlakke van individue se besteebare inkomste. Hy het ‘n metode gevind om te beraam wat huishoudings se werklike besteding sal wees (lees meer oor Keynes by http://en.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes). Besteebare inkomste, werklike besteding en marginale intensie om te bestee. Dit is belangrik om te onderskei tussen drie begrippe: •
Besteebare inkomste behels die deel van ‘n persoon se inkomste wat beskikbaar is om te spandeer. Dit is gewoonlik die bedrag wat beskikbaar is wanneer belastings en ander betalings van ‘n salaris afgetrek is.
•
Werklike besteding behels die gedeelte van die besteebare inkomste wat ‘n persoon spandeer. Individue spandeer nie altyd die hele besteebare inkomste nie – ‘n gedeelte word gespaar of belê.
•
Marginale intensie om te bestee: Hier word verwys na ‘n verhoging in ‘n persoon se inkomste. Gestel ‘n persoon ontvang ‘n salarisverhoging van R2 000 maar spandeer slegs R1 500 daarvan (en spaar die res), dan het so ‘n persoon 75% van sy verhoging spandeer. Dus, vir elke rand verhoging, het die persoon 75c spandeer. Hierdie 75c per rand (of 0.75) is die marginale intensie om te bestee. Die oorblywende 0.25 word die marginale intensie om te spaar genoem.
Die marginale intensie om te bestee en te spaar verskil van persoon tot persoon. Verbruikers in die laer inkomstegroep het ʼn groter waarskynlikheid om ‘n groter deel van hul inkomste te bestee as dié in die hoër inkomstegroepe. Dit het weer ʼn invloed op die regering se beleid ten opsigte van belastingkoerse. Om ‘n land se totale besteding te bereken is ‘n redelike ingewikkelde proses. Inkomste speel natuurlik ʼn belangrike rol in die bepaling van besteding. Ander faktore wat gebruik word, sluit in: •
Die vlakke van werklike besteebare inkomste
•
Rentekoerse en die beskikbaarheid van krediet
•
Verbruikersvertroue
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 34
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Veranderinge in die indiensnemingsyfers
Verbruikersvertroue word ook deur twee aspekte beïnvloed. Eerstens is verbruikers besorg oor hul eie finansiële toestand en wil die nodige stappe neem om hul finansiële welstand te verseker. Daardie stappe kan die individue se besteding vermeerder of verminder. Tweedens is verbruikers ook bewus van die ekonomiese klimaat in ‘n land of industrie. Indien die verbruiker se persepsie van die ekonomiese klimaat negatief is, kan hulle besluit om eerder te spaar as om te bestee. Baie van die wisselende bestedingspatrone kan ook toegeskryf word aan seisoenale veranderinge in die ekonomie. Verbruikers wat vertroue in hul eie finansiële posisie en ook vertroue in die land se ekonomie het, is meer bereid om besteding te verhoog. Die bydraende faktore wat verbruikersvertroue laat toeneem, is gewoonlik: •
Verwagtinge van toekomstige inkomste en indiensneming.
•
Die huidige vlakke van rentekoerse en die verwagtinge van toekomstige rentekoersaanpassings.
•
Patrone in indiensnemingsyfers.
•
Vooruitsigte in regeringsbelastingaanpassings.
•
Die veranderinge in die verbruiker se welvaart.
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Figuur 1.2 het die ekonomiese siklus met slegs twee rolspelers voorgestel. In Figuur 1.3 is die regering as rolspeler bygevoeg. In Figuur 1.7 hieronder word nog twee rolspelers (reeds bespreek) ook in hierdie model geïnkorporeer: Finansië instellings en die buiteland.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 35
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
FAKTORMARKTE
VERGOEDING
UITGAWES
HUISHOUDINGS
SAKEONDERNEMINGS
UITGAWES
PRODUKTE MARKTE
INKOMSTE
BELASTING
REGERING
BESTEDING
SPAAR
FINANSIËLE INSTELLINGS
INVESTEER
UITVOERE
BUITELAND
INVOERE
Figuur 1.7: Ekonomiese kringloop (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.7
Huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie
Hoewel finansiële instellings en die buiteland ook deel uitmaak van die ekonomie, is die drie mees prominente rolspelers die huishoudings, sakeondernemings en die regering. Beskou weer die model om die verwantskap tussen huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie aan te toon. (Vir maklike verwysing word Figuur 1.3 as Figuur 1.8 hieronder weer verskaf). Die vloeidiagram is ʼn baie vereenvoudigde weergawe van ʼn baie meer ingewikkelde ekonomiese kringloop. Die vloei van produkte en dienste vanaf ondernemings na die verbruiker, of dan huishoudings, word gebalanseer deur die vloei van geld in die teenoorgestelde rigting in ruil vir die produkte of dienste. Die vloei van produkte of dienste word in ʼn kloksgewyse rigting aangedui. Twee markte verbind die sakeondernemings met die huishoudings, naamlik goederemarkte en faktoremarkte. Die goedere-markte is die plek waar huishoudings hul produkte en dienste
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 36
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap aankoop. Die faktoremarkte is die plek waar sakeondernemings hul natuurlike hulpbronne, menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne aankoop. Huishoudings maak betalings vir die goedere en dienste wat hul aankoop vanaf sakeondernemings. Sakeondernemings betaal vir die hulpbronne in die vorm van lone, grondstowwe en produksiekoste in die voorbereiding van die produkte en dienste wat hulle aan die huishoudings beskikbaar stel. Sakeondernemings betaal dus vir die koste van produksie en die hulpbronne wat hul gebruik en verkoop dan die produkte aan die huishoudings. Indien daar ʼn groter inkomste as uitgawes is, beteken dit dat die sakeondernemings ʼn wins gemaak het. In die teenoorgestelde rigting betaal die huishoudings vir die goedere en dienste en indien hul nie al hul geld op produkte en dienste bestee nie, bly daar finansies oor wat as spaargeld gereken word. Sakeondernemings word deur mense besit en bestuur en daarom word ʼn gedeelte van die winste deur huishoudings verdien.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 37
BESIGHEDE
GOEDERE
BELASTING
DIENSTE BESTEDING
GOEDEREMARKTE
BESTEDING STAAT
HUISHOUDINGS
GOEDERE
PRODUKSIE
BELASTING
GOEDERE DIENSTE
ARBEID
FAKTORE
FAKTOREMARKTE
FAKTORE
DIENSTE
PRODUKSIE
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
DIENSTE
Figuur 1.8: Die ekonomiese siklus (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die volgende stap in die ontleding van die vloei in die ekonomie, is om die staat by te voeg. Die staat is verbind tot die ekonomie deur belastings, staatsbesteding en lenings in die siklus van die ekonomie. Ooreenkomstig die makro-ekonomiese teorie word die onttrekking van fondse by huishoudings deur die regering gemeet. Belasting, in die vorm van persoonlike belasting en eiendomsbelasting, is onttrekkings van geld uit huishoudings. ʼn Gedeelte van hierdie onttrekking word terugbetaal in die vorm van sosiale sekuriteit en werkloosheidsvergoeding. Daar is ʼn skakel tussen die regering en markte. Regerings bestee ook geld deur produkte en dienste aan te skaf. Vanaf regerings vloei daar ook geld na huishoudings in die vorm van
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 38
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap salarisse en lone. ʼn Groot gedeelte van die geld vloei ook na die samelewing in die vorm van sosiale voordele en ander subsidies. Daar is ook ʼn skakel na finansiële instellings. Regerings soos die een in Suid-Afrika waar daar drie vlakke bestaan, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik, benodig soms meer fondse as wat deur belastings ingesamel word. Hierdie tekorte word dus aangevul deur lenings van finansiële instellings. In Figuur 1.8 hierbo word die finansiële instellings nie afsonderlik getoon nie. Vir die doeleindes van die vereenvoudiging van die ekonomiese kringloop soos in Figuur 1.8 uitgebeeld, lê die finansiële instellings binne faktoremarkte.
Wat is die “grootte” van ‘n ekonomie? Die grootte van ‘n land se ekonomie word gewoonlik gemeet aan die bruto-binnelandse produk (BBP). Hierdie is ‘n getal wat uit ‘n groot hoeveelheid data saamgestel word. Hoe groter die BBP is, hoe groter is ‘n land se ekonomie. Elke pyltjie in Figuur 1.8 stel geld wat beweeg voor. Dit is dus logies dat ‘n verhoging in die tempo waarmee die geld in die ekonomiese kringloop beweeg, ‘n verhoging in die grootte van die ekonomie tot gevolg kan hê. Die transaksies wat in Figuur 1.8 plaasvind is egter nie die enigste aspekte wat by die berekening van BBP ingesluit word nie. In hierdie paragraaf is huishoudings, sakeondernemings en die staat se rol in die ekonomiese siklus bespreek. In die volgende afdeling word die belangrikheid van ekonomiese groei tot welvaartskepping bespreek. 1.8
Die sakesiklus
In enige ekonomie in die wêreld is ekonomiese groei nooit stabiel of konstant nie. Die BBP beweeg bo en onder die langtermyn ekonomiese patroon soos wat daar verlangsaming en groei in die ekonomie plaasvind. Hierdie patroon van opswaai en afswaai van die ekonomiese aktiwiteit van ʼn land, word die sakesiklus genoem. Figuur 1.9 toon ʼn tipiese sakesiklus oor ʼn tydperk aan.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 39
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Werklike produksie
Hoogtepunt Hoogtepunt
Lang termyn groeikurwe
Laagtepunt
Tyd Figuur 1.9: Die sakesiklus (Vertaal van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) ʼn Ideale sakesiklus word voorgestel in Figuur 1.9. Die siklus word in vier fases verdeel soos wat die ekonomie verander oor ʼn langer termyn se groeisiklus. Die hoogtepunt van ʼn siklus verteenwoordig die tyd wanneer werklike produksie die maksimum bereik. Die fase wanneer produksie afneem, word die resessie of afswaaifase genoem. Die einde van die afswaaifase is wanneer produksie sy laagste of minimum bereik. Hierdie laagtepunt in die sakesiklus word die laagtepunt genoem. In die laaste fase van die sakesiklus begin die ekonomie weer groei en hierdie fase word die herstel of opswaai genoem. In die algemeen verwys ekonome na ʼn afswaai wat langer as ses maande duur as ʼn resessie. In Suid-Afrika het die ekonomie in 2008 ʼn resessie beleef. Die probleem waarmee ekonome worstel, is dat ʼn resessie nie dadelik waargeneem kan word nie en wanneer die ekonomie in ʼn resessie is, het dit reeds ʼn paar maande vroeër begin. Wanneer resessies langer en meer ernstig is (gewoonlik twee jaar of langer), verwys ekonome daarna as ʼn depressie. Die belangrikste hiervan was die groot depressie in 1930. Die resultate van so ʼn depressie is dat ʼn groot aantal mense hulle werk verloor; die BBP verlaag en die produksie neem af. Ekonome kyk na die volgende faktore om te probeer bepaal wanneer ʼn sakesiklus sy hoogtepunt bereik:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 40
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Die bruto binnelandse produk (BBP)
•
Persoonlike besteebare inkomste
•
Produksiesyfers
•
Handelsverkope
Hierdie syfers word gewoonlik deur die Reserwebank bekend gemaak. Die inligting kan verkry word op die Reserwebank se webtuiste (http://www.resbank.co.za/Lists/News). Gebaseer op inligting van die Reserwebank kan ekonome die presiese fases in die sakesiklus aantoon. Ekonome is egter versigtig om dadelik die fases vas te pen, omdat die ekonomie vinnig in die teenoorgestelde rigting kan draai. Ekonome kan dus eers met sekerheid hierdie fases verklaar wanneer tyd verloop het en daar genoeg bewyse is dat die ekonomie aan die herstel of versleg is. Wat die bepaling van, byvoorbeeld, ʼn hoogtepunt in die sakesiklus nog moeiliker maak, is die feit dat nie al die faktore in die ekonomie op dieselfde tyd ʼn hoogtepunte bereik nie. Produksiesyfers kan ʼn hoogtepunt in een maand toon en indiensnemingsyfers kan ʼn maand later eers ʼn hoogtepunt bereik. Die volgende tabel is data uit die Amerikaanse ekonomie en toon aan hoe moeilik dit is om werklike resessies vas te pen. In die periode November 1973 tot Maart 1975 het produksie stilgestaan, verkope en inkomste was onveranderd, maar indiensneming het met +11 gegroei.
Resessiedatums
Produksie
Indiensneming
Verkope
Inkomste
Apr. 1960 – Feb. 1961
-3
0
-3
+1
Des. 1969 – Nov. 1970
-2
+3
-2
+8
Nov. 1973 – Mar. 1975
0
+11
0
0
Jan. 1980 – Julie 1980
-7
+2
-10
-1
Julie 1981 – Nov. 1982
0
0
-6
+1
Julie 1990 – Mar. 1991
+2
-1
+1
0
Mar. 2001 – Nov. 2001
-6
0
-7
0
Tabel 1.5: Resessiedatums in die VSA-ekonomie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Dit is baie belangrik om te verstaan dat veranderinge in produksievlakke gekoppel is aan indiensnemingsyfers. Die langtermyngroeikurwe is die ideale sakesiklus en verteenwoordig Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 41
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap die langtermyngroeipotensiaal van die ekonomie. In sulke omstandighede is die ekonomie in die natuurlike vlakke van werklike produksie. Dit is ook ʼn aanduiding van natuurlike vlakke van die BBP en natuurlike vlakke van die indiensnemingsyfers. Wanneer die groeifase bokant die langtermyn-produksiegroeikurwe styg, sal die werkloosheidsyfer daal. Die rede hiervoor is eenvoudig: meer werkers word benodig om die styging in produksievlakke te handhaaf. Vir dieselfde rede sal ʼn afswaai die produksievlakke onder die langtermyngroeikurwe druk en sal die vraag na arbeid afneem en dus die werkloosheidsyfer verhoog. Die skakel tussen verandering in die werklike produksie en werkloosheid is nie ʼn een-tot-een verhouding nie. Ekonome maak gebruik van ʼn algemene aanvaarbare reël wat sê dat, as die produksiesyfer met 2% styg, sal die werkloosheidsyfer met 1% afneem. Hierdie reël staan bekend as die Okun’s Law nadat Arthur Okun, ʼn lid van die President Kennedy’s Council of Economic Advisers, sy teorie geformuleer het. Wat sou die rede vir die 2 tot 1 verhouding wees in die groei van die ekonomie tot die werkloosheidsyfer? Eerstens is die koste van afleggings baie hoog en sakeondernemings wat nuwe werknemers aanstel, betaal duur vir advertensiekoste en die uiteindelike plasing. Nuwe werknemers is ook nie dadelik ten volle produktief nie as gevolg van verskeie redes, soos opleiding en werkkultuur. As gevolg van hierdie kostes probeer sakeondernemings om arbeid gedurende die afname in produksie op projekte te plaas en gedurende die groeifases is dit goedkoper om arbeiders oortyd te betaal as om nuwe aanstellings te maak. Ander faktore wat bydra tot die 2 tot 1 ratio, is dat die werkloosheidsyfer bereken word deur die verhouding van werklose werkers tot die populasiesyfer. Gedurende die groeifase van die sakesiklus en die verbetering in algemene werksomstandighede, sal werkers wat voorheen nie werk gesoek het nie, nou werk soek. Die resultaat hiervan is dat ʼn 1% groei in die aantal werksgeleenthede, gekoppel is aan 2% groei in die ekonomie. Laastens, speel inflasie ook ʼn rol in die sakesiklus. Inflasie is ‘n aanduiging (in persentasie) van hoeveel die gemiddelde prys van goedere en dienste in ‘n sekere tydperk toegeneem het. Wanneer die sakesiklus aan die einde van die afswaaifase kom en produksie sy laagtepunt nader, neem inflasie af. Die teenoorgestelde gebeur wanneer produksie toeneem gedurende die groeifase en inflasie dan toeneem. 1.9
Samevatting
Konsepte soos vraag, aanbod en skaarsheid speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en hoe sakeondernemings en regerings die vloei van die ekonomie beïnvloed en probeer
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 42
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap manipuleer. Skaarsheid verwys na die beperkte hulpbronne beskikbaar en die onbeperkte behoeftes en begeertes na die hulpbronne. Vraag en aanbod verwys na die verhouding tussen prys en die hoeveelheid van sekere goedere of dienste wat deur verbruikers aangevra word. As die prys verhoog, daal die vraag en die hoeveelheid van goedere en dienste verhoog. Produksie, inkomste en besteding is drie van die hoofkomponente binne die siklus van ʼn ekonomie. Produkte vloei in een rigting, terwyl geld in die teenoorgestelde rigting vloei. Die siklus van vloei van produkte en dienste tussen huishoudings en sakeondernemings, balanseer die vloei van betalings gemaak in ruil vir goedere en dienste. In die eenvoudigste vorm bestee huishoudings al hul geld op produkte en dienste en sakeondernemings gebruik al hul winste om te betaal vir hulpbronne en salarisse, rente en huur terug aan die huishoudings. Die binnelandse produk is die totale inkomste verdien deur huishoudings, insluitende salarisse, huur, rente en winste. Ekonomiese groei vind plaas wanneer meer goedere en dienste in die huidige jaar geproduseer word, as in die vorige jaar. Ekonomiese groei word gemeet aan die BBP. Faktore wat ekonomiese groei beïnvloed is: •
Toename in natuurlike hulpbronne
•
Meer werkers wat toetree tot die arbeidsmag
•
Belegging in beter tegnologie
•
Regeringsbeleid
•
Kompetisie
Oor ʼn tydperk word sekere patrone in die ekonomie herhaal. Ekonome verwys daarna as fases in die sakesiklus. Die fases volg mekaar op in die volgende orde: Die hoogtepunt, wanneer produksie op sy hoogste is, gevolg deur ʼn fase van afswaai, wanneer produksie afneem. Daarna volg die laagtepunt in die siklus en word dan gevolg deur die herstelfase tot by ʼn volgende hoogtepunt. ʼn Afswaai wat langer as ses maande duur, word ʼn resessie genoem. Die natuurlike vlak van werklike produksie is die vlak wat die langtermyngroei van die ekonomie aandui. Op hierdie vlak sal die werkloosheidsyfer ook sy natuurlike vlak bereik.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 43
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.10
Selfevaluering Aktiwiteit 1
Beantwoord die volgende vrae. Onthou om te verwys na die beginsel of konsep in die ekonomie en maak gebruik van die korrekte terminologie. 1. Verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en sakeondernemings, deur inkomste en uitgawes te gebruik as die vertrekpunt in jou bespreking. 2. Wat is die verband tussen produksie en inkomste? 3. Verduidelik die konsep van aanbod en vraag in die ekonomie in geheel. 4. Verduidelik die fases van die sakesiklus aan die hand van voorbeelde. 5. Wat is die verskil tussen makro-ekonomie en mikro-ekonomie?
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Bladsy 44
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
STUDIE-EENHEID 2: BEGINSELS VAN EKONOMIE
2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die besluite wat mense neem in ekonomiese aktiwiteite
•
Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie
•
Die werking van die ekonomie in geheel
•
Die algemene teorie van goedere en dienste in die ekonomie
•
Die algemene teorie van waarde (nut), en ruil (geld)
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die werking van die ekonomie in geheel te verduidelik.
•
Die verskillende maniere waarop mense besluite neem, te verduidelik.
•
Die interaksie van mense te analiseer.
•
Die algemene teorie van goedere, waarde en ruil te analiseer.
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 45
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
2.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005: Entrepreneurship: A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 2.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Grensnut
Die bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word die grensnut genoem.
Inflasie
ʼn Algemene verhoging in die prys van alle goedere.
Kardinale nut
Die beginsel dat nut op een of ander wyse gemeet kan word.
Nut
Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Die doel van verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering van nut, gegewe die beskikbare middele en alternatiewe verbruiksmoontlikhede.
Ordinale nut
Ordinale nut beteken dat die bevrediging wat ʼn verbruiker verkry deur verskillende produkte of kombinasies van produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas kan word. (“Ordinaal” is afgelei van die plasing in ʼn bepaalde orde.)
Phillips-kurwe
Die Phillips-kurwe toon die verband tussen inflasie en werkloosheid oor ʼn korttermyn aan.
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 46
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Produktiwiteit
Produktiwiteit is die meting van die doeltreffendheid van produksie. Dit word gemeet aan die hoeveelheid uitsette wat vir ‘n spesifieke inset verkry word.
Skaarsheid
Die moontlikheid dat menslike behoeftes die bevrediging/beskikbaarheid oorskry.
Waardeparadoks
ʼn Waardeparadoks verklaar dat daar nie ʼn duidelike verband is tussen die gebruikswaarde (of nut) en die ruilwaarde (of prys) van ʼn produk is nie.
Werkloosheid
Lede van die publiek wat in staat is om te werk, maar sonder werk is.
2.4
Inleiding
Die woord “ekonomie” is afkomstig van die Griekse woord wat beteken “die een wat ʼn huishouding bestuur”. Dit mag op die oog af nie lyk na ʼn logiese verklaring nie, maar soos reeds in Studie-eenheid 1 aangedui is, is die wisselwerking tussen huishoudings en die ekonomie baie nou verwant. In huishoudings word daar daagliks besluite geneem oor verskeie aspekte van die dag-totdag verpligtinge. Besluite soos: Wie gaan die ete kook? Wie gaan wasgoed was? Wie gaan skoonmaak? Wie gaan watter program op TV kyk? In enige huishouding moet daar hulpbronne aan hierdie take toegewys word, anders gaan sekere take nie verrig word nie. Hierdie hulpbronne is altyd skaars, omdat al die lede van die huishoudings nie altyd beskikbaar is om die pligte uit te voer nie. Netso, in die ekonomie, vorm die gemeenskappe deel van die dag-tot-dag besluite, wat geneem moet word. Wie gaan produkte kweek vir voedsel? Wie gaan klere vervaardig? Wie gaan rekenaars vervaardig? En so kan die lys baie lank word. Aan al hierdie ekonomiese aktiwiteite word hulpbronne toegewys. Hulpbronne soos mense, geboue, land, masjinerie en kapitaal. Hierdie bestuur van hulpbronne is belangrik, omdat hulpbronne skaars is. Soos in Studieeenheid 1 aangedui is, is skaarsheid ʼn probleem in die ekonomie, omdat nie al die behoeftes en begeertes altyd bevredig kan word nie. Ekonomie is die studie van hoe gemeenskappe die skaars hulpbronne gaan aanwend om in die behoeftes van miljoene mense en huishoudings te kan voorsien. Ekonome bestudeer dus mense om sodoende te probeer bepaal hoe hulle besluite neem, hoeveel hul werk, wat hulle koop en hoeveel hul spaar. Ekonome bestudeer ook die gedrag van mense en hoe mense met mekaar Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 47
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap interaksie het. Hierdie interaksie tussen mense en die besluite wat mense neem, word in hierdie eenheid verduidelik om sodoende die werking van die ekonomie in sy geheel beter te verstaan. In die soeke na antwoorde in die ekonomie het ekonome deur die jaar sekere begrippe geskep en word dit gebruik om die ekonomie te verklaar. Een van hierdie begrippe is die nutsbenadering tot die ekonomie, of ook na verwys as die grensnut. Dit is belangrik om te weet wat “grens” beteken en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale waarde verband hou. Alhoewel baie ekonome in die 1700’s en 1800’s gehoop het dat grensnut eendag gemeet sou kon word, soos lengte of gewig, is dit vandag bekend dat grensnut nie objektief gemeet kan word nie – dit kan slegs subjektief gemeet word. Ekonomiese teorieë poog dus om te verduidelik hoe mense optree en ekonome kan nut gebruik om verbruikerskeuse te ontleed (Mohr et al., 2010: 189). 2.5
Die mens en besluitneming in die ekonomie
Die ekonomie is op enige plek op aarde basies dieselfde. Of dit nou in Pretoria is, of in New York in die Verenigde State van Amerika, of in Sydney, Australië, die ekonomie bly ʼn groep mense wat interaktief met mekaar verkeer. Elke mens op aarde word gekonfronteer deur besluite en daarom word die gedrag van die ekonomie gereflekteer in die gedrag van die mense wat aktief aan die ekonomie deelneem. In hierdie interaksie is daar sekere beginsels in die ekonomie wat in hierdie eenheid bespreek word. Vervolgens word die beginsels, wat die besluitneming van mense in die ekonomie bepaal, bespreek (Mankiw, 2003: 4). 2.5.1
Beginsel 1: Kompromie
In die ekonomie is daar altyd ʼn kompromie wat die mens aangaan. Dit mag vreemd klink, maar wanneer ʼn verbruiker ʼn koeldrank koop, is daar ʼn kompromie wat die verbruiker moet aangaan tussen die geld wat hy daarvoor moet betaal en die koeldrank wat hy kan koop (Mankiw, 2003: 4) Neem die voorbeeld van ʼn student wat hierdie vak studeer. Die student moet elke dag ʼn besluit neem tussen studies en om sosiaal te verkeer. Vir elke uur wat die student studeer, word ʼn uur kuiertyd met sy vriende prysgegee. Vir elke uur wat die student met sy vriende kuier, word ʼn uur se studietyd ingeboet. Elke werkende persoon moet ook elke dag besluite neem ten opsigte van hoe hulle hul inkomste gaan spandeer. Die verbruiker kan klere, kos en ander huishoudelike items aanskaf, of die geld gebruik om ʼn vakansie te gaan hou. Die verbruiker kan ook geld spaar vir sy aftrede of om vir sy kinders se studies te betaal. Vir elke rand wat die verbruiker op een van hierdie item spandeer, is daar ʼn rand minder om op een van die ander items te spandeer (Mankiw, 2003: 5).
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 48
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Hierdie selfde beginsel geld ook vir gemeenskappe. Die algemene voorbeeld is die keuse tussen verdediging en verbruikersgoedere. ʼn Goeie voorbeeld is die wapentransaksie wat Suid-Afrika aangegaan het, met geen ernstige bedreiging van ʼn moontlike aanval deur ʼn ander land nie, en die keuse om geld te investeer in die produsering van voedsel vir die talle mense wat onder die bestaansminimum lewe. ʼn Ander voorbeeld is die kompromie wat aangegaan word tussen die vernietiging van die omgewing en die hoë vlakke van inkomste, wat verdien kan word deur, byvoorbeeld, die ontginning van steenkool (Mankiw, 2003: 5). Regerings reguleer die vernietiging van die omgewing deur wetgewing. Hierdie wetgewing het gewoonlik die uitwerking dat vervaardiging duurder word. Die duurder vervaardiging dwing winste laer. Dit het tot gevolg dat die eindproduk duurder word en lone en salarisse laer afgedruk word. Hierdie wetgewing verseker ʼn beter omgewing en ʼn gesonder lewe, maar dit het ook tot gevolg dat sakeondernemings, eienaars en werkers minder geld verdien en dus minder geld in die ekonomiese siklus gestort word (Mankiw, 2003: 5). Nog ʼn kompromie wat besluitneming beïnvloed, is die keuse tussen doeltreffendheid en inkomste. Doeltreffendheid beteken dat die gemeenskap maksimum voordeel trek uit die skaars hulpbronne wat die produk of diens vervaardig. Die inkomste is die voordeel wat uit die verkoop van die produk of diens verkry word en wat verdeel word tussen die deelnemers aan die ekonomie. In die meeste gevalle, sal die wetgewing, wat deur die staat ingestel word, die doeltreffendheid beïnvloed en dus die verdeling van die inkomste ooreenkomstig beïnvloed (Mankiw, 2003: 5). Sommige van die wetgewing speel ook ʼn belangrike rol in die besluitnemingsprosesse van die verbruiker. Persoonlike belasting neem gewoonlik inkomste weg van die meer welgestelde mense en welsyn en ouderdomspensioene van die staat verdeel dan weer die inkomste, verkry uit persoonlike belasting, aan armer mense. Wanneer die staat die inkomste uit belastings herverdeel, vanaf welgestelde mense na arm mense, word die hardwerkende mense beïnvloed om minder te produseer (Mankiw, 2003: 5). Die feit dat verbruikers daagliks gekonfronteer word met kompromieë verklaar nog nie hoekom en hoe mense besluite neem nie. Kompromie is egter belangrik omdat dit die mens positief behoort te beïnvloed om beter besluite te neem wat die ekonomie sal laat groei. 2.5.2
Beginsel 2: Koste en voordeel
Die feit dat verbruikers met kompromieë gekonfronteer word, veroorsaak dat besluite geneem moet word, wat die koste van die besluit, teenoor die waarde of voordeel wat dit kan bring, te meet. Die koste van sekere besluite is nie altyd voor die hand liggend nie, maar kan tog verstaan word, as die behoeftes en begeertes van die verbruiker in ag geneem word (Mankiw, 2003: 6). Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 49
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Neem die voorbeeld van die besluit om vir hierdie kwalifikasie in te skryf. Enersyds is daar die voordeel van ʼn kwalifikasie, werksgeleenthede en ʼn inkomste. Die vraag is: Wat is die koste van hierdie besluit? Daar is ʼn manier om die geld wat bestee is aan onderriggeld, boeke en koshuisgelde te bereken, maar hierdie koste verteenwoordig egter nie die totale uitgawes aan die verkryging van hierdie kwalifikasie nie (Mankiw, 2003: 6). Die eerste probleem is dat, as die student sy studies opskort, hy nog steeds onkostes het, soos die koop van kos en die betaling vir verblyf. Die kostes vir verblyf en kos mag dalk nie dieselfde by die universiteit en die huis wees nie, maar dit bly egter uitgawes. Die tweede probleem met die berekening van koste, is die koste van die tyd wat ingeboet word. Die tyd wat die student spandeer aan die bywoning van klasse, die lees van teksboeke en die skryf van eksamens, verhoed dat die student ʼn inkomste kan verdien deur te werk. Vir baie studente is die besluit om ʼn inkomste prys te gee, die grootste kostebesluit wat geneem moet word om te gaan studeer (Mankiw, 2003: 6). Die geleentheidskoste van ʼn produk of diens is die opoffering wat gemaak word, in ruil vir die produk of diens. Wanneer besluite geneem word, soos die besluit om te gaan studeer, moet die geleentheidskoste in berekening gebring word. ʼn Voorbeeld van die berekening van so ʼn geleentheidskoste, is wanneer atlete, soos rugbyspelers, die besluit moet maak tussen die verkryging van ʼn kwalifikasie, of die inkomste van miljoene. Dit is dus nie ʼn verrassing as rugbyspelers besluit om sport as loopbaan te kies nie (Mankiw, 2003: 6). 2.5.3
Beginsel 3: Rasionele verbruikers dink aan die marginale
Besluite is omtrent nooit swart of wit nie, maar altyd iewers tussenin, of in ʼn grys area. Wanneer iemand aansit om te eet, is die besluit nie om te vas of om gulsig te wees nie, maar eerder of ʼn ekstra porsie geneem moet word. Ekonome verwys na die marginale verandering as klein verstellings aan ʼn plan. In baie gevalle neem verbruikers die beste besluit, as die verskil in die kompromie kleiner is, eerder as groter. So, byvoorbeeld, is dit makliker vir ʼn eerstejaarstudent om te besluit of hy nog een jaar van studie gaan doen na sy eerste graad en of hy gaan bly om sy doktorsgraad af te handel. Om ekonomiese besluite te neem, moet die verbruiker bewus wees van die voordele wat die besluit gaan inhou. In die geval van een verdere jaar van studie, kan die moontlikheid van ʼn verbeterde inkomste, ʼn oorweging wees teenoor die bykomende koste van nog ʼn jaar se studies (Mankiw, 2003: 6). Gestel ʼn lugredery bedryf ʼn vlug tussen Johannesburg en Kaapstad. As die vliegtuig 200 passasiers kan neem en die totale koste van die vlug is R100,000.00, dan is die gelykbreekkoste van een kaartjie 100,000/200 = R 500.00. Die redery behoort nooit ʼn kaartjie te verkoop teen ʼn tarief minder as R 500.00 nie. Daar is gewoonlik passasiers wat goedkoper kaartjies wil koop en gaan op ʼn bystandsgrondslag vir die vlug. Indien die redery
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 50
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 190 kaartjies verkoop het, word die oorblywende 10 kaartjies aan bystandpassasiers verkoop teen ʼn verminderde tarief. ʼn Passasier wil nou so ʼn kaartjie koop teen R 300.00. Die vraag is of die redery die kaartjie moet verkoop en die antwoord is altyd, ja. Die marginale verskil is so klein, dat die redery nie die verskil in inkomste gaan bereken nie. Die voorbeelde toon dat die verbruiker beter besluite kan neem, as die marginale koste in berekening gebring word. As die voordele van die marginale verskil beter is as die kosteverskil, dan behoort dit altyd die verbruiker positief te beïnvloed (Mankiw, 2003: 7). 2.5.4
Beginsel 4: Verbruikers reageer op insentiewe
Soos reeds gesien, neem verbruikers besluite deur die koste van die besluit te vergelyk met die voordele wat die besluit inhou. Die gedrag van die verbruiker sal ook verander, indien die koste of die voordele van die transaksie verander. Met ander woorde, die verbruiker sal altyd reageer op die verandering of die insentief wat die ekonomiese transaksie bied. Indien die prys van appels verhoog, sal die verbruiker ophou om appels te koop en ʼn ander vrug koop. Terselfdertyd sal die appelboer meer werkers huur om meer appelbome te plant, omdat die moontlike inkomste uit die duurder appels, groter inkomste kan bring. Vroeër in hierdie studie-eenheid word die prysverandering van een produk in die mark (elastisiteit), gebruik om die effek van die invloed op die werking van die ekonomie, in sy geheel te verduidelik (Mankiw, 2003: 7). Beleidmakers, en veral die staat, maak gebruik van insentiewe om verbruikersgedrag te beïnvloed. Dit vind gewoonlik plaas wanneer die koste of die voordeel van ʼn ekonomiese transaksie verander en sodoende verander in ʼn insentief vir die verbruiker. ʼn Voorbeeld van so ʼn gedwonge verandering in die koste en voordeel is ‘n subsidie op alternatiewe energie (soos wind- of solar-energie). Sodra die subsidie in werking tree, mag verbruikers die alternatiewe energie-produkte bo tradisionele produkte verkies, omdat hulle geld in die proses kan spaar. Beleidmakers maak ook baie keer die fout deur die verbruiker se gedrag te probeer voorspel. ‘n Plaaslike regering mag, byvoorbeeld, besluit om ‘n tolpad op ‘n snelweg op te rig om padgebruikers aan te moedig om eerder van alternatiewe roetes of openbare vervoer gebruik te maak. Die doel hiervan is om die druk op snelweë te verminder. Wat egter in ‘n geval soos hierdie kan gebeur, is dat die padgebruikers sal verkies om die tolgelde te betaal en steeds die pad te gebruik, bloot omdat die koste van die alternatief te hoog is. Hierdie koste kan finansieel wees, maar kan ook die vorm van vermorste tyd of ongerief aanneem. Die berekening wat in ag geneem moet word met die oprigting van ‘n tolpad soos hierdie, word ʼn kostevoordeel-berekening genoem. Die vebruikers kyk na die waarde van die tolgelde en vergelyk dit met die alternatief (die tyd, koste en ongerief spandeer aan
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 51
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap alternatiewe roets en publieke vervoer). Die verbruiker moet dan besluit wat die swaarste weeg. Indien dit vir die verbuiker goedkoper, geriefliker en vinniger sal wees om van die alternatiewe gebruik te maak, sal die gebruiker sy of haar besluit sodanig aanpas. Hierdie gedeelte van die studie-eenheid het die besluitnemingsproses van die verbruiker bespreek. Die volgende afdeling neem die interaksies tussen verbruikers in oënskou. 2.6
Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie
Soos wat individue in ʼn ekonomie besluite neem, het dit ook ʼn invloed op ander verbruikers. Hierdie besluite van ander verbruikers, as gevolg van die besluite van individue, kan grootskaalse gedragsveranderinge meebring, wat die ekonomie in sy geheel kan beïnvloed. 2.6.1
Beginsel 5: Handel beïnvloed alle rolspelers in die ekonomie
Soms word die handel tussen twee lande as mededinging gesien in die ekonomie en dit is ook reg so. Mededinging tussen die VSA en Japan is veral groot, wanneer dit by die vervaardiging van voertuie kom. Ford en Toyota is twee groot motorvervaardigers wat met mekaar meeding in ʼn globale ekonomie (Mankiw, 2003: 8). Die wanopvatting in hierdie benadering is dat die twee lande gewikkel is in die speel van ʼn rugbywedstryd, waar daar net een wenner kan wees . Die teenoorgestelde is waar. Handel tussen twee lande kan die algemene welvaart van die inwoners in beide lande verbeter. Hierdie aspek van mededinging kan verder verduidelik word aan die hand van twee families. Beide families kan individue hê wat om dieselfde werk meeding. Beide families kan met mekaar in die supermark vir die beste produkte teen die laagste pryse meeding. Met ander woorde, elke familie in die ekonomie ding met elke ander familie mee (Mankiw, 2003: 9). Ten spyte van hierdie mededinging, sou die een familie nie in ʼn beter posisie gewees het as die familie hulself geïsoleer het nie. Dit sou meebring dat elke familie sy eie kos sou moes kweek, sy eie klere maak en sy eie huise bou. Families trek baie meer voordeel uit die handel met ander families. Handel laat individue toe om te spesialiseer in sekere aktiwiteite, soos byvoorbeeld om te boer, of om klere te maak, of om huise te bou. Handel skep die geleentheid vir ʼn groter verskeidenheid van goedere en dienste in die mark en omdat daar mededinging is, verlaag dit ook die pryse waarteen hierdie goedere en dienste aangebied word (Mankiw, 2003: 9). Lande, sowel as families, trek voordeel uit die vermoë om handel met mekaar te dryf. Handel laat lande toe om te spesialiseer in die aktiwiteite waarin hul die beste kan doen, en geniet sodoende, ʼn groter verskeidenheid van goedere en dienste. Alle lande in die wêreld is mededinging vir mekaar, maar terselfdertyd ook vennote in die wêreldekonomie.
