Bedryfsetiek
Skrywer: Rudolf Germishuys
Bedryfsetiek Handboek • Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd.
B
edryfsetiek handel oor die identifisering en implementering van standaarde van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word. Hierdie waardes en standaarde is ʼn bepalende faktor in die interaksie tussen die sakeonderneming en sy belanghebbendes. Dit is belangrik om onderskeid te tref tussen die eng definisie van bedryfsetiek, asook die breë begrip van bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër begrip van bedryfsetiek. Daar kan onderskeid getref word tussen drie dimensies van die breë begrip van bedryfsetiek, naamlik die makro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, asook die mikro- of individuele dimensie en elk word ondersoek rakende etiek in sake in hierdie vakgebied.
Hierdie begeleidingsgids word verdeel in vyf studie-eenhede. In Studie-eenheid 1 word ʼn paar belangrike konsepte en onderskeidings in bedryfsetiek bekendgestel. Verder in hierdie studieeenheid word daar gefokus op die etiese dimensie van sake en die verskillende maniere waarop etiek binne sake geïntegreer is op makro-ekonomiese vlak, die verhouding tussen die sakeonderneming en die samelewing, asook die intra-organisatoriese en individuele vlak van sake.
In Studie-eenheid 2 word daar gefokus op die klassieke en kontemporêre etiekteorieë. Hierdie teorieë varieer van die toepassing van diagnostiese teorieë op verskeie metodes van etiekbestuur in organisasies, tot die klassieke etiekteorieë wat ʼn meer filosofiese aard aanneem en ook teorieë wat handel oor die morele status en verpligtinge van die moderne sakeonderneming. Studie-eenheid 3 fokus op die belangrikheid van etiek in sake. Verder word die foute uitgewys rakende populêre oortuigings van etiek in sake. Studie-eenheid 4 handel oor etiese besluitneming in sake en ʼn besluitnemingstrategie word voorgestel met ʼn gevallestudietoepassing. Daarna word die RIMS-strategie toegepas op morele dilemmas, spesifiek gefokus op werknemersgelykheid. Ter afsluiting word die bestuur van etiek in sakeondernemings ondersoek in Studie-eenheid 5. Die noue verhouding tussen etiek en korporatiewe bestuur word uitgewys en die proses van etiekbestuur word verduidelik. Hierdie studie-eenheid dek ook die proses van etiekbestuur in sakeondernemings en hoe om die etiekbestuursproses deel te maak van ʼn etiese korporatiewe kultuur.
www.akademia.ac.za
GBE105 Bedryfsetiek
INHOUDSOPGAWE Inleiding ................................................................................................................................. 7 Vakleeruitkomste .................................................................................................................. 9 Woordomskrywing vir evaluering ..................................................................................... 10
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake .............................................................. 11 1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ............................................................................ 11
1.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................... 11
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? .......................................................................... 12
1.4
Inleiding............................................................................................................... 14
1.5
Sleutel konsepte en onderskeidings in etiek ....................................................... 14
1.5.1
Sake .................................................................................................................... 14
1.5.2
Etiek .................................................................................................................... 15
1.5.3
Bedryfsetiek ........................................................................................................ 15
1.5.4
Reg, verkeerd, dilemmas .................................................................................... 15
1.5.5
Etiek en die wet ................................................................................................... 16
1.5.6
Etiek en waardes ................................................................................................ 16
1.5.7
Integriteit ............................................................................................................. 16
1.5.8
Appels, houers en stoorhuise ............................................................................. 16
1.6
Makro-etiek ......................................................................................................... 17
1.6.1
Die styging van kapitalisme ................................................................................ 17
1.6.2
Sleutelkenmerke van Kapitalisme ....................................................................... 18
1.6.3
TeorieĂŤ van Regverdigheid ................................................................................. 19
1.7
Korporatiewe Verantwoordelikheid ..................................................................... 20
1.7.1
Ekonomiese verantwoordelikheid ....................................................................... 20
1.7.2
Formele verpligtinge ........................................................................................... 20
1.7.3
Samelewingsverwagtinge ................................................................................... 21
1.7.4
DiskresionĂŞre bydraes ........................................................................................ 21
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
GBE105 Bedryfsetiek 1.7.5
Korporatiewe burgerskap .................................................................................... 22
1.8
Etiek in organisasies ........................................................................................... 22
1.8.1
Sake sonder etiek ............................................................................................... 22
1.8.2
Die etiese dimensie van die organisasie ............................................................. 24
1.9
Samevatting ........................................................................................................ 25
1.10
Selfevaluering ..................................................................................................... 25
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake .................................................................... 27 2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ............................................................................ 27
2.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................... 27
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? .......................................................................... 28
2.4
Inleiding............................................................................................................... 28
2.5
Model van korporatiewe etiekbestuur ................................................................. 29
2.6
Klassieke etiekteorieë ......................................................................................... 32
2.6.1
Die Deugsaamheidsteorie ................................................................................... 32
2.6.2
Deontologie Etiekteorie ....................................................................................... 34
2.6.3
Gebruikswaarde Etiekteorie ................................................................................ 36
2.7
Teorieë van die moderne sakeonderneming ...................................................... 38
2.7.1
Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie .................................... 39
2.7.2
Korporatiewe Morele Agentskapsteorie .............................................................. 42
2.7.3
Die Belanghebbendes Teorie ............................................................................. 44
2.8
Samevatting ........................................................................................................ 46
2.9
Selfevaluering ..................................................................................................... 47
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing ................................................................. 49 3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ............................................................................ 49
3.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................... 49
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? .......................................................................... 50
3.4
Inleiding............................................................................................................... 50
Inhoudsopgawe
Bladsy 2
GBE105 Bedryfsetiek 3.5
Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites ................................. 51
3.5.1
Mite een: Hond-eet-hond-wĂŞreld ........................................................................ 52
3.5.2
Mite twee: Oorlewing van die sterkste ................................................................ 52
3.5.3
Mite drie: Goeie mense eindig tweede ................................................................ 52
3.5.4
Mite vier: Onetiese gedrag is nie ernstig nie ....................................................... 52
3.5.5
Mite vyf: Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen .................................. 53
3.5.6
Mite ses: Al wat saak maak is die wins ............................................................... 53
3.6
Etiek en die korporatiewe reputasie .................................................................... 53
3.6.1
Reputasie ............................................................................................................ 54
3.6.2
Reputasie en die belanghebbendes ................................................................... 54
3.6.3
Reputasie en finansiĂŤle prestasie ....................................................................... 56
3.7
Etiek en menslike potensiaal .............................................................................. 56
3.7.1
Etiese verwaarlosing ........................................................................................... 56
3.7.2
Etiek as die sleutel om menslike potensiaal te ontsluit ....................................... 56
3.8
Etiek en vertroue ................................................................................................. 60
3.8.1
Die verlies aan vertroue ...................................................................................... 60
3.8.2
Waarom sakeondernemings vertroue nodig het ................................................. 61
3.8.3
Wat is vertroue? .................................................................................................. 62
3.8.4
Vertroue teenoor betroubaarheid ........................................................................ 63
3.8.5
Persoonlike en onpersoonlike vertroue ............................................................... 63
3.8.6
Die etiese dimensie van vertroue ........................................................................ 63
3.8.7
Die rol van etiek in die bou van vertroue ............................................................. 64
3.9
Samevatting ........................................................................................................ 64
3.10
Selfevaluering ..................................................................................................... 65
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake .............................................................. 67 4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ............................................................................ 67
4.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................... 67
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? .......................................................................... 68
Inhoudsopgawe
Bladsy 3
GBE105 Bedryfsetiek 4.4
Inleiding............................................................................................................... 68
4.5
Die neem van etiese sakebesluite ...................................................................... 69
4.5.1
Is dit wettig? ........................................................................................................ 69
4.5.2
Voldoen dit aan ondernemingstandaarde? ......................................................... 69
4.5.3
Is dit regverdig teenoor belanghebbendes? ........................................................ 70
4.5.4
Kan dit openbaar gemaak word? ........................................................................ 71
4.6
Om etiese dilemmas op te los ............................................................................. 71
4.6.1
Morele meningsverskille ..................................................................................... 71
4.6.2
Aannames rakende die RIMS-strategie .............................................................. 74
4.6.3
Die RIMS-strategie .............................................................................................. 74
4.6.4
Besware teen die RIMS-strategie ....................................................................... 75
4.7
Etiese dilemmas in die sakeonderneming: Werknemergelykheid (Employment
Equity)
............................................................................................................................ 75
4.7.1
Hoekom regstellende aksie? ............................................................................... 75
4.7.2
Onderskei regstellende aksie van verwante konsepte ........................................ 76
4.7.3
Definisie van regstellende aksie ......................................................................... 77
4.7.4
Besware teen regstellende aksie ........................................................................ 77
4.7.5
Toepassing van die RIMS-strategie tot regstellende aksie ................................. 77
4.8
Samevatting ........................................................................................................ 78
4.9
Selfevaluering ..................................................................................................... 78
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie ........................................................ 79 5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ............................................................................ 79
5.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................... 79
5.3
Inleiding............................................................................................................... 80
5.4
Etiek en Korporatiewe bestuur ............................................................................ 80
5.4.1
Korporatiewe bestuur: Persepsies en benaderings ........................................... 80
5.4.2
Die prominensie van korporatiewe bestuur ......................................................... 82
5.4.3
Korporatiewe bestuur in Suid-Afrika ................................................................... 84
5.4.4
Raamwerk vir die bestuur van etiek .................................................................... 85
Inhoudsopgawe
Bladsy 4
GBE105 Bedryfsetiek 5.5
Leierskapstoewyding en bestuurstrukture .......................................................... 86
5.5.1
Leierskapstoewyding .......................................................................................... 86
5.5.2
Bestuurstrukture .................................................................................................. 87
5.6
Die bepaling van etiese risiko’s en formulering van etiese strategie .................. 90
5.6.1
Risikobestuur ...................................................................................................... 90
5.6.2
Etiese risiko’s ...................................................................................................... 90
5.6.3
Etiek bestuurstrategie ......................................................................................... 95
5.7
Kode van etiek .................................................................................................... 96
5.7.1
Die prominensie van ʼn kode van etiek ................................................................ 96
5.7.2
Wat is ʼn kode van etiek? ..................................................................................... 97
5.7.3
Die doelwit van ʼn kode ........................................................................................ 97
5.7.4
Die proses van kode-ontwikkeling ...................................................................... 98
5.7.5
Die formaat van die kode .................................................................................... 99
5.7.6
Die inhoud van die kode ................................................................................... 100
5.7.7
Die gees van die kode ...................................................................................... 100
5.7.8
Implementering van die kode ............................................................................ 101
5.7.9
Beperkinge van die kodes van etiek ................................................................. 101
5.8
Institusionalisering van etiek ............................................................................. 102
5.8.1
Institusionalisering: Proaktiewe etiek-bestuurstelsels ....................................... 102
5.8.2
Institusionalisering: Reaktiewe etiek-bestuurstelsels ....................................... 104
5.9
Rapportering van etiese prestasie .................................................................... 104
5.9.1
Interne rapportering (Etiek-kantoorrapportering) .............................................. 105
5.9.2
Eksterne rapportering (Volhoubare en geïntegreerde rapportering) ................. 107
5.10
Organisatoriese etiese kultuur .......................................................................... 107
5.10.1
Organisatoriese kultuur ..................................................................................... 107
5.10.2
Organisatoriese etiese kultuur .......................................................................... 108
5.10.3
Karaktereienskappe van ʼn etiese organisasie .................................................. 108
5.10.4
Etiese leierskap................................................................................................. 109
5.10.5
Assessering van etiese organisatoriese kultuur ................................................ 111
Inhoudsopgawe
Bladsy 5
GBE105 Bedryfsetiek 5.11
Selfevaluering ................................................................................................... 111
Bronne................................................................................................................................ 112 Afrikaans/Engels woordelys ............................................................................................ 113 Selfevalueringsriglyne ...................................................................................................... 116
Inhoudsopgawe
Bladsy 6
GBE105 Bedryfsetiek
INLEIDING Bedryfsetiek handel oor die identifisering en implementering van standaarde van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word. Hierdie waardes en standaarde is ʼn bepalende faktor in die interaksie tussen die sakeonderneming en sy belanghebbendes. Dit is belangrik om onderskeid te tref tussen die eng definisie van bedryfsetiek, sowel as die breë begrip van bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër begrip van bedryfsetiek. Daar kan onderskeid getref word tussen drie dimensies van die breë begrip van bedryfsetiek, naamlik die makro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, sowel as die mikro- of individuele dimensie, en elk word ondersoek rakende etiek in sake in hierdie vakgebied. Hierdie begeleidingsgids word verdeel in vyf studie-eenhede. In Studie-eenheid 1 word ʼn paar belangrike konsepte en onderskeidings in bedryfsetiek bekendgestel. Verder in hierdie studie-eenheid word daar gefokus op die etiese dimensie van sake en die verskillende maniere waarop etiek binne sake geïntegreer is op makroekonomiese vlak, die verhouding tussen die sakeonderneming en die samelewing, sowel as die intra-organisatoriese en individuele vlak van sake. In Studie-eenheid 2 word daar gefokus op die klassieke en kontemporêre etiekteorieë. Hierdie teorieë varieer van die toepassing van diagnostiese teorieë op verskeie metodes van etiekbestuur in organisasies, tot die klassieke etiekteorieë wat ʼn meer filosofiese aard aanneem en ook teorieë wat handel oor die morele status en verpligtinge van die moderne sakeonderneming. Studie-eenheid 3 fokus op die belangrikheid van etiek in sake. Verder word die foute, rakende populêre oortuigings van etiek in sake, uitgewys. Studie-eenheid 4 handel oor etiese besluitneming in sake en ʼn besluitnemingstrategie word voorgestel met ʼn gevallestudietoepassing. Daarna word die RIMS-strategie toegepas op morele dilemmas, spesifiek gefokus op werknemersgelykheid. Ter afsluiting word die bestuur van etiek in sakeondernemings ondersoek in Studieeenheid 5. Die noue verhouding tussen etiek en korporatiewe bestuur word uitgewys en die proses van etiekbestuur word verduidelik. Hierdie studie-eenheid dek ook die proses van etiekbestuur in sakeondernemings en hoe om die etiekbestuursproses deel te maak van ʼn etiese korporatiewe kultuur.