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 52
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2.6.2
Beginsel 6: Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite
Die val van Kommunisme in die 1980’s is moontlik die mees belangrike verandering in die wêreldekonomie, gedurende die laaste helfte van die vorige eeu. Kommunistiese regerings het van die veronderstelling uitgegaan dat sentrale beplanners in die regering in die beste posisie is om ekonomiese aktiwiteite te beplan. Hierdie beplanners het besluit wat geproduseer moet word, wie dit moet produseer, hoeveel daar geproduseer moet word en vir wie geproduseer moet word. Die rasionaal agter hierdie benadering was, dat dit slegs die regering is, wat ekonomiese aktiwiteite so kan beplan, dat alle mense in die land ekonomiese welvaart kan geniet (Mankiw, 2003: 9). Die meeste van die lande wat hierdie sentrale beplanning vir die ekonomie toegepas het, het hierdie teorie laat vaar en poog nou om markgedrewe ekonomieë te skep. In ʼn markgedrewe ekonomie is die sentrale bestuur van die ekonomie vervang met die besluite van miljoene verbruikers en sakeondernemings. Sakeondernemings besluit wie om aan te stel en wat om te vervaardig. Huishoudings besluit vir wie hulle wil werk en wat om met hul inkomste te koop. Hierdie ondernemings en verbruikers handel met mekaar in die werksplek, waar pryse en selfbelang die besluite van alle verbruikers beïnvloed (Mankiw, 2003: 9). Met die eerste waarneming, is dit moeilik om te glo dat vrymarkekonomieë ʼn sukses kan wees. Niemand in die aktiewe ekonomie handel met mekaar, met die oog daarop om die algehele welvaart van die land te verbeter nie. In ʼn vryemark is daar baie vervaardigers en baie verbruikers, met baie goedere en dienste en elkeen is afsonderlik geïnteresseerd in sy eie welvaart. Ten spyte van die gedesentraliseerde besluitneming en selfbehep in eie welvaart, het die vryemarkekonomie bewys dat die manier waarop ekonomiese aktiwiteite in die vryemark bedryf word, baie suksesvol is en ekonomiese welvaart bevorder. Adam Smith is een van die ekonome wat in die 1700’s ʼn groot bydrae gelewer het tot die teorie van die Ekonomie soos dit vandag bekend is. In sy boek, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776), sê Adam Smith dat dit is, asof die interaksie tussen huishoudings en ondernemings in die markte deur ʼn onsigbare hand gelei word tot voordeel van al die deelnemers. In hierdie studie-eenheid word gepoog om hierdie onsigbare hand te probeer verklaar. Dit word algemeen aanvaar dat “prys”, die onsigbare hand is, wat die ekonomie beheer. “Prys” reflekteer beide die waarde van die produk of diens en die koste van vervaardiging, aan die verbruikers. Ondernemings kyk na pryse wanneer hulle moet besluit wat om te vervaardig, en huishoudings kyk na pryse, wanneer hulle moet besluit wat om te koop. In hierdie proses neem die ondernemings en huishoudings ʼn onbewuste besluit oor die sosiale voordele en koste van hul ekonomiese aktiwiteite. As gevolg van hierdie interaksie, beïnvloed die prys van goedere en dienste die Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 53
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap individue in hul besluitnemingsproses, wat bydra tot die algemene welvaart van die gemeenskap in sy geheel (Mankiw, 2003: 9).
ADAM SMITH EN DIE ONSIGBARE HAND
Dit mag dalk blote toeval wees dat Adam Smith sy boek, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, in dieselfde jaar (1776) as die Declaration of Independence van die Amerikaanse revolusionêre magte, gepubliseer het. Hierdie Declaration of Independence en die boek van Adam Smith deel die siening dat die individu self verantwoordelik is vir sy uiteindelike bestemming en dat die staat se begeleiding nie nodig is nie. Hier is Adam Smith se beskrywing van hoe mense interaktief met mekaar verkeer in die ekonomie: Die mens word feitlik daagliks gekonfronteer deur geleenthede om hulp van sy medemens te vra, en dit sal ydel van hom wees om hierdie hulp as welwillendheid te aanvaar. Sy kanse op sukses sal groter wees as hy sy mede-mens se belange so beïnvloed, dat hulle glo dat hul hulp aan hom in hul eie belang sal wees. Dit is nie die slagter, brouer of bakker se welwillendheid wat kos op ons tafel sit nie, maar die belangrikheid van hul eie belang. 'n Individue se hooffokus is nie op die bevordering van publieke belang nie. Hy tree op in sy eie belang en word gelei deur 'n ONSIGBARE HAND om belange te bevorder wat nie noodwendig sy aanvanklike bedoeling was nie. Hierdie is ook nie noodwendig sleg vir die samelewing nie. Deur sy eie belange te bevorder maak hy dikwels 'n groter bydrae tot die samelewing as wat hy die belange van die samelewing direk sou wou bevorder. Smith sê dat elke deelnemer aan die ekonomie gemotiveer word deur eie belang en dat die onsigbare hand van die ekonomie die eie belang begelei na ekonomiese welvaart. (Mankiw, 2003: 9)
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 54
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Wanneer die staat verhoed dat pryse vasgestel word deur vryemark beginsels, word die onsigbare hand aan bande gelê en versteur dit die natuurlike proses van aanbod en aanvraag. ʼn Voorbeeld is die regulering van brandstofpryse in ʼn land. Hulpbronne word dus nie tot beste voordeel van die ekonomie aangewend nie. Regulering versteur prysbepaling en dus die besluitnemingsproses van huishoudings en ondernemings. Hierdie regulering van die ekonomiese aktiwiteite, verduidelik dan die mislukking van die Kommunistiese stelsel. 2.6.3
Beginsel 7: Die staat se rol in die ekonomie
As die onsigbare hand so suksesvol is, hoekom is daar regerings? Een antwoord is dat die onsigbare hand in die ekonomie, die staat se beskerming nodig het. Sekere menseregte moet beskerm word en net die staat kan dit reguleer. ʼn Boer sal nie kos produseer as hy weet dit kan gesteel word, sonder gevolge nie. ʼn Restaurant sal nie kos voorsit, as hy weet sy kliënte gaan nie daarvoor betaal nie. Die samelewing verwag van die staat om wetgewing en polisiëring daar te stel vir beskerming van basiese mense regte (Mankiw, 2003: 10). Daar is ʼn tweede rede waarom die staat belangrik is in die ekonomie. Alhoewel die vryemark die ekonomie self organiseer, is daar belangrike uitsonderings. Een van die uitsonderings is dat die staat inmeng in die ekonomie om doeltreffendheid en gelykheid te bevorder. Dit beteken dat die staat se rol is, om die koek groter te maak en dat die verdeling van die koek, beter versprei word (Mankiw, 2003: 10). Alhoewel die “onsigbare hand” die mark lei in die doeltreffende toekenning van hulpbronne, gebeur dit nie altyd nie. Ekonome beskryf dit as ʼn markineenstorting wanneer die mark toegelaat word om hulpbronne ondoeltreffend aan te wend. ʼn Voorbeeld is wanneer een persoon se aksies kan lei tot die benadeling van ʼn ander se welvaart. ʼn Vervaardiger kan besoedeling veroorsaak, wat ʼn ander vervaardiger so benadeel, dat laasgenoemde nie kan produseer nie (Mankiw, 2003: 10). Nog ʼn voorbeeld van die ineenstorting van die mark, is markkragte wat deur een persoon of klein groepe gebruik kan word om pryse te manipuleer. ʼn Voorbeeld is as daar slegs een broodbakker in ʼn dorp is, wat sy broodpryse baie hoog maak, omdat daar geen mededinging is nie. Sonder mededinging het verbruikers geen alternatief as om die duur brood te koop. In sulke gevalle is die inmenging van die staat nodig om die doeltreffendheid van die ekonomie te bevorder (Mankiw, 2003: 10). Die onsigbare hand mag ook misluk om die ekonomiese welvaart regverdig te versprei. ʼn Vryemark beloon diegene wat hul vermoë aanwend om goedere en dienste te produseer, wat deur verbruikers aangekoop word. ʼn Rugbyspeler verdien baie meer as die Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 55
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap skaakkampioen van die land, net omdat die publiek baie eerder rugby as skaak wil kyk. Die onsigbare hand verseker nie dat almal in die land genoeg het om te eet en aan te trek nie. Staatsbeleid en wetgewing verseker dikwels dat daar ʼn baie meer regverdige verspreiding van welvaart is (Mankiw, 2003: 10). Een van die belangrikste take van ‘n regering in ‘n kapitalistiese of vryemark-samelewing is om die nodige infrastruktuur te skep wat entrepreneurskap kan bevorder. Dit is soms moeilik vir ‘n regering om kleinsakeondernemings en entrepreneurskap te bevorder deur direk by die ondernemings betrokke te raak. ‘n Meer effektiewe wyse om entrepreneurskap te bevorder is die skep van ‘n guntige omgewing waarin hierdie ondernemings sake doen. Om te beweer dat die staat altyd die ekonomie kan verbeter, is ook nie waar nie. Die staat se inmenging moet slegs sovêr strek, dat die vryemark nie die ekonomie misbruik, slegs vir eie gewin nie. Nasionalisering van privaatondernemings is nie ʼn manier om die ekonomie te verbeter nie; inteendeel, daar is genoeg bewyse in die wêreld dat dit die teenoorgestelde uitwerking het. 2.7
Die werking van die ekonomie in geheel
Hierdie studie-eenheid het begin deur die besluite van individue en sakeondernemings te bespreek en dit is opgevolg deur die bespreking van die interaksie tussen die rolspelers in die ekonomie. Al hierdie besluite en interaksie saam, maak dat die ekonomie in sy geheel slaag. Die drie laaste beginsels het betrekking op die werking van die ekonomie in sy geheel. 2.7.1
Beginsel 8: Lewenstandaard en produksie
Die verskille in die lewenstandaarde van mense oor die wêreld heen, is verbysterend. In die jaar 2000 was die gemiddelde inkomste in Amerika, $34,100 per individu. In dieselfde jaar was die gemiddelde inkomste in Mexiko slegs $8,790 per individu en die gemiddelde inkomste per Nigeriër was slegs $800. Hierdie groot verskille in inkomste, word gereflekteer in die kwaliteit van lewe vir die inwoners van elke land. Die burgers van ryk lande het meer luukse items soos motors en huishoudelike produkte, beter gesondheidsdienste en beter opvoedkundige fasiliteite as arm lande. Mense in ryk lande het ook ʼn langer lewensverwagting as mense in arm lande (Mankiw, 2003: 11). Verandering in die lewenstandaarde oor lang tydperk het ook ʼn bydrae tot die welvaart in sekere lande. In eerstewêreldlande groei die inkomste per kapita met 2% per jaar. Dit het tot gevolg dat rykdom in hierdie lande elke 35 jaar verdubbel. Wat is die rede vir hierdie groot verskille in die lewenstandaarde in verskillende lande? Die antwoord is eenvoudig:
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 56
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Byna alle veranderinge in lewenstandaarde is toe te skryf aan produktiwiteit (Mankiw, 2003: 11). Produktiwiteit is ‘n maatskaf van hoeveel uitset ‘n spesifieke inset tot gevolg het. In terme van produksie, kan produktiwiteit gesien word as die hoeveelheid produkte wat met ‘n sekere hoeveelheid hulpbronne vervaardig is. ‘n Maatskappy wat 100 eenhede van ‘n produk produseer is meer produktief as ‘n maatskappy met presies dieselfde hulpbronne wat 50 eenhede van dieselfde produk vervaardig. Werknemers is een van hierdie hulpbronne en speel ‘n groot rol in die produktiwiteit van ‘n onderneming of ‘n land. In die meeste lande waar werkers ʼn hoë produktiwiteit handhaaf, neem die lewenstandaarde toe. Hoe hoër die produktiwiteit van ʼn land, hoe hoër die inkomste per werker. Die fundamentele verwantskap tussen produktiwiteit en lewenstandaarde is eenvoudig, maar die gevolge daarvan is verreikend. Dit is belangrik om te onthou dat produktiwiteit nie die enigste faktor is wat lewenstandaarde verhoog nie. Loonverhogings dra ook by tot die verhoging in lewenstandaarde, maar sonder die verhoging in produktiwiteit, is dit egter van korte duur (Mankiw, 2003: 11). Nog aspekte wat die lewenstandaard van ‘n land kan verhoog, sluit die verantwoordelike besteding deur ‘n regering in. Dit is algemeen bekend dat lande waar korrupsie hoogty vier, gewoonlik verlaagde lewenstandaarde ervaar. Gesonde mededinging binne die ekonomie dra ook by tot die verhoging in lewenstandaarde. Mededinging vanaf die buiteland kan ook ʼn positiewe rol in die verhoging van lewenstandaarde speel. Die verhouding tussen produktiwiteit en lewenstandaarde het ook ʼn beduidende invloed in die vorming van beleid. Beleid kan positief bydrae tot produktiwiteit, deur opleidingsprogramme daar te stel, toegang tot tegnologie te verleen en die verskaffing van gereedskap wat nodig is vir die vervaardiging van goedere en lewering van dienste (Mankiw, 2003: 11). 2.7.2
Beginsel 9: Die staat se betrokkenheid by die druk van geld
In Januarie 1921 het ʼn koerant 0.30 mark in Duitsland gekos. Twee jaar later het dieselfde koerant 70,000,000 mark gekos. Alle ander produkpryse het in hierdie tydperk in Duitsland met dieselfde tempo toegeneem. In die geskiedenis is hierdie periode gekenmerk deur die grootste verhoging wat ooit in inflasie gemeet is (Mankiw, 2003: 12). Inflasie het groot probleme in die ekonomieë van baie lande veroorsaak. ʼn Land se inflasiekoers van 3% sal die pryse van goedere, oor die tydperk van 20 jaar, laat verdubbel. Dit is daarom ʼn belangrike mikpunt van die staat om inflasie so laag as moontlik te hou,
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 57
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap omdat dit die ekonomie nadelig kan beïnvloed. Waardeur word inflasie veroorsaak? Die oorsaak is feitlik altyd dieselfde, naamlik die toename in die geldvoorraad. Wanneer regerings groot hoeveelhede geld druk en beskikbaar stel in die ekonomie, verlaag die waarde van die geldeenheid. Om die konsep te verduidelik, kan na die sogenaamde goudstandaard verwys word. Indien ʼn land net soveel geld mag hê, as wat hy goudreserwes het, sal die geldeenheid se waarde verlaag as die geldvoorraad toeneem, sonder toename in die goudreserwes (Mankiw, 2003: 13).
Wat is die goudstandaard? In die eerste monetêre stelsels is goud as ‘n betaalmiddel gebruik. Omdat goud moeilik was om rond te dra en omdat groot hoeveelhede daarvan ‘n sekuriteitsrisiko vir die eienaar ingehou het, moet ‘n stelsel ontwikkel word om hierdie probleme te oorkom. Die oplossing was redelik eenvoudig: Goud is by ‘n bank gestoor en die eienaar van die goud het ‘n stuk papier gekry waarop die waarde van die goud neergeskryf is. Die stukkie papier was ‘n belofte dat, sou die draer die papier by die bank inhandig, die bank vir die draer die ooreenkomstige bedrag in goud sou gee. Mettertyd het die draers van die “stukkie papier” (wat papiergeld geword het) nie die goud gaan opeis nie, maar bloot die geldnote gebruik vir transaksies. Die reël was egter dat die waarde van al die geldnote in omloop nooit meer mag wees as die waarde van die goud wat in die bank gestoor was nie. Hierdie reël het as die goudstandaard bekend gestaan. Vandag word die goudstandaard nie meer gevolg nie. Daar kan dus baie meer of minder geld in ‘n land in omloop wees as wat daar goud deur hul sentrale bank besit word. 2.7.3
Beginsel 10: Inflasie en werkloosheid
Inflasie, gemeet as ‘n persentasie, is ‘n aanduiding van die gemiddelde styging in pryse van produkte en dienste. Inflasie word gewoonlik vir ‘n jaartydperk gemeet. Ekonomiese groei, en veral ‘n verhoging in inkomste, sal inflasie laat styg. Op die korttermyn word ‘n verhoging in inflasie met ‘n vermindering in werkloosheid geassosieer: Hoe werk dit? Hou die basiese kringloop tussen produksie, inkomste en besteding wat in Studie-eenheid 1 bespreek is, in gedagte. Inflasie behels ‘n styging in die pryse van produkte en dienste. Soos reeds genoem is, sal ‘n verhoging in pryse die produksie van daardie produkte of dienste verhoog – vervaardigers kan meer geld maak. Om die verhoogde vlak van produksie moontlik te maak, word meer werkers benodig. As hierdie werkers aangestel is, is daar minder werklose mense in die land. Daarom neem werkloosheid af.
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 58
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Hierdie verhouding tussen inflasie en werkloosheid is die eerste keer deur Phillips, ʼn ekonoom, waargeneem. Hierdie verhouding word voorgestel in die Phillipskromme (kyk Figuur 2.1 hieronder). Uit die kromme is dit duidelik dat wanneer inflasie styg, werkloosheid sal afneem (Mankiw, 2003: 13).
5
INFLASIE (%)
4 3
C
2
B
1 0 -1
A 1
2
3
4
5
WERKLOOSHEID (%)
Figuur 2.1: Die Phillipskromme (Mohr et.al., 2010: 528) Die beginsel waarop die Phillipskromme gebaseer is, bly vandag vir baie owerhede ʼn probleem. Inflasie is ‘n direkte resultaat van ekonomiese groei – iets wat ‘n regering wil aanmoedig. As inflasie egter toegelaat word om te styg, kan dit kostes van produksie verhoog (ondernemings betaal duurder vir hulpbronne) en die besteebare inkomste van huishoudings verminder. As ‘n kritieke hulpbron, arbeid, te duur raak vir ‘n onderneming, kan dit lei tot werkloosheid. As ‘n huishouding se besteebare inkomste afneem, neem die vraag na produkte en dienste af, wat kan lei tot ‘n afname in ekonomiese groei. Dit is daarom ‘n moeilike balans wat ‘n land se reserwebank moet handhaaf wanneer inflasie ter sprake is. Suid-Afrika poog om inflasie tussen 3% en 6% te hou. As inflasie bo 6% styg, word ‘n rentekoersverhoging oorweeg. Hierdie rentekoersverhoging het gewoonlik ‘n daling in besteding (en verhoging in spaar) tot gevolg, wat inflasie weer onder beheer sal bring. Bogenoemde is ‘n vereenvoudigde verduideliking van die faktore wat inflasie beïnvloed en aspekte wat deur inflasie beïnvloed word. Dit is belangrik om te onthou dat ‘n groot aantal ander elemente by inflasie betrokke is, soos wat in die geval van Zimbabwe gesien was.
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 59
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Wat het in Zimbabwe gebeur? Die geval van Zimbabwe se ekonomie is ‘n interessante gevallestudie. Hoewel dit nie moontlik is om die hele geval hier te bespreek nie, is dit ‘n belangrike voorbeeld van ‘n land waar inflasie geheel en al hand-uit geruk het. As gevolg van politieke besluite is sanksies teen Zimbabwe ingestel. Politieke onstuimigheid het ook veroorsaak dat selfs ondernemings van lande wat nie deur die sanksies geraak is nie, hul beleggings uit Zimbabwe onttrek het. Die ekonomie het dus baie vinnig en dramaties tot ‘n stilstand gekom. Een van die pogings wat die regering aangewend het om die ekonomie te stimuleer, ten spyte van die sankies, was om geld in die ekonomie te stort (en ekstra note te druk). Hierdie is egter ‘n korttermyn-oplossing met langtermyn gevolge. Die ekstra geld was nie genoeg om die ekonomie weer aan die gang te kry nie. Die druk van geld het die aanbod van Zimbabwe dollars verhoog, wat die waarde daarvan laat val het. Omdat die waarde van die geld geval het, het produkte en dienste se pryse drasties gestyg. Om dit vir mense moontlik te maak om hierdie produkte te bekostig (veral die staatsamptenare se salarisse) moes meer geld gedruk word. Hierdie het in ‘n bose kringloop ontaard omdat die oorsprong van die probleem nooit aangespreek is nie. Zimbabwe se inflasiekoers het ‘n hoogtepunt van 2 660 522% in 2008 bereik (www.tradingeconomics.com). Die land het intussen hul eie geldeenheid opgegee en gebruik die Amerikaanse dollar as ‘n geldeenheid. 2.8
Die teorie van goedere in die ekonomie
Die doel van ekonomiese aktiwiteit is om menslike behoeftes te bevredig. Die meeste behoeftes word deur goedere en dienste bevredig. Goedere is tasbare voorwerpe soos voedsel, klere, huise, boeke en motors. Dienste is ontasbare dinge soos mediese dienste, regsdienste, finansiële dienste en dienste wat deur staatsamptenare gelewer word. In die ekonomie word oor die algemeen verwys na goedere en dienste. Daar is verskeie soorte goedere en dienste. In hierdie afdeling word onderskei tussen verbruikersgoedere en kapitaalgoedere, asook verskillende kategorieë van goedere: finale goedere en intermediêre goedere, privaatgoedere en owerheidsgoedere, ekonomiese goedere en vrye goedere, homogene goedere en heterogene goedere (Mohr et al., 2010: 20). 2.8.1
Verbruikersgoedere en kapitaalgoedere
Verbruikersgoedere is goedere wat deur individue of huishoudings verbruik word. Voorbeelde sluit in voedsel, wyn, klere, meubels en ander huishoudelike toebehore.
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 60
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Kapitaalgoedere kan nie verbruik word nie, maar word gebruik in die vervaardiging van verbruikersgoedere. Voorbeelde van kapitaalgoedere is masjinerie, aanlegte en toerusting wat vir vervaardiging gebruik word, skoolgeboue, paaie en damme. Verbruikersgoedere kan in drie kategorie verdeel word (Mohr et al., 2010: 20): •
Nie duursame goedere: Dit is goedere wat net een keer gebruik kan word, soos voedsel, wyn, tabak, brandstof en medisyne.
•
Semi-duursame goedere: Dit is goedere wat meer as eenkeer gebruik kan word, maar ʼn beperkte leeftyd het soos klere, skoene, lakens, komberse en motorbande.
•
Duursame goedere: Dit is goedere wat gewoonlik etlike maande en selfs jare hou, soos meubels, motors, huise, yskaste en wasmasjiene.
2.8.2
Finale goedere en intermediêre goedere
Finale goedere is goedere wat deur verbruikers, huishoudings en ondernemings gebruik word. ʼn Voorbeeld van finale goedere, is brood. Intermediêre goedere is goedere wat gekoop word en dan in die vervaardiging van ander produkte gebruik word. Meel wat deur ʼn bakker gebruik word, is ʼn voorbeeld van intermediêre goed, wat verder verbruik word om brood te bak. Wanneer ʼn huishouding egter meel koop, is dit ʼn finale produk, omdat die brood wat daarmee gebak gaan word, deur die huishouding geëet gaan word (Mohr et al., 2010: 21). 2.8.3
Privaatgoedere en owerheidsgoedere
Privaatgoedere is goed wat deur individue of huishoudings verbruik word. Goedere soos klere, voedsel en motors is private goedere. ʼn Kenmerk van privaatgoedere is dat die verbruik daarvan deur ander uitgesluit is. Owerheidsgoedere, daarenteen, is goed wat deur die gemeenskap in geheel verbruik word. ʼn Verkeerslig is ʼn voorbeeld van owerheidsgoed. Ander voorbeelde is verdediging en staatshospitale (Mohr et al., 2010: 21). 2.8.4
Ekonomiese goedere en vrye goedere
Ekonomiese goedere is goedere wat teen ʼn koste vervaardig word en waarvoor skaars bronne verbruik word. Ekonomiese goedere word daarom ook skaarsgoedere genoem. Die meeste goedere in ʼn ekonomie is ekonomiese goedere (Mohr et al., 2010: 21). Vrye goedere, daarenteen, is goedere wat nie skaars is nie en daarom nie ʼn prys het nie. Lug, sonskyn en seewater by die kus word gewoonlik as vrye goedere beskou. Al die gawes van die natuur word as vrye goedere beskou, omdat dit nie deur die mens geproduseer is nie. Tog verg dit in baie gevalle groot moeite om die vrye goedere vir die mens bruikbaar te
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 61
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap maak. Water moet opgegaar word en teen groot onkoste in pypleidings vervoer word om tot beskikking van die verbruiker te kom (Mohr et al., 2010: 21). Sommige goedere wat as vry beskou word, soos onderwys, is ook nie heeltemal vry nie. Die kinders ontvang dalk gratis onderrig, maar die onderwyser moet betaal word en dit geskied deur belastingbetalers. In die ekonomiese sin, is baie vrye goedere nie altyd gratis nie, omdat die belastingbetaler daarvoor moet betaal (Mohr et al., 2010: 21). 2.8.5
Homogene en heterogene goedere
Homogene goedere is goedere wat in alle opsigte presies dieselfde is. Daar is min voorbeelde van sulke goedere. ʼn Ons fyngoud is ʼn voorbeeld – een ons fyngoud is presies dieselfde as ʼn volgende ons fyngoud (Mohr et al., 2010: 21). Heterogene of gedifferensieerde goedere is goedere met verskillende variëteite, kwaliteite en handelsmerke. Die meeste goedere is heterogene goedere. Selfs brood kom in verskillende vorms, groottes, kwaliteite en soorte voor (Mohr et al., 2010: 21). 2.9
Die algemene teorie van nut en ruil
In hierdie afdeling word die algemene teorie van die waarde (nut) van goedere en dienste bespreek, in samehang met die prys wat die verbruiker bereid is om daarvoor te betaal. In ekonomiese teorie word daarna verwys as die waarde- (nut) en ruilbeginsel. Alle goedere en dienste het ʼn waarde wat deur verskeie ekonomiese faktore, maar in besonder, deur vraag en aanbod, bepaal word. (In Afrikaans word die woord “nut” gebruik eerder as “waarde”.) Nut word gesien as die waarde wat ‘n produk of diens vir ‘n individu of organisasie het. Dit kan, volgens sommige beginsels, as ‘n spesifieke getal uitgedruk word. Een produk kan ook meer nut vir ‘n persoon hê as ‘n ander produk, selfs al kan hierdie nut nie as ‘n getal uitgedruk word nie. Fullbrooke (2002:61) sê dat die nut of die ruilwaarde, van een tipe goedere (ʼn brood), op enige plek of tyd, die bedrag is van die tweede tipe goedere (geld), wat daar en dan verkry kan word, in ruil vir die eerste. Met ander woorde, ‘n persoon wat bereid is om R10 vir ‘n brood te bepaal, heg R10 se nut (of waarde) aan die brood. In die bespreking van vraag en aanbod word aangeneem dat die hoeveelheid verkope van ʼn produk sal toeneem as die prys van die produk daal en sal afneem as die prys toeneem. In hierdie afdeling word verbruikersgedrag in meer besonderhede ondersoek, met die oog op die nut van ʼn produk, teenoor die ruil, wat die produk die besitting van die verbruiker, wat die
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 62
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap transaksie voltooi, maak. Die soeklig val op twee benaderings tot verbruikerskeuse (Mohr et al., 2010: 184): 1. Die nutsbenadering en 2. die onsydigheidsbenadering. Die nutsbenadering berus op die idee van kardinale nut, terwyl die onsydigheidsbenadering op die idee van ordinale nut berus. Die belangrikste begrippe wat in hierdie afdeling bekendgestel word, is (Mohr et al., 2010: 184): •
Nut,
•
grensnut en
•
geweegde grensnut.
Benewens die feit dat dit ʼn regverdiging vir die wet van vraag bied, is grensnut ook die eerste grensbegrip wat in hierdie studie aangetref word. Grensbegrippe speel ʼn belangrike rol in neoklassieke ekonomiese ontleding en die verskil tussen totale, grens en gemiddelde waardes, word daarom in besonderhede verduidelik. Ons verduidelik ook onsydigheidskrommes en dui aan wat hul vernaamste eienskappe is. Daarna word die begrotingslyn bekendgestel, wat saam met onsydigheidskrommes, die verbruikersewewig bepaal. Dit word gevolg deur ʼn ontleding van die invloed van verandering in inkomste en pryse en die afleiding van die vraagkromme (Mohr et al., 2010: 185). Die teorie van verbruikersgedrag word ook verduidelik. Hierdie teorie is relatief maklik om te verstaan. Dit is egter belangrik om te onthou dat teorie altyd ʼn vereenvoudiging van die werklikheid is. In die ontleding van verbruikersgedrag moet sekere vereenvoudigingsaannames gemaak word (Mohr et al., 2010: 185). Dit kan ʼn bron van frustrasie vir enigeen wees, wat teorie met beskrywing verwar. Soos deurgaans in hierdie studie aangedui, is die doel van teorie nie om gedrag te beskryf nie, maar om gedrag te verduidelik en te voorspel en om beleidsbesluite te ontleed. Om hierdie doelwitte te bereik, is algemene teorieë nodig, wat dan op bepaalde gevalle toegepas kan word. Om sulke teorieë te formuleer, moet sekere vereenvoudigingsaannames gemaak word (Mohr et al., 2010: 185). 2.9.1
Nut
Verbruik is nie ʼn doel op sigself nie. Huishoudings en individuele verbruikers verbruik nie bloot goedere en dienste om dit op te gebruik nie. Die doel van verbruik is om behoeftes te bevredig. In die ontleding van verbruikersgedrag, word aangeneem dat huishoudings of
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 63
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap verbruikers poog om met die beskikbare middele en alternatiewe tot hulle beskikking, hul behoeftebevrediging te maksimeer (Mohr et al., 2010: 186). Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Hierdie term is in die 19de eeu, vir die eerste keer, deur ekonome gebruik om die graad van behoeftebevrediging wat ʼn huishouding of verbruiker uit die verbruik van goedere of dienste verkry, of verwag om te verkry, uit te druk. Die doel van verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering van nut, gegewe die beskikbare middele en alternatiewe verbruiksmoontlikhede (Mohr et al., 2010: 186). Die nut van ʼn spesifieke goed of diens is ʼn maatstaf van die mate waarin dit ʼn menslike behoefte bevredig. Dit is egter ʼn abstrakte en subjektiewe begrip. ʼn Spesifieke produk het nie ʼn unieke, meetbare nut wat op alle verbruikers van toepassing is nie. Smaak en behoeftes verskil van een verbruiker tot ʼn volgende. ʼn Produk sal ook op verskillende tye en verskillende plekke, verskillende grade van bevrediging aan ʼn bepaalde verbruiker verskaf. ʼn Sambreel sal, byvoorbeeld groter behoeftebevrediging bied, wanneer dit reën as wanneer dit nie reën nie. Netso, sal ʼn yskas groter nut in tropiese gebiede hê, as by die suidpool. Daar is ook geen instrument of maatstaf waarmee nut objektief gemeet kan word nie. Een verbruiker se nut (of behoeftebevrediging) kan dus nie met die van ʼn ander verbruiker vergelyk word nie (Mohr et al., 2010: 186). 2.9.2
Kardinale en ordinale nut
Om nut te kan kwantifiseer (in ‘n getal om te skakel) word daar na twee beginsels gekyk (Mohr et al., 2010: 186): •
Kardinale nut. Die beginsel van kardinale nut bepaal dat nut wel gemeet kan word en uitgedruk kan word as ‘n spesifieke getal.
•
Ordinale nut. Die beginsel van ordinale nut bepaal dat nut nie as ‘n enkele getal uitgedruk kan word nie, maar dat produkte en dienste in ‘n rangorde sorteer kan word volgens die nut wat dit aan die verbruiker verskaf. ‘n Mens kan, byvoorbeeld, nie sê dat ‘n brood 50 eenhede nut en ‘n sjokoladekoek 100 eenhede nut het nie, maar ‘n mens kan wel aandui dat sjokoladekoek meer nut as brood vir ‘n verbruiker het.
Die nutsbenadering tot die ontleding van verbruikersgedrag (hierbo bespreek) berus op die aanname dat ʼn verbruiker waardes kan toeken aan die hoeveelheid bevrediging (nut) wat hy of sy uit die verbruik van elke opeenvolgende eenheid van ʼn verbruiksgoed of diens verkry. Daar word ook aanvaar dat dit moontlik is om die nut van verskillende verbruiksgoedere en dienste kwantitatief te vergelyk. Die nutsbenadering berus dus op die idee van kardinale nut (Mohr et al., 2010: 186).
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 64
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die onsydigheidsbenadering, daarenteen, berus op die idee van ordinale nut, wat slegs vereis dat verbruikers hul voorkeur, ten opsigte van die verbruik van verskillende kombinasies van produkte en dienste, in ʼn bepaalde rangorde kan plaas. Die kardinale nutsbenadering berus op die aanname dat bevrediging (nut) op die een of ander wyse op ʼn kardinale skaal gemeet kan word en dat nutsverskille presies gekwalifiseer kan word. As die grensnut van sjokolade, byvoorbeeld 5 eenhede en die grensnut van jogurt 10 eenhede is, is die grensnut van jogurt tweemaal so groot, as dié van sjokolade (Mohr et al., 2010: 187). Ordinale nut, daarenteen, beteken eenvoudig dat die bevrediging wat ʼn verbruiker verkry deur verskillende produkte of kombinasies van produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas kan word. Die verbruiker kan verskillende produkte of produkkombinasies, volgens sy of haar voorkeur in ʼn rangorde plaas, maar kan niks sê aangaande die absolute vlak van bevrediging, wat elke produk of produkkombinasie verskaf nie. Die grootte van die nutsverskille kan derhalwe nie bepaal word nie. Die verbruiker kan slegs ʼn rangorde van hoogste tot laagste, beste tot slegste, mees bevredigende tot minste bevredigende, en so meer aandui. Die nutsbenadering wat op kardinale nut berus, word eerstens bespreek (Mohr et al., 2010: 186). 2.9.3
Die nutsbenadering: grensnut en totale nut
Die nutsbenadering tot die ontleding van verbruikersgedrag, berus op die aanname dat ʼn individuele verbruiker subjektiewe nutsvergelykings kan maak van elke opeenvolgende eenheid van ʼn verbruiksgoed wat verbruik word. Om hierdie eenhede van ander metingseenhede (bv. meter, liter en rand) te onderskei, word dit utils (afgelei van utility) genoem (Mohr et al., 2010: 188).