Inleiding
Bladsy 7
GBE105 Bedryfsetiek Omdat daar ʼn handboek vir hierdie vak voorgeskryf is, is hierdie ʼn begeleidingsgids wat dien as ʼn bykomende hulpmiddel tot die handboek. Vir hierdie vak is die volgende handboek voorgeskryf: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
Inleiding
Bladsy 8
GBE105 Bedryfsetiek
VAKLEERUITKOMSTE
Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BEDRYFSETIEK (GBE105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Sleutelkonsepte en onderskeidings rakende etiek
•
Die etiese dimensie van sake
•
Teorieë oor etiek en sake
•
Bedryfsetieksake
•
Etiese besluitneming in sake
•
Die bestuur van etiese prestasie
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
ʼn duidelike onderskeid te tref tussen etiek op makro-, organisatoriese - en individuele vlak.
•
te onderskei tussen die verskeie klassieke etiekteorieë en teorieë van die moderne sakeonderneming.
•
bedryfsetieksake, o.a. populêre mites rakende etiek, en die rol van etiek in korporatiewe reputasie, menslike potensiaal en vertroue te bespreek.
•
etiese besluitneming, etiese dilemmas en die rol van etiek rakende werknemersgelyk in Suid-Afrika te verduidelik.
•
die bestuur van etiese prestasie in die sakeonderneming te bespreek en die beginsels toe te pas.
Vakleeruitkomste
Bladsy 9
GBE105 Bedryfsetiek
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens.
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens.
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 10
GBE105 Bedryfsetiek
STUDIE-EENHEID 1: DIE ETIESE DIMENSIE VAN SAKE
1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Sleutelkonsepte en onderskeidings in etiek
•
Etiek op die makro-ekonomiese vlak
•
Die korporatiewe verantwoordelikheid van die sakeonderneming – organisatoriese vlak
•
Etiek in organisasies – mikro- of individuele vlak
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om:
1.2
•
Die sleutelkonsepte en onderskeidings in etiek te definieer.
•
Onderskeid te tref tussen kapitalisme en statisme.
•
Onderskeid te tref tussen die verskeie teorieë van regverdigheid
•
Etiek op organisatoriese vlak te ontleed.
•
Etiek op individuele vlak te ontleed.
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: •
Hoofstuk 1, bladsy 3-10
•
Hoofstuk 2, bladsy 13-32
•
Hoofstuk 3, bladsy 33-42
•
Hoofstuk 4, bladsy 43-54
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 11
GBE105 Bedryfsetiek 1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanspreeklikheid
Verantwoordelikheid vir iemand of vir ʼn aktiwiteit.
Amorele
Alhoewel hul geen intensie het om moedswillig skade aan die
bestuurders
belanghebbendes te rig nie, neem hulle bewuste besluite om etiek gedurende besluitneming of die najaag van doelstellings te ignoreer .
Arbeidsuitset
Produktiwiteit van arbeid.
Bedryfsetiek
Die identifikasie, sowel as die implementering van standaarde van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word.
Belanghebbendes
Belanghebbendes in ʼn maatskappy sluit in aandeelhouers, direkteure, bestuur, verskaffers, die regering, werknemers en die gemeenskap.
Billikheid
Vry van vooroordeel, oneerlikheid, of onreg.
Eksternalisering
ʼn Koste of ʼn verantwoordelikheid, van ʼn aktiwiteit of transaksie, wat deur ʼn onderneming oorgedra word na ʼn onbetrokke party wat dit nie so verkies het nie.
Ekwilibrium
ʼn Toestand van rus of balans te danke aan die gelyke optrede van teenstrydige magte.
Entrepreneur
ʼn Entrepreneur is ʼn individu wat ʼn onderneming of sakeondernemings organiseer en bedryf en finansiële risiko neem om dit te doen.
Etiek
Etiek bemoei homself met wat goed of reg is rakende menslike interaksie.
Gebruikswaarde
Die beste goedheid vir die hele mensdom is geluk. Aksies moet oorweeg word volgens die effek en nagevolg en ondersoek word hoe die grootste geluk met die minste pyn as gevolg/resultaat verkry kan word.
Gelyke behandeling
Gelyke uitkomste.
Innovasie
Die daad om iets vir die eerste keer te begin, die
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 12
GBE105 Bedryfsetiek bekendstelling van iets nuuts. Integriteit
Verwys spesifiek na die morele karakter van ʼn persoon of organisasies.
Internalisering
Om binne “die self”, kulturele waardes, gewoontes, ens. van “die ander” te kombineer deur middel van leer, sosialisering, of identifikasie.
Kapitaal
Rykdom, hetsy in geld of eiendom, in die besit of in diens van sake deur ʼn individu, sakeonderneming of owerheid.
Kapitalisme
ʼn Ekonomiese stelsel wat die volgende insluit: belegging in, en eienaarskap van die metode van die produksie, verspreiding, en die uitruil van rykdom gemaak en gehandhaaf, hoofsaaklik deur private individue of maatskappye.
Kommunisme
Stelsel wat poog om te verseker dat almal in die samelewing op ʼn gelyke speelveld hanteer word.
Legitimiteit
Die toestand van wat wettig is.
Makro- of
Die ekonomiese stelsel of wyer sosio-politieke raamwerk
sistematiese
waarin sake geskied. Die raamwerk word op nasionale vlak
dimensie
bepaal deur politieke besluite, wette en regulasies, sowel as die sosiale norms wat die normalisering van die ekonomiese speelveld en die reëls van die ekonomiese spel bepaal.
Mededingers
ʼn Persoon of organisasie teen wie meegeding word.
Mikro- of individuele
Ekonomiese aktiwiteite en besluite van die individue wat
dimensie
interaksie met sakeondernemings het.
Morele dilemma
Uitsonderingsgevalle in die sakeonderneming waar dit moeilik is om tot ooreenstemming met die sosiale norm te bepaal of die situasie eties reg of eties verkeerd is.
Neutraliteit
Die toestand van onbetrokkenheid.
Organisatoriese
Behels die kollektiewe gedrag van sakeondernemings teenoor
dimensie
die organisasie se interne en eksterne belanghebbendes.
Sake
Enige situasie waar die individu of betrokke partye willens en wetens toetree tot ʼn transaksie of ekonomiese verhandeling
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 13
GBE105 Bedryfsetiek van goedere of dienste. Sosiale investering
Organisasies skenk fondse aan verdienstelike sake wat hulle na goeddunke ondersteun.
Sosiale ontwikkeling
Die oprigting van infrastrukture, die beskerming van basiese menseregte en die opstel van standaarde om die omgewing te beskerm.
Sosialisme
Basiese veiligheidsnetwerk met essensiële voordele wat die kwaliteit van lewe vir alle landsburgers verhoog.
Waardes
Relatiewe stabiele oortuiging oor wat belangrik is.
Welvaart
ʼn Ekonomiese toestand van groei met stygende winste en volle indiensneming.
1.4
Inleiding
In Hoofstuk 1 van die handboek word daar tussen drie vlakke van ekonomiese aktiwiteite onderskeid getref. Die drie vlakke staan bekend as die makro-ekonomiese -, die organisatoriese en die intra-organisatoriese vlakke. Elk van hierdie drie vlakke van ekonomiese aktiwiteite het sy eie etiese dimensie. In Hoofstuk 2 word die etiese dimensies van die makro-ekonomiese vlak ondersoek, terwyl Hoofstuk 3 fokus op die organisatoriese vlak van ekonomiese aktiwiteite. Ter afsluiting word in Hoofstuk 4 gefokus op die intra-organisatoriese vlak. Die kritieke rol van etiek binne intra-organisatoriese verhoudinge, sowel as die rol wat etiek in die bou van vertroue in die organisasie speel, word ondersoek. Verder word daar gekyk na die rol wat etiek in die prestasie van die organisasie speel. 1.5
Sleutel konsepte en onderskeidings in etiek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 3-10 Voordat daar in diepte na Bedryfsetiek gekyk kan word, is daar ʼn paar belangrike konsepte wat uitgeklaar en onderskei moet word. 1.5.1
Sake
Sake of ekonomiese aktiwiteit is enige situasie waar die individu of betrokke partye willens en wetens toetree tot ʼn transaksie, of ekonomiese verhandeling van goedere of dienste. Dit is belangrik om onderskeid te tref tussen die smal definisie van Bedryfsetiek, sowel as die
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 14
GBE105 Bedryfsetiek breë begrip van Bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër begrip van Bedryfsetiek. Daar kan onderskei word tussen die drie dimensies van die breë begrip van Bedryfsetiek, naamlik die makro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, sowel as die mikro- of individuele dimensie. 1.5.2
Etiek
Etiek bemoei homself met wat goed of reg is rakende menslike interaksie. Die term sentreer rondom drie konsepte, naamlik die “self”, “goed”, en “ander”. Wanneer die “self” nie net oorweeg wat “goed” is vir hom- of haarself nie, maar wat goed is vir “ander” is etiese gedrag die uiteindelike resultaat. Dit is belangrik om daarop te let dat al drie hierdie konsepte ingesluit moet word in die definisie van etiek. Sou een van die konsepte ontbreek, tuimel die hele konsep van etiek inmekaar. Verwys na bladsy 5 in die handboek, vir ʼn grafiese voorstelling van die drie sentrale konsepte van etiek, sowel as ʼn meer volledige beskrywing van die konsep. 1.5.3
Bedryfsetiek
Bedryfsetiek handel oor die identifikasie, sowel as die implementering van standaarde van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word. Hierdie waardes en standaarde is ʼn bepalende faktor tot die interaksie tussen die sakeonderneming en sy belanghebbendes. 1.5.4
Reg, verkeerd, dilemmas
Binne etiek bestaan daar sekere “grys areas”. Hierdie grys areas is ʼn toestand van min duidelikheid oor wat reg is, of wat verkeerd is. Hierdie persepsie is wel verkeerd en word verder verduidelik op bladsy 6 in die handboek. Daar bestaan breë konsensus binne en tussen samelewings oor wat erken word as eties reg en eties verkeerd. Dieselfde geld vir etiek in sake. Daar is sekere gedrag wat oorweeg kan word as eties reg en eties verkeerd, waaroor daar regoor verskeie sakeondernemings se grense konsensus bestaan. Uitsonderingsgevalle ontstaan in sake waar dit moeilik is om in ooreenstemming met die sosiale norm te bepaal of die situasie eties reg of eties verkeerd is – hierdie situasie staan bekend as ʼn morele dilemma. Verwys na bladsy 6 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 15
GBE105 Bedryfsetiek 1.5.5
Etiek en die wet
Alhoewel daar duidelike ooreenkomste bestaan tussen etiek en die wet, is daar belangrike en duidelike verskille tussen die twee konsepte. Aksies kan wettig en terselfdertyd eties wees, maar ook onwettig en eties. Etiek, sowel as die wet, streef daarna om te bepaal wat reg en verkeerd tydens menslike interaksie in die samelewing is. Die wet maak gebruik van publieke en politieke prosesse en die mag van die staat om te verseker dat almal die spesifieke bepalings onderhou. Etiek aan die ander kant, sentreer rondom persoonlike waardes. Die interne verpligting om te doen wat reg is, word afgespeel teenoor die eksterne druk van die wet. 1.5.6
Etiek en waardes
Waardes word gedefinieer as ʼn relatiewe stabiele oortuiging oor wat belangrik is. Waardes is nie slegs beperk tot die individu nie, maar word gevind binne organisasies. Daar word binne organisasies tussen drie tipes waardes onderskeid getref: •
Strategies waardes
•
Werkswaardes
•
Etiese waardes
Verwys na bladsy 8 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.5.7
Integriteit
Daar word na ʼn person, met sterk toewyding tot etiese standaarde, verwys as ʼn persoon met integriteit. Soortgelyk, verwys die term “organisatoriese integriteit” na organisatoriese etiek. Alhoewel daar baie ooreenkomste tussen integriteit en etiek bestaan, is die term integriteit baie meer beperk as die term etiek. Integriteit verwys slegs na die morele karakter van die persoon of organisasie. ʼn Persoon word gereken as iemand met integriteit, indien die persoon deurlopend aan ʼn stel etiese standaarde voldoen. 1.5.8
Appels, houers en stoorhuise