Voorbeeld 2.1 Beskou Johan Smit se verbruik van piesangs gedurende ʼn bepaalde periode. Veronderstel dat die eerste piesang wat hy verbruik, aan hom ʼn nut van 50 utils, verskaf. Nadat hy een piesang geëet het, neem die intensiteit van sy behoefte aan piesangs af en die tweede piesang se nut is slegs 35 utils, ensovoorts. Die ekstra of bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word grensnut genoem. In ons voorbeeld is die grensnut van die eerste piesang 50 utils en die grensnut van die tweede piesang 35 utils (Mohr et al., 2010: 188). Tabel 2.1 bevat hipotetiese waardes vir die grensnut van piesangs wat gedurende ʼn bepaalde tydperk deur Johan Smit verbruik word. Sy totale nut is die som van al die grensnutte. Die totale nut van een piesang is 50 utils, die totale nut van twee piesangs is
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 65
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 85 utils (d.w.s. 50 + 35), ensovoorts. Hierdie verwantskap tussen totale waardes en grenswaardes is baie belangrik in ekonomiese ontledings (Mohr et al., 2010: 185).
Aantal piesangs verbruik
Grensnut (utils)
Totale nut (utils)
1
50
50
2
35
85
3
29
114
4
18
132
5
12
144
6
6
150
7
2
152
8
0
152
9
-4
148
Tabel 2.1: Grensnut en totale nut met die verbruik van piesangs as voorbeeld (Mohr et al., 2010: 185)
Tabel 2.1 illustreer dat indien identiese (of homogene) eenhede van ʼn goed, die een na die ander verbruik word, die grensnut tot nul sal afneem. Negatiewe nut word disutiliteit genoem. Solank as wat die grensnut positief is, neem die totale nut toe. Dit bereik ʼn maksimum wanneer die grensnut gelyk is aan nul (d.w.s. wanneer die verbruiker versadig is) en neem dan af, as die grensnut negatief word (d.w.s. wanneer disutiliteit intree). In die tabel word versadiging ná die verbruik van die sewende piesang bereik (Mohr et al., 2010: 185). Jy kan jou eie eksperiment uitvoer om hierdie teorie te toets. Neem ʼn pak sjokolade of ʼn pak lekkergoed en verbruik die inhoud, een na die ander. Ken ʼn waarde toe aan die bevrediging wat deur die verbruik van elke bykomende eenheid verkry word. Die resultaat sal waarskynlik ʼn soortgelyke verloop hê, as dit wat in Tabel 2.1 geïllustreer is. Hierdie neiging word die wet van dalende grensnut genoem (Mohr et al., 2010: 185). Volgens die wet van dalende grensnut, neem die grensnut van goed of ʼn diens af, namate meer eenhede daarvan gedurende ʼn gegewe periode verbruik word. Die wet word somtyds
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 66
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap ook die eerste wet van Gossen genoem, vernoem na die Duitse ekonoom Herman Heinrich Gossen (1810-1858), wat dit in 1854 geformuleer het. Die wet van dalende grensnut kan ook aan die hand van totale nut uitgedruk word. Wanneer ʼn verbruiker meer eenhede van bepaalde goedere verbruik, sal die verbruiker se totale nut met betrekking tot daardie goedere teen ʼn dalende koers toeneem. Met ander woorde, die toevoeging tot totale nut, deur die verbruik van elke bykomende eenheid van die produk sal afneem. Hierdie toevoeging tot totale nut, is natuurlik die grensnut van die produk (Mohr et al., 2010: 185). Figuur 2.2 en 2.3 hieronder stel respektiewelik die dalende grensnut en die totale nut vir die data in Tabel 2.1 voor.
Nut vir piesangs verbruik 60 50 Axis Title
40 30
Grensnut
20 10 0 -10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Figuur 2.2: Grensnut vir piesangs verbuik (Sien Tabel 2.1)
Totale nut vir piesangs verbruik 160 140 120 100 80
Totale nut (utils)
60 40 20 0 1
2
3
4
5
6
7
8
9
Figuur 2.3: Totale nut vir piesangs verbruik (Sien Tabel 2.1)
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 67
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die onderskeid tussen totale nut en grensnut bied ook ʼn moontlike oplossing vir ʼn probleem waarmee Adam Smith in die 18de eeu geworstel het. Hierdie probleem word gewoonlik die waardeparadoks genoem.
Die waardeparadoks van Adam Smith In sy boek, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations wat in 1776 gepubliseer is, het Adam Smith verklaar dat daar nie ʼn duidelike verband tussen die gebruikswaarde (of nut) en die ruilwaarde (of prys) van ʼn produk is nie. Om hierdie punt te illustreer het hy water en diamante as voorbeelde gebruik. Water het ʼn hoë gebruikswaarde, maar ʼn lae ruilwaarde. Diamante het weer ʼn lae gebruikswaarde maar ʼn hoë ruilwaarde. Smith het tot die gevolgtrekking gekom dat daar geen verband bestaan tussen die gebruikswaarde en die ruilwaarde nie. Smith het die probleem wat die waardeparadoks genoem word opgelos, deur te beweer dat die ruilwaardes of relatiewe pryse deur die aanbod bepaal word en van arbeidskoste afhang. Die grensnutteorie het ʼn moontlike oplossing gebied vir die waardeparadoks. Volgens hierdie teorie lê die geheim daarin, dat daar tussen totale nut en grensnut onderskei moet word. Die totale nut van water is baie hoog. Die grensnut van water is egter baie laag. Die verbruik van water is baie hoog en die grensnut van water is baie klein, omdat die bevrediging van een ekstra glas water baie min is. Diamante, daarenteen, het ʼn lae totale nut, relatief tot water, maar omdat diamante skaars is en min diamante gekoop word, het dit ʼn hoë grensnut. Volgens die grensnutteorie word die relatiewe pryse deur die vraag bepaal, in plaas van die aanbod, soos deur Smith aanvaar is (Mohr et al. 2010: 188). Totale nut, grensnut en die wet van dalende grensnut word vervolgens gebruik om verbruikersvoorkeur te ondersoek. 2.9.4
Verbruikersewewig volgens die nutsbenadering
In die ontleding van verbruikersgedrag word aanvaar dat elke verbruiker poog om sy of haar behoeftebevrediging deur die verbruik van goedere en dienste te maksimeer. Die doel is dus om die hoogste bereikbare vlak van totale nut te behaal. Die byvoeglike naamwoord “bereikbare” is belangrik, aangesien ʼn verbruiker se vermoë om behoeftes te bevredig, deur sy of haar inkomste en die pryse van die verskillende goedere en dienste beperk of begrens word. Vir ʼn gegewe inkomste en ʼn gegewe stel pryse van goedere en dienste sal ʼn verbruiker in ewewig wees as hy of sy die maksimum moontlike totale nut verkry. Onthou dat ewewig ʼn situasie is waar daar geen aansporing vir die deelnemers (in hierdie geval die Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 68
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap verbruiker) is om hulle planne te verander nie. Wanneer ʼn verbruiker die maksimum moontlike totale nut uit sy of haar inkomste verkry het, gegewe die pryse van die verskillende goedere en dienste, is daar geen aansporing vir die verbruiker om sy of haar planne te verander nie (Mohr et al., 2010: 188). In die grensnutteorie word aangeneem dat verbruikers bewus is van hulle behoeftes, asook van die nut wat hulle deur die bevrediging van hierdie behoeftes sal verkry. Daar word dus aanvaar dat elke verbruiker in ʼn posisie is om sy of haar behoeftes in volgorde van belangrikheid te rangskik en om ʼn lys op te stel van die dinge wat hy of sy verkies om te koop. Hierdie lys, wat die smaak van die verbruiker weerspieël, word ʼn voorkeurskaal genoem. Die aanname dat ʼn voorkeurskaal bestaan, impliseer nie dat verbruikers werklik so ver gaan as om hul voorkeurskaal neer te skryf, en om waardes toe te ken aan die bevrediging wat deur die verbruik van elke eenheid verkry word nie. Dit dui bloot daarop dat verbruikers slegs rasionele besluite kan neem, indien hulle wel iets soos ʼn voorkeurskaal in gedagte het (Mohr et al., 2010: 188).
Voorbeeld 2.2 In Tabel 2.2 word so ʼn voorkeurskaal aangetoon. ʼn Verbruiker, Heide Tietz, verbruik drie goedere, naamlik brood, vleis en rys. Brood kos R1.00 per eenheid, vleis, R3.00 per eenheid en rys, R2.00 per eenheid. Die tabel toon die grensnut (MU) en die totale nut (TU) vir een tot tien eenhede brood, vleis en rys, wat per week verbruik kan word. (MU en TU is onderskeidelik afgelei van marginal utility en total utility. Die tabel toon ook die geweegde grensnut. Die geweegde grensnut is die grensnut per eenheid, gedeel deur die prys per eenheid (MU/P). Die betekenis van die geweegde grensnut sal mettertyd duideliker word.
Kombinasie
Eenhede
Totale nut
Brood
Vleis
Rys
(utils)
1
12
0
1
336
2
9
1
0
360
3
8
0
2
390
4
7
1
1
408
5
6
2
0
405
6
6
0
3
414
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 69
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
7
5
1
2
426
8
4
2
1
417
9
4
0
6
408
10
3
3
0
387
11
3
1
3
414
12
2
2
2
399
13
2
0
5
372
14
1
1
4
372
15
1
3
1
363
16
0
6
0
306
17
0
2
3
351
18
0
0
6
306
Tabel 2.2: Voorkeurskaal met moontlike kombinasies (Mohr et al., 2010: 188) 2.9.5
Totale, gemiddelde en grenswaardes
Hierdie begrippe kan met die volgende voorbeeld toegelig word:
Voorbeeld 2.3 Moosa September, ʼn Ekonomie en Entrepreneurskap-student, moet tien werkopdragte gedurende die jaar inhandig. Elke werkopdrag tel 100 punte. Vir die eerste werkopdrag behaal hy 70 punte. In hierdie stadium is sy totale punt, grenspunt en gemiddelde punt almal gelyk aan 70. Vir die tweede werkopdrag behaal hy 50 punte. Hierdie toevoeging tot sy totale punt, word nou sy grenspunt, wat 50 is. Sy totale punt is nou 70, plus 50, dit wil sê, 120. Sy gemiddelde punt is nou 120, gedeel deur 2, dit wil sê, 60. Waarom het sy gemiddelde punt gedaal? Omdat sy grenspunt (50) laer as sy vorige gemiddelde (70) is (Mohr et al., 2010: 188). REËL: Wanneer die grenswaarde laer as die vorige gemiddelde waarde is, neem die gemiddelde waarde af. Vir die derde werkopdrag behaal hy 60 punte. Hierdie ekstra of bykomende punt word
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 70
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap nou sy grenspunt. Sy totale punt is nou 180 (d.w.s. 70 + 50 + 60). Sy gemiddelde punt is 180, gedeel deur 3, dit wil sê, 60. Sy gemiddelde punt bly dus onveranderd. REËL: Wanneer die grenswaarde gelyk aan die vorige gemiddelde waarde is, bly die gemiddelde waarde onveranderd. Vir die vierde werkopdrag word 80 punte aan hom toegeken. Sy gemiddelde punt is 260 gedeel deur 4, dit wil sê, 65. Sy gemiddelde punt het toegeneem. Waarom? Omdat sy grenspunt hoër as sy vorige gemiddelde punt is (Mohr et al., 2010: 189). REËL: Wanneer die grenswaarde groter as die vorige gemiddelde waarde is, neem die gemiddelde waarde toe. Moosa se prestasie in die oorblywende ses werkopdragte en die ooreenstemmende totale grens en gemiddelde waarde, word in die tabel opgesom. Werk deur die tabel en let op hoe die drie reëls, waarna hierbo verwys word, altyd geld (Mohr et al., 2010: 186).
Werkopdrag-
Punte
Totale
Grenspunt
Gemiddelde
nommer
behaal
punt
1
70
70
70
70
2
50
120
50
60
3
60
180
60
60
4
80
260
80
65
5
40
300
40
60
6
60
360
60
60
7
67
427
67
61
8
93
520
93
65
9
20
540
20
60
10
80
620
80
62
punt
Tabel 2.3: Moosa se totale, grens- en gemiddelde punte (Mohr et al., 2010: 186)
Die verwantskappe tussen totale waardes en grenswaardes, en tussen grens- en gemiddelde waardes, kan soos volg opgesom word (Tabel 2.4):
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 71
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Totale waardes en grenswaardes
Grens- en gemiddelde waardes
Wanneer ʼn totale waarde toeneem, is die
Wanneer die grenswaarde laer as die
ooreenstemmende grenswaarde positief.
gemiddelde waarde is, neem die
OF
gemiddelde waarde af.
Wanneer ʼn grenswaarde positief is, neem
OF
die ooreenstemmende totale waarde toe. Wanneer die gemiddelde waarde afneem, moet die grenswaarde onder die gemiddelde waarde lê. Wanneer ʼn totale waarde afneem, is die
Wanneer die grenswaarde hoër as die
ooreenstemmende grenswaarde negatief.
gemiddelde waarde is, neem die
OF
gemiddelde waarde toe.
Wanneer ʼn grenswaarde negatief is, neem
OF
die ooreenstemmende totale waarde af. Wanneer die gemiddelde waarde toeneem, moet die grenswaarde bokant die gemiddelde waarde lê. Wanneer ʼn totale waarde ʼn maksimum of
Wanneer die grenswaarde gelyk aan die
ʼn minimum bereik, is die
gemiddelde waarde onveranderd
ooreenstemmende grenswaarde nul.
OF
OF Wanneer ʼn grenswaarde nul is, bly die ooreenstemmende totale waarde
Wanneer die gemiddelde waarde nie toe of afneem nie (bv. by ʼn maksimum of minimum), moet die grenswaarde gelyk aan
onveranderd.
die gemiddelde waarde wees.
Tabel 2.4: Verwantskap tussen totale waardes en grenswaardes (Mohr et al., 2010: 187) Die belangrikste begrip in die nutsbenadering is grensnut. Grensbegrippe speel ʼn belangrike rol in die ekonomiese ontleding. Dit is belangrik om te weet wat “grens” beteken en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale waarde verband hou. Alhoewel baie ekonome in die 1700’s en 1800’s gehoop het dat grensnut eendag gemeet sou kon word, soos lengte of gewig, is dit vandag ʼn feit dat grensnut nie objektief gemeet kan word nie – dit kan slegs subjektief gemeet word.
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 72
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2.10 Samevatting In hierdie studie-eenheid is die besluite wat mense neem, die interaksie tussen mense en die werking van die ekonomie, in sy geheel, bespreek. In die ekonomie word hierdie drie aspekte deur tien beginsels gedryf.
Hoe mense besluite neem
1. Verbruikers reageer op kompromieë. 2. Die koste van iets is, wat die verbruiker bereid is om op te offer, om dit te kry. 3. Rasionele mense neem die marginale verskille tussen koste en voordeel in ag. 4. Verbruikers reageer op insentiewe.
Die interaksie tussen mense
5. Handel, binnelands en tussen lande, strek tot voordeel van almal. 6. Aktiwiteite in die markte word gebruik om ekonomiese aktiwiteite te organiseer. 7. Die staat kan die ekonomie positief beïnvloed.
Die werking van die ekonomie
8. ʼn Land se lewenstandaarde is direk gekoppel aan die vermoë om goedere en dienste te produseer. 9. Pryse van goedere styg as die staat meer geld druk. 10. As inflasie styg, neem werkloosheid af.
Die belangrikste begrip in die nutsbenadering is grensnut. Grensbegrippe speel ʼn belangrike rol in die ekonomiese ontleding. Dit is belangrik om te weet wat “grens” beteken en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale waarde verband hou.
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 73
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2.11 Selfevaluering Aktiwiteit 2 1. Gee voorbeelde van kompromieë wat die verbruiker in die ekonomie mee gekonfronteer word. 2. Wat is die geleentheidskoste as jy ʼn fliek in die inkopiesentrum wil gaan kyk, teenoor die verantwoordelikheid om te studeer? 3. Water is nodig vir oorlewing. Is die marginale voordeel van ʼn glas water groot of klein? 4. Waarom is dit belangrik vir beleidmakers om oorweging te skenk aan insentiewe? Gee ʼn voorbeeld. 5. Lys en beskryf die drie beginsels van interaksie tussen verbruikers in die ekonomie. 6. Verduidelik die invloed van die onsigbare hand in die ekonomie. Gee ʼn voorbeeld van mislukking in die ekonomie. Verduidelik die verhouding tussen inflasie en werkloosheid, aan die hand van die Phillipskromme. 7. Lys en beskryf die drie beginsels wat die werking van die ekonomie verduidelik. Aktiwiteit 3 Gee ʼn definisie vir elk van die volgende begrippe: 1. Nut 2. Grensnut 3. Kardinale nut 4. Ordinale nut
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
Bladsy 74
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
STUDIE-EENHEID 3: BASIESE EKONOMIESE KONSEPTE VIR DIE ENTREPRENEUR
3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Geleentheidskoste vir die entrepreneur
•
Vergelykende voordele vir die entrepreneur
•
Waarde van die entrepreneur
•
Aanbod en aanvraag
•
Elastisiteit
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Te onderskei tussen die volgende begrippe wat belangrik is vir die entrepreneur: geleentheidskoste, vergelykende voordeel, utility, vraag en aanbod, elastisiteit en insentiewe.
•
Die belangrike beginsels, metodes, prosedures en tegnieke as entrepreneur toe te pas.
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 75
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
3.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship: A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 3.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanbod
Die hoeveelheid produkte en dienste wat deur vervaardigers in die mark beskikbaar gestel word.
Aanvraag
Die behoeftes en begeertes waarvoor huishoudings oor die nodige fondse beskik en bereid is om te betaal.
Absolute voordeel
ʼn Land het ʼn absolute voordeel bo ʼn ander land, indien die tweede land nie die goedere of dienste teen dieselfde prys kan vervaardig nie.
Elastisiteit
Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit in die mark wanneer die prys van ʼn produk opwaarts of afwaarts verander.
Geleentheidskoste
Die geleentheidskoste van ʼn keuse is die waarde van die beste alternatief, wat die besluitnemer kon gekies het, maar nie gekies het nie.
Vergelykende voordeel
Wanneer een land ‘n laer geleentheidskoste ten opsigte van ‘n
/relatiewe voordeel
spesifieke produk het as ‘n ander land.
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 76
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.4
Inleiding
In die ekonomie is daar voortdurend situasies waar die verbruiker keuses moet uitoefen om te kies tussen sekere goedere en dienste as gevolg van skaars hulpbronne. Ekonomiese besluite is altyd moeilik. Wanneer ‘n verbruiker tussen twee geleenthede moet kies, is geleentheidskoste die waarde wat die verbruiker verloor met die geleentheid wat nie gekies is nie. Elke keer wanneer ʼn verbruiker ʼn keuse maak, is daar ʼn geleentheidskoste ter sprake en ekonome gebruik altyd geleentheidskoste wanneer hulle koste meet. Die koste van ‘n produk of diens is dit wat iemand moet opoffer om sodanige produk of diens te bekom. Geleentheidskoste is een van die belangrikste begrippe in die ekonomie, aangesien dit die kern van die ekonomiese probleem van skaarsheid en keuse saamvat. Daar word deesdae algemeen aanvaar dat die mees suksesvolle ekonomieë dié is wat sterk ekonomiese bande met die res van die wêreld het. Die omvang van ʼn land se betrokkenheid by handel, word die oopheid van sy ekonomie, of die mate van integrasie in die wêreldekonomie, genoem. Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is. 3.5
Geleentheidskoste vir die entrepreneur
In die ekonomie is daar voortdurend situasies waar die verbruiker keuses moet uitoefen, deur te kies tussen sekere goedere en dienste, as gevolg van skaars hulpbronne. Die skaars hulpbronne hier verwys na die geld wat die verbruiker het om te betaal vir ʼn produk of diens. Neem byvoorbeeld die keuse wat op die verbruiker afgeforseer word om te kies tussen twee produkte omdat daar nie genoeg geld (hulpbronne) is om vir al twee te betaal nie. Die geleentheidskoste van ʼn keuse verwys na die waarde van die produk wat nie gekoop kon word nie. Die verbruiker het dus die alternatiewe keuse uitgeoefen en net een produk geneem. Met ander woorde, die geleentheidskoste van ʼn keuse is die waarde van die geleentheid wat verbeur moes word. Geleentheidskoste is een van die belangrikste begrippe in die ekonomie, aangesien dit die kern van die ekonomiese probleem van skaarsheid en keuse saamvat. Elke keer wanneer ʼn verbruiker ʼn keuse uitoefen, is daar ʼn geleentheidskoste ter sprake. Ekonome gebruik altyd geleentheidskoste om die probleem van skaarsheid in die ekonomie te meet (Mohr et al., 2010: 8).
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 77
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Dit is ook ʼn belangrike element van die ekonomiese denkwyse. Ekonome neem nie net eksplisiete geldelike koste (wat dikwels rekeningkundige koste genoem word) in ag nie. Ekonome neem ook implisiete koste in ag, deur altyd te vra, hoe die skaars bronne alternatiewelik aangewend kon gewees het (Mohr et al., 2010: 8). 3.5.1
Die produksiemoontlikheidskromme
Skaarsheid, keuse en geleentheidskoste kan met behulp van die produksiemoontlikheidskromme of produksiemoontlikheidsgrens voorgestel word. Hierdie konsep word met die volgende voorbeeld toegelig:
Voorbeeld 3.1 Gestel ʼn geïsoleerde gemeenskap langs die weskus oorleef daagliks deur vis te vang en aartappels te produseer. Hierdie gemeenskap het gevind dat hul met al die beskikbare hulpbronne wat hulle het, slegs 5 mandjies vis per dag kan verwerk, of 100kg aartappels per dag kan produseer. Daar is slegs ʼn aantal ure per dag beskikbaar vir visvang en hierdie tyd is ook die tyd wat hul moet gebruik om aartappels te produseer. Tyd is dus ʼn skaarsheid. Ook het hierdie gemeenskap slegs ʼn paar mense, wat gesond genoeg is om vis te vang of aartappels te produseer. Die aantal produktiewe mense is dus ook ʼn skaarsheid (Mohr et al., 2010: 8). Die gemeenskap het egter gou agtergekom dat slegs vis, of slegs aartappels nie ʼn goeie dieet is nie en dat albei nodig is vir ʼn gesonde leefstyl. Sonder enige ekonomiese kennis het hierdie gemeenskap gou geleer dat hulle met ʼn geleentheidskosteprobleem sit, alhoewel hulle dit hoogs waarskynlik nie so sou genoem het nie. Die keuse was eenvoudig: vang vyf mandjies vis per dag, of produseer 100kg aartappels per dag, of verwerk ʼn kombinasie van die twee produkte. Die hulpbronne moes dus verdeel word tussen visvang en die produsering van aartappels. Hulpbronne is dus verplaas tussen die produksiemoontlikheid van visvang, na die produksiemoontlikheid van aartappelverbouing. Na ʼn paar jaar se eksperimentering het die gemeenskap tot die kombinasie van produksiemoontlikhede gekom, soos in Tabel 3.1 voorgestel word. Hierdie kombinasies verteenwoordig die maksimum produksie wat deur al die moontlike hulpbronne geproduseer kan word.
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 78
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Moontlikheid
Vis (mandjies per dag)
Aartappels (per dag)
A
0
100
B
1
95
C
2
85
D
3
70
E
4
40
F
5
0
Tabel 3.1: Produksiemoontlikhede vir gemeenskap aan die weskus (Mohr et al., 2010: 8) Indien die gemeenskap besluit om opsie E te oorweeg vir hul daaglikse produsering van vis en aartappels, beteken dit dat hulle vier mandjies vis kan verwerk en 40kg aartappels kan produseer. Ongeag van die opsie wat hul kies, kan hulle nie meer vis of aartappels produseer, as wat die spesifieke opsie toelaat nie. Deur opsie vier te kies, het die gemeenskap 60kg aartappels se produksieprys en een mandjie vis se produksieprys gegee. Die geleentheidskoste om 40kg aartappels te produseer, is gelyk aan een mandjie vis en die geleentheidskoste om vier mandjies vis te produseer, is gelyk aan 60kg aartappels. Die gemeenskap moet dus kies tussen meer aartappels en minder vis, of meer vis en minder aartappels. Gegewe die beskikbare hulpbronne, is dit onmoontlik om meer aartappels as vis te produseer en andersom, soos wat in die verskillende opsies in Tabel 3.1 aangetoon word. Die verskillende kombinasies kan grafies voorgestel word, soos deur die produksiemoontlikheidskromme in Figuur 3.1 (Mohr et al., 2010: 8):
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 79
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
AARTAPPELS (kg per
100 95 85
A
B C
• D
70
E
40
0
G
1 2 3 4 VIS (mandjies per dag)
5
F
Figuur 3.1: Produksiemoontlikheidskromme vir gemeenskap aan die weskus (Mohr et al., 2010: 9) Visproduksie word op die horisontale as gemeet. Die kombinasies in die tabel word deur die punte A, B, C, D, E en F voorgestel. Die verskillende punte is met mekaar verbind om ʼn kromme te vorm. Daar is egter ook ander moontlikhede vir die kombinasies van vis tot aartappels beskikbaar, soos wat daar tussen twee aangrensende punte op die kromme beweeg word. Die produksiemoontlikheidskromme toon alle kombinasies van twee goedere of dienste wat geproduseer kan word, indien ʼn gemeenskap se hulpbronne ten volle en doeltreffend benut word (Mohr et al., 2010: 9). Soos wat daar van punt A na punt B beweeg word op die kromme, styg die produksie van vis, terwyl die produksie van aartappels afneem. Ten einde een mandjie vis te produseer, moet die gemeenskap 5kg aartappels opoffer. Om die tweede mandjie vis te produseer, moet die gemeenskap 15kg aartappels opoffer. Soos wat daar langs die produksiemoontlikheidskromme beweeg word, neem die produksie van vis toe en die produksie van aartappels neem af. Hierdie eienskap word die geleentheidskoste genoem (Mohr et al., 2010: 9). Die kromme lê aan die grens van beskikbare hulpbronne. Indien die hulpbron, mense, afneem, sal die kromme na binne beweeg, of alternatiewelik sal daar minder aartappels en vis geproduseer kan word. Gestel dat die aantal aktiewe mense in hierdie ekonomiese aktiwiteit dieselfde bly, sal die produksie van vis en aartappels, soos deur punt G, in die grafiek nooit moontlik kan wees nie. Hierdie produksiemoontlikheidskromme is ʼn baie nuttige hulpmiddel om skaarsheid, keuse en geleentheidskoste te illustreer (Mohr et al., 2010: 9). •
Skaarsheid word geïllustreer deur die feit dat alle punte wat regs van die kromme lê
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 80
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap (soos G), onbereikbaar is. Die kromme vorm dus die grens tussen wat moontlik is en dit wat nie moontlik is nie. •
Keuse word geïllustreer deur die feit dat daar tussen die moontlike kombinasies op die kromme gekies moet word.
•
Geleentheidskoste word voorgestel deur wat as die negatiewe helling van die kromme bestempel word. Dit beteken bloot dat meer van die een produk slegs geproduseer kan word, as daar minder van die ander geproduseer word. Die geleentheidskoste verwys gevolglik na die kompromie tussen die twee produkte.
Die dilemma waarmee die gemeenskap sit, is dat ekonomiese groei onder die huidige toestande onmoontlik is. Produksie by punt G in Figuur 3.1 kan nie plaasvind, indien daar nie ʼn veranderinge in die samestelling van die gemeenskap, of die ander hulpbronne kom nie. Om hierdie ekonomiese groeiprobleem te verduidelik, word ʼn produksiemoontlikheidskromme gebruik wat die produksie van verbruikersgoedere en kapitaalgoedere illustreer (Mohr et al., 2010: 22).
3.6
Vergelykende voordeel in die ekonomie
Daar word deesdae algemeen aanvaar dat die mees suksesvolle ekonomieë dié is wat sterk ekonomiese bande met die res van die wêreld het. Die omvang van ʼn land se betrokkenheid by handel, word die oopheid van sy ekonomie, of die mate van integrasie in die wêreld ekonomie genoem. In Tabel 3.2 word drie groepe van lande met mekaar vergelyk, ten opsigte van hul invoere en uitvoere (handel met ander lande) in 2005.
Moontlikheid
Uitvoere (Persentasie
Invoere (Persentasie
van BBP)
van BBP)
2005
2005
Lae-inkomste lande Indië
19,0
20,6
Tanzanië
22,9
28,8
Middel-inkomste lande Turkye
27,4
31,9
Suid-Afrika
27,5
28,1
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 81
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Hoë-inkomste lande Suid-Korea
42,5
41,0
Swede
48,7
44,5
Tabel 3.2: Oopheid van ekonomieë van enkele geselekteerde lande (Mohr et al., 2010: 388) In hierdie afdeling word die vergelykende voordeel wat lande met oop ekonomieë het, kortliks bespreek. Soos reeds gesien, het sekere lande produksiefaktore wat ander lande nie het nie, soos byvoorbeeld natuurlike hulpbronne (Suid-Afrika – goud), arbeid (China), kapitaal (Duitsland) en ondernemerskap (Amerika). Die volgende voorbeelde word voorgehou in die bespreking van vergelykende voordele. 3.6.1
Absolute voordeel
Voordat vergelykende of relatiewe voordeel bespreek word, eers ʼn kort oorsig oor absolute voordeel (Mohr et al., 2010: 388).
Voorbeeld 3.2 Veronderstel Australië en Japan produseer albei wol en digitale videokameras. Een arbeider in Australië kan 100kg wol, of 5 digitale videokameras per week produseer. Hierteenoor kan een arbeider in Japan 50kg wol, of 10 digitale videokameras per week produseer. Daar kan dus gesê word, dat Australië ʼn absolute voordeel in die produksie van wol het en Japan ʼn absolute voordeel in die vervaardiging van videokameras. Albei lande sal dus voordeel trek, indien elkeen spesialiseer in die produksie van die item waarin hy ʼn absolute voordeel het. Australië sal ʼn deel van sy wol na Japan uitvoer en Japan sal ʼn aantal van sy digitale videokameras na Australië uitvoer. Met volle spesialisasie, sal die arbeider in Australië 100kg wol per week en die Japannese arbeider 10 digitale videokameras per week vervaardig. Veronderstel die ruilverhouding is 10kg wol vir een digitale videokamera, sal Australië 50kg wol na Japan uitvoer, in ruil vir 5 digitale videokameras. Met spesialisasie en handel kan Australië en Japan nou elk 50kg wol en 5 digitale videokameras per week verbruik, wat andersins onmoontlik sou gewees het. Hierdie scenario word in Tabel 3.3 getoon (Mohr et al., 2010: 390).
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 82
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Produksie en verbruik LAND Voor handel Australië 100kg wol of 5 digitale
Japan
Na handel 50kg wol en 5 digitale
videokameras
videokameras
50kg wol of 10 digitale
50kg wol en 5 digitale
videokameras
videokameras
Tabel 3.3: Relatiewe of vergelykende voordeel (Mohr et al., 2010: 390)
Hierdie eenvoudige voorbeeld illustreer die voordele van handel, indien elke land ʼn absolute voordeel in die produksie van ʼn bepaalde produk het. In die volgende gedeelte van hierdie studie-eenheid word die relatiewe of vergelykende voordeel bespreek. 3.6.2
Relatiewe (of vergelykende) voordeel
Absolute voordeel is egter nie ʼn voorvereiste vir internasionale handel nie. Handel kan ook voordelig wees, indien een land meer doeltreffend in die produksie van beide produkte is. Hierdie moontlikheid is vroeg in die 19de eeu deur die Engelse ekonoom, David Ricardo, (1772-1823) geïdentifiseer en in sy wet van relatiewe (of vergelykende) voordeel saamgevat. Ricardo beweer dat albei lande voordeel sal trek uit handel, indien die geleentheidskoste van produksie (of relatiewe pryse) in die twee lande verskil. ʼn Ander voorbeeld om hierdie wet of beginsel te illustreer, word nou gebruik (Mohr et al., 2010: 391):
Voorbeeld 3.3a Veronderstel daar is net twee lande. Duitsland en Suid Afrika en dat ʼn Duitse arbeider twee motors, of agt vate wyn per dag, en ʼn Suid-Afrikaanse arbeider een motor, of ses vate wyn per dag kan produseer. Volgens hierdie voorbeeld (wat hieronder opgesom word), is minder insette in Duitsland nodig om een motor of een vat wyn te produseer, as wat in Suid-Afrika die geval is. Duitsland het dus ʼn absolute voordeel bo Suid-Afrika in die produksie van albei produkte (Mohr et al., 2010: 391): Maksimum produksie per arbeider per dag in Duitsland en Suid-Afrika, is dus: Duitsland
2 motors, of 8 vate wyn
Suid-Afrika
1 motor, of 6 vate wyn
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 83
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Aangesien Duitsland beide produkte met minder insette as Suid-Afrika kan produseer, wil dit voorkom asof Duitsland niks kan baat deur met Suid-Afrika handel te dryf nie. Maar is dit werklik die geval? Om hierdie vraag te beantwoord, moet die produksiekoste van motors en wyn in die twee lande aan die hand van die geleentheidskostebeginsel ontleed word. In Duitsland is die koste om twee motors te produseer, gelyk aan dié van 8 vate wyn. Deur skaars arbeidsbronne te gebruik om twee motors te produseer, word die produksie van agt vate wyn prysgegee. Indien die geleentheidskoste konstant is, beteken dit dat die koste om een motor in Duitsland te produseer, gelyk is aan vier vate wyn. Maar in SuidAfrika moet ses vate wyn prysgegee word, om een motor te produseer. Dit kos dus relatief minder om motors in Duitsland te produseer, as in Suid-Afrika. Duitsland moet minder vate wyn prysgee, as Suid-Afrika om ʼn motor te vervaardig (Mohr et al., 2010: 391). Die geleentheidskoste om wyn te produseer is egter laer in Suid-Afrika as in Duitsland. Om ses vate wyn in Suid-Afrika te produseer, moet een motor prysgegee word. Die geleentheidskoste om een vat wyn in Suid-Afrika te produseer is ⅙ van ʼn motor. In
Duitsland is die produksiekoste van vier vate wyn gelyk aan dié van een motor. Die geleentheidskoste om een vat wyn in Duitsland te produseer, is dus ¼ van ʼn motor. Dit kos dus relatief minder om wyn in Suid-Afrika te produseer as in Duitsland (Mohr et al., 2010: 391). Alhoewel Duitsland ʼn absolute voordeel bo Suid-Afrika het in die produksie van albei produkte, het dit nie ʼn relatiewe voordeel in beide nie. Anders gestel, Duitsland is twee keer so doeltreffend as Suid-Afrika in die produksie van motors, maar is slegs effens meer doeltreffend in die produksie van wyn. Duitsland is relatief meer doeltreffend in die produksie van motors, wat impliseer dat Suid-Afrika relatief meer doeltreffend (of relatief minder ondoeltreffend) in die produksie van wyn is. Duitsland het ʼn relatiewe voordeel in die produksie van motors, terwyl Suid-Afrika ʼn relatiewe voordeel in die produksie van wyn het (Mohr et al., 2010: 391) Volgens die teorie (of wet) van relatiewe voordeel, sal elke land geneig wees om te spesialiseer in daardie goedere waarin dit ʼn relatiewe voordeel het en dan ʼn deel daarvan uitvoer. In die voorbeeld sal beide Duitsland en Suid-Afrika dus ʼn aansporing hê om te spesialiseer en handel te dryf, mits ʼn gemeenskaplike voordelige ruilverhouding gevind kan word. Elke land sal slegs die verskuiwing van hulpbronne wat deur spesialisasie vereis word, onderneem indien handel bepaalde voordele meebring. Suid-Afrika sal byvoorbeeld slegs gewillig wees om bronne na wynproduksie te verskuif, indien minder
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 84
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap as ses vate wyn vir ʼn motor uit Duitsland verruil kan word. Insgelyks sal Duitsland slegs bereid wees om bronne na motorvervaardiging te verskuif, indien meer as vier vate wyn bekom kan word, in ruil vir elke motor wat na Suid-Afrika uitgevoer word. In die voorbeeld sal beide lande dus slegs uit handel kan baat, indien een motor vir meer as vier, maar minder as ses vate wyn, verruil word (Mohr et al., 2010: 392). Veronderstel 1 motor word vir 5 vate wyn verruil: •
Duitsland baat by handel – vir elke motor wat Duitsland na Suid-Afrika stuur, word vyf vate wyn in ruil ontvang. Dit sal vir Duitsland dus lonend wees om arbeidsbronne van wynproduksie na motorproduksie te verskuif en die oorskot motorproduksie uit te voer. Voor internasionale handel, kan Duitsland slegs vier vate wyn produseer en verbruik, vir elke motor wat prysgegee word. Na internasionale handel, kan Duitsland vyf vate wyn invoer en verbruik vir elke motor wat prysgegee (d.w.s. uitgevoer) word (Mohr et al., 2010: 392).