ʼn Belangrike onderskeid in Bedryfsetiek is die onderskeid tussen persoonlike (simbolies met “appels” vergelyk) etiek en organisatoriese (simbolies met “houers” vergelyk) etiek. Onetiese gedrag word voortdurend toegeskryf aan die gebrekkige morele opvoeding van ʼn individu. Sulke individue kan gekategoriseer word as “slegte appels”. Die opvoeding wat hulle morele karakter besoedel het, kan hulle nie verander in moreel verantwoordelike persone, dus “goeie appels”, nie. Individue word beïnvloed deur die organisatoriese kultuur waarin hulle hulself bevind, soos wat appels beïnvloed word deur die omgewing waarin dit gestoor word. Die
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 16
GBE105 Bedryfsetiek sakeondernemings, “houers”, waarin individue werk, kan ʼn konstruktiewe of verdorwende invloed op die individu se morele karakter hê. Soos wat slegte houers, goeie appels bederf, kan slegte appels ook goeie houers beïnvloed. Organisasies word nie van die breër gemeenskap en sosiale norme waarin dit bedryf word geïsoleer nie. Dus, die vergelyking van die “stoorhuis” waarin die “houers” gestoor word, simboliseer die interaksie tussen die sakeonderneming en die breër sosio-kulturele omgewing. Hierdie verhouding kan op sy beurt afbrekend, of opbouend wees. Dit is belangrik om daarop te let dat hierdie verhouding ʼn tweerigting verhouding is. Die stoorhuis kan die houers positief of negatief beïnvloed, net soos wat die houers, gegewe hulle geweldige mag en invloed, kan bydra tot die besoedeling of verbetering van die stoorhuis se morele bestaan. 1.6
Makro-etiek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 13-32 Hierdie afdeling in die handboek ondersoek die etiese dimensie van die makro-ekonomiese vlak deur die etiese regverdiging van ekonomiese sisteme en makro-ekonomiese beleide te analiseer. Daar word spesifiek op die etiek van kapitalisme en statisme as die twee groot hedendaagse kompeterende ekonomiese sisteme gefokus. Ter afsluiting van die hoofstuk word daar ook ondersoek ingestel na die etiese voor- en nadele van die twee ekonomiese sisteme. 1.6.1
Die styging van kapitalisme
Kapitalisme vs. Statisme Kapitalisme geskied op die basis van ‘n markstelsel waarin produksie en verspreiding geprivatiseer word. Die suiwerste vorm van kapitalisme staan bekend as “Laissez-faire”kapitalisme, wat beteken om iets toe te laat om sy eie gang te gaan. Die effektiwiteit van hierdie markstelsel berus op die konsep om die markmeganisme toe te laat om, met minimale inmenging van die owerheid, te funksioneer. Hierdie konsep staan ook bekend as die deurskynende hand van die mark. Die vrye mark van kapitalisme laat die verdeling van arbeid en spesialisering toe. Teenstrydig met kapitalisme is die konsep van statisme, wat gevind word binne marksosialisme. Sosialisme word gekarakteriseer as die die publieke eienaarskap van eiendom en ʼn owerheidsbeheerde ekonomie. Die vader van die sosialisme konsep is Karl Marx. Karl Marx se mees bekende kritiek teenoor kapitalisme is soos volg: Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 17
GBE105 Bedryfsetiek •
Kapitalisme bring vervreemding en uitbuiting van die werkmag na vore
•
Kapitalisme skep hiërargieë wat verdere uitbuiting van werknemers toelaat
•
Kapitalisme resulteer in surpluswaarde vir die kapitaliste
•
Kapitalisme bring ʼn verhoogde ongelykheid tussen werknemer en kapitalis teweeg
Ter oorweging van die konsepte van kapitalisme en statisme, en in ag genome die mate van markintervensie binne ʼn tyd en koste raamwerk, bevind meeste landelike ekonomieë hulself tussen die “Laissez-faire”-kapitalisme en statisme. Die dinamiese aard van kapitalisme Westerse ekonomieë word gekarakteriseer deur markgeoriënteerde kapitalisme. China aan die ander kant beoefen staatkapitalisme. Amerika maak meer gebruik van die aandeelhouermodel, wyl Europa meer fokus op die belanghebbende model. Suid-Afrika neig meer na die Amerikaanse model, alhoewel daar geweldige staatsinmenging rakende die arbeidsmark geskied, spesifiek met verwysing na wetgewing soos werknemer-gelykheid en swart bemagtigingswetgewing. 1.6.2
Sleutelkenmerke van Kapitalisme
Korporasies Hedendaagse korporasies het drie kenmerkende eienskappe: •
Die eerste kenmerk is die korporasie se langslewendheid, spesifiek verwysend na die feit dat korporasies se leeftyd verby die lewenspan van die individuele lede van die korporasie strek.
•
Die tweede kenmerk is die korporasies se wettige identiteit en die feit dat korporasies gesien word as kunsmatige persone.
•
Die derde eienskap is die konsep as gelimiteerde aanspreeklikheid, wat beteken dat ʼn aandeelhouer slegs aanspreeklik is vir die korporasie se skuld tot die omvang van die aandeelhouer se belegging in die korporasie.
Private eiendom Private eiendom bestaan uit tasbare bates (fabrieke, kantore, rekenaars, grond en geboue, en ander fisiese hulpbronne), ontasbare bates (finansiële bates soos aandele, verbande ens.), sowel as simboliese en reputasiebates (intellektuele eiendom, ens.). Private eiendom is ʼn kernkonsep tot kapitalisme, en dien as ʼn aanduiding van ʼn persoon of entiteit se huidige welstand en toekomstige potensiaal om rykdom te kweek.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 18
GBE105 Bedryfsetiek Die winsmotief Korporasies sowel as private eiendom het die doel om wins te genereer, en dis hierdie winsmotief wat sentraal tot die kapitalisme stelsel staan. Die winsmotief dien ook as die dryfkrag van kapitalisme aangesien dit gekoppel word aan die rasionaal vir entrepreneurs om finansiële risiko’s te neem en tyd en geld op nuwe idees en besigheid te spandeer. Mededinging Alhoewel die ekonomie deur wins gedryf word, word dit gereguleer deur mededinging, wat ook as die deurskynende hand van die kapitalisme stelsel dien. Kapitalisme werk juis omdat elke individu vry is om sy/haar eie belange na te jaag, maar aangesien almal deur dieselfde belange, naamlik wins gemotiveer word, ontstaan mededinging. 1.6.3
Teorieë van Regverdigheid
Definisie van regverdigheid Daar bestaan twee algemene begrippe van regverdigheid: regverdigheid as respek vir owerheidsgeldigheid, wat verwys na konstantheid en objektiwiteit in die reg; en regverdigheidsaspek vir gelykheid tussen individue, wat verwys na die morele gelykheid van alle individue, waar almal gelyke respek en morele oorweging verdien. Daar bestaan egter drie verskillende sosiale en politieke filosofieë rakende die verspreidingsregverdigheid, naamlik Gebruikswaarde-, Gelykheids- en Liberaalheidsteorie van Regverdigheid. Gebruikswaardeteorie van regverdigheid Gebruikswaardeteorie van regverdigheid word baseer op die grootste geluk beginsel as ʼn maatstaf om die moraliteit van aksies te bepaal. Volgens hierdie beginsel word aksies gereken as reg/goed indien dit geluk bevorder, en verkeer/sleg indien dit ongelukkigheid vir die grootste hoeveelheid mense teweeg bring. Volgens hierdie beginsel kan verspreidingsregverdigheid gebaseer word op die beginsel van sosiale gebruikswaarde, waar ʼn aksie as regverdig gereken kan word indien dit die algehele sosiale welstand bevorder. Dus, om te besluit of die verspreiding van goedere regverdig is hang af van die sosiale, ekonomiese en politiese nagevolge wat vanuit die hulpbronverspreiding sal voortspruit. Gelykheidsteorie van regverdigheid Volgens die gelykheidsteorie is die enigste manier waarop regverdigheid verseker kan word deur die hipotese-stelling van die oorpronklike posisies van gelykheid.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 19
GBE105 Bedryfsetiek Liberaalheidsteorie van regverdigheid Volgens die liberaalheidsteorie van regverdigheid het vryheid die hoogste waarde en moet regverdigheid gesein word as die ideaal om mense te laat lewe soos hulle dit self goeddink, sonder enige inmenging. Hierdie teorie ondersteun die filosofie van persoonlike vryheid waarin die individu die keuses kan uitoefen met die voorwaarde dat hulle nie inmeng in ander mense se vryheid nie. Volgens hierdie teorie besit mense natuurlike en negatiewe regte. Natuurlike regte verwys na ʼn persoon se regte onafhanklik van enige sosiale of politiese instellings, wyl negatiewe regte verplig tot geen inmenging en besluiteloosheid. Dit is juis deur die natuurlike regte tot eiendom wat die teorie van ekonomiese regverdigheid geldigheid verseker. Volgens die teorie is ʼn individu geregtig tot sy besittings, solank hy/sy die besittings verkry het sonder om ʼn ander se morele regte in te doen. Slegs wanneer die individu sy besittings regmatig verkry het, is hy/ sy geregtig om daarmee te doen soos hy/sy wil en is nie meer verplig om die minder bevoorregtes te help nie. 1.7
Korporatiewe Verantwoordelikheid
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 33-42 Hierdie hoofstuk in die handboek fokus op die organisatoriese vlak van etiek, waar daar klem geplaas word op die etiese verantwoordelikhede van sakeondernemings teenoor die breër omgewing waarin die sakeonderonderneming funksioneer. 1.7.1
Ekonomiese verantwoordelikheid
Die mees basiese verantwoordelikheid wat ʼn onderneming teenoor die gemeenskap het, is om ekonomies suksesvol te wees. Deur ekonomies volhoubaar te bly, is daar verskeie maniere waarop ʼn onderneming ʼn bydrae tot die welstand van die gemeenskap kan maak en waarde kan skep vir die belanghebbendes van die onderneming. Hierdie maniere is soos volg: •
Bied opbrengs op belegging vir die aandeelhouers.
•
Verskaf inkomste vir die werknemers van die onderneming.
•
Bied werk vir die onderneming se verskaffers.
•
Lewer goedere en dienste vir die kliënte.
•
Die gemeenskap trek voordeel uit die heffings, belasting en ander bydraes wat in die ontwikkeling van plaaslike en nasionale infrastruktuur belê word.
1.7.2
Formele verpligtinge
‘n Onderneming se sosiale verpligtinge behels die voldoening aan formele standaarde wat deur die gemeenskap daargestel is. Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 20
GBE105 Bedryfsetiek Die doel van die formele standaarde in ʼn onderneming, is om die onderneming te weerhou van die betrokkenheid by onverantwoordelike optredes, wat uiteindelik markfunksionering, die samelewing, of die omgewing kan benadeel. Verwys na bladsy 35-36 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.7.3
Samelewingsverwagtinge
Drie redes waarom ondernemings aan informele sosiale verpligtinge moet voldoen: Legitimiteitsoorwegings Die sosiale aanvaarbaarheid van ʼn onderneming, deur die samelewing, hang af van wat die samelewing se persepsie oor die onderneming is. ʼn Onderneming wat wins maak deur goedere en dienste te verskaf op so ʼn manier dat die belange van die samelewing gerespekteer word, kweek ʼn geldigheidspersepsie binne die samelewing waarin hul sake bedryf. Verwys na bladsy 37 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. Strategiese oorwegings Dit is belangrik vir ondernemings om hul bande met eksterne belanghebbendes te versterk en volhoubare verhoudinge te bestuur. Daar bestaan sterk strategiese redes waarom ondernemings die belange en sosiale verwagtinge van belanghebbendes in ag moet neem. Verwys na bladsy 38 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. Etiese oorwegings As lede van die samelewing, deel ondernemings in die basiese etiese verantwoordelikhede soos alle lede van die samelewing. Hierdie verantwoordelikhede behels nie slegs die bevrediging van eie belange nie, maar ook inagneming van hoe die najaag van eie belange, die belange van ander kan beïnvloed. Die onderneming het ook ʼn etiese verpligting tot al sy belanghebbendes, ongeag of dit in die onderneming se kort- of langtermyn finansiële belange val om so te doen. Verwys na bladsy 38-39 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.7.4
Diskresionêre bydraes
Sosiale investering val onder die diskresionêre verantwoordelikhede van die onderneming. Dit behels dat ondernemings fondse skenk aan doeleindes wat hulle besluit om te ondersteun. Hierdie afdeling verduidelik die verskeie redes waarom ondernemings in sulke skenkings betrokke raak en tot wie se voordeel dit strek. Verwys na bladsy 39-40 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 21
GBE105 Bedryfsetiek 1.7.5
Korporatiewe burgerskap
Ondernemings speel ʼn baie groot rol in die gemeenskap en het ʼn geweldige impak op die samelewing waarin dit bedryf word. Ondernemings bevind hulself gereeld in situasies waar hulle die geleentheid gebied word om die rolle, soortgelyk aan die rolle van die staat, te vervul. Hierdie geleenthede manifesteer soms in die oprigting van infrastrukture, die beskerming van basiese menseregte en die opstel van standaarde om die omgewing te beskerm. Hierdie rol wat ondernemings vervul, staan bekend as korporatiewe burgerskap. Verwys na bladsy 40-42 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.8