•
Suid-Afrika baat by handel – vir elke vyf vate wyn wat Suid-Afrika na Duitsland stuur, word een motor in ruil ontvang. Dit sal dus vir Suid-Afrika lonend wees om arbeiders van motorproduksie na wynproduksie te verskuif en die surplus wynproduksie uit te voer. Voor internasionale handel, kan Suid-Afrika slegs een motor produseer en verbruik, vir elke ses vate wyn wat prysgegee word. Na internasionale handel, kan Suid-Afrika een motor invoer en verbruik deur slegs vyf vate wyn prys te gee (d.w.s. uit te voer) (Mohr et al., 2010: 392).
Let egter op die volgende: •
Internasionale handel sal slegs plaasvind, indien relatiewe voordele bestaan, dit wil sê indien geleentheidskoste in die twee lande verskil. Indien die geleentheidskoste in albei lande dieselfde is (bv. as ʼn arbeider een motor of ses vate wyn in albei lande kan produseer), bestaan daar geen gronde vir handel nie. In so ʼn geval bestaan daar gelyke voordeel. Wanneer ʼn land ʼn absolute voordeel in die produksie van albei produkte het, maar die geleentheidskoste-verhouding (of relatiewe prysverhouding) dieselfde in albei lande is, is daar ook geen rede om handel te dryf nie. As ʼn Duitse arbeider, byvoorbeeld twee motors of agt vate wyn en ʼn Suid-Afrikaanse arbeider een motor, of vier vate wyn kan produseer, is die geleentheidskoste in beide lande dieselfde en kan hulle dus geen voordeel uit handel put nie. Relatiewe voordeel (wat in geleentheidskosteverskille weerspieël word) is ʼn noodsaaklike en voldoende voorwaarde vir wedersyds lonende internasionale handel (Mohr et al., 2010: 392).
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 85
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Albei lande sal slegs baat vind as die handels- of ruilverhouding êrens tussen die geleentheidskoste verhoudings in die twee lande lê. Indien een motor, byvoorbeeld, internasionaal vir vier vate wyn verruil word, sal slegs Suid-Afrika daarby baat. In so ʼn geval, sal daar vir Duitsland geen aansporing wees om handel te dryf nie. Insgelyks, indien een motor vir ses vate wyn verruil word, sal Duitsland daarby baat, maar nie Suid-Afrika nie. In dié geval sal daar geen aansporing vir Suid-Afrika wees om handel te dryf nie (Mohr et al., 2010: 392).
Die voordele van handel in die voorbeeld hierbo word verder in die onderstaande voorbeeld geïllustreer. Hierdie voorbeeld om internasionale handel te verduidelik, is baie vereenvoudig. Vervoerkoste, die moontlikheid van stygende en dalende koste en die invloed van wisselkoerse is, byvoorbeeld, buite rekening gelaat. Hierdie en ander gekompliseerde faktore word in meer gevorderde kursusse in internasionale ekonomie behandel. In die voorbeeld hieronder word daar verder op bogenoemde voorbeeld voortgebou.
Voorbeeld 3.3b Veronderstel dat Duitsland en Suid-Afrika elk 25 arbeiders het. Veronderstel verder dat, voordat handel plaasvind, 15 arbeiders in elke land aangewend word om motors te vervaardig en 10 arbeiders om wyn te produseer. Dit beteken dat 30 motors en 80 vate wyn in Duitsland geproduseer en verbruik word, terwyl 15 motors en 60 vate wyn in SuidAfrika geproduseer en verbruik word. Dit kan soos volg in Tabel 3.4 opgesom word (Mohr et al., 2010: 392):
Produksie en verbruik voor handel en spesialisasie Duitsland
Suid-Afrika
Totaal
Motors (eenhede)
30
15
45
Wyn (vate)
80
60
140
Produk
Tabel 3.4: Produksie en verbruik voor handel en spesialisasie (Mohr et al., 2010: 392) Veronderstel Duitsland en Suid-Afrika besluit om te spesialiseer en handel te dryf teen ʼn ruilverhouding van vyf vate wyn per motor. In Duitsland sal al die bronne aangewend word om motors te vervaardig (d.w.s. Duitsland sal in die produksie van motors spesialiseer), terwyl Suid-Afrika in die produksie van wyn sal spesialiseer. Duitsland sal
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 86
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap nou 50 motors en Suid-Afrika 150 vate wyn produseer. Beide hierdie produksievlakke is hoër as die vlakke van 45 motors en 140 vate wyn, wat bereik kon word, voordat handel plaasgevind het. Veronderstel daar word ooreengekom om 17 Duitse motors vir 85 vate Suid-Afrikaanse wyn te verruil. Die resultaat kan soos volg opgesom word (Tabel 3.5) (Mohr et al., 2010: 392). Verbruik na handel
Produksie na spesialisasie Produkte
SuidDuitsland
Afrika
Motor
Totaal
SuidAfrika
Duitsland
Totaal
50
0
50
0
50
0
0
150
0
150
0
150
(eenhede) Wyn (vate)
Tabel 3.5: Produksie en verbruik, na handel en spesialisasie (Mohr et al., 2010: 392) Ons sien dus dat albei lande hul verbruik van beide produkte kan verhoog deur te spesialiseer en handel te dryf teen ʼn ruilverhouding wat vir albei voordelig is. Vergeleke met die situasie voordat handel plaasvind, is dit nou vir Duitsland moontlik om drie bykomende en vyf bykomende vate wyn te verbruik. In Suid-Afrika kan twee bykomende motors en vyf bykomende vate wyn verbruik word.
Bronne van relatiewe voordeel Relatiewe voordeel bied wel ʼn verklaring vir internasionale handel, maar daar is nog nie verklaar waarom ʼn land ʼn relatiewe voordeel met betrekking tot sekere produkte het en nie ten opsigte van ander nie. Die oorsake van relatiewe voordeel is geleë in die faktore wat die relatiewe vraag na, en aanbod van elke produk bepaal (Mohr et al., 2010: 393). Tegnologie Indien ʼn land ʼn produksieproses het wat tegnologies beter is as die prosesse wat in ander lande gebruik word, kan dit veroorsaak dat daardie land ʼn relatiewe voordeel het. ʼn Tegnologiese voorsprong beteken dat meer uitset, per eenheid inset geproduseer kan word. Daar is in die verlede dikwels verkeerdelik aangevoer dat Suid-Afrikaanse nywerhede in staat moet wees om met buitelandse produsente mee te ding, bloot omdat lone in SuidAfrika soveel laer as in die nywerheidslande was. Loonkoste, opsigself, is egter
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 87
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap onvoldoende om eenheidskoste (d.w.s. koste per eenheid wat geproduseer word) te verklaar. Indien loonkoste laag is en elke arbeider slegs ʼn geringe uitset produseer (d.w.s. indien arbeidsproduktiwiteit laag is), kan eenheidskoste hoog wees, in vergelyking met die situasie in ʼn land waar loonkoste hoog is, maar produksietegnieke ʼn hoë inset of produktiwiteit per arbeider tot gevolg het. Tegnologies-voortreflike produksieprosesse kan dus die uitwerking van loonverskille tussen lande neutraliseer. Terselfdertyd moet egter besef word, dat die feit dat ʼn land oor ʼn voortreflike produksieproses beskik, nie beteken dat daardie land altyd ʼn voordeel sal hê nie. In die praktyk kan die oordrag van tegnologie tussen lande ʼn beduidende impak op die relatiewe voordeel van lande hê. ʼn Ontwikkelde land, soos Duitsland, kan byvoorbeeld aanvanklik ʼn relatiewe voordeel in die produksie van elektriese toestelle hê, sodat Duitse tegnologie meer as vergoed vir die nadele van die hoë loonkoste in die land. Duitsland sal dus elektriese toestelle uitvoer. Met verloop van tyd, kan produsente in ander lande, soos Suid-Korea, egter begin om die Duitse tegnologie na te boots. Indien lone en ander insetkoste in SuidKorea laer as in Duitsland is, sal laasgenoemde sy relatiewe voordeel met betrekking tot elektriese toestelle verloor en mettertyd selfs begin om elektriese toestelle uit Suid-Korea in te voer. Hierdie verskynsel is die basis waarop die produklewensiklusteorie van internasionale handel berus (Mohr et al., 2010: 393). In ʼn dinamiese wêreldekonomie kan enige land se relatiewe voordeel voortdurend verander. Die internasionale oordrag van tegnologie verklaar in ʼn groot mate waarom ontwikkelde lande soos Duitsland en Japan veld begin verloor het in die produksie van produkte soos staal en tekstielstowwe, teenoor die nuwe nywerheidslande. Faktorbegiftiging Een van die belangrikste verklarings vir lande se relatiewe (of vergelykende) voordeel, is geleë in die feit dat verskillende lande met verskillende hoeveelhede skaars hulpbronne begiftig is. Omdat die skaars hulpbronne in verskillende verhoudings gebruik word om verskillende produkte te produseer, verskil die produksiekoste van soortgelyke produkte noodwendig tussen lande (Mohr et al., 2010: 394). Eli Heckscher en Bertil Ohlin het ʼn teorie van relatiewe voordeel ontwikkel, wat berus op die verskille in faktorbegiftiging tussen lande. Volgens die Heckscher Ohlin teorie, sal elke land geneig wees om daardie produkte uit te voer wat met behulp van die land se relatief oorvloedigste hulpbronne geproduseer word. Die kerneienskappe van die teorie kan soos volg verduidelik word. Veronderstel ʼn wêreld met slegs twee hulpbronne: kapitaal en arbeid. Veronderstel die Verenigde Koningryk beskik oor meer kapitaal as Indië, terwyl Indië weer oor ʼn groter hoeveelheid arbeid as die Verenigde Koninkryk beskik. Die soorte produkte wat
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 88
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap in die twee lande geproduseer word, sal noodwendig die verskillende faktorbegiftigings weerspieël. In die Verenigde Koninkryk behoort dit relatief minder te kos om kapitaalintensiewe produkte te produseer en in Indië behoort arbeidsintensiewe produkte goedkoper geproduseer te word. Volgens Heckscher en Ohlin berus elke land se relatiewe voordeel op hierdie verskille in relatiewe koste (Mohr et al., 2010: 394). In werklikheid is daar egter ʼn groot verskeidenheid bronne, asook verskille in die kwaliteit van die bronne en alle internasionale handel kan derhalwe nie deur ʼn enkele handelsteorie verklaar word nie. Verskille in smaak in vraag Die verklarings vir relatiewe voordele aan die hand van tegnologie en faktorbegiftiging, beklemtoon die aanbodtoestande in die verskillende lande. Relatiewe pryse word egter nie net deur aanbodfaktore bepaal nie. Vraagfaktore beïnvloed ook ʼn land se relatiewe voordeel (Mohr et al., 2010: 394). Indien die verbruikers in Duitsland, byvoorbeeld, ʼn relatiewe voorkeur vir (of groter vraag na) produk X het en verbruikers in Frankryk ʼn relatiewe voorkeur vir (of groter vraag na) produk Y het, sal relatiewe pryse voor handel, tussen Duitsland en Frankryk verskil, selfs al beskik hulle oor dieselfde faktorbegiftiging en produksietegnieke. Smaak- en vraagverskille moet dus ook in ag geneem word om die handel tussen lande te verklaar. Godsdienstige, kulturele, sosiologiese en klimatologiese verskille tussen lande, sal onder die faktore wees wat verbruikersbesluite in verskillende lande sal beïnvloed. Daarbenewens het verskille in die vlak van ekonomiese ontwikkeling ook ʼn uitwerking op verbruikerspatrone. In arm lande, met ʼn lae per capita-inkomste, sal daar ʼn groot mark vir noodsaaklike produkte wees, maar slegs ʼn klein mark vir luukse goedere. Daarteenoor is die mark vir luukse goedere veel groter in ontwikkelde lande. Dit verklaar gedeeltelik waarom die ontwikkelde lande (soos Duitsland en Frankryk) gewoonlik hoofsaaklik met ander ontwikkelde lande handel dryf, ten minste wat verbruiksgoedere betref (Mohr et al., 2010: 394). Die relatiewe voordeel, soos hierbo bespreek, verduidelik waarom lande ooreenkom om met mekaar handel te dryf. Soos reeds gesien, in Studie-eenheid 2, is die algemene welvaart of lewenstandaard in lande afhanklik van handel wat plaasvind tussen lande. Indien ʼn land geen handel dryf nie en vir alles self onderhoudend is, sal daar geen buitelandse kapitaal die land binnevloei nie. Dit is dus noodsaaklik dat elke land sy relatiewe voordeel in die vervaardiging van produkte sal uitbrei, om sodoende deel te word van die internasionale handel.
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 89
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.6.3
Vraag en aanbod
Dit is belangrik dat die entrepreneur kennis neem van die konsepte “vraag” en “aanbod” en hoe dit die ekonomie beïnvloed. Hierdie konsepte is breedvoerig in Studie-eenheid 1 (par 1.5.4) bespreek. Moontlik die belangrikste kenmerk van ‘n entrepreneur is dat hy of sy ‘n geleentheid in die mark identifiseer en daardie geleentheid ontgin. Die geleentheid is op ‘n spesifieke vraag in die mark gebaseer – ‘n kliënt het ‘n behoefte of begeerte en is bereid om te betaal om aan die behoefte of begeerte te voldoen. Vraag vorm dus die basis van enige produk of diens wat ‘n entrepreneur aan die mark wil beskikbaar stel. Die entrepreneur moet ook bewus wees van die huidige aanbod van die produk of diens wat hy of sy aan die mark wil bekendstel. As daar min ondernemings is wat ‘n produk vervaardig (terwyl daar ‘n groot vraag na die produk is) is die entrepreneur se kanse op sukses groter as wat die mark reeds versadig is met ‘n groot aanbod. 3.6.4
Oop en geslote ekonomieë
Die ekonomie waarby net huishoudings, die sakesektor en die staat betrokke is, staan bekend as ʼn geslote ekonomie. Wanneer die buiteland deur invoere en uitvoere betrokke raak by die ekonomie, word die ekonomie ʼn oop ekonomie. Hoewel min lande werklik geslote is, moet die entrepreneur bewus wees van die mate waartoe sekere lande internasionale handel aanmoedig, veral as die entrepreneur beplan om in die internasionale arena sake te doen. 3.7
Elastisiteit
Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is (Mohr et al., 2010: 162). ‘n Spesifieke vorm van elastisiteit hou verband met die markte se sensitiwiteit ten opsigte van pryse. Hierdie sensitiwiteit staan bekend as pryselastisiteit. ʼn Belangrik vraag wat die berekening van pryselastisiteit probeer beantwoord, is: Wat sal die effek van ‘n verandering van prys en hoeveelhede van produkte of dienste op vraag en aanbod wees? ʼn Algemene definisie van elastisiteit word bespreek. Daarna word die pryselastisiteit van vraag ontleed. Die inkomste-elastisiteit van vraag, die kruis-elastisiteit van vraag en die prys-elastisiteit van aanbod word ook ondersoek.
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 90
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Daar is reeds gesê dat vraag- en aanbodkrommes van die nuttigste ontledingsinstrumente in die ekonomie is. Die redes hiervoor is die feit dat vraag en aanbod gebruik kan word om (Mohr et al., 2010: 162): •
verskillende ekonomiese verskynsels te verklaar (bv. hoe die prys van ʼn produk bepaal word);
•
te voorspel wat sal gebeur indien ʼn ekonomiese veranderlike verander (bv. wat met die prys van ʼn produk sal gebeur indien die prys van ʼn substituut vir daardie produk verander); en om
•
die uitwerking van beleidsbesluite te ontleed (bv. wat met die prys van sigarette en die hoeveelheid verhandel en belastinginkomste sal gebeur indien die belasting op sigarette verhoog word).
In die res van die studie-eenheid word vraag- en aanbodkrommes gebruik om ʼn verskeidenheid kwessies te ondersoek. Dit is dus belangrik om ʼn goeie begrip van die grondbeginsels van vraag en aanbod te hê, soos vroeër in hierdie gids bespreek is. Ekonome, sakelui en die owerheid is ook baie geïnteresseerd in die omvang van sulke veranderings, byvoorbeeld: •
Met hoeveel sal die prys en die hoeveelheid verander, indien die vraag of die aanbod verander?
•
Hoe sal ʼn verandering in die prys van goedere of dienste die totale besteding aan die betrokke goedere of dienste beïnvloed?
•
Sal die verandering in die hoeveelheid gevra, proporsioneel groter of kleiner wees, as die prysverandering?
•
In watter gevalle sal dit meer voordelig vir die aanbieders wees om die prys van ‘n produk te verhoog en wanneer behoort hulle die prys te verlaag?
•
Wat sal die uitwerking op die prys en die hoeveelheid wees, indien prysbeheer op ʼn sekere produk ingestel word?
Hierdie is sommige van die baie vrae waarin ekonome belang stel, maar wat slegs beantwoord kan word, indien inligting oor die gevoeligheid van die hoeveelheid gevra en hoeveelheid aangebied vir prysverandering, beskikbaar is. Met ander woorde, ekonome wil weet met hoeveel die gevraagde hoeveelheid en die aangebode hoeveelheid, in reaksie op verandering in pryse, sal verander. In tegniese terme word gesê, dat inligting benodig word oor die pryselastisiteit van die vraag en die aanbod. Maar wat beteken elastisiteit? (Mohr et al., 2010: 162)
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 91
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.7.1
ʼn Algemene definisie van elastisiteit
Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is. Die grootte van die mielieoes is afhanklik van die reënval. Maar hoe sensitief of gevoelig is die grootte van die mielieoes vir ʼn verandering van, byvoorbeeld, een persentasiepunt in die reënval? In die ekonomie is daar baie oorsaaklike (of kousale) verbande wat tot soortgelyke vrae lei. Hoe gevoelig is investering vir veranderings in die rentekoers? Hoe gevoelig is die owerheid se belastinginkomste vir veranderings in belastingbetalers se inkomste? Hoe gevoelig is die hoeveelheid arbeid wat aangebied word vir veranderings in die loon koers. Hoe gevoelig is die vraag na invoer vir veranderings in binnelandse inkomste? Die lys is bykans eindeloos. In elke geval word belang gestel in die gevoeligheid of sensitiwiteit van ʼn afhanklike veranderlike vir veranderings in ʼn onafhanklike veranderlike. Die maatstaf vir sulke gevoeligheid of sensitiwiteit staan as elastisiteit bekend (Mohr et al., 2010: 164). Elastisiteit kan dus gemeet word deur die persentasieverandering van ‘n afhanklike veranderlike wanneer die onafhanklike veranderlike met een persentasiepunt verander. Elastisiteit word deur die volgende vergelyking bereken: persentasieverandering in afhanklike veranderlike Elastisiteit
= persentasieverandering in onafhanklike veranderlike
Daar kan hoofsaaklik tussen vier tipes elastisiteite onderskei word (Mohr et al., 2010: 164): •
Die pryselastisiteit van vraag
•
Die inkomste-elastisiteit van vraag
•
Die kruiselastisiteit van vraag
•
Die pryselastisiteit van aanbod
Die belangrikste van die vier, is die pryselastisiteit van vraag wat vervolgens ondersoek word. 3.7.2
Die pryselastisiteit van vraag
In die geval van ʼn vraagkromme is die afhanklike veranderlike die hoeveelheid gevra en die onafhanklike veranderlike die prys van die produk. Die pryselastisiteit van vraag is die persentasieverandering vir die hoeveelheid gevra, indien die prys van die produk met een persent verander. Dit word verkry deur die persentasieverandering in die hoeveelheid
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 92
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap gevra, deur die persentasieverandering in die prys van die betrokke produk te deel. Deur die simbool ep vir die pryselastisiteit van vraag te gebruik, kan die definisie soos volg geskryf word: Persentasie verandering in die hoeveelheid van die produk gevra Ep = Persentasie verandering in die prys van die produk Indien die prys van die produk, byvoorbeeld met 5% verander en dit tot ʼn verandering van 10% in die hoeveelheid gevra lei, is ep =10% / 5% = 2. Dit impliseer dat ʼn 1% verandering in die prys van die produk, tot ʼn 2% verandering in die hoeveelheid gevra sal lei (Mohr et al., 2010: 166). Sommige belangrike aspekte en implikasies van hierdie definisie, behoort beklemtoon te word (Mohr et al., 2010: 166): •
Elastisiteit word bereken deur persentasieverandering (wat relatiewe verandering is, nie absolute verandering nie) te gebruik. Absolute veranderings in pryse en hoeveelhede kan nie gebruik word nie, aangesien pryse in geldeenhede uitgedruk word, terwyl hoeveelhede in fisiese eenhede uitgedruk word. Indien persentasieveranderings gebruik word, beïnvloed die eenhede waarin pryse en hoeveelhede gemeet word nie die resultaat nie. Pryse kan in rand, sent, dollar, euro, jen of enige ander geldeenheid gemeet word en hoeveelhede kan in sakke, kartonne, bottels, kilogram, pond, liter, gelling, meter, jaart, of enige ander metingseenheid wees.
•
Die pryselastisiteit van vraag is die verhouding van die persentasieverandering in die hoeveelheid gevra tot die persentasieverandering in prys. Hierdie verhouding staan bekend as die elastisiteitskoëffisiënt, wat bloot ʼn getal is en nie in eenhede, persentasies of enigiets anders gemeet word nie.
•
Elastisiteitskoëffisiënt, stel ons in staat om te vergelyk hoe verbruikers sal reageer op verandering in die pryse van verskillende goedere en dienste (bv. vuurhoutjies, motorvoertuie, vleis, petrol en universiteitsopleiding). ʼn Verandering in die absolute hoeveelheid vuurhoutjies gevra, kan nie met ʼn verandering in die hoeveelheid motors vergelyk word nie. Die uitwerking van ʼn R1-verandering in die prys van vuurhoutjies, kan ook nie met die uitwerking van ʼn R2-verandering in die prys van ʼn motor vergelyk word nie. ʼn Verandering van R1 in die prys van ʼn dosie vuurhoutjies is ʼn groot verandering, terwyl ʼn verandering van R2 in die prys van ʼn motor onbeduidend is. Wat wel vergelyk kan word, is die elastisiteitskoëffisiënt vir motors. So ʼn
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 93
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap vergelyking bied inligting oor die relatiewe gevoeligheid van die twee produkte vir prysveranderings. •
Streng gesproke het die pryselastisiteit van vraag ʼn minusteken, aangesien die verandering in die prys van ʼn produk en die verandering in die hoeveelheid gevra, in teenoorgestelde rigtings beweeg. Wanneer die prys styg, neem die hoeveelheid gevra af en wanneer die prys daal, neem die hoeveelheid gevra toe. Hierdie probleem word soms oorkom deur ʼn minusteken in die definisie van die pryselastisiteit van vraag in te sluit, maar dit is ʼn omslagtige benadering. In hierdie studie-eenheid word die minusteken geïgnoreer en bloot op die positiewe waarde van die pryselastisiteit van vraag gekonsentreer. Wanneer die pryselastisiteit van vraag na tamaties gelyk is aan 0.5, beteken dit dat ʼn 1% styging in die prys van tamaties, tot ʼn 0,5% afname in die hoeveelheid gevra, sal lei (of dat ʼn 1% daling in die prys van tamaties tot ʼn 0,5% toename in die hoeveelheid gevra sal lei).
Voorbeeld 3.4 ‘n Onderneming verkoop ‘n spesifieke skoen teen R150. Daar word maandeliks gemiddeld 50 van hierdie skoene verkoop. Die onderneming verhoog die prys na R200 en vind dat die verkope gedaal het na 40 per maand. Vraag 1 Die bestuur van die onderneming wil bepaal hoe sensitief die vraag na die skoene is vir veranderings in die prys. Bereken die pryselastisiteit. Oplossing: Voordat die pryselastisiteit bereken kan word moet die persentasieverhoging van beide die onafhanklike veranderlike (prys) en afhanklike veranderlike (hoeveelheid verkoop) bepaal word: Prys het met R50 toegeneem: R50 / R200 = 25% Verkope het met 10 skoene afgeneem: 10 / 50 skoene = 20% Pryselastisiteit =
=
20%
% đ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Ł đ?‘–đ?‘–đ?‘–đ?‘– â„Žđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œđ?‘œâ„Žđ?‘’đ?‘’đ?‘’đ?‘’đ?‘’đ?‘’ % đ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Łđ?‘Ł đ?‘–đ?‘–đ?‘–đ?‘– đ?‘?đ?‘?đ?‘?đ?‘?đ?‘?đ?‘?đ?‘?đ?‘?
25%
= 0.8
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 94
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Vraag 2 Gestel die onderneming het besluit om die prys van die skoene met slegs R15 te verhoog. Beraam die hoeveelheid skoene wat dan verkoop sou word. Oplossing Woord van waarskuwing: Hierdie oplossing neem aan dat die pryselastisiteit presies dieselfde bly vir alle verhogings en verlagings in die prys. Dit is nie noodwendig die geval nie. Ons weet reeds dat, vir elke persentasiepunt wat die prys styg, die verkope met 0.8 daal. Die prys styg met R15 / R150 = 10% Die hoeveelheid sal dus daal met 10% x 0.8 van 50 = 4 skoene. Daar sal dus 46 skoene verkoop word. 3.7.3
Interpretasie van die pryselastisiteit van vraag
Om die pryselastisiteit van vraag te bereken, moet die persentasieverandering in die hoeveelheid gevra bereken en deur die persentasieverandering in die prys van die produk gedeel word. In hierdie studie word daar nie van die studente verwag om ingewikkelde berekenings te doen nie. Daar word egter van jou verwag om die pryselastisiteit korrek te interpreteer.
≡ PRYS ≡
║
║
HOEVEELHEID
Figuur 3.2: Pryselastisiteit van vraag (Mohr et al., 2010: 164) Figuur 3.2 stel ʼn hipotetiese pryselastisiteit van vraagkromme voor. Die pryselastisiteit is die helling van die grafiek en bly dus dieselfde, ongeag wat die prys of hoeveelheid is. Gestel
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 95
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap die vraag na beesvleis word deur die vraagkromme voorgehou. Die snyding van die grafiek met die asse is onwaarskynlik: Die prys van beesvleis sal nooit daal tot nul rand per kilogram nie en as dit sou, sou dit beteken dat die vraag na beesvleis so hoog sal wees, dat daar nooit aan die vraag voldoen sal kan word nie. Die prys van beesvleis kan ook nie tot R 10 000.00 per kilogram toeneem nie, omdat niemand dan beesvleis sal koop nie. As die prys van die vleis styg, sal die hoeveelheid afneem. As die prys daal, sal die hoeveelheid toeneem. Die pryselastisiteit in hierdie geval is dus kleiner as 1. Die inligting in Tabel 3.6 is ʼn opsomming van die pryselastisiteit van vraag. Betekenis
Kategorie
(Q = hoeveelheid, P = prys) Volmaak onelastiese vraag
Q verander nie as P verander nie.
(ep=0) Onelastiese vraag (0 < ep < 1)
Persentasieverandering in Q is kleiner as persentasieverandering in P.
Eenheidselastisiteit (ep =1)
Persentasieverandering in Q is gelyk aan persentasieverandering in P.
Elastiese vraag
(1 < ep < ∞)
Persentasieverandering in Q is groter as persentasieverandering in P.
Volmaak elastiese vraag (ep = ∞)
Onbepaalde hoeveelheid (Q) teen gegewe prys (P) gevra, niks teen ʼn effens hoër prys gevra nie.
Tabel 3.6: Pryselastisiteit van vraag, ʼn opsomming (Mohr et al., 2010: 172) 3.7.4
Toepassings
Die pryselastisiteit van vraag het verskeie toepassings in ekonomiese analise. Ondernemings en beleidsmakers het inligting oor pryselastisiteit nodig wanneer prys en ander beleidsbesluite geneem moet word. Die verdeling van die las van aksynsregte en invoertariewe, of van die voordele van subsidies, hang, byvoorbeeld, af van die pryselastisiteit van vraag. Sakeondernemings het ook inligting nodig oor die wyse waarop die hoeveelheid gevra, beïnvloed sal word, indien die prys van ʼn produk of diens sou verander.
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 96
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.8
Samevatting
In hierdie studie-eenheid is die basiese konsepte van die ekonomie, soos dit van toepassing is op die entrepreneur, bespreek Die geleentheidskoste van die ekonomie is ook ʼn geleentheid wat die entrepreneur in die mark kan sien, om sodoende aktief en effektief tot die ekonomie te kan toetree. Dit kan wees deur die gebruik van arbeid, of kapitaal, of tegnologie. Sekere ekonomiese instrumente kan ook deur die entrepreneur ingespan word, om ʼn voordeel in die mark te kry. Die produksiemoontlikheidskromme stel potensiële produksie voor, maar dui nie aan watter van die verskillende kombinasies geproduseer moet word nie. Die finale keuse hang van die gemeenskap se voorkeure af. Die entrepreneur kan egter die resultate van die gebruik van ʼn produksiemoontlikheidskromme gebruik, om toe te tree tot die sakewêreld. Die pryselastisiteit van vraag het verskeie toepassings in ekonomiese analise. Ondernemings en beleidmakers het inligting oor pryselastisiteit nodig, wanneer prys en ander beleidsbesluite geneem moet word. Die verdeling van die las van aksynsregte en invoertariewe, of van die voordele van subsidies, hang, byvoorbeeld af van die pryselastisiteit van vraag. Ondernemings het ook inligting nodig oor die wyse waarop die hoeveelheid gevra, beïnvloed sal word, indien die prys van ʼn produk of diens sou verander.
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 97
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
3.9
Selfevaluering Aktiwiteit 4
1. Waarom word die handel tussen lande nie gesien as Ĺ&#x2030; wen-verloorsituasie nie? 2. Verduidelik die produksiemoontlikheidskromme aan die hand van Ĺ&#x2030; tabel en grafiek. Maak gebruik van twee produkte, anders as die vis- en aartappelsvoorbeeld. 3. Verduidelik die verskil tussen absolute voordeel en vergelykende voordeel. 4. Gee Ĺ&#x2030; definisie van elastisiteit. 5. Verduidelik die interpretasie van die pryselastisiteit van vraag aan die hand van die volgende inligting: a. Pryselastisiteit = 0.7 b. Pryselastisiteit = 1.9 c. Pryselastisiteit = 0
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 98
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
STUDIE-EENHEID 4: DIE ENTREPRENEUR EN SY INVLOED OP DIE EKONOMIE
4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die entrepreneur se invloed op werkskepping
•
Die entrepreneur en wetgewing
•
Die entrepreneur se invloed op ekonomiese groei
•
Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die invloed van die entrepreneur op werkskepping te ontleed.
•
Die invloed van belasting op die entrepreneur te ondersoek en te beskryf.
•
Die invloed van die entrepreneur op ekonomiese groei te ontleed.
•
Die uitwerking van staatsbeleid en wetgewing op die entrepreneur te identifiseer en te ontleed.
•
Die uitdagings in die ekonomie vir die entrepreneur te identifiseer en te beskryf.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 99
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
4.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship, A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 4.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aksynsbelasting
Belastingverpligting op plaaslike produksie van sekere kommoditeite soos motors, juwele, bier en wyn, sonder inagneming van die verkope.
Alleeneienaarsaak
ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn Alleeneienaarsaak word slegs deur een persoon bestuur en besit.
Belasting op toegevoegde
Belasting op toegevoegde waarde (BTW) is belasting wat
waarde (BTW)
gevorder word op die toegevoegde waarde van ʼn produk of diens. Sommige produkte in Suid-Afrika is uitgesluit van BTW.
Beslote korporasie (BK)
ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn Beslote korporasie (BK.) moet ten minste een lid hê, met ʼn maksimum van tien lede.
Die basiese voorwaardes
Die Wet op basiese voorwaardes van indiensneming
van indiensneming
handel oor die jaarlikse verlof- en siekteverlofvereistes, asook spesiale verlof waarop die werknemer geregtig is en
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 100
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap ander basiese indiensnemingsvereistes. Die Wet op
Die Wet op arbeidsverhoudinge handel oor die prosedure
arbeidsverhoudinge
wat gevolg moet word wanneer iemand afgedank word en bied ook aan die werknemer regstellende aksies teen onregverdige en onregmatige optrede, met betrekking tot afdanking en algemene praktyke binne die werksplek.
Geboorte
In hierdie konteks: die begin van die onderneming.
Groeifase
In hierdie fase neem die groei van die onderneming toe.
Handelslisensies
Plaaslike regerings reik in sommige gevalle handelslisensies vir nuwe en voornemende ondernemings uit.
Individuele
ʼn Jaarlikse belasting gebaseer op die jaarlikse inkomste
inkomstebelasting
van ʼn individu en vennootskappe.
Inkubasie
In hierdie konteks: ʼn Fase van die sakesiklus wat plaasvind voor die geboorte van ʼn onderneming.
Kompensasiefonds
Die Compensation for Occupational Injuries and Diseases Act (Act 61 of 1997) vereis van werkgewers om hulle werknemers te verseker (insluitende tydelike personeel), teen ongelukke en siektes, wat kan lei tot dood of gestremdheid.
Maatskappye belasting
ʼn Jaarlikse belasting op die inkomste van maatskappye en beslote korporasies.
PAYE en SITE
Pay as you earn (PAYE) en Standard Income Tax on Employees (SITE) is twee vorme van persoonlike belasting.
Private maatskappy
ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn Maatskappy word gesien as ʼn afsonderlike regsentiteit en moet dus as ʼn belastingbetaler registreer. Die regspersoon van die maatskappy is afsonderlik van dié van sy eienaars.
Sekondêre belasting op
ʼn Belasting gebaseer op die dividend en distribusies
Maatskappye
betaalbaar deur maatskappye en beslote korporasie.