Etiek in organisasies
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 43-54 Hierdie hoofstuk in die handboek handel oor die intra-organisatoriese vlak van etiek en fokus spesifiek op die verskeie verskynsels van etiek binne die sakeondernemings. Daar word ook ondersoek ingestel na die kritieke rol van etiek binne intra-organisatoriese verhoudings en die rol wat etiek speel om vertroue binne organisasies te bou. Ter afsluiting van die hoofstuk word daar ondersoek ingestel na die rol wat etiek rakende die prestasie van organisasies speel. 1.8.1
Sake sonder etiek
Die onderliggende persepsie rakende die moderne onderneming is dat ondernemings geïnhibeer word deur homo economicus, die rasionele persoon wat slegs gedryf word deur die begeerte om eie ekonomiese belange te verbeter. Hierdie gedrag behels sakepraktyke wat ekonomiese self-belange bevorder, bo ander menslike prioriteite en het ook sosiale- en omgewingsbekommernisse tot gevolg. Hierdie manier van dink skep die sentiment dat etiek en sake nie kan meng nie. Dominansie van aandeelhouerswaarde Alhoewel kliëntediens as ʼn hoë prioriteit in die meeste organisatoriese waardes gedemonstreer word, en werknemers as die onderneming se grootse bate vertolk word, is dit die aandeelhouerswaarde wat prioriteit geniet, wanneer besluite en aksies geneem word. ʼn Aandeelhouer-gefokusde moraliteit lei tot die oortuiging dat “the business of business is business”, en dus nie etiek nie. Die uitgangspunt van so ʼn moraliteit is die oortuiging dat, om aan die aandeelhouer se behoeftes te voldoen, in die beste belang van almal is. Hierdie beperkte standpunt, veroorsaak dat die konkrete belange van die nie-aandeelhouersgroepe afgeskeep word. Hierdie uitgangspunt ondersteun ook sterk die amorele bestuurskonsep.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 22
GBE105 Bedryfsetiek Nog ʼn resultaat van hierdie denkwyse, is die oortuiging dat etiese oorwegings onvanpas in die sakekonteks is en dus moet die onderneming en sy aktiwiteite as eties- neutrale grond gesien word. Motiewe vir etiese neutraliteit Organisasies word tans beloon vir korttermyn finansiële prestasie. Om die illusie van korttermyn groei te volhou, word finansiële prestasie en rekords voorgehou op so ʼn manier dat opwaartse finansiële groei weerspieël word. Korttermyn groei kan maklik aan langtermyn groei en ekonomiese, sosiale en omgewingsgesondheid gekoppel word. Dit is wel makliker om te fokus op die feite, winste en verliese en op produkte en dienste, as om energie op abstrakte oortuigings, soos Bedryfsetiek en waardesisteme, te mors. Daar bestaan dus ʼn paradoks wat die etiek in die sakeonderneming bedreig, naamlik dat dit van absolute belang en terselfdertyd gevaarlik en onregmatig is om sake op morele, etiese waardes te bedryf. Amorele bestuurders Bestuurders wat aan amorele oortuigings vashou, is dikwels besliste sakeleiers wat toewyding en determinasie toon. Alhoewel hul geen intensie het om moedswillig skade aan die belanghebbendes te rig nie, maak hulle wel bewuste besluite om etiek, gedurende besluitneming of die najaag van doelstellings, te ignoreer. Daar bestaan twee tipes amorele bestuur, intensionele amorele bestuur en nie-intensionele amorele bestuur. Amorele oortuigings en saketaal Amorele sakeoortuigings maak dit baie moeilik om etiese sentiment in die sakekonteks uit te druk. Die sake-taalgebruik wat val onder hierdie oortuiging, is militant alomteenwoordig. Terwyl dit leiers met fokus en doelwit-georiënteerde rigting verskaf, skep dit die probleem van bysiendheid en korttermynvisie. Impak op belanghebbendes Wanneer ondernemings hul werknemers, kliënte, verskaffers en ander belanghebbendes goed behandel, slegs tot voordeel van die eienaars en die aandeelhouers, word die oortuiging geskep dat dit slegs die aandeelhouers se waarde is, wat vir die onderneming van belang is. Hierdie verskynsel sal vinnige verstellingstrategieë om aandeelhouers se opinie, rakende die onderneming se balansstaat te verhoog, tot gevolg hê. Dit het dus die volgende tot gevolg: •
Afdanking en afskaling, waar die koste van werknemers gesny word tot voordeel van die aandeelhouers.
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 23
GBE105 Bedryfsetiek •
Kliënte word slegs gesien as ʼn bron van inkomste. Om uitstaande diens of produkte te lewer is ʼn geforseerde strategie om kostes te sny, wat met kliënteklagtes en kliënte-migrering te doen het.
•
Verskaffers word nie gesien as sakevennote nie, maar as vervangbare entiteite.
•
Min oorweging rakende die etiese verwagtinge van die plaaslike gemeenskap.
•
Die effek op die natuurlike omgewing word buite rekening gelaat.
Verwys na bladsy 43-50 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 1.8.2
Die etiese dimensie van die organisasie
Etiek is ʼn integrale dimensie van die sakeonderneming, sowel as korporatiewe sukses. Die verhoudingsgeaardheid van die sake Alhoewel wette en regulasies nodig is om ondernemings in stand te hou, kan ‘n onderneming ook gesien word as ʼn sosiale instansie, wat afhanklik is van mense en hul intrinsieke menslike verhoudings, om kollektiewe sukses te verseker. Mense binne die onderneming vorm verhoudings met mekaar en met ander buite die onderneming. Die verhoudinge buite die onderneming word bepaal deur die kwaliteit van die verhoudinge binne die organisasie. Die basiese waardes van menslike interaksie, integriteit, eerlikheid, regverdigheid, begrip en verantwoordelikheid is belangrik om hierdie verhoudings vol te hou. Die menslike stelsel van verhoudingsbou neem die vorm van dialoog, spanwerk, en ander vorme van organisatoriese gedrag aan. Hierdie menslike stelsel bevat ook etiese standaarde wat nodig is om harmonie te skep, konflik te bestuur, regverdigheid te verseker en vertroue te kweek, waar etiek optree as ʼn regulerende faktor wat die stelsel in ʼn aanvaarbare rigting stuur. Etiek is die kern tot alle verhoudinge. Wanneer verhoudinge gebou is op integriteit, eerlikheid, regverdigheid, begrip en verantwoordelikheid, verminder die vlakke van vrees en die vlakke van selfvertoue styg.