Seëlregte
Fooie gehef op ʼn aantal dokumente in Suid-Afrika (die belasting word op die dokumente self gehef en nie op die transaksie wat uit die dokumente voortspruit nie).
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 101
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Vaardigheidsontwikkeling
Die Vaardigheidsontwikkelingswet vereis van die
en
werkgewer om van tyd tot tyd werknemers se vaardighede
vaardigheidsontwikkelings-
te bevorder en uit te brei, deur verdere opleiding wat ook as
heffing
voordeel vir die onderneming sal strek.
Vennootskap
ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn Vennootskap kom tot stand wanneer twee of meer persone besluit om, gesamentlik, ʼn onderneming te begin.
Volwasse stadium
In hierdie konteks: Die fase waar die onderneming nie meer groei nie en alle onsekerhede en wisselvallighede nie meer van toepassing is nie.
Werkloosheidsversekerings- Die Werkloosheidsversekeringsfonds (WVF) voorsien voordele aan persone wat werkloos is en aan die
fonds
afhanklikes van persone wat bygedra het tot die fonds. 4.4
Inleiding
In hierdie studie-eenheid word die invloed van die entrepreneur op die ekonomie bespreek. Die ekonomie, soos reeds gesien, is die interaksie van hoofsaaklik huishoudings, ondernemings, die staat en die buiteland. Die entrepreneur speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en veral in die potensiële groei van die ekonomie. Eerstens gaan die rol van die entrepreneur in werkskepping bespreek word. Die entrepreneur en die klein- tot mediumgrootte ondernemings is verantwoordelik vir 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede in lande. Die werksgeleenthede in die formele vervaardigingsbedryf is ietwat laer as in die dienstesektore. In ʼn land soos Italië is 80% van alle ondernemings in die hande van die entrepreneur. Die staat het ook ’n invloed op die entrepreneur in die vorm van belastings en aksynsregte. Die entrepreneur het ʼn verskeidenheid keuses ten opsigte van in die vorm wat die onderneming kan aanneem. Elke vorm het sy unieke voordele en nadele en ook belastingsen ander regulerende vereistes. Verder is die entrepreneur grootliks verantwoordelik vir ekonomiese groei en speel die staat ook hier sy rol. Die staat is hoofsaaklik gemoeid met die verandering en skep van beleid om die entrepreneur in staat te stel om maksimum invloed op die ekonomie te hê. Die ekonomie stel spesifieke uitdagings aan die entrepreneur. In die besonder word werkloosheid, die toegang tot hulpbronne en die bemagtiging van die entrepreneur, ten opsigte van produktiwiteit en effektiwiteit bespreek.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 102
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.5
Die entrepreneur se invloed op werkskepping
4.5.1
Werkskeppingspotensiaal
Volgens die OECD is die entrepreneur en die klein- en mediumgrootte onderneming verantwoordelik vir 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede in lande. Die werksgeleenthede in die formele vervaardigingsbedryf is ietwat laer as in die dienste sektore. Die grootste bydrae tot die werksgeleenthede in die klein- en mediumgrootte ondernemings, is in die hotel- en restaurantbedryf. Die belangrikheid van die entrepreneur in die ekonomie word weerspieël in die 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede wat geskep word. Die OECD het ook bevind dat groot ondernemings en organisasies al hoe minder werksgeleenthede skep en dat die aantal werksgeleenthede in hierdie ondernemings aan die afneem is. Statistieke sedert die 1980’s toon dat daar ʼn verskuiwing in die indiensnemingspatrone in organisasies is en dat ondernemings met minder as 100 mense, die grootste groei in indiensnemingsyfers toon. In Suid-Afrika bly die grootste uitdaging nog steeds die werkloosheidsprobleem. Die staat het verskeie beleidsveranderinge aangebring in ʼn poging om werkskepping te bevorder. Suid-Afrika het ʼn buitengewone lae indiensnemingsyfer en dit het ʼn invloed op ander sosiale en ekonomiese vlakke, soos onvoldoende onderwys, swak gesondheidsuitkomste en hoë vlakke van geweld en misdaad. (www.oecd.org) Die werkloosheidsyfers van lidlande van die OECD word in Figuur 4.1 getoon.
Werkloosheid (%) 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Werkloosheid (%)
Figuur 4.1: Werkloosheid in die OECD lande vir persone tussen 15 en 24 jaar (http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_unemployment_rate) Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 103
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.5.2
Oorsake van werkloosheid
Die oorsake van werkloosheid is kompleks en die oplossings multidimensioneel. Verskeie vraag-en-aanbodfaktore speel ʼn rol in die hoë werkloosheidsyfers en is reeds sedert die vroeë 1990s ʼn probleem wat nie opgelos kan word nie. Die grootste probleem bly egter die lae ekonomiese groei en die lae arbeidsintensiewe groei-inisiatiewe. Terwyl die staat reeds verskeie beleidsaanpassing gedoen het, bly die werkloosheidsyfers ʼn probleem in SuidAfrika. Die uitdaging vir die staat is die bemagtiging van die entrepreneur deur die verandering van wetgewing en ander regulerende liggame. Tesame met die verandering van die landskap vir die entrepreneur, is dit belangrik dat die opvoedkundige landskap in Suid-Afrika verander om die jeug te bemagtig met kennis en vaardighede. Dit is hoofsaaklik die jeug wat deur werkloosheid geraak word. In pogings van die staat om die probleem aan te spreek, is die volgende aspekte aangespreek: •
Entrepreneurskapkultuur: Soos wat sosiale en kulturele agtergrond die individu se algemene voorkeure tot die lewe beïnvloed, so beïnvloed dit ook entrepreneuriese aktiwiteite en organisasiekultuur (Schoof 2006:23).
•
Entrepreneurskapopleiding: Entrepreneurskapopleiding is een van die insentiewe wat aangespreek moet word in Suid-Afrika, om meer jongmense betrokke te kry by werkskepping. Entrepreneurskapvaardighede kan slegs deur formele programme werklik ʼn impak maak en daardeur kan ʼn algemene entrepreneuriese ingesteldheid gevestig word, met gepaardgaande vaardighede.
•
Bemagtiging van jeugentrepreneurskap: ʼn Gunstige omgewing moet geskep word vir die jeug om betrokke te raak by entrepreneurskap en die ontwikkeling van sakelui. Te veel regulasies en wetgewing maak dit moeilik vir entrepreneurs om eie ondernemings te registreer en aktief aan die ekonomie deel te neem.
•
Toegang tot finansiering: Die staat het reeds verskeie programme ontwikkel om toegang tot finansiering makliker te maak. (Meer hieroor in Studie-eenheid 5.) Dit bly egter ʼn probleem vir baie jongmense om toegang te verkry tot lenings en kapitaal vir die sake-idees.
(http://www.oecd.org/document/0,3746,en_2649_201185_46462759_1_1_1_1,00.html) Figuur 4.2 toon die struikelblokke wat entrepreneurskap beïnvloed en werkskepping nadelig raak.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 104
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Sosiale en kulturele agtergrond
Entrepreneurskap opleiding
Entrepreneur
Toegang tot finansies
Wetgewing en ander regulasies
Figuur 4.2: Faktore wat entrepreneurskap beïnvloed (Aangepas uit Van Schoon, 2006:23) 4.6
Die entrepreneur en wetgewing
4.6.1
Belasting
Belasting in Suid-Afrika word opgeëis deur die sentrale regering en geadministreer deur die Suid-Afrikaanse Inkomste Diens (SAID). Die grondwet gee aan sommige provinsies belastingsmag. Dit sluit gewoonlik net die assessering van die koers, asook ander belastingaspekte, gebaseer op onroerende eiendom, in. Die Suid-Afrikaanse regering implementeer hoofsaaklik twee tipes belasting, naamlik direkte en indirekte belasting wat die volgende insluit (Nieman et al., 2005: 111): •
Direkte belasting o
Individuele inkomstebelasting – ʼn jaarlikse belasting gebaseer op die jaarlikse inkomste van ʼn individu en vennootskappe
o
Maatskappye belasting – ʼn jaarlikse belasting op die inkomste van maatskappye en beslote korporasies
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 105
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap o
Sekondêre belasting op maatskappye – ʼn belasting gebaseer op die dividende verklaar en betaalbaar deur maatskappye en beslote korporasies
•
Indirekte belasting o
Belasting op toegevoegde waarde (BTW) – ʼn rekening-gebaseerde, waardegebaseerde belasting wat gehef word op toerusting en goedere, asook dienste.
o
Aksynsbelasting – pligte op plaaslike produksie van sekere kommoditeite, soos motors, juwele, bier en wyn, sonder inagneming van die verkope.
o
Seëlregte (stamp duty) – fooie gehef op ʼn aantal dokumente in Suid-Afrika. Die belasting is op die dokumente self en nie op die transaksie wat uit die dokumente voortspruit nie. Die belasting kan gehef word op ʼn geskrewe ooreenkoms. ʼn Soortgelyke transaksie, wat mondelings gemaak is, is nie onderworpe aan belasting nie.
Die SAID verseker dat belastingwette nagekom word en maak seker dat elke belastingbetaler se korrekte belastingbedrag ontvang word. Eienaars van alleeneienaarsake en vennootskappe hoef nie die onderneming vir inkomstebelasting te registreer nie, omdat dit deel van die individu se persoonlike inkomste vorm. Hy/sy moet dus die onderneming se inkomste insluit by sy/haar persoonlike inkomste. Eienaars van alleeneienaarsake en vennootskappe moet egter as voorlopige belastingbetalers geregistreer by hulle plaaslike ontvanger van inkomste. Beslote korporasie en maatskappye word afsonderlik van die eienaar vir belastingdoeleindes geregistreer. Beslote korporasies en maatskappye moet dus in hulle eie kapasiteit as belastingbetalers registreer. By maatskappye en beslote korporasies word ʼn vaste koers, gebaseer op die jaarlikse inkomste, na hersiening, gehef. ‘n Rekenmeester help die kleinsake-eienaar om te bepaal watter bedrag hy aan die ontvanger moet oorbetaal. Die volgende belastingwetgewing is van direkte toepassing op die entrepreneur (Nieman et al., 2005: 111): PAYE en SITE PAYE en SITE is twee vorme van persoonlike belasting. Betaal soos jy verdien, beter bekend as Pay As You Earn (PAYE), en standaard inkomstebelasting op werknemers, beter bekend as Standard Income Tax on Employees (SITE), is stelsels van belastinginvordering, wat deur die werkgewer van die werknemer se jaarlikse inkomste afgetrek moet word en aan die SAID oorbetaal moet word. Die werkgewer is volgens wetgewing verplig om hierdie belasting op ʼn maandelikse basis van die werknemer se salaris af te trek (Nieman et. al. 2005: 112).
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 106
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Dit is die werkgewer se plig om by die plaaslike ontvanger van inkomste te registreer, sodra hy/sy werknemers in diens neem. Om as ʼn werkgewer te registreer, moet ʼn IRP1-vorm voltooi word. Wanneer die aansoek voltooi is, verskaf die SAID ʼn tabel aan die werkgewer, wat aandui hoe belasting van sy/haar werknemers afgetrek moet word. Hierdie tipe belasting staan bekend as werknemersbelasting. Die werkgewer benodig dus sekere inligting van die werknemer, om te bepaal op watter skaal belasting afgetrek moet word. Werknemers voorsien hul werkgewer van die nodige inligting, deur ʼn IRP 2-vorm te voltooi. Wanneer die werknemer sy jaarlikse inkomstebelastingvorm voltooi, moet die werknemer kan bewys dat die nodige aftrekkings gedurende die jaar van sy salaris of loon afgetrek is (Nieman et. al. 2005: 112). Werkgewers moet hulle werknemers voorsien van ʼn IRP 5-vorm om in te dien vir belastingdoeleindes. Indien ʼn werknemer bedank of afgedank word, moet hy onmiddellik van ʼn IRP 5 voorsien word, wat aandui hoeveel belasting van sy salaris afgetrek is, gedurende die jaar wat hy wel by die onderneming gewerk het. 4.6.2 Regsaspekte verbonde by die stig van ‘n nuwe onderneming Registrasie by die Departement van Arbeid Die eienaar van ʼn nuwe onderneming, wat beplan om mense in diens te neem, moet by die Departement van Arbeid registreer om by te dra tot werkloosheidsversekering en kompensasiefondse. Werkloosheidversekeringsfonds Die werkloosheidsversekeringsfonds (WVF) voorsien voordele aan persone wat werkloos is en aan die afhanklikes van persone wat bygedra het tot die fonds. Belastingvrye voordele word uitbetaal teen 45% van die vorige verdienstes, onderhewig aan sekere vereistes. Siekte, kraam, aannemings en afhanklike voordele word ook betaal vir werknemers wat bygedra het tot die WVF. Bydrae is verpligtend vir alle personeel, wat minder as ʼn sekere bedrag jaarliks verdien. ʼn Werkgewer is verplig om bydraes tot die WVF vír alle werknemers wat daarvoor kwalifiseer in terme van die Unemployment Act 30 of 1966, te maak. Die bydrae tot WVF is 2% van die werknemer se maandelikse inkomste. Die 2% word soos volg bereken: 1% uit die werknemer se inkomste en 1% uit die werkgewer se sak. Om vir WVF te registreer, moet die werkgewer ʼn UF 1-vorm van die Departement van Arbeid verkry en binne 14 dae, vanaf die datum wat die vorm van die Departement van Arbeid verkry is, voltooi (Nieman et al., 2005: 113).
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 107
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Kompensasiefonds Die Compensation for Occupational Injuries and Diseases Act (Act 61 of 1997) vereis van werkgewers om hulle werknemers (insluitende tydelike personeel) te verseker, teen ongelukke en siektes, wat kan lei tot dood of gestremdheid, deur ʼn bydra tot die kompensasiefonds te maak. Die bydrae kan deur die werknemers verhaal word (Nieman et al., 2005: 113). Die koers waarteen betalings aan die fonds gemaak word, wissel van industrie tot industrie, op so ʼn wyse dat elke industrie moet verseker, dat enige beserings opgedoen, gedek sal wees. Die voordele verseker dat die werknemer vergoed sal word vir enige besering, of siekte in die werksplek en vrywaar die werkgewer van enige siviele eise, as gevolg van enige nalatigheid. Handelslisensies Plaaslike regerings reik handelslisensies in sommige gevalle uit vir nuwe en voornemende ondernemings. Sulke lisensies is nie altyd ʼn vereiste nie en dit bly die verantwoordelikheid van die entrepreneur om seker te maak of ʼn bedryfslisensie nodig is. Die voornemende entrepreneur moet sy plaaslike regering in die verband kontak. Handelslisensies word gereguleer deur die Business Act (Act 71 of 1991), wat die tipe ondernemings wat ʼn handelslisensie benodig spesifiseer. Die volgende is ʼn paar voorbeelde van handelslisensies wat benodig word (Nieman et al., 2005: 113): •
Verkoop of verskaf van etes of bederfbare produkte.
•
Voorsorgmaatreëls vir sekere gesondheidsfasiliteite of vermaak.
•
Smouse in maaltye of bederfbare produkte, insluitende enige kos wat van een plek na ʼn ander vervoer word.
Om ʼn handelslisensie te kry moet ʼn L1-vorm voltooi word en tesame met ʼn eenmalige fooi aan die plaaslike munisipaliteit se lisensiërings departement ingedien word. ʼn L2-vorm is die lisensie wat uitgereik word deur die munisipaliteit. 4.6.2
4.6.3 Regsaspekte in die normale vloei van sakebedrywighede
ʼn Entrepreneur se regsverpligtinge hou nie by die registrasieproses van die onderneming op nie, maar gaan voort gedurende die bestaan van die onderneming. In die volgende afdeling sal ander aspekte bespreek word, wat die entrepreneur in ag moet neem, gedurende die normale gang van die onderneming se bedryfsaktiwiteite (Nieman et al., 2005: 115). Sluit van kontrakte
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 108
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap ʼn Kleinsake-eienaar moet moontlik ʼn aantal kontrakte gedurende die oprigting en bestaan van die onderneming sluit, byvoorbeeld, die verkryging van die sakeperseel, om te reël vir finansiering en die terugbetaling daarvan vir bates wat aangekoop word. Voornemende kleinsake-eienaars neem nie altyd al die regsaspekte in ag wanneer hulle besluit om ʼn onderneming te begin nie. Tydens die sluit van kontrakte, moet die kleinsake-eienaar sekere aspekte in ag neem, byvoorbeeld: •
Fynskrif in kontrakte bevat soms baie stipulasies met betrekking tot die ooreenkoms, wat slegs deur regspersone verstaan en korrek geïnterpreteer kan word.
•
Dat die kontrakterende maatskappy, wel die kontrakterende maatskappy is en nie net ʼn front vir ’n ander maatskappy nie.
•
Dat al die reëlings in die kontrak vervat is, deur elke bladsy te parafeer en die laaste bladsy van die ooreenkoms te onderteken, as bewys dat die hele dokument gelees is.
Die kleinsakeonderneming kan in die verloop van sy sakebedrywighede met verskeie ooreenkomste gekonfronteer word, wat ʼn impak mag hê op die sukses van die onderneming. Hierdie ooreenkomste kan enige van die volgende insluit: •
Huur van ʼn perseel
•
Verhuring van toerusting en/of eiendom
•
Huurkoop van kapitale toerusting en motorvoertuie
•
Afbetalingsooreenkomste by verskeie finansieringsinstansies
•
Borge, soos vereis deur finansiële instellings
•
Goedere en/of dienste gelewer
•
Indiensnemingsooreenkomste vir permanente, tydelike en kontrakwerkers
Elkeen van die bovermelde ooreenkomste verg deeglike oorweging, asook vereistes waaraan voldoen moet word. Alternatiewe regshulp sal dus van tyd tot tyd nodig wees, om te verseker dat ooreenkomste in orde is. Dit is dus noodsaaklik dat deeglike navorsing gedoen moet word, wanneer daar oorweeg word om kontrakte aan te gaan. Dit is belangrik dat alle partye tot die ooreenkoms beskerm word, om voortgesette deelname aan die vereistes van die kontrak te verseker (Nieman et al., 2005: 115).
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 109
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Arbeidswetgewing bestuur en beheer indiensneming in Suid-Afrika Indiensneming is een van die moeilikste aspekte wat die entrepreneur moet bestuur. Dit is daarom nodig om noukeurig kennis te neem van die wetgewing wat indiensneming reguleer. Indiensneming in Suid-Afrika word gereguleer deur die volgende wetgewing (Nieman et al., 2005: 117): •
Wet op Arbeidsverhoudinge – Labour Relations Act (LRA)
•
Wet op Basiese Diensvoorwaardes – Basic Conditions of Employment Act (BCEA)
•
Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid – Occupational Health and Safety Act
•
Wet op Vaardigheidsontwikkeling en Vaardigheidsontwikkelingsheffings – Skills Development and Skills Development Levies Act
•
Wet op Gelyke Indiensneming – Employment Equity Act
Die Wet op Arbeidsverhoudinge handel oor die prosedure wat gevolg moet word wanneer iemand afgedank word en bied ook aan die werknemer ʼn remedie teen onregverdige en onregmatige optrede, met betrekking tot afdanking en algemene praktyke binne die werksplek. Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes handel oor die jaarlikse verlof- en siekteverlofvereistes, asook spesiale verlof waarop die werknemer geregtig is. Die aantal werksure wat gedurende ʼn week gewerk mag word, tesame met vergoeding vir oortyd en hoe die vergoeding bereken moet word, maak ook deel uit van hierdie wet. Die Wet op Vaardigheidsontwikkeling en Vaardigheidsontwikkelingsheffings vereis van die werkgewer om van tyd tot tyd werknemers se vaardighede te bevorder en uit te brei deur verdere opleiding, wat dus ook tot voordeel van die onderneming sal strek. Die Wet op Gelyke Indiensneming is daarop gerig om die ongeregtighede van die verlede reg te stel en diegene wat in die verlede in die werksomgewing benadeel is, nou ʼn reg op gelykheid te gee. Alle werkgewers en entrepreneurs moet seker maak dat alle wetlike vereistes nagekom word. Dit word aanbeveel dat entrepreneurs by ʼn werkgewersassosiasie soos Confederation of Employers of Southern-Africa (CONFESA) aansluit. CONFESA beskerm die werkgewer se regte en vertaal regsterme in algemene taal, sodat dit beter verstaan kan word. Hier volg ʼn lys van dienste wat CONFESA aan die werkgewer bied: •
ʼn Praktiese handleiding wat die wette, kontrakte, dissiplinêre stappe, asook stappe vir arbeidsverhoudinge bevat.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 110
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Om duur litigasie te voorkom, verskaf hulle ʼn 24-uur hulplyn.
•
Konsultante
(Nieman et al., 2005: 117) Standaarde Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) is gemoeid met die stel en implementering van standaarde wat deur ‘n verskeidenheid organisasies toegepas moet word. Die SABS is deur die regering daargestel om die funksies van die Departement van Handel en Nywerheid te reguleer. Die SABS word beheer deur Wet 29 van 1993 en administreer ongeveer 70 velde, wat oor ʼn wye spektrum strek. Die verpligte voorwaardes is daargestel om te verseker dat al die regsvereistes nagekom word, met betrekking tot neergelegde nasionale standaarde vir veiligheid en gesondheid van alle produkte wat plaaslik vervaardig word, of wat ingevoer of uitgevoer word. Die produkte moet getoets word en dan gesertifiseer word dat dit geskik is vir gebruik (Nieman et al., 2005: 118). Entrepreneurs wat produkte vervaardig wat, volgens wetgewing, aan sekere standaarde moet voldoen, sal moet kennis neem van die SABS en die prosedures wat met standaardisasie te make het. Regverdige handel en verbruikersbeskerming ‘n Verantwoordelike entrepreneur en sakeonderneming sal verseker dat kliënte regverdig behandel word. Die Mededingingskommissie het ʼn reeks funksies in terme van die Competitions Act (Act 89 of 1998) daargestel. Sommige van hierdie funksies sluit in: •
Ondersoeke na anti-mededingende gedrag,
•
die assessering van samesmeltings of oornames, en
•
die neem van die toepaslike stappe om mededinging te moniteer.
Die doel van hierdie wetgewing is om die mark se deursigtigheid in die ekonomie te beskerm, om struikelblokke tot mededinging te kan identifiseer en om daarvolgens op te tree en te reageer (Nieman et al., 2005: 118). Omgewingsbestuur Die Wet op Omgewingsbestuur (Enviromental Act) geniet baie aandag in Suid-Afrika en streng strawwe kan opgelê word, indien ʼn onderneming die omgewing beskadig. Direkteure van maatskappye kan ook ooreenkomstig hierdie wetgewing vervolg word. Die wetgewing het noodsaaklik geword, as gevolg van die roekelose en nalatige besoedeling van die omgewing.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 111
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Toegang tot Inligting Die Wet op Toegang tot Inligting (Access to Information Act) stel individue in staat om inligting of rekords te verkry, wat in die besit en beheer van ʼn openbare instansie of ʼn private liggaam is en wat aan sekere vereistes moet voldoen. Die wet verseker vrylike toegang tot gespesifiseerde inligting in terme van die grondwet. Die wet, met die uitsluiting van sekere gedeeltes, het in werking getree op 9 Maart 2001 (Nieman et al., 2005: 118). Beskerming teen woeker Die Woekerwet (Usary Act, 73 of 1968) is daar om die belange van persone te beskerm, wat huurkontrakte, krediet- en geldleningtransaksies sluit. Die doel is om die belange van die individu teen uitbuiting te beskerm, met betrekking tot terugbetalingsooreenkomste. Dit geld vir natuurlike persone, asook regspersone wat huurkontrakte en geldleningsooreenkomste gesluit het (Nieman et al., 2005: 118). 4.7
Die entrepreneur en ekonomiese groei
Groei is vervat in die kultuur van die sakeonderneming en word gesien as ʼn kenmerk van sukses. Groei verseker groter winste, beter kapitale produkte, groter geboue en welvaart vir die eienaars. Dit bring ook beloftes van hoër salarisse en bevordering vir die werkers in die onderneming. In hierdie afdeling word die groei van die ekonomie, as gevolg van die entrepreneur se insette in die sakewêreld, bespreek (Nieman et al., 2005: 231). 4.7.1
Hoekom ekonomiese groei
Klein, medium en mikro-organisasies is deur die regering geïdentifiseer as instrumente wat die ekonomiese groei van Suid-Afrika kan stimuleer. Met die groei van die ekonomie word probleme soos werkloosheid aangespreek en is dit een van die hoofdoelwitte van die staat om sosiale probleme en armoede aan te spreek. Tans is daar ongeveer 10 miljoen mense werkloos, dit is byna 40% van die bevolking. Die staat het in 1994 besluit om entrepreneurskap aan te moedig om die volgende doelwitte te bereik (Nieman et al., 2005: 231): •
Werkskepping
•
Armoedeverligting
•
Welvaartskepping
•
Sosiale stabiliteit
•
Gelyke deelname aan die ekonomie
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 112
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.7.2
Groei as doelwit van die entrepreneur
Een van die eienskappe van ʼn entrepreneur is die motivering om te groei. Dit is een van die eienskappe wat die entrepreneur onderskei van die gewone klein onderneming. ʼn Klein onderneming funksioneer in ʼn gegewe mark, terwyl die entrepreneur sy eie markte skep. Die entrepreneuriese onderneming moet doeltreffend wees en binne die raamwerk van die toegelate wetgewing en ander regulasies meeding. Die entrepreneur wag nie vir geleenthede nie en het gewoonlik spesifieke doelwitte ten opsigte van groei. Die volgende aspekte is uitdagings waarmee die entrepreneur gekonfronteer word (Nieman et al., 2005: 231): •
Groei en strategie. Groei moet plaasvind en daarvoor is daar ʼn strategie nodig. Hierdie strategie is gewoonlik ʼn langtermynstrategie. Groeistrategieë moet die beskikbaarheid van hulpbronne in ag neem.
•
Groei en hulpbronne. Elke groeiplan moet hulpbronne sorgvuldig beplan – hulpbronne soos kapitaal, mense, masjinerie en geboue. Hierdie hulpbronne moet deur die entrepreneur self bestuur word en tot maksimum voordeel van die onderneming uitgebou word.
•
Groei en risiko. Die entrepreneur moet ook deeglik bewus wees van die gepaardgaande risiko’s. Groei bring uitdagings, soos druk op hulpbronne en kontantvloei. Die groei van ʼn onderneming kan te vinnig plaasvind en druk plaas op kontantvloei. Groei skep ook uitdagings aan die entrepreneur, ten opsigte van nuwe produkte en produkkennis.
4.7.3
Beheer en beplan groei
Groei vereis strategie, hulpbronne en besluitneming en is daarom ʼn proses wat beplan en bestuur moet word. Die volgende faktore is baie belangrik vir suksesvolle groei: •
Begeerte. Die begeerte om te groei moet gereflekteer wees in die visie van die entrepreneur.
•
Potensiaal. Die entrepreneur en die onderneming moet die potensiaal hê om te groei en dit moet vervat wees in die missie van die onderneming.
•
Rigting. Die rigting van die beplande groei moet duidelik in die strategie van die onderneming vervat wees.
•
Bestuur. Groei moet bestuur word. Dit verg beplanning, beheer en organisasie. (Nieman et al., 2005: 231)
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 113
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.7.4
Eienskappe van groei
Hoe bepaal ‘n mens of ‘n onderneming besig is om te groei of te stagneer? Nieman (2010: 278) identifiseer agt eienskappe van groeiende ondernemings: •Die onderneming domineer die mark •Differensiasie •Produkleierskap •Buigbaarheid •Innovasie •Oriëntasie ten opsigte van die toekoms •Uitvoeraktiwiteite •Verwante groei
Figuur 4.3: Eienskappe van groeiende ondernemings (Nieman 2010: 278) Kortliks meer oor elk van hierdie eienskappe: •
Die onderneming domineer die mark. Vir sommige produkte is dit maklik om te bepaal wie die dominante markspelers is. Dink maar aan ontbytgraan, banke, kleinhandelaars, rekenaarbedryfstelsels (operating systems) en universiteite. Dit is maklik om onmiddellik die name van die grootste rolspelers vir elk van die bogenoemde te noem. Sommige dominante markspelers is egter moeiliker om te identifiseer omdat hulle industrie-spesifiek is. Voorbeelde sluit in: Datavasleggers, vervaardigers van spesialiskomponente en ondernemings wat gespesialiseerde dienste lewer. Dit is dus moontlik om ‘n mark te domineer sonder dat die algemene publiek van die onderneming bewus is.
•
Differensiasie. In hierdie konteks behels differensiasie ‘n onderneming se vermoë om homself of sy produk of diens in so ‘n mate van ander te onderskei dat die onderneming as voorkeurverskaffer van die produk of diens geag word.
•
Produkleierskap. ‘n Produk waarvan die kwaliteit sy mededingers ver vooruit is, dui dikwels op ‘n onderneming wat groot bedrae geld in produkontwikkeling belê het. Dit kan dus ook dui op ‘n onderneming waar langtermyngroeidoelwitte ‘n hoë prioriteit geniet.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 114
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Buigbaarheid. Ondernemings wat vinnig by snel veranderende omstandighede kan aanpas, is dikwels ook ondernemings wat nuwe geleenthede aangryp en benut. Die teenoorgestelde – om die status quo te laat voorkeur geniet bo die ontginning van nuwe geleenthede – lei dikwels tot stagnasie en agteruitgang. Ondernemings met ‘n groot mate van aanpasbaarheid en buigbaarheid, is dus dikwels ondernemings wat groei ervaar.
•
Innovasie. Soos met produkleierskap sal groeiende ondernemings ook geld, tyd en energie belê in die ontwikkeling van nuwe, innoverende produkte of dienste. Verder sal innovasie ook in die onderneming se daaglikse prosesse gesien word.
•
Oriëntasie ten opsigte van die toekoms. Groeiende ondernemings het ‘n langtermynbeskouing van groei. Sodanige ondernemings sal nie sommer ‘n langtermyngroeidoelwit verruil vir korttermyngroei nie. Daar word ook in alle opsigte – finansieel en strategies – voorsiening gemaak vir veranderinge, bedreigings en nuwe geleenthede wat in die toekoms mag opduik.
•
Uitvoeraktiwiteite. Hoewel uitvoer nie noodwendig ‘n vereiste is vir groei nie, is ondernemings wat internasionale markte ondersoek of ontgin, dikwels snelgroeiende ondernemings. Die entrepreneur moet egter sorg aan die dag lê om nie uitvoermarkte te ontgin bloot om suksesvol voor te kom nie – die fokus moet op die uitbreiding van die onderneming geplaas word, nie op die status wat met ‘n bykomende, oorsese adres gepaardgaan nie.
•
Verwante groei. Groeiende ondernemings poog altyd om in verwante markte uit te brei om moontlike beperkings in hul bestaande markte te oorkom. ‘n Mediamaatskappy wat aanvanklik op gedrukte media gefokus het, kan uitbrei na Internet-media toe. Daar is voorbeelde van mediamaatskappye wat filmstudios, internetdiensverskaffers en uitgewers besit. Die bestuur van ‘n onderneming moet egter versigtig wees dat daar nie in so ‘n mate van die kernbedryf afgewyk word, dat die bykomende ondernemings op die langtermyn tot verliese lei nie.
4.7.5
Fases van groei
Die tipiese, relatief-suksesvolle onderneming beweeg deur vier fases van groei. Die entrepreneur moet van hierdie fases bewus wees. Sodoende sal hy of sy nie moedeloos raak as gevolg van die aanvanklike stadige groei nie, maar sal hy of sy ook nie onkant betrap word wanneer die onderneming se groei ‘n plato bereik nie. Die vier fases is (Nieman 2010: 282):
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 115
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Inkubasie. Tydens hierdie fase bestaan die onderneming nog nie. Hierdie fase behels die beplanning van die onderneming, asook al die stappe wat met die stig van die nuwe onderneming gepaardgaan.
•
Beginfase. Tydens die beginfase sal die onderneming begin sake doen. Die onderneming is baie broos en vereis harde werk van die entrepreneur. ‘n Onderneming se kanse om te misluk is groot tydens hierdie fase. Tog is die entrepreneur tydens hierdie fase deeglik bewus van sy of haar kanse om te misluk en word alles op die spel geplaas om mislukking te voorkom. Kontantvloei en korttermyngroei is die hooffokus van die entrepreneur.
•
Groeifase (deurbraak). Die suksesvolle entrepreneur sal ‘n onderneming in so mate bestuur dat dit die groeifase bereik. Op hierdie stadium het die onderneming bekendheid in die mark verwerf en word daar dikwels eksponensiële groei ervaar. Ironies is daar ‘n groot aantal ondernemings wat tydens hierdie fase misluk. ‘n Onderneming wat nie op die groei voorbereid is nie, mag ‘n verskeidenheid probleme ondervind (Nieman 2010: 283): o
Aanstel van vaardige personeel. Die entrepreneur moet in ‘n groter mate verantwoordelikhede delegeer. As hierdie verantwoordelikhede nie aan die regte personeel gegee word nie, kan dit tot groot skades lei.
o
Kontantvloei. Die grootste rede waarom ondernemings misluk tydens die groeifase, is omdat hulle nie die kontantvloei het om die groot hoeveelheid nuwe kontrakte te voltooi nie. ‘n Enkele kontrak van ‘n paar miljoen rand kan ‘n onderneming ten gronde laat gaan as daar iets fout gaan.
o
Lewering. As die infratruktuur, prosesse en ander kapasiteit van die onderneming nie betyds by die groei aangepas word nie, kan dit onmoontlik wees vir die onderneming om die produk of diens aan alle kliënte betyds te lewer. Dit kan tot ‘n verlies van besigheid en dus finansiële verliese lei.
o
Produksie. Aansluitend by die probleem van lewering, gebeur dit dikwels dat die vervaardigingskapasiteit van die onderneming nie voldoende is om die kontrakte na te kom nie.
•
Volwassenheid. Tydens die laaste fase begin groei afneem. Die suksesvolle onderneming is egter ‘n markleier en vind dit maklik om nuwe produkte en dienste aan bestaande kliënte te bied. Die gevaar van hierdie fase is dat ondernemings so gemaklik met hul sukses kan raak, dat hulle nooit vernuwe nie. Dit kan lei tot ‘n negatiewe groei. Geen organisasie is van vernuwing vrygestel nie – daar is menige
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 116
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap voorbeeld van internasionale maatskappye wat ten gronde gegaan het omdat hulle nie tred gehou het met veranderinge nie. Figuur 4.4 stel hierdie fases grafies voor.
Inkubasie
Beginfase
Groeifase
Volwassenheid
Nuwe groei
Stagnasie/ Agteruitgang
Figuur 4.4: Fases van sakegroei (Nieman et al., 2010: 282) 4.7.6
Sleutelfaktore gedurende die groeifase
Entrepreneurs het spesifieke bestuursvaardighede nodig gedurende die verskillende groeifases van die entrepreneuriese onderneming. Die vaardighede is (Nieman et. al. 2005: 231): â&#x20AC;˘
Beheer. Groei skep probleme wat beheer en vertroue verg.
â&#x20AC;˘
Verantwoordelikheid. Soos wat die onderneming groei, moet die entrepreneur kan onderskei tussen verantwoordelikheid en outoriteit. Die entrepreneur moet leer om te delegeer en te vertrou.
â&#x20AC;˘
Weerstand teen mislukking. Op hierdie stadium het die onderneming aanvanklike mislukking vrygespring of oorbrug, maar dit is steeds belangrik om die volgende in ag te neem: o
Morele mislukking. Dit verwys na die innerlike vertroue van die entrepreneur om te slaag.
o
Persoonlike mislukking. Dit verwys na tekortkoming in persoonlike vaardighede.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 117
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap o
Geen beheer. Dit verwys na eksterne faktore wat die onderneming kan bedreig, soos wetgewing en internasionale handelsooreenkomste.
•
Verandering. Die gepaardgaande groei het tot gevolg dat baie dinge kan verander en hierdie verandering moet goed deur die entrepreneur bestuur word.
Laastens, moet die entrepreneur ʼn program vir suksesvolle ekonomiese groei van die onderneming volg. Hierdie program is nie beperk tot die volgende faktore nie, maar moet minstens die volgende insluit: •
Verkry al die feite ten opsigte van die beoogde groei.
•
Skep ʼn groeispan wat die nuwe ontwikkeling sal bestuur.
•
Beplan vir groei.
•
Stel werknemers aan om die groei te ondersteun.
•
Bestuur ʼn groeikultuur.
•
Maak gebruik van eksterne en interne advies.
(Nieman et al., 2005: 231) Tabel 4.1 is ʼn opsomming van die verskillende fases van die groeiproses, volgens Crijns en Ooghe (1997), waardeur die entrepreneur gaan:
Aspek Strategiese
Geboorte Oorlewing
doelwitte Struktuur
Informeel
Vroeë groei
Latere groei
Volwassenheid
Volhoubaarheid
Groei deur
Belegging-
van winste
uitbreiding
opbrengste
Funksioneel
Desensifiseer
Matriks van produkgroepe
Beheersisteme
Direkte
Standaarde
markterugvoer
Formele
Beplanning en
verslagdoening
beleggingsentrums
Bestuurstyl
Kreatief
Leierskap
Delegering
Koördinering
Rol van die
Eienaar-
Eienaar-
Algemene
Beheer
entrepreneur
werknemer
bestuurder
bestuurder
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 118
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Funksie van
Direkte toesig
die
Oorhoofse
Indirekte
Beherende
toesig
beheer
aandeel
Markuitbreiding
Konsolidasie en
entrepreneur Fokus van die
Produseer en
Doeltreffende
entrepreneur
verkoop
operasionele
innovering
bestuur
Tabel 4.1: Veranderinge in die lewensiklus van die entrepreneuriese onderneming (Soos aangehaal in Nieman et al., 2005: 241) Sakeondernemings wat groei, is belangrik vir die ekonomiese groei in enige land. Dit is om hierdie rede, dat die staat in 1994 besluit het, dat die klein, medium en mikro-ondernemings gesteun en aangemoedig moet word om te groei. Dit sal uiteraard ook werkskepping bevorder. 4.8
Staatsbeleid en wetgewing en die invloed daarvan op die entrepreneur
Een van die belangrikste besluite wat elke entrepreneur moet maak, is watter tipe onderneming gevestig gaan word, met ander woorde, watter tipe regsvorm gaan die onderneming aanneem. ʼn Klein onderneming kan in Suid-Afrika verskeie regsvorme aanneem, soos ʼn alleeneienaarsaak, ʼn vennootskap, ʼn beslote korporasie of ʼn private maatskappy. Elkeen van die vorme het sy eie unieke regsimplikasies en die voornemende entrepreneur moet hierdie regsimplikasies in ag neem. Die doel van hierdie afdeling is nie om die entrepreneur te adviseer oor watter tipe sake-entiteit bedryf moet word nie, maar om hom/haar van die nodige inligting te voorsien om ingeligte besluite te kan maak. 4.8.1
Alleeneienaarsaak
ʼn Alleeneienaarsaak word slegs deur een persoon besit en bestuur. Die eienaar doen sake in sy eie kapasiteit en het dus nie nodig om die onderneming as ʼn regsentiteit te registreer nie. Dit beteken dat die eienaar, as individu, belas word op sy/haar individuele aandeel van die inkomste gegenereer deur die onderneming en het nie die beskerming van beperkte aanspreeklikheid nie. Die eienaar is dus persoonlik verantwoordelik vir al sy aksies, dus raak die risiko van die onderneming sy eie persoonlike bates, wat die onderneming en sy persoonlike bates insluit. Die statutêre vereistes vir ʼn alleeneienaarsaak is beperk. Die eienaar is nie verplig om sy finansiële state vir ʼn oudit voor te berei nie. Die eienaar van die alleeneienaarsaak is egter verplig om vir belasting te registreer, die relevante belastings te betaal, om lisensies te
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 119
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap bekom (afhangende van die produk wat gelewer word) en om by te dra tot die kompensasieen die werkloosheidsversekeringsfonds. ʼn Alleeneienaarsaak bied dus die voordeel dat dit maklik is om op te rig, aangesien daar bykans geen statutêre verpligtinge bestaan wanneer die onderneming opgerig word nie, behalwe vir die regsaspekte wat in die normale vloei van die sakebedrywighede ter sprake is. Die grootste nadeel van ʼn alleeneienaarsaak is dat die eienaar alleen aanspreeklik is vir alle skulde en laste wat die onderneming in sy bestaan aangaan. Die eienaar kan, onder andere, sy/haar huis inboet, om te betaal vir die onderneming se skulde. Voordele van ʼn alleeneienaarsaak: •
Maklik om te stig
•
Eienaar maak alleen besluite rakende die onderneming
•
Minimum regsvereistes om aan te voldoen
•
Eienaar ontvang alle winste vir eie gewin
•
Maklik om die onderneming te ontbind
Nadele van ʼn alleeneienaarsaak: •
Onbeperkte aanspreeklikheid vir enige laste van die onderneming (krediteure, kostes vir enige eise met betrekking tot werknemers, of skulde aan ʼn derde persoon, of kliënt).
•
Beperkte vermoë om ʼn inkomste te genereer. Die onderneming se kapitaal word beperk tot dit wat die eienaar self kan verseker, dit beperk die uitbreiding van die onderneming en is ook een van die mees algemene oorsake dat hierdie tipe onderneming misluk.
•
Die eienaar kan beperkte vaardighede hê, maar kan mense in diens neem wat sy/haar tekorte, in sekere afdelings van die onderneming kan aanvul.
(Nieman et al., 2005: 121) 4.8.2
Vennootskap
ʼn Vennootskap kom tot stand wanneer twee of meer persone besluit om gesamentlik ʼn onderneming te begin. Daar is geen ingewikkelde regsvereistes waaraan voldoen moet word om die onderneming te stig nie. Dit kan deur ʼn geskrewe of mondelinge ooreenkoms tussen die partye betrokke gedoen word. Daar is egter sekere vereistes waaraan die kontrak moet voldoen, voordat dit as ʼn geldige ooreenkoms gesien sal word:
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 120
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Die vennote moet ʼn gesamentlike oogmerk hê om ʼn wins te maak.
•
Die daaglikse bedryfshandelinge moet tot voordeel van al die vennote betrokke, gedoen word.
•
Elke vennoot moet finansieel, of andersins tot die onderneming bydra.
Daar word verkies dat ʼn geskrewe ooreenkoms (kontrak) deur ʼn prokureur opgestel word en deur al die vennote, in die teenwoordigheid van twee bevoegde getuies, onderteken word. Hierdie ooreenkoms kan later help om enige misverstande tussen die vennote uit die weg te ruim. Die ooreenkoms moet die name van die vennote bevat, asook watter bydrae hulle gaan maak tot die onderneming, hul jaarlikse salarispakkette, die verdeling van winste en die aanspreeklikheid vir verliese. Die kontrak moet ook die onderneming se doel en oogmerk omskryf. ‘n Vennootskap se eienaars geniet nie beperkte aanspreeklikheid vir skulde nie. Elke vennoot word dus individueel aanspreeklik gehou vir al die skulde van die onderneming. Elke vennoot word individueel getakseer op sy/haar inkomste uit sy/haar aandeel, van wat die onderneming genereer. Indien een vennoot uit die vennootskap wegbreek, moet die hele vennootskap ontbind word en ʼn nuwe vennootskap gesluit word. Behalwe vir al die ander vereistes waaraan ʼn vennootskap moet voldoen, moet die vennootskap ook voldoen aan Seksies 3, 4 en 5 van die Wet op Besigheidsname (Wet 27 van 1960). Na aanleiding van die wet mag die onderneming nie katalogusse, briewe, bestellings of state, sonder die volgende inligting uitreik nie: •
Die naam van die onderneming
•
Die adres of plek waar die onderneming sake bedryf
•
Die naam van elke vennoot
•
Die nasionaliteit van elke vennoot, wat nie ʼn Suid-Afrikaanse burger is nie
Indien daar nie aan al die bovermelde vereistes voldoen word nie, is dit ʼn kriminele oortreding en strafbaar deur die wet. Die aantal persone in ʼn vennootskap word beperk tot twintig. Voordele van ʼn vennootskap: •
Maklik om te stig en te bestuur
•
Finansieel sterker as ʼn alleeneienaarsaak
•
Kombineer die verskillende vaardighede van die vennote
•
Elke vennoot het ʼn persoonlike belang by die onderneming.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 121
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Nadele van ʼn vennootskap: •
Onbeperkte aanspreeklikheid van die vennote.
•
Elke vennoot mag aanspreeklik gehou word vir die skulde van die onderneming, dus kan swak besluite van een vennoot daartoe lei dat die onderneming, asook die ander vennote, hulle persoonlike bates verloor om die skulde van die onderneming te vereffen.
•
Die mag van bestuur word meestal verdeel en die verskillende opinies van die vennote kan die vloei van die sakebedrywighede vertraag.
•
‘n Venootskap is nie ʼn regsentiteit nie.
•
Die onderneming word ontbind elke keer wat daar ʼn nuwe vennoot by die vennootskap aansluit, asook wanneer ʼn vennoot die vennootskap verlaat.
•
Die beperking tot ʼn maksimum van twintig lede kan die groei van die onderneming in die wiele ry. Rekenmeesters en prokureurs is uitgesluit van hierdie beperking.
(Nieman et al., 2005: 121) 4.8.3
Beslote korporasie (BK)
Volgens die nuwe maatskappywet van 2008, kan nuwe beslote korporasies nie meer gestig word nie. Bestaande beslote korporasies kan voortgaan soos dit tans is of bestaande beslote korporasie kan van eienaars verwissel. Dit is ook moontlik om ʼn bestaande (maar dormante) beslote korporasie te koop. Die onderstaande is egter nog van toepassing op die bestaande beslote korporasies. ʼn Beslote korporasie (BK) moet ten minste een lid hê, met ʼn maksimum van tien lede. Die lede van die BK moet natuurlike persone wees en nie regspersone, soos ʼn maatskappy of klubs nie. Die BK het soortgelyke eienskappe as ʼn maatskappy en is ʼn regspersoon wat moet registreer by die Registrateur van Beslote Korporasies. Die lede van die BK het beperkte aanspreeklikheid. ʼn BK, as regspersoon, moet in sy eie naam by die SAID registreer om belasting te betaal. Die eienaars van die BK is ook die lede van die BK. Die lede van die BK het nie aandele in die BK nie en het dus slegs belang by die BK. Elke lid se belang in die BK word bepaal deur ʼn persentasie toekenning, wat nie aandelekapitaal en dus nie ʼn aanduiding van die aandeelhouding is nie. Lidmaatskap aan ʼn BK is beperk tot natuurlike persone, maar vanaf 1 Januarie 2006 mag ʼn trustee van ʼn trust, of ʼn Inter Vivos Trust (trust van ʼn lewende persoon), of ʼn Testamentêre Trust, soos uiteengesit in Artikel 29(1A) of 29(2)(b) van die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van 1984), ook ʼn lid wees.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 122
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Alle lede van die BK moet die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van 1984) gehoorsaam, wat stipuleer dat die naam van die onderneming gevolg moet word deur BK in Afrikaans en CC in Engels. ʼn Assosiasie-ooreenkoms moet tussen die lede van die BK opgestel en onderteken word deur die lede en veilig bewaar word, waar dit net deur die lede bekom kan word. Die reëls wat die interne beheer van die BK kan gewysig word in die assosiasie-ooreenkoms van die lede van die BK. Die BK het nie ʼn afsonderlike raad van direkteure nie, alhoewel die lede van die BK in die bestuur van die BK kan deelneem. Die BK mag nie aandele in ʼn ander BK besit nie en vir belastingdoeleindes word daar met ʼn BK gehandel asof dit ʼn maatskappy is. Voordele van ʼn BK: •
Relatief maklik om ʼn BK te stig en te bestuur.
•
ʼn BK bly voortbestaan, al sou die lede van die BK verander.
•
Lede van die BK het beperkte aanspreeklikheid. Dit beteken dat hulle nie aanspreeklik gehou kan word vir die skulde van die BK nie, maar daar moet in gedagte gehou word, dat sommige belastinglaste steeds bestaan. Van die belastinglaste wat steeds ter sprake is, is werknemersbelasting, bykomende belasting en boetes of rente, waarvoor die BK aanspreeklik is, as die bovermelde nie binne die voorgeskrewe tydperk aan die SAID betaal word nie.
•
Oordra van eienaarskap is maklik
•
Minder regsvereistes as ʼn maatskappy.
Nadele van ʼn BK: •
Aantal lede beperk tot ʼn maksimum van tien.
•
Meer regsvereistes as ʼn alleeneienaarsaak of ʼn vennootskap.
(Nieman et al., 2005: 123) 4.8.4
Private maatskappy
ʼn Private maatskappy word gesien as ʼn afsonderlike regsentiteit en moet dus registreer as ʼn belastingbetaler in eie reg. Die lede van die maatskappy is afsonderlik van die eienaars. Die eienaars van ʼn maatskappy is ook die aandeelhouers van die maatskappy. ʼn Maatskappy mag nie aandele in ʼn BK hê nie. Die maksimum lede van ʼn maatskappy word beperk tot vyftig.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 123
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap ʼn Maatskappy is ʼn assosiasie van mense geïnkorporeer, in terme van die Wet op Maatskappye (Wet 71 van 2008). ʼn Maatskappy mag aandelekapitaal besit, of as dit nie ʼn onderneming is met die oog op wins nie, kan dit ʼn onderneming sonder aandelekapitaal wees. Die nuwe wet maak voorsiening vir twee kategorieë van maatskappye: Winsgerigte en niewinsgerigte maatskappye. ‘n Nie-winsgerigte maatskappy geniet sekere belastingvoordele omdat die oogmerk nie wins is nie. Die winsgerigte maatskappye sluit in: •
Private maatskappye (wat die beslote korporasies vervang)
•
Publieke maatskappye (wat op die aandelebeurs genoteer is)
•
Maatskappye met onbeperkte aanspreeklikheid (gebruik vir professionele persone, die naam van die maatskappy het die agtervoegsel “Inc”).
•
Maatskappye wat deur die regerings besit word (sogenaamde SOCs).
ʼn Maatskappy moet geregistreer wees by die Registrateur van Maatskappye en word geïdentifiseer deur die woorde Proprietary Limited of die afkorting (PTY)LTD na die naam van die onderneming. Wanneer daar aan al die vereistes van ʼn maatskappy voldoen is, sal die Registrateur van Maatskappye ʼn Sertifikaat van Inkorporasie uitreik. Voordele van ʼn private maatskappy: •
Die onderneming gaan voort, al verander die aandeelhouers ononderbroke.
•
Aandeelhouers het beperkte aanspreeklikheid met betrekking tot die maatskappy se laste, met uitsondering van sekere belastings. Soos die BK, bly die maatskappy aanspreeklik vir belastinglaste, soos werknemersbelasting, bykomende belasting en boetes of rente, wat betaalbaar is as die bovermelde nie binne die voorgeskrewe tydperk aan die SAID betaal word nie.
•
Oordrag van eienaarskap is maklik.
•
Makliker om kapitaal in te vorder en uit te brei.
•
Die doeltreffendheid van bestuur word gemoniteer deur aandeelhouers.
•
Aanpasbaar van ʼn klein tot groot onderneming.
Nadele van ʼn private maatskappy: •
Onderhewig aan ʼn aantal regsvereistes.
•
Moeiliker en duurder om op te rig as ander soorte eienaarskap.
(Nieman et al., 2005: 123)
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 124
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.8.5
Die registrasieproses
Die Companies and Intellectual Property Commission (CIPC) is ʼn onderafdeling van die Departement van Handel en Nywerheid en is verantwoordelik vir die registrasie van ʼn nuwe onderneming, soos beslote korporasies en maatskappye. Registrasie van ʼn alleeneienaarsaak en ʼn vennootskap Daar is geen formele vereistes vir die registrasie van ʼn alleeneienaarsaak en ʼn vennootskap nie. Registrasie van ʼn beslote korporasie Alle beslote korporasies word gereguleer deur die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van 1984). Die doel van die wet is om voorsiening te maak vir die eenvormigheid van die registrasieproses, inkorporasie, bestuur, beheer en likwidasie van beslote korporasies vir samelopende aangeleenthede. Die registrasie van private maatskappye Alle Suid-Afrikaanse maatskappye word gereguleer deur die Wet op Maatskappye, wat geadministreer word deur die Departement van Handel en Nywerheid. Die wet skryf die prosedure voor waarvolgens ʼn maatskappy geregistreer moet word. 4.8.6
Intellektuele eiendomsreg
Intellektuele eiendom (intellectual property) verwys na al die produkte wat deur persone se vernuf ontwerp is en bemark word vir kommersiële gewin. Baie ondernemings ontstaan as gevolg van ʼn oorspronklike idee. Om te verseker dat die entrepreneur se intellektuele eiendom beskerm word, moet sekere stappe gedoen word. Intellektuele eiendom kan beskerm word deur kopiereg, die registrasie van patente, ʼn handelsmerk of ʼn ontwerp. CIPC registreer intellektuele eiendom. Die registrasie van patente, handelsmerke, ontwerpe en kopiereg word daagliks opgedateer. Die verskillende maniere om intellektuele eiendomsregte te beskerm is: •
Kopiereg. Die Berne Copyright Convention is ʼn organisasie wat wêreldwyd lande verteenwoordig en wat die basiese grondslag vir wetgewing neerlê. In Suid-Afrika is die Wet op Kopiereg (Wet 98 van 1978) in werking.
•
Ontwerpe. Registrasie is verpligtend voor regte vir ʼn ontwerp bekom kan word. Die Paris Convention laat die ontwerper toe om sy ontwerp te registreer in ʼn verdere 6 lande na die basiese registrasie voltooi is in die ontwerper se tuisland (of die eerste registrasie in enige land).
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 125
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Patente. ʼn Patent is die geregistreerde eksklusiewe reg van ʼn ontwerper om sy ontwerp te maak, te gebruik of te verkoop. ʼn Ontwerp kan of ʼn nuwe produk, proses of voorwerp wees, of ʼn verbetering op enige van die bovermelde. Dit moet dus ʼn unieke ontwerp wees, wat aan spesiale vereistes voldoen.
•
Handelsmerke. ʼn Handelsmerk is enige van die volgende: o
Frase
o
Simbool
o
Ontwerp
o
Klank
o
Reuk
o
Kleur
o
Produkkonfigurasie
o
Kombinasie van die bovermelde
Die primêre doel van handelsmerke is om te voorkom dat verbruikers die oorsprong van sekere produkte of dienste kan verwar (Nieman et al., 2005: 126). Maatskappye spandeer baie geld en tyd om die betroubaarheid van hul produkte te vestig. As ‘n ander onderneming ‘n swak kwaliteit produk met ‘n soortgelyke voorkoms vervaardig, kan dit veroorsaak dat verbruikers die swak produk met die goeie maatskappy assosiseer. 4.9
Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur
Die grootste uitdaging vir die entrepreneur in Suid-Afrika, is die afwesigheid van ʼn konstante ekonomiese groei en werkskepping. Die verandering na ʼn multikulturele demokrasie in 1994, het moeilike politieke, sosiale en ekonomiese uitdagings aan die mense van SuidAfrika gestel. Die grootste hiervan is die implementering van die ryk hulpbronne om ekonomiese groei en werkskepping te bevorder (Mohr et al., 2010:534). Ekonomiese prestasie sal afhang van die vlakke van aanvraag en aanbod en die doeltreffendheid van die produksiefaktore (verwys weer na Studie-eenheid 1) soos arbeid, land, kapitaal, masjinerie en ander natuurlike hulpbronne. 4.9.1
Ekonomiese uitdagings – werkloosheid, werkskepping en markte
Hoë vlakke van werkloosheid voor en na 1994, bly ʼn groot probleem in die Suid-Afrikaanse ekonomie. Werkloosheid wissel in Suid-Afrika van 0% vir hooggekwalifiseerde tot 50% vir ongeskoolde arbeid. Soos reeds gesien, dra entrepreneurs tot 70% by van alle werksgeleenthede. Die uitdaging is vir die klein- en medium-grootte ondernemings om volhoubare werksgeleenthede te skep, om die vloei van die ekonomie te bevorder. Die staat
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 126
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap het reeds wetgewing en ander regulasies aangepas om werkskepping aan te moedig (Mohr et al., 2010:534). 4.9.2
Kapitaal, investering en finansiële markte
Die vlakke van spaar in Suid-Afrika is ook van die laagste in die wêreld en dit plaas verdere druk op die ekonomie. Omdat spaarvlakke laag is, plaas dit druk op die beskikbaarheid van geld vir investering. Kortliks kom dit daarop neer, dat geld nie geskep kan word nie. Banke word toegelaat om ’n persentasie van alle geld wat op spaarrekeninge lê, weer uit te leen. Direkte buitelandse investering word dus ook as gevolg van hierdie lae vlakke van spaar beïnvloed en geld vloei nie na Suid-Afrika, soos wat die staat graag sou wou sien nie (Mohr et al., 2010:534). Oor die algemeen is Suid-Afrika se bankwese en finansiële sektor doeltreffend en vergelyk dit goed met ander lande in die wêreld se finansiële sektore. Ongelukkig het die modernisering van die finansiële sektore en bankwese nie bygedra tot die groei van die ekonomie en armoedeverligting nie. 4.9.3
Land- en grondhervorming
Die eienaarskap van grond en eiendomme in Suid-Afrika reflekteer ook nie die demografie van die land nie. Die staat het sekere grondhervormingsbeleide en inisiatiewe geloods, maar dit het nog nie die gewenste uitwerking op die ekonomie nie. Die staat het drie grondhervormingsinisiatiewe, naamlik: •
Restitusie, om diegene wat na 1913 van hul grond beroof is, te kompenseer.
•
Grondbesithervorming maak voorsiening vir individue en gemeenskappe om grond te besit en te benut vir ekonomiese doeleindes.
•
Herverdeling is ʼn proses wat dit vir swart landelike inwoners moontlik maak om grond te besit deur toegewings.
(Mohr et al., 2010:534) 4.9.4
Produktiwiteit en insentiewe
Die staat het beleid geformuleer wat produktiwiteit en mededinging moes bevorder, maar dit het nie die ekonomie ondersteun soos wat verwag is nie. Sommige van hierdie beleidsinisiatiewe is: •
Aksyns en ander tariefbeleide het nie bygedra tot die uitvoerverwagtinge wat geskep is nie. Suid-Afrika word benadeel deur ondoeltreffende uitvoermaatreëls en soortgelyke invoerbeperkings, wat internasionale handel belemmer.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 127
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Privatisering en sektorale deregulasie vind te stadig plaas en plaas verdere druk op die mikro- en makro-ekonomiese doelwitte van die staat. Dit stuur gemengde boodskappe aan buitelandse beleggers, ten opsigte van die staat se gewilligheid om ekonomiese hervorming op hierdie vlak te ondersteun en aan te moedig.
•
Die verslapping van en opheffing van kapitale uitvloei het buitelandse investering bevorder, maar die binnelandse ekonomiese verwagting belemmer verdere groei.
•
Die wisselkoersbeleid van die reserwebank is reaktief en nie proaktief nie. Wisselkoersvlakke belemmer ook buitelandse ekonomiese ontwikkeling.
(Mohr et al., 2010:534) 4.9.5
Verbetering van die ekonomiese beleidraamwerk
Daar is nog ruimte vir verbetering in die huidige ekonomiese ontwikkelingsinisiatiewe. Terwyl die voorgestelde beleidsveranderings oor ʼn wye vlak van die ekonomie lê, is die onderlinge behoefte om die investeringsklimaat in Suid-Afrika meer aanloklik te maak vir buitelandse beleggers. Beleidveranderings wat die entrepreneur sal bevoordeel, sluit in: •
Die aanmoediging van direkte buitelandse investering sal ekonomiese voordele bring in die vorm van langtermyn finansiële beleggings, tegnologie-oordrag en toegang tot internasionale handel. Tot dusver is daar gefokus op makro-ekonomiese stabiliteit en nie mikro-ekonomiese stabiliteit nie.
•
Versnelde privatisering kan belangrike bykomende motivering wees vir direkte buitelandse investering deur, byvoorbeeld, die aankoop van bates.
•
Die klein- en medium-grootte ondernemings in Suid-Afrika is onderontwikkeld. Vyf en sewentig persent van alle Suid-Afrikaanse ondernemings het minder as 100 werknemers. Die struikelblokke vir hierdie ondernemings is beperkte toegang tot finansies en kapitaal, hoë koste van hulpbronne en swak ondersteuning en verskaffingsprogramme vanaf die staat.
•
Die arbeidsmark in Suid-Afrika is onstabiel, met groot verskille in vaardighede en salarisse en lone. Die ongeskoolde en semi-geskoolde arbeid word die hardste getref, as gevolg van die hoë vlakke van lone wat deur georganiseerde vakbonde afgedwing word en verder deur sektorale vasstellings gereguleer word. Een van die moeilikste hervormings wat moet plaasvind, is die hervorming van die arbeidsmag wat sal bydra tot werkskepping.
•
Opleiding is noodsaaklik vir die opheffing van vaardighede en dit sal bydra tot die oplossing van produktiwiteitsprobleme, wat ondervind word in veral die
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 128
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap vervaardigingsektore. Gebrek aan vaardighede is van die grootste faktore wat ekonomiese groei belemmer. Die uitdaging wat die ekonomie aan die entrepreneur in Suid-Afrika stel, bly Ĺ&#x2030; probleem vir die staat en die entrepreneur. Alhoewel daar baie gedoen is om die entrepreneur te bemagtig en klein- en medium-grootte ondernemings te ondersteun, groei en ontwikkel die ekonomie nie na wense nie (Mohr et al., 2010:534). 4.10 Samevatting Hierdie studie-eenheid het die invloed van die entrepreneur op die ekonomie bespreek. Entrepreneurs skep nuwe ondernemings. Nuwe ondernemings skep weer nuwe werksgeleenthede, verskerp die intensiteit in die ekonomie in die vorm van mededinging. Entrepreneurs gebruik nuwe tegnologie en verhoog sodoende die produktiwiteit as Ĺ&#x2030; vergelykende voordeel in die mark. Hierdie eienskappe van die entrepreneur lei na direkte verhoging in ekonomiese groei in Ĺ&#x2030; land. Om die groei in die ekonomie te stimuleer, word die entrepreneur bemagtig deur verskeie beleide en wetgewing wat deur die staat gereguleer word. Grondhervorming, nuwe beleidsraamwerke en produktiwiteitsinsentiewe stuur die ekonomie in bepaalde rigtings, waar die entrepreneur die geleenthede sien en betrokke raak in ekonomiese aktiwiteite.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 129
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
4.11 Selfevaluering Aktiwiteit 5 1. Verduidelik hoe die entrepreneur werkskepping kan bevorder. 2. Noem enige twee wette wat die entrepreneur be誰nvloed in sy dag-tot-dag aktiwiteite. 3. Waarom het die staat in 1994 besluit om entrepreneurskap te bevorder? 4. Noem drie ekonomiese uitdagings vir entrepreneurs.
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Bladsy 130
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
STUDIE-EENHEID 5: FINANSIERING VIR DIE ENTREPRENEUR
5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die finansiële behoeftes van die entrepreneur
•
Die finansiële besluite van die entrepreneur
•
Die finansiële bronne tot beskikking van die entrepreneur
•
Die staat se rol in die finansiering van die entrepreneur
•
Finansiering vir uitbreiding en groei
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die finansiële behoeftes van die entrepreneur te ontleed.
•
Die finansiële besluite wat die entrepreneur moet neem te ontleed.
•
Die finansiële bronne tot beskikking van die entrepreneur te evalueer.
•
Die staat se rol in die finansiering van die entrepreneur te ontleed.
•
Finansiering vir uitbreiding en groei te ontleed.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 131
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
5.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship, A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 5.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aandelebeursnotering
Dit verwys na ʼn maatskappy wat op die aandelebeurs genoteer word om aandele aan die publiek te verkoop.
Aandelekapitaal
Finansiering wat verkry word deur eienaarskap in die onderneming, in die vorm van aandele, te verkoop
Balansstaat
ʼn Finansiële staat, wat die bates en laste van ʼn onderneming reflekteer.
Banklenings
ʼn Lening aan die onderneming deur ʼn kommersiële bank.
Bedryfskoste
Die deurlopende kostes betrokke by die dag-tot-dag bedryf van ‘n onderneming
Besluitnemingsmatriks
’n Besluitnemingstegniek wat ‘n matriks van besluitnemingsopsies, faktore wat die besluite beïnvloed en moontlike uitkomste uiteensit.
Bruto wins
Die prys waarteen ‘n produk verkoop word, nadat slegs die direkte koste van die aankoop of vervaardiging van die produk afgetrek is.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 132
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Deelnemend
Deelnemende besluitneming, soms ook genoem kollektiewe of konsulterende besluitneming, is wanneer die entrepreneur ander persone binne en buite die onderneming betrek by die besluitnemingsproses.
Demokraties
In die demokratiese proses laat die entrepreneur toe dat ander deelneem aan die proses, maar dat die finale besluit deur ‘n stemming bepaal word.
Finansiële plan
Die finansiële plan het ten doel om aan die entrepreneur en finansieringsinstansies te bewys dat die onderneming ʼn kans het op sukses en dat die onderneming winsgewend bedryf kan word.
Faktorisering van
Die gebruik van ‘n onderneming se debiteure (mense wat aan
debiteure
die onderneming geld skuld) om kort-termynfinansiering te bekom.
Gelykbreekkostes
Die gelykbreekpunt is wanneer die inkomste, verkry uit die bedryf, gelyk is aan die totale bedryfsuitgawes.
Inkomstestaat
ʼn Finansiële staat wat die totale inkomstes en uitgawes van ‘n onderneming uiteensit.
Konsensus
In die konsensusbesluitnemingstyl moet elke lid van die groep betrokke by die besluit met die keuse saamstem voordat ‘n besluit geneem word.
Kontantvloeistaat
Die kontantvloeistaat verskaf ‘n aanduiding van alle kontant wat by die onderneming in- en uitvloei.
Koste- of
Ook bekend as die sake-analise model. Dit is ʼn tegniek waar
voordeelanalise
die voordele van die aktiwiteite bymekaargetel word en dan met die koste van die aktiwiteite in verband gebring en daarvan afgetrek word.
Koste van verkope
Die koste wat aangegaan word om die produk of diens in ʼn verkoopbare toestand te bring.
Kragveldanalise
Die kragveldanalisetegniek vergelyk al die kragte vir en teen die besluit. Die kragte wat die sterkste inwerk op die besluit, sal die aanduiding gee of die besluit geneem moet word, al dan nie.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 133
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Netto wins
Die geld wat oorbly nadat alle uitgawes van alle inkomstes afgetrek is.
Omset
Die totale verkope van ʼn onderneming in ʼn gegewe tydperk.
Oortrokke fasiliteit
Die leningsgedeelte van ʼn lopende bankrekening.
Outokraties
Die outokratiese besluitnemingstyl is een waarin die entrepreneur totaal in beheer bly en ten volle eienaarskap neem van besluite sonder om aan ander insae in die besluit te gee.
Paarvergelykingsanalise Hierdie is ʼn raamwerk waar faktore met mekaar vergelyk word en die relatiewe belangrikheid of verskille tussen die twee opsies teen mekaar opgeweeg word. Sake-engele (Business angels)
Sake-engele is professionele beleggers wat spesialiseer in die befondsing van entrepreneurs en nuwe ondernemings en as gevolg van ‘n emosionele affilliasie met die onderneming of entrepreneur besluit om in die onderneming te belê.
Verskaffer- en
‘n Vorm van befondsing om ooreenkomste aan te gaan met
kliëntfinansiering
bestaande verskaffers en kliënte deur uitstel te kry vir die betaling van rekeninge aan krediteure, of die vroeë vereffening van rekeninge deur die debiteure.
Voordele en nadele
Hierdie is die eenvoudigste vorm van besluitnemingstegniek,
besluitneming
waar die voordele en nadele van besluite teenoor mekaar opgeweeg word.
Waagkapitaal-
Waagkapitaalbeleggers belê in hoër risiko-industrieë wat hulle
ondernemings
self goed ken en waar die opbrengspotensiaal hoog is.
5.4
Inleiding
Finansies speel die grootste rol in die lewe van die entrepreneur. Geen entrepreneur sal ʼn onderneming begin wat nie winste gaan realiseer nie. Die beplanning vir die finansiële bestuur van die onderneming is dus belangrik, nie net omdat dit die winsgewendheid van die onderneming moet verseker nie, maar ook omdat die staat ʼn groot deel van hierdie inkomste gaan opeis. In hierdie studie-eenheid word die finansiële behoeftes van die entrepreneur bespreek. Dit word opgevolg deur die besluitnemingsproses van die entrepreneur, wat finansiële besluite ten opsigte van die finansiële befondsing vir die nuwe onderneming moet neem. Verskeie
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 134
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap befondsingsopsies is vir die entrepreneur beskikbaar. Dit kan eie kapitaal van die entrepreneur, gewoonlik spaargeld wees, of die verkryging van lenings of ander kapitaal afkomstig van beleggers. Die rol van die staat in terme van belasting, regulasies en ander wetgewende verpligtinge wat die entrepreneur se inkomste en uitgawes reguleer, word ook bespreek. Belasting in die vorm van persoonlike belasting en maatskappyebelasting word in besonderheid bespreek. Laastens word die opsies vir uitbreiding bespreek. Die verkryging van kapitaal speel hier die belangrikste rol. 5.5
Finansiële behoeftes van die entrepreneur
Een van die moeilikste besluite waarmee baie entrepreneurs worstel, is waar die finansies vandaan gaan kom om die onderneming mee te begin. Die sake-idee van die entrepreneur is baie keer eenvoudig en die potensiaal vir groei groot, maar as die finansies ontbreek, sal die onderneming nooit die lig sien nie. Die verkryging van fondse is uiters belangrik en deeglike beplanning is nodig voordat die onderneming die lig gaan sien. Die volgende aspekte behoort in ag geneem te word: •
Hoe veel finansies is nodig?
•
Wanneer is die finansies nodig?
•
Watter sekuriteit kan die entrepreneur bied?
•
Is die entrepreneur bereid om beheer oor die onderneming prys te gee, inruil vir finansiering?
(http://tutor2u.net/business/finance/finance_sources_smes.htm) Nadat die entrepreneur besluit het dat die nuwe onderneming ʼn realiteit is, is die beplanning daarvan, en veral die finansiële beplanning, uiters belangrik In hierdie afdeling word daar gefokus op die finansiële behoeftes van die entrepreneur en daarom word slegs die finansiële beplanning bespreek. Finansiële beplanning maak deel uit van die groter sakeplan. Nieman et al.(2005: 90) beskryf die sakeplan as ʼn geskrewe dokument wat die beplande doelwitte van die onderneming uitspel en hierdie plan bevat dan ook die gedetailleerde stappe om hierdie doelwitte te bereik. Die bogenoemde definisie beteken dat die entrepreneur se sakeplan minstens die volgende aspekte sal insluit: •
Die beplanningsproses wat al die doelwitte van die nuwe onderneming bevat.
•
ʼn Bemarkingsplan
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 135
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
ʼn Menslike hulpbronplan
•
ʼn Stelsels- en tegnologieplan
•
ʼn Finansiële plan
•
ʼn Risikobestuursplan
•
ʼn Strategiese plan
Daar is drie redes waarom ʼn sakeplan opgestel moet word. 1. Om finansiële bystand te verkry. 2. Om te dien as ʼn interne padkaart, sodat die entrepreneur die vordering van die onderneming kan volg. 3. Die plan word gebruik as ʼn instrument om risiko’s te verminder. Die finansiële behoeftes van die entrepreneur kan slegs bepaal word, indien die entrepreneur ʼn gestruktureerde beplanning implementeer. Hierdie beplanning sluit eerstens die opstel van ʼn volledige finansiële behoeftebepaling in. Die tweede stap is om ʼn gelykbreekpuntbepaling te doen om sodoende die prys van die produk of diens te bepaal. Die derde stap in die bepaling van die finansiële behoefte, is die opstel van geprojekteerede finansiële state soos die kontantvloeistaat, die inkomstestaat en die balansstaat (Nieman et al., 2005: 96). 5.5.1
Die finansiële plan
Hierdie studie-eenheid fokus op die finansiële behoeftes van die entrepreneur. Die finansiële plan, wat deel van die sakeplan is, sal dus in meer besonderhede bespreek word. Die finansiële plan het ten doel om, eerstens, aan die entrepreneur te bewys dat die onderneming ʼn kans het op sukses, en dat die onderneming winsgewend bedryf kan word. Tweedens moet die finansiële plan aan moontlike beleggers en/of finansieringsinstansies bewys dat die onderneming winsgewend bedryf kan word. Die finansiële plan staan sentraal tot al die ander beplande aktiwiteite van die onderneming en sal aan die entrepreneur wys hoeveel geld nodig is om die onderneming te begin en hoeveel geld nodig sal wees om die onderneming te bedryf. Terwyl die entrepreneur nog in die beplanningsfase van die onderneming is, sal dit nodig wees om geprojekteerde finansiële planne vir drie jaar voor te berei. 5.5.2
Bepaling van die bedryfsuitgawes
ʼn Eerste vertrekpunt in die finansiële beplanning sal wees om die moontlike koste van die onderneming te probeer bepaal. Tipiese kostes behoort die volgende in te sluit: Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 136
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Produkontwikkelingskostes, insluitende enige navorsings- en ontwikkelingskoste.
•
Regskostes, indien patenteregte en ander handelsmerke geregistreer gaan word.
•
Die toets van nuwe produkte, voordat dit amptelik bemark kan word.
•
Bemarkingskostes, soos marknavorsing en advertensiekostes, wanneer die onderneming in die bedryfsfase is.
•
Die huur of aankoop van sakepersele vir operasionele behoeftes.
•
Die aankoop en installering van masjinerie en toerusting.
•
Die aankoop van kantoortoerusting en installasiekostes.
•
Voorsiening vir bedryfsuitgawes, soos salarisse en lone, huur, internet, advertensies, en vervangingskoste vir verbruikbare items vir ten minste ses maande.
•
Voorsiening vir onvoorsiene uitgawes.
•
Voorraad.
(Nieman et al., 2005: 90) Bedryfsuitgawes is herhalende uitgawes wat maandeliks of weekliks betaalbaar is. Hierdie herhalende uitgawes kan in kategorieë ingedeel word, soos in Tabel 5.1 getoon. Operasionele koste
Beskrywing
Mense
• Salarisse en lone • Eienaarsvergoeding • Wetlike verpligtinge, soos werkloosheidversekering, en ander • Voorsorgfondsbydraes • Bonusse • Mediese versekering
Fasiliteite
• Huur van geboue, masjinerie en toerusting • Toerusting • Water en elektrisiteit en ander munisipale dienste • Versekering • Onderhoud
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 137
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap • Rente op lenings
Geld
• Bankkostes Bemarking
Administrasie
•
Advertensiekostes
•
Bemarkingsmateriaal
•
Demonstrasies
•
Borgskappe
• Versendingskoste • Telekommunikasie-uitgawes • Plaaslike belastings • Regskoste Tabel 5.1: Voorbeelde van herhalende bedryfsuitgawes (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 94)
5.5.3
Gelykbreekkostes
Nadat die operasionele uitgawes bereken is, is die volgende stap in die ontleding van die entrepreneur se finansiële behoeftes,om die gelykbreekpunt te bepaal. Die gelykbreekpunt is wanneer die inkomste verkry gelyk is aan die totale bedryfsuitgawes. Die gelykbreekpunt moet bekend wees aan die entrepreneur, omdat dit die absolute minimuminkomste vir die onderneming aandui, om lewensvatbaar te wees. Die gelykbreekpunt beteken ook dat die onderneming geen wins maak nie. Gestel die entrepreneur bereken die herhalende bedryfuitgawes soos volg: Totale uitgawes is gelyk aan R 100,000.00 per maand. Die inkomste uit die bedryf van die onderneming moet gelyk aan R 100,000.00 per maand wees, om gelyk te breek. Die volgende finansiële aspekte het betrekking op die berekening van die gelykbreekpunt (Nieman et al.. 2005: 94): •
Omset – Dit is die totale inkomste verkry uit die verkope van die onderneming.
•
Koste van verkope – Dit is die koste wat aangegaan is om die produk of diens voor te berei vir verkope.
•
Bruto wins – Dit is die verskil tussen die omset en die koste van verkope.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 138
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Bedryfskoste – Dit is die deurlopende uitgawes van die onderneming, byvoorbeeld water en elektrisiteit.
•
Netto wins – Dit is die wins nadat die bedryfkoste van die bruto wins afgetrek is.
Tabel 5.2 verduidelik hierdie konsepte met voorbeelde:
Finansiële term
Voorbeeld 1
Voorbeeld 2
Omset
R 500,000.00
R 600,000.00
Koste van verkope
R 400,000.00
R 400,000.00
Bruto wins
R 100,000.00
R 100,000.00
Bedryfskoste
R 100,000.00
R 100,000.00
R 0.00
R 100,000.00
Netto wins
Tabel 5.2: Berekening van wins (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 94) Gelykbreek-analise behels die bepaling van die punt waarby ‘n onderneming se inkomstes en uitgawes presies dieselfde is. Daar word geen wins of verlies gemaak nie. ‘n Entrepreneur wat ‘n nuwe sakeonderneming wil begin, sal moet bepaal hoeveel produkte verkoop moet word vir die onderneming om gelyk te breek. Alle verkope na die gelykbreekpunt, sal dan bydra tot die wins. Die volgende stap in die berekening van die entrepreneur se finansiële behoeftes, is die berekening van die kontantvloeibehoeftes, die bepaling van die inkomste deur die inkomstestaat en die berekening van die bates, soos in die balansstaat getoon. 5.5.4
Finansiële state
Die kontantvloeistaat Die kontantvloeistaat moet minstens vir die eerste twee jaar van die onderneming se bestaan, elke maand gedoen word. Die kontantvloeistaat dui aan hoeveel geld (slegs kontant en nie skulde nie) die onderneming binnekom en hoeveel geld uit die onderneming vloei (Nieman et al., 2005: 95). Tabel 5.3 is ʼn voorbeeld van ʼn kontantvloeistaat:
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 139
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Kontantvloeiprojeksie vir 3 maande
Januarie
Februarie
Maart
10,000
14,000
11,000
20,000
16,000
22,000
5,000
3,000
4,000
0
1,000
0
25,000
20,000
26,000
Voorraadaankope
15,000
15,000
10,000
Krediteure betaal
2,000
3,000
2,000
Bedryfsuitgawes
3,000
4,000
2,000
Kapitaal
1,000
1,000
0
21,000
23,000
14,000
4,000
(3,000)
12,000
14,000
11,000
23,000
Openingsbalans Kontant ontvangste Kontantverkope Rente Geld ontvang van debiteure Totale ontvangste Betalings
Totale betalings Kontantverandering Sluitingsbalans
Tabel 5.3: Geprojekteerde kontantvloeistaat vir 3 maande (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 95) ď ś Geprojekteerde inkomstestaat Die geprojekteerde inkomstestaat toon aan die entrepreneur waar die inkomste vir die volgende maande gaan kom. Dit dui ook aan watter uitgawes te wagte kan wees en hoeveel wins (of verlies) gemaak gaan word. Die gemiddelde prys per item bly relatief onveranderd, so ook die bedryfsuitgawes en die vervaardigingskostes. Die veranderde koste is die koste van verkope. Tabel 5.4 toon die geprojekteerde inkomstestaat. Inkomstestaat vir ABC Handelaars vir die jaar geĂŤindig Februarie 2015 Inkomstes
R73,000 Verkope
R50,000
Min Koste van verkope
R20,000
Netto Wins
R70,000
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 140
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Plus rente-inkomste
R3,000
Uitgawes
(R25,200) Water en elektrisiteit
R2,000
Huur
R5,500
Brandstof
R4,200
Skryfbehoeftes
R1,000
Telefoon
R1,500
Internet
R1,000
Lone
R10, 000
NETTO WINS
R47,800 Tabel 5.4: Die geprojekteerde inkomstestaat (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 96)
ď ś Die balansstaat Die laaste staat in die berekening van die entrepreneur se finansiĂŤle behoeftes, is die balansstaat. Die balansstaat sluit die volgende items in:
Bates
Waarde Laste
Bedryfsbates Kontant
Waarde
Korttermynlaste R 100,000 Belasting uitstaande
Voorraad
R 70,000
Debiteure
R 30,000 Krediteure
Vaste bates
R 50,000
R 140,000
Langtermynlaste
Geboue
R 500,000 Lenings
R 120,000
Masjinerie en toerusting
R 100,000 Voertuie
R 200,000
Voertuie
R 200,000
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 141
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Totale bates
R 1,020,000 Totale laste
Totale laste
R 520,000
Netto bates
R 500,000
Kapitaal
R 400,000
Reserwes
R 100,000
R 520,000
R 500,000 Tabel 5.5: Geprojekteerde balansstaat (Aangepas uit Nieman et al., 2005: 96) 5.6
Finansiële besluite van die entrepreneur
Besluitneming is ʼn noodsaaklike vaardigheid wat enige voornemende entrepreneur nodig het. Hierdie besluite kan wissel van die keuse van ‘n verskaffer tot die likwidasie van ‘n onderneming. Entrepreneurs moet soms belangrike besluite neem in tye wanneer die ekonomie in die land in ʼn afswaaifase is. Wanneer werknemers afleggings in die gesig staar, as gevolg van die ekonomiese omstandighede waarin die onderneming is, begin mense dink aan die moontlikheid om ʼn eie onderneming te begin. Eenvoudig gestel, besluitneming is ʼn kognitiewe proses: Iets wat in die gedagtes van die besluitnemer plaasvind. Dit is ʼn posisie of opinie of gevolgtrekking wat gemaak word na sorgvuldige oorweging. Die besluitnemingsproses maak alternatiewe planne van aksie moontlik deur ʼn proses van denke, geheue en evaluasie van die feite (http://www.decision-makingconfidence.com/definition-of-decision-making.html). 5.6.1
Die besluitnemingsproses
Alle besluite word nie op dieselfde wyse geneem nie. Sommige besluite is maklik en ander baie meer gekompliseerd. Vir die entrepreneur om te besluit om sy/haar eie onderneming te begin, is dalk maklik; die werklike moeilike besluite kom eers wanneer die entrepreneur oorgaan tot aksie en besluite moet neem wat groot finansiële implikasies kan hê. Die moeiliker besluite het gewoonlik die volgende eienskappe (http://www.decision-makingconfidence.com/definition-of-decision-making.html): •
Onsekerheid – die entrepreneur het nie altyd al die feite voordat besluite geneem moet word nie.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 142
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Kompleksiteit – die entrepreneur moet soms tussen baie interafhanklike faktore keuses maak.
•
Hoë risiko’s – die besluite wat die entrepreneur gaan neem, hou soms hoë risiko’s in, nie net vir die entrepreneur self nie, maar ook vir ander partye, soos finansiële instellings en personeel, wat betrokke is.
•
Alternatiewe – vir elke keuse of oplossing is daar alternatiewe, met elkeen sy eie onsekerhede, kompleksiteite en gevolge.
•
Interpersoonlike aspekte – die reaksie van mense is nie voorspelbaar nie en entrepreneurs het hul eie persoonlikhede, wat beteken dat nie alle mense altyd tevrede sal wees met sekere besluite nie.
Die entrepreneur kan ʼn sistematiese proses volg, wat die besluitneming en veral die meer gekompliseerde besluitneming makliker sal maak. Figuur 5.1 verskaf tien punte wat in ag geneem kan word wanneer besluite geneem word.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 143
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•Bepaal die doelwit van die besluitnemingsproses. •Klassifiseer en kategoriseer die doelwitte in orde van belangrikheid. •Bepaal watter besluitnemingstyl gevolg gaan word (ʼn kort oorsig oor verskillende besluitnemingstyle word later bespreek). •Ontwikkel alternatiewe aksies vir moontlike oplossings. •Evalueer elke alternatief teen die doelwitte wat reeds gestel is en teen ander toepaslike kriteria. •Besluit op die mees toepaslike alternatief wat die bereiking van die doelwitte die beste aanspreek (besluitnemingsprosesse volg later). •Evalueer die gekose alternatief vir bykomende gevolge. •Kommunikeer die besluit aan die rolspelers wat daardeur geraak gaan word en verduidelik die rasionaal. Verskaf inligting rondom risiko’s en voordele. •Implementeer die keuse. •Maak seker dat die aksies wat geneem is, doeltreffend geïmplementeer word en neem stappe sodra probleme opduik.
Figuur 5.1: 'n Tien-puntplan om besluitneming te bevorder (www.decision-making-confidence.com) 5.6.2
Die besluitnemingstyl
Elke mens maak besluite, maar die entrepreneur moet besluite maak wat ander rolspelers gaan beïnvloed en ook die toekoms van die onderneming gaan bepaal. Die besluite van die entrepreneur kan verreikende gevolge hê en daarom is dit belangrik dat die entrepreneur verantwoordelike besluite sal neem. Die entrepreneur, as alleeneienaar, of as bestuurder van ʼn klein groepie mense, word deur ander mense dopgehou en daarom is dit belangrik hoe ander betrokkenes die besluitnemingsproses sal ervaar. Die besluitnemingstyl kan soms die besluit self oorskadu. Al sal die resultaat van ʼn besluit goed wees, kan die manier hoe die besluit geneem is, vir ʼn lank tyd ander se gedrag beïnvloed. Die entrepreneur moet in ag neem waaroor die besluit geneem moet word en ook hoe die besluit geneem gaan word.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 144
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Daar is vier tipe besluitnemingstyle. Die entrepreneur het sy eie persoonlikheid en daarom sal die meeste entrepreneurs verkies om ʼn sekere styl, wetend of onwetend, meer te gebruik as ander. Die belangrike feit is dat al vier van die style korrek kan wees – die omstandighede sal dit bepaal. Die vier besluitnemingsstyle is: •
Outokraties
•
Deelnemend
•
Konsensus
•
Demokraties
(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html) Die vier style word nou kortliks bespreek en die voordele en nadele van elke styl word uitgelig. Outokratiese besluitnemingstyl Die outokratiese besluitnemingstyl is een waarin die entrepreneur totaal in beheer bly en ten volle eienaarskap van die besluite neem. Die entrepreneur bly ook verantwoordelik vir die uitkoms van die besluit. Die entrepreneur as outokratiese besluitnemer raadpleeg niemand anders nie en maak staat op sy eie insig, inligting en persepsies rondom die situasie. Voordele van die styl is dat die entrepreneur vinnig en sonder die inmenging van ander die besluit kan neem. Die verantwoordelikheid vir die uitkoms, is dié van die entrepreneur. Die nadele van ʼn outokratiese besluit, is dat dit ander wat nie betrokke was by die besluitnemingsproses nie, negatief kan beïnvloed en die doeltreffendheid en produktiwiteit negatief kan beïnvloed. Deelnemende besluitnemingstyl Deelnemende besluitneming, soms ook genoem kollektiewe of konsulterende besluitneming, is wanneer die entrepreneur ander persone, binne en buite die onderneming, betrek by die besluitnemingsproses. Die entrepreneur kry sodoende ander se insette in die situasie en moedig ander aan om hul idees, opinies, persepsies, kennis en inligting in die besluitnemingsproses te deel. Die voordele van hierdie styl is dat die besluit geneem word in ʼn groepsituasie. Die besluit wat geneem word betrek ander mense en personeel en maak so almal deel van die besluit. ʼn Meer ingeligte besluit word in hierdie proses geneem en die groep wat die besluit geneem het aanvaar eienaarskap vir die besluit.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 145
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die grootste nadeel van hierdie styl is dat dit tyd in beslag neem om al die partye te kry om konsensus te bereik. Diegene wie se voorstelle nie aanvaar word nie, kan ook verwerping en uitsluiting ervaar. Konsensus as besluitnemingstyl Die belangrikste eienskap van die konsensusbestuurstyl is dat die besluit nie geneem word voordat almal met die besluit saamstem nie. Hierdie styl skep gewoonlik ʼn sterk gevoel van bemagtiging by diegene wat getaak is om die besluit te neem. Die verantwoordelikheid vir die besluit word deur al die lede van die span gedeel. Die voordele van die konsensusbesluitnemingstyl is dat dit tot spanwerk en gedeelde verantwoordelikheid vir die uitkoms lei. Hierdie styl verseker ook ʼn beter kans op sukses, omdat meer mense betrokke was by die proses. Die nadeel is dat dit veel langer kan neem om die besluit te formuleer en dan te neem. Demokratiese besluitnemingstyl In die demokratiese proses laat die entrepreneur toe dat ander deelneem aan die proses, maar dat die besluit uiteindelik geneem gaan word op grond van ʼn stem wat uitgebring gaan word. Die meerderheidsbesluit sal geld in hierdie proses. Sodra die entrepreneur se onderneming begin groei, is hierdie dikwels die bestuurstyl en proses wat gevolg word. Die doeltreffendheid van die besluite wat geneem word, is weereens afhanklik van die kundigheid en ondervinding van die persone wat aan die proses deelneem. ’n Voordeel van hierdie styl is dat die onderneming se mense betrokke raak by die bestuur van die onderneming. ’n Nadeel is dat die besluite nie noodwendig die beste is nie en dat die proses kortgeknip kan word, omdat daar voortydig tot ʼn stemmery oorgegaan kan word. Diegene wat ook teen die besluit gestem het, kan negatief teenoor die uitkoms staan en nie volle samewerking gee nie. 5.6.3
Besluitnemingsmodelle en -tegnieke
Watter besluitnemingstyl ook gebruik word, die entrepreneur bly die belangrikste rolspeler in hierdie proses. Soms is dit nodig dat die entrepreneur moet besluit watter styl gebruik moet word, vir die beste belang van die onderneming. Die Vroom-Yetton-Jagobesluitnemingsmodel is een metode wat gebruik kan word om die situasie te ontleed en dan te besluit op die besluitnemingstyl. Die model gebruik sewe vrae wat die entrepreneur kan help met die keuse van ʼn besluitnemingstyl. Die tyd wat beskikbaar is om tot ʼn besluit te
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 146
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap kom, speel ook ʼn rol in die keuse van styl. Die sewe vrae word in Figuur 5.2 hieronder voorgestel: Wat is die kwaliteit van die besluit wat geneem moet word? Wat is die vlak van kundigheid en ondervinding van die entrepreneur met betrekking tot die doelwit? Wat is die vlakke van kundigheid en ondervinding van die ander deelnemers met betrekking tot die doelwit? Wat is die toegewydheid wat van die ander betrokkenes verwag word vir suksesvolle implementering? Wat is die vlakke van toegewydheid van die ander betrokkenes ten opsigte van die besluit en uitkomstes? Is die doelwitte en die onderneming se strategiese doelwit in ooreenstemming? Wat is die vlakke van potensiële konflik tussen die entrepreneur en die werknemers van die onderneming?
Figuur 5.2: Die sewe vrae wat deur die Vroom-Yetton-Jago besluitnemingsmodel gevra word (www.decision-making-confidence.com)
Sodra die entrepreneur al die relevante inligting versamel het met betrekking tot die besluit wat geneem moet word, moet daar tot aksie oorgegaan word. Die volgende tegnieke kan oorweeg word wanneer besluite geneem word: •
Koste- of voordeelanalise. Ook bekend as die sake-analisemodel. Dit is ʼn tegniek waar die voordele van die aksies bymekaargetel word. Die koste geassosieer met die besluit, word dan daarvan afgetrek word.
•
Kragveldanalise. Die kragveldanalise tegniek vergelyk al die kragte vir en teen die besluit en die kragte wat die sterkste inwerk op die besluit, sal die aanduiding gee of die besluit geneem moet word al dan nie.
•
Besluitnemingsmatriks. Hierdie tegniek word ook genoem die multikriteria besluitnemingsanalise. Verskeie faktore word in ag geneem en teenoor mekaar geplaas en vergelykings word dan gemaak.
•
Paarvergelykingsanalise. Hierdie is ʼn raamwerk waar faktore met mekaar vergelyk word en die relatiewe belangrikheid of verskille tussen die twee opsies teen mekaar opgeweeg word.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 147
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Voordele en nadele besluitneming. Hierdie is die eenvoudigste vorm van besluitnemingstegniek, waar die voordele en nadele van die besluit teenoor mekaar opgeweeg word.
(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html) Besluitneming volg op die insameling van al die feite en die insig wat verkry is oor die situasie. Dit kan beskou word as die uitkomste van ʼn gedagteproses wat gelei het tot die besluit en die daaropvolgende aksie, te midde van al die alternatiewe wat oorweeg kon word. Die entrepreneur staan midde-in die sukses van die onderneming en kan voordeel trek uit die verskillende metodes, tegnieke en style in die besluitnemingsprosesse. 5.7
Bronne van finansies tot beskikking van die entrepreneur
Die entrepreneur gaan finansies nodig hê vir die onderneming en oorweging moet geskenk word aan die bronne waar die entrepreneur kan gaan aanklop vir finansiering. Daar is hoofsaaklik twee kategorieë van finansiering wat beskikbaar is vir die entrepreneur. Die eerste is die interne bron. Hiermee word verwys na finansiering wat die entrepreneur self kan voorsien. Dit kan wees in die vorm van spaargeld of bates wat verkoop kan word om kontant te genereer vir die nuwe onderneming. Bates kan ook gebruik word as waarborge vir finansiering. Die tweede kategorie van finansiering is eksterne finansiering en kan kom van ʼn verskeidenheid van bronne. Die volgende is oorwegings vir die entrepreneur om finansies te verkry: •
Gebruik van eie spaargeld. Sommige entrepreneurs het genoeg spaargeld om selfonderhoudend te wees en ʼn salaris te trek vanaf die eerste dag af. Die probleem is egter dat, as die onderneming nie vinnig genoeg geld begin genereer nie, hierdie spaargeld vinnig kan opraak. Die entrepreneur moet besluite neem oor die lewenstandaard wat gehandhaaf is, voordat die onderneming begin is, en die gebruik van eie spaargeld wat emosionele druk kan plaas. Veral as die onderneming reeds aan die gang is en onder finansiële druk verkeer, moet die entrepreneur soms groot opofferings maak om nie net self te oorleef nie, maar ook die onderneming te laat voortleef.
•
Die aangaan van skuld. Lenings kan die entrepreneur help om die onderneming op die been te bring. Dit kan ook dien as korttermyn oorbruggingskapitaal en die verbetering van die kontantvloeiposisie van die onderneming. Die probleem is egter dat baie finansiële instellings wel lenings sal toestaan, maar dan moet die entrepreneur in sy persoonlike hoedanigheid daarvoor aanspreeklikheid aanvaar.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 148
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Hierdie lening word dan ʼn persoonlike lening en plaas die entrepreneur onder verdere druk. 5.7.1
Interne bronne
Soos hierbo genoem, verwys interne bronne na die entrepreneur self, of na die onderneming van die entrepreneur, wat reeds aktief aan ekonomiese aktiwiteite deelneem. Die volgende aspekte word geklassifiseer as interne bronne van finansiering vir die entrepreneur: •
Persoonlike bron. Dit is die finansiering beskikbaar vir die nuwe onderneming wat deur die entrepreneur gespaar is. Spaargeld is die goedkoopste vorm van finansiering beskikbaar vir die entrepreneur. Dit kan ook kredietfasiliteite wees wat verkry is voordat die onderneming begin is. Entrepreneurs stel soms ook hul vaste bates as waarborg vir lenings, of verkry tweede verbande op vaste bates en hierdie geld word dan gebruik om die onderneming te befonds.
•
Winste. Hierdie finansiering is afkomstig van die handel waarin die onderneming betrokke is. Baie ondernemings is winsgewend van die eerste dag af en die winste wat so gegenereer word, kan aangewend word om die onderneming uit te brei.
•
Vriende en familie. Vriende en familie is soms simpatiek teenoor die entrepreneur en sal dan persoonlike lenings aan die entrepreneur maak. Die terugbetalingsooreenkoms en rente verskuldig kan ook makliker onderhandel word, as wat kommersiële banke sal aanbied.
(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html) 5.7.2
Eksterne bronne
Eksterne bronne is wanneer die entrepreneur nie eie finansiering het nie en die behoefte ontstaan om finansiering te kry van ander instansies of persone. Die mees algemene vorme van eksterne finansiering is: •
Oortrokke fasiliteit. Hierdie is die mees algemene vorm van finansiering en ook gesien as ʼn korttermynlening. Die meeste kommersiële banke sal onder streng maatreëls, geld aan entrepreneurs beskikbaar stel in die vorm van ʼn oortrokke fasiliteit op die entrepreneur se lopende rekening. Die banke sal uit die aard van die onderneming se bedrywighede sekere waarborge vereis, wat deur die entrepreneur self verskaf sal moet word.
•
Banklenings. Hierdie is ʼn meer langtermynoplossing vir die entrepreneur en die nuwe onderneming. Weereens sal die bank, op grond van die aard van die
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 149
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap onderneming se bedrywighede en die persoonlike kredietwaardigheid van die entrepreneur, sekere vereistes vir die terugbetaling en waarborge stel. •
Aandelekapitaal. ʼn Verdere vorm van finansiering is wanneer die entrepreneur besluit om aandele in die onderneming te verkoop, om sodoende kontant te genereer. Die uitdaging hier is dat die entrepreneur nie meer die alleeneienaar is nie en dat hy verantwoordelikheid neem vir die aandeelhouers in die onderneming.
•
Sake-engele en waagkapitaliste. Sake-engele en waagkapitaliste is professionele beleggers wat spesialiseer in die befondsing van entrepreneurs en nuwe ondernemings. Beide behels beleggers wat redelik hoë risiko’s met hul beleggings neem. Waar ‘n waagkapitalis se grootste doelwit volhoubare en bevredigende opbrengs op sy belegging is, sal ‘n sake-engel se redes meer persoonlik wees. ‘n Sake-engel is dikwels ‘n suksesvolle sakepersoon wat wil terugploeg in entrepreneurs se lewens, bloot omdat hy of sy self die uitdagings waarmee so ʼn entrepreneur gekonfronteer word, verstaan. ‘n Entrepreneur wat ‘n belegging van ‘n sake-engel ontvang is dus gelukkig. Beide hierdie beleggers het gewoonlik kennis van die verskillende markte en soek na goeie groeigeleenthede. Hulle is meestal ook self entrepreneurs en verstaan die uitdagings wat aan entrepreneurs gestel word. Die nadeel van hierdie vorm van befondsing, is dat die entrepreneur gewoonlik ʼn mate van beheer moet afstaan aan die belegger.
•
Kredietkaarte. Kredietkaarte is ʼn baie gewilde manier van befondsing onder kleinsakeondernemings en entrepreneurs. Die entrepreneur betaal vir uitgawes gedurende die maand en het dan tyd gedurende die kredietvrye periode om die uitgawes te dek.
5.7.3
Wanneer word finansiering benodig?
Beleggings in entrepreneuriese maatskappye word soms geklassifiseer ooreenkomstig die stadium waarin die onderneming homself bevind. Die mees algemene erkende fases waarin ondernemings hulself kan bevind en die tipe finansiering benodig: •
Beplanningsfase. Befondsing word benodig vir navorsing, evaluering en ontwikkeling.
•
Beginfase. Finansiering vir produkontwikkeling en bemarking. Maatskappye kan dalk reeds in die proses wees om te begin, of is al ʼn rukkie reeds aan die gang, maar het nog nie met verkope begin nie.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 150
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Uitbreidingsfase. Finansiering vir die groei en uitbreiding van die onderneming wat gelykbreek, of reeds ʼn wins toon. Kapitaal kan gebruik word om produksie te vermeerder of vir mark- en produkontwikkeling, of vir bykomende werkskapitaal.
5.8
Die staat se rol in die finansiering van entrepreneurs
Ekonomiese groei bly ʼn doelwit van feitlik alle lande in die wêreld. Suid-Afrika, as ʼn ontwikkelende land, het beleggings en internasionale handel nodig om ekonomiese groei te stimuleer. Die staat het in 1994 besluit dat daar ernstig aandag gegee moet word aan die entrepreneur, omdat die regering die potensiaal vir ekonomiese groei deur die entrepreneur erken het. In Suid-Afrika is daar verskeie moontlikhede vir die entrepreneur en enkele van hierdie bronne word nou kortliks bespreek (Nieman et al., 2005: 148). Twee departemente, die Departement van Handel en Nywerheid en die Nasionale Tesourie speel die belangrikste rol in die ontwikkeling van die klein- en mediumonderneming. In hierdie verband rapporteer die Mikrofinansiële Reguleerder aan die Minister van Handel en Nywerheid. Ander rolspelers is die reguleerders van finansiële instansies, die Finansiële Diensteraad en die Reserwebank. Buiten spesifieke take, is die departemente, soos hierbo genoem, daarvoor verantwoordelik om die volgende sake te ondersoek en aksie te neem waar nodig (Nieman et al., 2005: 149): •
Verbruikersbeskermingsprobleme
•
Die reguleringvereistes vir nie-bank finansiële instellings en die verskaffing van finansies aan die entrepreneur.
•
Sekere praktyke en reëlings wat toegang tot inligting in kredietooreenkomste verhoed en die voorkeurbehandeling wat banke aan sekere groepe verleen.
•
Fiskale veranderings wat entrepreneurs toegang gee tot privaatfondse en tot sakeengele.
•
Die verandering aan die Bankwet om die vlakke van mededinging in alle areas van die bankwese te verbeter.
Vervolgens word die rol van enkele van die staatsinstellings bespreek, soos dit van toepassing is op die klein-, medium- en mikro-instellings waar die entrepreneur aan die stuur van sake is. 5.8.1
Die Departement van Handel en Nywerheid
Die Departement van Handel en Nywerheid word steeds gesien as die primêre rolspeler in die bemagtiging van entrepreneurs en kleinsakeondernemings. In 2001 het die staat besluit
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 151
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap om die verantwoordelikheid verder uit te brei na ander staatsdepartemente. Volgens hierdie besluit van die regering het die ander departemente opdrag gekry om nader aan mekaar te beweeg, om sodoende die klein- en medium-grootte ondernemings te ondersteun (Nieman et al., 2005: 149). Die ontwikkeling en promovering van klein- en mediumondernemings (KMO) is in Suid-Afrika ʼn belangrike doelwit van die Departement van Handel en Nywerheid. Die belangrikste take van die departement ten opsigte van KMO ontwikkeling is: •
Hersiening van die Woekerwet, die Wet op Kredietooreenkomste en die Wet op Huurkooptransaksies, met die oog op die promulgering van ʼn oorkoepelende kredietwet.
•
Verbetering van die inligting van KMO terugbetalingsooreenkomste en blootstelling aan krediet.
•
Verbetering van die inligting wat beskikbaar is oor die KMO sektor.
•
Die skep van ʼn eenvoudige en eenvormige stelsel vir die registrasie van kommersiële lenings.
(Nieman et al., 2005: 149) Probleme waarmee die entrepreneur en die KMO tans worstel, is onlangs in ʼn aantal beleidsdokumente van die staat bespreek. Hierdie beleide beïnvloed die geïntegreerde entrepreneurskap en kleinsake-ontwikkelingstrategie van die Departement van Handel en Nywerheid. Kern tot hierdie beleide is die Nasionale Nywerheidsbeleidsraamwerk wat ʼn logiese uitvloeisels is van die regering se breë ekonomiese beleid. ‘n Nuwe departement ‘n Nuwe regeringsdepartement, die Departement vir Kleinsake-Ontwikkeling, is onlangs op die been gebring. Hierdie departement se hooftaak sal wees om die nodige ondersteuning aan kleinsakeondernemings te verskaf. Vir entrepreneurs is dit goeie nuus, omdat die land vir die eerste keer ‘n ministerie het wat die uitsluitlike doel het om kleiner sakeondernemings te ondersteun. Die Departement van Handel en Nywerheid het ʼn aantal produkte en dienste aan die entrepreneur beskikbaar gestel om toegang te kry tot befondsing, deur die volgende organisasies:
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 152
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die Suid-Afrikaanse Mikrofinansiering Apex Fonds Hierdie fonds is gestig om toegang tot mikro lenings aan entrepreneurs te verleen vir die skep van mikro- en kleinondernemings. Hierdie mikrofinansieringsorganisasie is nasionaal aan entrepreneurs beskikbaar (Nieman et al., 2005: 148). Khula Enterprise Finance Limited Khula is gestig met die uitsluitlike doel om entrepreneurs en kleinsakeondernemings by te staan met aansoeke vir finansiering. Khula het vennootskappe met die meeste groot kommersiële banke gevorm en ondersteun entrepreneurs met verskeie finansieringsprodukte. Van hierdie finansieringsprodukte sluit ook kredietwaarborge in (Nieman et al., 2005: 148). Khula ondersoek ook nuwe maniere om toegang tot finansiering moontlik te maak vir entrepreneurs deur vennootskappe met sektor-spesifieke rade te sluit. Een van die doelwitte van Khula is om die staat te ondersteun in sy teikens van ekonomiese groei. Die Thuso Mentorskapskema verleen ook hulp en advies aan entrepreneurs met die opstel van sakeplanne en ander hulp wat nodig is vir finansieringsaansoeke. Die Nasionale Bemagtigingsfonds (NBF) Die Nasionale Bemagtigingsfonds stel ʼn aantal finansieringsopsies aan die entrepreneur beskikbaar, soos finansiering van die aanvanklike ondernemingskoste, befondsing vir groei en uitbreiding vir entrepreneurs in die landelike omgewings en gemeenskapsopheffing en vir Swart Ekonomiese Bemagtigingsprojekte (Nieman et al., 2005: 148). Die Industriële Ontwikkelingskorporasie Deur die verskeie sake-eenhede van die Industriële Ontwikkelingskorporasie (IOK) word sektor-spesifieke finansieringsprodukte vanaf R 1miljoen en meer aan entrepreneurs en kleinsake-eienaars beskikbaar gestel. Die IOK is ook aktief betrokke by die ontwikkeling van nuwe produkte om sodoende ʼn tipe kapitaaloorbrugging aan die entrepreneur te verleen (Nieman et al., 2005: 148). Bykomend tot bogenoemde instansies is daar ook ʼn verskeidenheid van sektor-spesifieke kredietinstrumente geskep, deur ander departemente, soos die Landbank en die Mikrolandbou Finansiële Instituut van Suid-Afrika onder toesig van die Departement van Landbou. Small Enterprise Development Agency (SEDA) SEDA het ʼn mandaat om die kleinhandel, eerder as die groothandel, van advies te voorsien. SEDA het ʼn uitgebreide netwerk van kantore landswyd en het verskeie vennootskappe met
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 153
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap ander instellings gevorm, met die doel om toegang te verleen tot sakeontwikkelingsdienste (Nieman et al., 2005: 149). Provinsiale regeringsagentskappe soos die Gauteng Enterprise Propeller (GEP) in Gauteng, Limpopo Business Support Agency (LIBSA) in Limpopo, en die Western Cape’s Red Door verleen ʼn aantal sakeontwikkelingsdienste aan kleinsakeondernemings en entrepreneurs en versterk die verhouding met SEDA (Nieman et al., 2005: 149). Verskeie munisipaliteite is ook betrokke by die ondersteuning van kleinsakeondernemings deur die plaaslike ontwikkelingsagentskappe en toegewyde kleinsake koöperatiewe programme en openbare/private inisiatiewe. Die jeugontwikkelingsprogramme Sedert 2001 verleen die National Youth Development Agency (voorheen bekend as die Umsobomvu Youth Fund of UYF) spesifieke finansiële en sakeontwikkelingsprodukte aan die jeug van Suid-Afrika. Sommige van hierdie dienste sluit strategiese vennootskappe in met die private sektor finansiële instansies. ʼn Program skakel van die jeugorganisasies met nasionale aankoopsgeleenthede in die korporatiewe sektor en die staat. Die Umsobomvu fonds het verskeie ander fondse, onder andere, die Klein-, Medium- en Mikroorganisasiefonds, die Umsobomvu Youth Fund Business Partners Franchise Fund en die UYF-Eerste Nasionale Fonds wat befondsing voorsien aan jong entrepreneurs, asook mikrolenings en befondsing vir uitbreiding (Nieman et al., 2005: 149). Ondersteuning aan vroulike entrepreneurs Die staat het ook verskeie programme ingestel wat daarop gemik is om vroulike entrepreneurs by te staan en te ontwikkel. So is die Suid-Afrikaanse Vroue Entrepreneurs Netwerk (SAWEN) gevorm. ʼn Inisiatief van die Departement van Handel en Nywerkheid het ʼn nasionale netwerkforum vir individue en organisasies gestig wat die bevordering van vroulike entrepreneurs ondersteun (Nieman et al., 2005: 149). SAWEN verteenwoordig die aspirasies van vroulike entrepreneurs en hou georganiseerde opvoedkundige programme en handelskoue vir lede. Daar is ook al bande gevorm met vroulike entrepreneurs in ander dele van die wêreld. Tegnologie vir vroue in die sakewêreld Tegnologie vir Vroue in die Sakewêreld is nog ʼn inisiatief van die Departement van Handel en Nywerheid wat die bevordering van vroue in die sakewêreld ondersteun deur die toepassing van wetenskap en tegnologie. Die doel is om weerstand teen innovering en groei teen te werk en die onderneming in ʼn meer mededingende posisie te plaas, plaaslik, asook internasionaal (Nieman et al., 2005: 149).
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 154
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Tshumisano Trust Tshumisano Trust is ʼn kleinsakeondersteuningsagentskap van die Departement van Wetenskap en Tegnologie. Hierdie organisasie het verskeie tegnologiestasies landswyd by die kampusse van die Universiteite van Tegnologie gevestig. Hierdie stasies is betrokke by die fasilitering van die oordrag van tegnologie tussen die Universiteite en kleinsakeondernemings. Doel van finansiering en ondersteuningsdienste Die oorhoofse doel van die instansies wat finansiering en ondersteuningsdienste aan entrepreneurs verskaf, is die volgende (Nieman et al., 2005: 149). •
Die vestiging van ʼn entrepreneurskapkultuur en die verhoging in die skepping van nuwe ondernemings.
•
Die skep van ʼn netwerk vir klein-, medium- en mikro-ondernemingsfinansiering.
•
Skep ʼn aanvraag na kleinsakeprodukte en -dienste.
•
Versterk die plaaslike netwerk vir kleinsakeontwikkelingsdienste.
•
Verbeter die kleinsakevaardighede en kapasiteit.
•
Voorsien die nodige ondersteuningsinisiatiewe.
•
Verbeter die regulerende omgewing.
5.8.2
Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie
Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie plaas die kleinsakeontwikkeling op die voorgrond, kragtens die wye spektrum van swart ekonomiese bemagtiging en ander inisiatiewe, soos die bemagtiging van vroue en ander voorheen benadeelde persone. Die sektore waar groei moontlik is, asook geografiese areas waar armoede en werkloosheid hoog is, word geoormerk vir ontwikkeling en die skep van ondersteuningsbasisse. Die strategiese ontwikkelingsraamwerk sluit, onder andere, die volgende maatstawwe in: •
ʼn Reklameveldtog om die KMO aan die verbruiker bekend te stel.
•
Hulp aan KMO’s met die ontwikkeling van nuwe produkte en dienste.
•
Die koördinering en beskikbaarstelling van opleidingsprogramme.
•
Verbetering op die toegang tot finansiële instellings.
•
Die ontwikkeling van bestaande ondernemings om nasionaal uit te brei.
(Nieman et al., 2005: 149).
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 155
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.8.3
Die rol van die Nasionale Tesourie
Die Nasionale Tesourie speel ʼn belangrike rol in die ontwikkeling van KMO’s, veral wanneer ondernemings misluk, as gevolg van die feit dat hulle nie toegang tot finansiering het, soos in ander ontwikkelende lande nie. Die fokus van die Tesourie is om die fiskale ondersteuning stadig, maar betekenisvol te verskuif van ʼn skuldinsentief na ʼn kapitaalintensief. Dit beteken dat die Tesourie aandag moet gee aan regverdigheid en soortgelyke behandeling van alle ondernemings, wanneer dit by belastingvoordele en ander intensiewe kom, om uit te voer, om ondernemings aan te moedig en beperkinge op handel op te skort. 5.8.4
Rol van die Finansiële Diensteraad
Die Finansiële Diensteraad het die volgende funksies (Nieman et al., 2005: 149): •
Toesighouding oor die nakoming van die wette wat die finansiële instansies reguleer en finansiële dienste verskaf.
•
Adviseer die minister aangaande die werkswyses van die finansiële instansies en die dienste wat gelewer word.
•
Om programme en inisiatiewe van finansiële instansies en liggame wat die finansiële dienste industrie verteenwoordig, aan te beveel en verbruikers in te lig oor potensiële produkte en dienste.
5.8.5
Die rol van die Mededingingskommissie
Die doel van die Wet op Mededinging in Suid-Afrika is hoofsaaklik om die verbruiker se welvaart te maksimeer deur doeltreffende toekenning van hulpbronne. Die wet het ook ten doel om te verseker dat klein- en medium-grootte ondernemings ʼn gelyke kans kry om aan die ekonomie deel te neem, en om voorheen benadeelde persone die geleentheid te gee om eienaarskap in ondernemings te verkry. Hulle het ook ten doel om: •
Die doeltreffendheid, aanpasbaarheid en ontwikkeling van die ekonomie te bevorder.
•
Die verbruiker van mededingende pryse en produkkeuses te voorsien.
•
Werkskepping te bevorder en die sosiale en ekonomiese welvaart van alle Suid Afrikaners te bevorder.
•
Geleenthede te skep vir Suid-Afrikaanse maatskappye om deel te neem aan internasionale handel.
(Nieman et al., 2005: 149)
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 156
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.8.6
Rol van die Reserwebank
Die Reserwebank is verantwoordelikheid: •
Vir die formulering en implementering van monitêre beleid tot voordeel van die hele gemeenskap.
•
Om te verseker dat die Suid-Afrikaanse geld, bankwese en finansiële stelsels in geheel, tot voordeel van almal in Suid-Afrika sal wees.
•
Om die staat by te staan in die formulering van ekonomiese beleid.
•
Om die land en sy mense op die hoogte te hou van fiskale beleid en ekonomiese toestande.
(Nieman et al., 2005: 149) Die instellings soos hierbo genoem verseker ʼn doeltreffende sakeomgewing vir die KMO’s en hul finansiële behoeftes. Dit is veral die Departement van Handel en Nywerheid, die Nasionale Tesourie en die ander regulerende instansies wat in samewerkingsooreenkomste gewikkel is om die ekonomiese doelwitte, wat spesifiek gerig is op die bemagtiging van die KOM’s, te bevorder. 5.9
Finansiering vir uitbreiding en groei
Entrepreneurs maak in die meeste gevalle gebruik van persoonlike finansiering. Hierdie fondse kom gewoonlik van spaargeld, tweede verbande of kredietkaarte. Hierdie is van die goedkoopste maniere van finansiering. Die uitdaging is egter wanneer die onderneming begin groei en bykomende kapitaal benodig, vir die groei en ontwikkeling van die onderneming. ʼn Tweede en goedkoop manier van befondsing is om reeds vroeg in die bestaan van die onderneming, goeie verhoudinge met finansiële instellings en kliënte te bou. Die meeste adviseurs sal ook die raad gee dat voorsiening gemaak moet word vir finansiering wanneer dit nie regtig nog is nie en wanneer die onderneming in die posisie is om die lenings terug te betaal. In hierdie afdeling word daar na vyf moontlikhede gekyk om kapitaal te bekom vir die verdere uitbreiding en ontwikkeling van die entrepreneuriese onderneming. Die vyf bronne van befondsing is: •
Verskaffer- en kliëntfinansiering
•
Skuldfinansiering
•
Waagkapitaliste en beleggersengele
•
Gesofistikeerde finansiële vennote
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 157
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Aandele uitreiking
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.1
Verskaffer- en kliëntfinansiering
Die goedkoopste vorm van befondsing is om ooreenkomste aan te gaan met bestaande verskaffers en kliënte deur uitstel te kry vir die betaling van rekeninge aan krediteure, of die vroeë vereffening van rekeninge deur die debiteure. Hoe groter die verskaffernetwerk hoe beter die moontlikheid vir uitbreiding. Die entrepreneur moet ʼn goeie sakeplan voorlê en die verskaffers oortuig van die vooruitsigte van die moontlike groei wat kan plaasvind. Gewoonlik laat verskaffers ʼn 30-dae vereffening van rekeninge toe. Die kontantvloei van die entrepreneur kan aansienlik verbeter word, indien die verskaffers toegee tot ʼn langer terugbetalingsperiode. ʼn Aanvaarbare terugbetalingsooreenkoms van tot soveel as 90 dae in die praktyk is aanvaarbaar, maar dit sal alleenlik moontlik wees as die entrepreneur goeie verhoudinge met die verskaffer opgebou het. Die moontlikheid is ook daar om met kliënte te onderhandel vir groter bestellings, vroeë aflewering en kortings op kontantbetalings. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Die totale beheer van die onderneming se finansies bly in die hande van die entrepreneur self.
•
Daar is geen finansiële las van ʼn afbetalingsooreenkoms nie.
•
Die onderneming kan saam met die bestaande verskaffers en kliënte groei en verhoudinge kan sodoende net verbeter.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Hierdie tipe befondsing beperk die hoeveelheid kapitaal, omdat daar nie nuwe markte geskep word nie.
•
Ekonomiese groei is stadig.
•
Die verhoudinge kan vinnig versleg, indien die entrepreneur nie by die ooreenkoms oor die vereffening van rekeninge kan hou nie.
Indien die entrepreneur nuwe markte wil ontgin en die onderneming laat groei, is hierdie tipe befondsing nie ideaal nie. Die entrepreneur het dan moontlik geen keuse as om skuldfinansiering te oorweeg nie. (http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 158
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.9.2
Skuldfinansiering
Daar is verskillende tipes van lenings beskikbaar en ook ʼn groot verskeidenheid finansiële instansies wat lenings toestaan. Die eerste vorm van kredietverlening is bate-gebaseerde lenings. Banke sal lenings aan ondernemings toestaan op grond van: •
Voorraad
•
Debiteure
•
Toerusting
•
Vaste eiendom
•
Waarborge
Indien die entrepreneur ʼn goeie verhouding met sy bank opgebou het en ʼn goeie kredietrekord het, kan die bank lenings toestaan sonder persoonlike waarborge. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Markverwante rentekoerse word betaal.
•
Die waarde van die onderneming word nie verminder nie.
•
Die bates van die onderneming dien as waarborg.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Soms kan die bank persoonlike waarborge vereis, wat kan beteken dat die entrepreneur persoonlik kan skade ly, as die terugbetaling nie gedoen kan word nie.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.3
Kontantvloeileners
Sommige finansiële instansies spesialiseer in die voorsiening van geld gebaseer op die geprojekteerde kontantvloei van die onderneming. Die onderneming mag dalk nie vaste bates of groot hoeveelhede voorraad hê nie, maar is baie winsgewend en het ʼn positiewe kontant vloei. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Die lening is gebaseer op markverwante rente koerse.
•
Die waarde van die onderneming word nie verminder nie.
•
Die onderneming se operasionele geskiedenis en vooruitskattings kan dien as waarborg.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 159
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Soms kan die bank persoonlik waarborge vereis wat kan beteken dat die entrepreneur persoonlik kan skade ly, as die terugbetaling nie gedoen kan word nie.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.4
Faktorisering van debiteure
Banke verskaf krediet aan ondernemings gebaseer op die debiteure van die onderneming. Indien die debiteure ʼn goeie kredietrekord het, sal die bank die debiteur se rekening voortydig betaal en sodoende kan die entrepreneur die kontant gebruik om voorraad aan te koop of nuwe produkte te ontwikkel. Die bank neem die risiko, gebaseer op die kredietwaardigheid van die debiteur. Faktorisering is gewoonlik gebaseer op ʼn persentasie van die faktuur se waarde. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Onmiddellike kontantvloei as gevolg van verkope.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Die rente gehef, word direk van die winste van die verkope verhaal.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.5
Sake-engele
Sake-engele is gewoonlik afgetrede uitvoerende beamptes of sakepersone wat hul eie geld belê in klein, nuwe of ontwikkelende ondernemings. Sake-engele soek na geleenthede om waarde tot hul eie beleggings toe te voeg. Hierdie beleggers word gewoonlik deur kontakte in die industrie verwys en is gewoonlik ook kenners in die spesifieke industrie waar hulle hulp verleen aan jong entrepreneurs. Sake-engele tree ook as mentors op vir jong entrepreneurs. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Die kapitaal verkry is van kundiges in die industrie.
•
Sake-engele het gewoonlik kontakte in dieselfde industrie wat kan help met bemarking en die uitbreiding na nuwe markte.
•
Hierdie beleggers vereis goeie beheer in die onderneming en die implementering van doeltreffende bedryfsprosesse.
•
Sake-engele bied goeie geleenthede vir mentorskap en opleiding van bestuurders en eienaars.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 160
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Sake-engele kan met vooropgestelde opinies die groei en ontwikkeling van die onderneming anders benader en wil stuur, as wat die entrepreneur in gedagte het.
•
Die deelname van dié beleggers aan die bestuur van die onderneming, kan probleme vir die entrepreneur en sy personeel veroorsaak.
•
Die vereistes vir beter finansiële beheer en implementering van doeltreffender bedryfsprosesse, kan beteken dat die entrepreneur nie meer die laaste sê het nie.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.6
Private geldmarkondernemings
Die private geldmarkondernemings is goeie hulpbronne vir die entrepreneur wat gereed is om die onderneming te laat groei en in nuwe markte, met nuwe produkte, te laat toetree. Private geldmarkondernemings stel belang in die oorname van die onderneming en kan ʼn goeie keuse wees, indien die entrepreneur sy onderneming wil verkoop, of dalk mededingende ondernemings wil uitkoop, om sy/haar eie onderneming te vergroot. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Soos met sake-engele, bring hierdie befondsing nie net kapitaal na die onderneming nie, maar ook kundigheid en ʼn netwerk van mense in die industrie.
•
Hierdie beleggers het gewoonlik toegang tot baie kapitaal en in moeilike omstandighede, sal hierdie beleggers spreekwoordelik “die wa deur die drif sleep”.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Hierdie beleggers is finansiële kundiges en het langtermyndoelwitte. Hoe langer die befondsing nodig is, hoe meer beheer word daar oor die onderneming geneem.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.7
Waagkapitaalondernemings
Hierdie beleggers soek entrepreneuriese ondernemings wat groot potensiaal toon vir beleggings of moontlike oornames. Waagkapitaalbeleggers belê in industrieë wat hulle self goed ken en waar die opbrengspotensiaal hoog is. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Soos met sake-engele, bring waagkapitaalbeleggers nie net kapitaal na die onderneming nie, maar ook kundigheid en ʼn netwerk van mense in die industrie.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 161
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Hierdie beleggers het gewoonlik toegang tot baie kapitaal en in moeilike omstandighede, sal hierdie beleggers die onderneming aan die lewe hou.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Waagkapitaalbeleggers belê vir die langtermyn, neem groot risiko’s en sal alles in hul vermoë doen om ʼn goeie opbrengs te verseker. Die entrepreneur raak minder belangrik as die onderneming self.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.8
Strategiese vennote
Strategiese vennote stel belang in die onderneming se tegnologie, die span, die kliëntebasis, geografie en die handelsmerk. Strategiese vennootskappe kan baie geld in die onderneming laat invloei, maar hulle het gewoonlik hul eie agendas, wat probleme vir die entrepreneur en sy onderneming kan veroorsaak. Entrepreneurs gebruik dikwels hierdie vorm van strategiese vennote, as hulle hul ondernemings wil verkoop. Hierdie vennote sal dan ook uit dieselfde industrie kom. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Hierdie vennote stel belang in die mark en produk waarin die entrepreneur se onderneming sake bedryf.
•
Strategiese vennote stel nie noodwendig in die opbrengste van die belegging belang nie, maar eerder in die feit dat hulle toegang tot die produkte en markte verkry.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Strategiese vennote kan bestaande kanale vir die onderneming toemaak.
•
Belangrike regte mag dalk opgeëis word deur die strategiese vennoot.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.9
Aandelemarknotering
ʼn Verdere tipe befondsingsmoontlikheid is om die onderneming (maatskappy) se aandele op ʼn aandelemark (soos die Johannesburgse aandelemark) te noteer en te verkoop. Hierdie is egter ʼn veeleisende taak en kan baie duur raak, deurdat baie man-ure vereis word vir die herstrukturering van die onderneming, om aan al die vereistes van die aandelemark te voldoen. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
ʼn Verskeidenheid beleggers kan belangstel om aandele te koop.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 162
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Dit kan ook goeie bemarking beteken, met die gepaardgaande verhoging in die totale waarde van die onderneming.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Genoteerde maatskappye is onderworpe aan streng regulasies.
•
Die finansiële posisie van die maatskappy is in die openbare domein.
•
Aandeelhouers vereis hoë prestasie van die onderneming.
•
Enige ekonomiese verandering in die betrokke industrie, kan groot skade aan die waarde van die onderneming berokken.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.10 Samevatting Toegang tot finansies is van kardinale belang om te verseker dat die entrepreneur se onderneming suksesvol gaan wees. In hierdie studie-eenheid word die finansiële state, die gelykbreekpunt en die berekening van kostes bespreek. Die entrepreneur word tegelykertyd gekonfronteer met baie en belangrike besluite wat geneem moet word. Hy/sy moet, onder andere, besluit op die besluitnemingstyl wat hy/sy gaan toepas. Daar is ook tegnieke wat aangewend kan word om besluite te neem. Wanneer die entrepreneur seker is oor die aard en die finansiële behoeftes van die onderneming, moet hy/sy die verskillende bronne van finansiële bystand oorweeg. Finansies word benodig vir die geboorte, die groei- en uitbreidingsfases van die onderneming. Bronne sluit die entrepreneur se eie kapitaal, en/of ander bronne soos banke, beleggers en notering op ʼn aandelebeurs in. Die staat speel ʼn groot rol in die bedryf van ʼn onderneming. Hierdie rol sluit die wetgewende aspekte in om die onderneming amptelik te registreer, ook belastings en ander tariewe, wat die entrepreneur moet betaal om ʼn wettige onderneming te bedryf. Indien die onderneming suksesvol is, word die entrepreneur gekonfronteer met die keuse om uit te brei en hierdie aspek het sy eie unieke uitdagings.
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 163
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
5.11 Selfevaluering Aktiwiteit 6 1. Noem die drie finansiële state wat gebruik word in die finansiële behoeftebepaling van die entrepreneur. 2. Wat is die eienskappe van ʼn moeilike besluit? 3. Noem die vier besluitnemingstyle. Aktiwiteit 7 1. Noem die mees algemene vorm van eksterne finansiering. Aktiwiteit 8 1. Wat is die rol van elk van die volgende in die ontwikkeling van kleinsakeondernemings? •
Die Nasionale Tesourie
•
Die Finansiële Diensteraad
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Bladsy 164
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
WOORDELYS IN ENGELS Afrikaans
Engels
Aandelebeurs
Stock exchange
Aandelekapitaal
Share capital
Absolute voordeel
Absolute advantage
Alleeneienaarsaak
One man business
Balansstaat
Balance sheet
Banklenings
Bank loan
Bedryfskoste
Operational cost
Belasting op toegevoegde waarde
Value added tax
Beslote Korporasie (BK)
Closed Corporation
Besluitnemingsmatriks
Decision making matrix
Bruto wins
Gross profit
Deelnemend
Consultative
Demokraties
Democratic
Elastisiteit
Elasticity
Faktorisering van debiteure
Factoring of debtors
FinansiĂŤle plan
Financial plan
Geleentheidskoste
Opportunity cost
Gelykbreekkostes
Break-even cost
Groeifase
Growth phase
Handelslisensie
Trade license
Individuele inkomstebelasting
Individual income tax
Inkomstestaat
Income statement
Inkubasie
Incubation
Konsensus
Consensus
Kontantvloeistaat
Cash flow statement
Woordelys in Engels
Bladsy 165
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Koste- of voordeelanalise
Cost or advantage analysis
Koste van verkope
Cost of sales
Kragveldanalise
Power field analysis
Maatskappyebelasting
Companies Tax
Netto wins
Net profit
Omset
Turnover
Oortrokke fasiliteit
Overdraft
Outokraties
Autocratic
Paarvergelykingsanalise
Pair comparison analysis
Private maatskappy
Private Company
Sake-engele
Business angels
SekondĂŞre belasting op maatskappye
Secondary tax on companies
SeĂŤlregte
Stamp duty
Vennootskap
Partnership
Vergelykende voordeel / Relatiewe
Relative advantage
voordeel Vergoedingsfonds
Compensation fund
Volwasse stadium
Mature stage
Voordele en nadele besluitneming
Advantages and disadvantages decision making
Waagkapitaalondernemings
Venture capital firms
Werkloosheidsversekeringsfonds
Unemployment Insurance fund
Wet op Arbeidsverhoudinge
Labour Relations Act
Wet op Basiese Diensvoorwaardes
Basic Conditions of Employment Act
Wet op Vaardigheidsontwikkeling en
Skills Development and Skill Development
Vaardigheidsontwikkelingsheffings
Levies Act
Woordelys in Engels
Bladsy 166
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
BRONNELYS •
Fullbrook, E. 2002. An Intersubjective Theory of Value. Routledge New York.
•
http://1.bp.blogspot.com/_3WhmkeI_c6U/TStIpkVHMMI/AAAAAAAAAy0/O_7M5j8GE 2s/s1600/International_Trade.jpg
•
http://3.bp.blogspot.com/Y9LlIz1gPtc/Tb_HwKCxLsI/AAAAAAAAA6k/4Xgx0EqSc_U/s1600/Practical%2Bimpo rtance%2Bof%2Belasticity%2Bof%2Bdemand.jpg
•
http://bankofnaturalcapital.com/wpcontent/uploads/2011/02/Copy_of_green_economy_graph_earth.jpg
•
http://drpinna.com/wp-content/uploads/2010/09/Supply-Demand-photo.jpg
•
http://goodnewsaday.files.wordpress.com/2011/05/gas_price_cartoon-1.jpg
•
http://images.quickblogcast.com/39647-36554/tlc_cartoon.gif
•
http://myfundi.co.za/
•
http://www.amosweb.com
•
http://www.babywinegiftbaskets.com/wp-content/uploads/2011/07/Financial-Plan.gif
•
http://www.businessblogshub.com/wp-content/uploads/2010/11/money.jpg
•
http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html
•
http://www.neoclassic.com/wp-content/uploads/2009/09/Marginal-utility.jpg
•
http://www.oecd.org/document/0,3746,en_2649_201185_46462759_1_1_1_1,00.htm
•
http://www.reedtechnologies.com/images/kaizen_circle.jpg
•
http://www.startupjunkies.org/5_Financial_Decisions.html
•
http://www.townshiptimes.co.za/wp-content/uploads/2011/11/Govt-commissions-SAbusiness-guide.png
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.wheii.com/productmarket.gif
•
http://www.who.int/management/Finmancyclethm.jpg
•
http://www1.snapon.com/display/901/WWW/Home/natural_resources_large.jpg
Bronnelys
Bladsy 167
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap •
Labour Force Statistics Database; ILO, Laborstat Database; and Statistics South Africa, Quarterly Labour Force Survey, 2008.
•
Mankiw, N.G. 2003. Principles of Economics. London: South-Western College Publications.
•
Mohr, P & Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G., Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005. Entrepreneurship, A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Saunders, P. & Gilliard, J.V. 2000. A framework for teaching basic economic concepts. New York: QuarkXPress.
•
Schoof, U. 2006. Stimulating Youth Entrepreneurship: Barriers and incentives to enterprise. Printed by the International Labour Office, Geneva, Switzerland.
•
Skidelsky, R. & Keynes, J.M. 1992. The Economist as Saviour. London: Macmillan.
•
Wickham, P. A. 2004. Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited.
Bronnelys
Bladsy 168
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
SELFEVALUERINGSRIGLYNE Riglyne: Aktiwiteit 1 1. Par. 1.7 verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en sakeondernemings. 2. Par. 1.6.2 en 1.6.3 verduidelik die konsep van produksie en inkomste. 3. Die wet van aanvraag kan formeel soos volg verklaar word: In die mark (vir enige goedere of dienste) bestaan daar ʼn teenoorgestelde verhouding tussen die prys van die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarop kopers aandring. Indien daar ʼn aanvraag is na ʼn motor deur 1000 mense en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan die persoon wat die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat ʼn motor wil aanskaf en daar is ʼn 1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy die motor wil koop en dus baie min daarvoor betaal. In teenstelling met aanvraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte wat verkoop sal word na aanleiding van ʼn sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag, hoe meer produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en aanvraag speel prys ʼn belangrike rol. Omdat die aanvraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die aanvraag outomaties afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ʼn hoër aanvraag is na die Springbokke se wedstryde, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde. 4. Gebruik die diagram van die sakesiklus (Figuur 1.9) en beskryf dan die siklus. 5. Makro-ekonomie is die studie van die gedrag van die ekonomie in geheel. Makroekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonome gebruik gemiddeldes om die algehele oorsig van die strukture van die ekonomie en die verhoudings wat aspekte tot mekaar het, te verklaar. Makro-ekonomie verklaar die funksionering van die ekonomie op ʼn nasionale vlak. Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn meer wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie. Veranderinge in die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as veranderinge in die makro-ekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 169
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap vryemarkekonomie en die miljoene van verbruikers en produsente funksioneer in die toepassing van produktiewe hulpbronne om goedere en dienste te produseer. Mikroekonomie verklaar verder hoe goedere en dienste geproduseer word en dan versprei word vir verbruik. Riglyne: Aktiwiteit 2 1. Kompromieë •
Die keuse tussen die koop van een produk, ten koste van ʼn ander, byvoorbeeld om te kies tussen ʼn koeldrank en ʼn sjokolade.
•
Die keuse tussen die aankoop van ʼn versekeringspolis en om te betaal vir ʼn vakansie.
2. Jy moet ʼn besluit neem tussen studies en om te gaan fliek. Vir elke uur wat jy studeer, gee jy ʼn uur se fliektyd prys. Vir elke uur wat jy fliek, word ʼn uur se studietyd ingeboet. 3. Die marginale waarde is baie klein. 4. Insentiewe is ʼn poging om die ekonomiese gedrag van mense te verander met die doel om sekere ekonomiese teikens te bereik. Aksynsbelasting ʼn voorbeeld van ʼn ekonomiese insentief. 5. Beginsels in interaktiewe aktiwiteite a. Handel beïnvloed alle rolspelers in die ekonomie. b. Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite. c. Die staat se rol in die ekonomie. 6. Verwys na Par. 2.6.2 vir ʼn breedvoerige verduideliking. 7. Die werking van die ekonomie a. Lewenstandaard en produksie. b. Die staat se betrokkenheid by die druk van geld. c. Inflasie en werkloosheid Riglyne: Aktiwiteit 3 Nut
Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Die doel van verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering van nut, gegewe die beskikbare middele en alternatiewe verbruiksmoontlikhede.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 170
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Kardinale nut berus op die idee dat nut op die een of ander
Kardinale nut
wyse gemeet kan word. Ordinale nut beteken dat die bevrediging wat ʼn verbruiker
Ordinale nut
verkry deur verskillende produkte of kombinasies van produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas kan word. (“Ordinaal” is afgelei van die plasing in ʼn bepaalde orde.) Die bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een
Grensnut
bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word die grensnut genoem.
Riglyne: Aktiwiteit 4 1. Kyk na relatiewe (of vergelykende) voordeel in paragraaf 3.6. 2. Kyk na Tabel 3.1 en Figuur 3.1 met die beskrywing. 3. ʼn Absolute voordeel is wanneer een land die voordeel het in die vervaardiging van goedere of dienste, ten opsigte van koste, produktiwiteit en doeltreffendheid, teenoor ʼn ander land wat dieselfde goedere en dienste vervaardig. 4. Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit in die mark teenoor die goed of diens, wanneer die prys van ʼn produk opwaarts of afwaarts verander. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is. 5. Pryselastisiteit word soos volg beskryf: a. Die pryselastisiteit is kleiner as 1, wat dui op ‘n onelastiese vraag. Die persentasieverandering in die hoeveelheid is kleiner as die persentasieverandering in die prys. b. Die pryselastisiteit is groter as 1, wat dui op ‘n elastiese vraag. Dit beteken dat die persentasieverandering in die hoeveelheid is groter as die persentasieverandering in die prys. c. Die pryselastisiteit is nul, wat dui op ‘n volmaak onelastiese vraag. Die hoeveelheid verander nie as die prys verander nie.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 171
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Riglyne: Aktiwiteit 5 1. Die belangrikheid van die entrepreneur in die ekonomie word weerspieël in die 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede wat geskep word. Die OECD het ook bevind dat groot ondernemings al hoe minder werksgeleenthede skep en dat die aantal werksgeleenthede aan die afneem is. Statistieke sedert die 1980’s toon dat daar ʼn verskuiwing is in die indiensnemingspatrone in ondernemings en dat ondernemings met minder as 100 mense die grootste groei in indiensnemingsyfers toon. 2. Wette: •
Wet op Basiese Diensvoorwaardes
•
Wet op Arbeidsverhoudinge
3. Entrepreneurskap •
Werkskepping
•
Armoedeverligting
•
Welvaartskepping
•
Sosiale stabiliteit
•
Gelyke deelname aan die ekonomie
4. Ekonomiese uitdaging: •
Kapitaal, belegging en finansiële markte
•
Land- en grondhervorming
•
Werkloosheid, werkskepping en markte Riglyne: Aktiwiteit 6
1. Finansiële state •
Geprojekteerde inkomstestaat
•
Geprojekteerde kontantvloeistaat
•
Geprojekteerde balansstaat
2. Eienskappe: •
Onsekerheid – die entrepreneur het nie altyd al die feite voordat besluite geneem moet word nie.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 172
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Kompleksiteit – die entrepreneur moet soms tussen baie interafhanklike faktore keuses maak.
•
Hoë risiko’s – Die besluite wat die entrepreneur gaan neem, het soms hoë risiko’s, nie net vir die entrepreneur self nie. maar ook vir ander betrokke partye, soos finansiële instellings en personeel
3. Besluitnemingstyle: •
Outokraties
•
Deelnemend
•
Konsensus
•
Demokraties Riglyne: Aktiwiteit 7
1. Eksterne finansiering: •
Oortrokke fasiliteit. Hierdie is die mees algemene vorm van finansiering en ook gesien as ʼn korttermynlening. Die meeste kommersiële banke sal onder streng maatreëls, geld aan entrepreneurs beskikbaar stel in die vorm van ʼn oortrokke fasiliteit op die entrepreneur se lopende rekening. Die banke sal uit die aard van die onderneming se bedrywighede sekere waarborge vereis, wat deur die entrepreneur self verskaf sal moet word.
•
Banklenings. Hierdie is ʼn meer langtermynoplossing vir die entrepreneur en die nuwe onderneming. Weereens sal die bank, op grond van die aard van die onderneming se bedrywighede en die persoonlike kredietwaardigheid van die entrepreneur, sekere vereistes vir die terugbetaling en waarborge stel.
•
Aandelekapitaal. ʼn Verdere vorm van finansiering is wanneer die entrepreneur besluit om aandele in die onderneming te verkoop, om sodoende kontant te genereer. Die uitdaging hier is dat die entrepreneur nie meer die alleeneienaar is nie en dat hy verantwoordelikheid neem vir die aandeelhouers in die onderneming.
•
Sake-engele. Sake-engele is professionele beleggers wat spesialiseer in die befondsing van entrepreneurs en nuwe ondernemings. Hierdie beleggers het gewoonlik kennis van die verskillende markte en soek na goeie groeigeleenthede. Hierdie beleggers is meestal ook self entrepreneurs en verstaan die uitdagings wat aan entrepreneurs gestel word. Die nadeel van hierdie vorm van befondsing, is dat die entrepreneur gewoonlik ʼn mate van beheer moet afstaan aan die belegger.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 173
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Riglyne: Aktiwiteit 8 1. Die Nasionale Tesourie speel ʼn belangrike rol in die ontwikkeling van KMO’s, veral wanneer ondernemings misluk, as gevolg van die feit dat hulle nie toegang tot finansiering het, soos in ander ontwikkelende lande nie. Die fokus van die Tesourie is om die fiskale ondersteuning stadig, maar betekenisvol te verskuif van ʼn skuldinsentief na ʼn kapitaalintensief. Dit beteken dat die Tesourie aandag moet gee aan regverdigheid en soortgelyke behandeling van alle ondernemings, wanneer dit by belastingvoordele en ander intensiewe kom, om uit te voer, om ondernemings aan te moedig en beperkinge op handel op te skort. Die Finansiële Diensteraad het die volgende funksies (Nieman et al., 2005: 149): •
Toesighouding oor die nakoming van die wette wat die finansiële instansies reguleer en finansiële dienste verskaf.
•
Adviseer die minister aangaande die werkswyses van die finansiële instansies en die dienste wat gelewer word.
•
Om programme en inisiatiewe van finansiële instansies en liggame wat die finansiële dienste industrie verteenwoordig, aan te beveel en verbruikers in te lig oor potensiële produkte en dienste.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 174
E
konomie en entrepreneurskap is deel van die Sosiale Wetenskappe en is ’n vakgebied wat poog om te verklaar hoe die doeltreffende gebruik van skaars bronne in ekonomiese behoeftes kan voorsien en hoe die entrepreneur tot werkskepping en ekonomiese groei kan bydra. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep, versprei en verbruik word. Dit verduidelik hoe ’n land soos Suid-Afrika produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar voorts hoe die inkomste wat gegenereer word, versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik sakeondernemings, werknemers, die gemeenskap en die staat. Die ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseer sekere lande net sekere produkte? Hoe word natuurlike hulpbronne gebruik? Hoe verdien ’n land geld en hoe word geld bestee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit rykdom en armoede in verskillende gemeenskappe? Entrepreneurskap is waarskynlik die belangrikste element in die ontwikkeling van die ekonomie in enige land. Deur innovering skep die entrepreneur mededingende markte en werkgeleenthede. Entrepreneurskap bemagtig gewone mense en verseker dat ontluikende markte ’n belangrike bydrae kan lewer tot die plaaslike en internasionale ekonomiese markte. In die hedendaagse ekonomie word die entrepreneur beskou as een van die belangrikste dryfvere in die ekonomiese groei van ’n land.
akademia jou oop, afrikaanse leertuiste
w w w. a k a d e m i a . a c . z a