Die samewerkende aard van werk
Die aksies wat binne die onderneming uitgevoer word, het ʼn impak op almal wat binne en saam met die onderneming werk. Aangesien etiek die kern is vir verhoudinge, is aksies nooit eties neutraal nie, maar wel eties gegrond. Etiek is ook ʼn fondasie vir spanwerk. Daar is sekere dinge wat groepe beter as die individu kan doen. Groepe kan nie sonder norme funksioneer nie en die mate waarop groepsnorme op etiese beginsels gebaseer is, bepaal die mate van samewerking in die groep. Wanneer die groepslede se interne afhanklikheid gebaseer is op etiese norme, is die uitkomste
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 24
GBE105 Bedryfsetiek positief vir groepsdinamika, meer sosiale ondersteuning, werksdeling en ʼn gevoel van waardering wanneer bydraes gelewer word. Vertroue Om verhoudings te bou wat sterk op ʼn etiese grondslag steun, help om volhoubare vertroue te skep. Die tyd en moeite om ʼn vertroue-gebaseerde verhouding met werknemers en eksterne belanghebbendes te vestig, skep ʼn “ons-gevoel” en het gesamentlike besluitneming tot gevolg. Toewyding en kwaliteit van werk Die werknemerskontrak stipuleer die tipe en kwantiteit van werk wat van elke werknemer verwag kan word, maar kan nie die kwaliteit van werk, lojaliteit, toewyding en kreatiwiteit meebring nie. Hierdie word bepaal deur etiese verhoudinge binne die organisasie. Verwys na bladsy 50-53 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die etiese dimensie van die organisasie. 1.9
Samevatting
ʼn Onderneming kan dus nie meer gereken word as geïsoleerd en afgesluit van die wêreld nie, maar dit bestaan uit mense wat die kwaliteit van mekaar se lewens, sowel as die lewens van diegene buite die grense van die onderneming bepaal. Etiek kan dus gereken word as ʼn integrale deel van die onderneming waarsonder die onderneming nie die vermoë sal hê om sy doelwitte en missie te bereik nie. Om binne die onderneming te erken dat mense nie slegs waarde heg aan finansiële sukses nie, maar ook aan die sielkundige welstand en die welstand van hulle families, vriende, samelewing en gemeenskappe, skep nuwe moontlikhede om waarde te put uit die kreatiwiteit en ondersteuning van alle belanghebbendes van sake. 1.10 Selfevaluering Aktiwiteit 1 Brasilië se ekonomie is die grootste van die Latyns-Amerikaanse Nasies en die tweede grootste in die westelike halfrond. Brasilië is een van die vinnigste, groeiende, groot ekonomieë in die wêreld, met ʼn gemiddelde jaarlikse BBP-groeikoers van meer as 5%. Daar word verwag dat Brasilië binnekort een van die vyf grootste ekonomieë in die wêreld sal wees. Gaan stel ondersoek in rakende Brasilië se huidige ekonomiese toestand. Let spesifiek op na die huidige ekonomiese stelsel in gebruik, die werkloosheidsyfer, inkomsteverdeling en
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 25
GBE105 Bedryfsetiek die politieke en ekonomiese regulasies van die land. 1) Onder watter ekonomiese stelsel kan Brasilië geklassifiseer word? 2) Volgens jou navorsing, kan Brasilië se huidige ekonomiese stelsel regverdig word? Motiveer jou antwoord. 3) Oorweeg die regverdigheid van die ekonomiese stelsel van Brasilië aan die hand van verskillende teorieë van regverdigheid
Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake
Bladsy 26
GBE105 Bedryfsetiek
STUDIE-EENHEID 2: TEORIEË OOR ETIEK EN SAKE
2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Model van korporatiewe etiekbestuur
•
Klassieke etiekteorieë
•
Teorieë van die moderne sakeonderneming
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om:
2.2
•
ʼn onderskeid tussen die verskillende modusse van etiekbestuur te tref.
•
ʼn onderskeid tussen die verskillende klassieke etiekteorieë te tref.
•
te onderskei tussen die verskillende teorieë van die moderne sakeonderneming.
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: •
Hoofstuk 5, bladsy 57-70
•
Hoofstuk 6, bladsy 71-85
•
Hoofstuk 7, bladsy 86-99
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 27
GBE105 Bedryfsetiek 2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Deugde
Kwaliteite in ʼn persoon wat as moreel goed of wenslik beskou word.
Die immorele modus
Die oortuiging dat onetiese optrede gereken word as goeie sake.
Die
Word gekenmerk deur die internalisering van etiese waardes
integriteitsmodus
en standaarde met die instelling van gedeelde korporatiewe waardes.
Die
Monitering en bestuur van etiese prestasie deur te verseker
nakomingsmodus
dat alle lede van die onderneming die etiese standaarde van die onderneming onderhou.
Die reaktiewe modus
ʼn Bewustheid dat iets gedoen moet word om die risiko en nagevolge van onetiese gedrag te vermy.
Die totaal belynde
Word gekarakteriseer deur naatlose integrasie van etiek binne
modus
die doel, missie en visie van die onderneming.
Eudaimonia
’n Griekse woord/term wat beteken die geluk wat ʼn mens ervaar wanneer volle menslike potensiaal bereik is.
Telos
’n Griekse woord/term wat beteken die einde of doelwit van iets.
2.4
Inleiding
Daar bestaan twee tipes teorieë in die veld van Bedryfsetiek, naamlik die beskrywende teorieë en die normatiewe teorieë. Die beskrywende teorieë in Bedryfsetiek beskryf en verduidelik die toestand van etiese sake en verskaf dieper insig rakende spesifieke toestande van etiese aangeleenthede, in sake. Dit skep ook die geleentheid om bestuursintervensies, gebaseer op beskrywende teorieë, te beplan . Die normatiewe teorieë in die veld van Bedryfsetiek, in teenstelling met beskrywende teorieë, gaan verder as blote beskrywings van die etiese toestand van aangeleenthede, en beweeg in die domein van hoe spesifieke, etiese aangeleenthede ideaal veronderstel is om
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 28
GBE105 Bedryfsetiek te wees. Hierdie teorieë maak waarde-oordele, wat ʼn spesifieke standaard stel vir hoe situasies eties gesproke moet wees. In Hoofstuk 5 word daar van ʼn beskrywende teorie gebruik gemaak en volgens etiekbestuurbenaderings word vyf kategorieë geklassifiseer en die natuur, doel en interkorrelasie van elke benadering verduidelik. In Hoofstuk 6 word drie klassieke etiekteorieë bespreek, naamlik die Deugsaamheidsteorie van Aristoteles, die Gebruikswaardeteorie van J.S. Mill en die Deontologie- teorie van Immanuel Kant. Hierdie teorieë bied standaarde om oordeel te vel, of aksies of toestande van aangeleenthede te oorweeg, as eties of nie. Ter afsluiting van Studie-eenheid 2, bied Hoofstuk 7 in die handboek ʼn aantal normatiewe teorieë wat spesifiek toegepas kan word op die veld van Bedryfsetiek. Hierdie teorieë identifiseer die morele toestand en verpligtinge van ondernemings. Onder andere bied die teorieë insig of ondernemings beoordeel kan word as morele agente, of amorele instellings; wat die sosiale, korporatiewe verantwoordelikhede van ʼn onderneming moet wees en tot wie se voordeel sakeondernemings bestuur word. 2.5
Model van korporatiewe etiekbestuur
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 57-70 In hierdie hoofstuk word ʼn beskrywende model van die verskillende modusse van etiekbestuur aangebied. “Modus” kan beskryf word as die voorkeurstrategie van ʼn sakeonderneming om etiek te bestuur. Daar bestaan vyf verskillende modusse wat hulself bemoei met voorkeurstrategieë rakende etiekbestuur. Hulle is soos volg: •
Die immorele modus
•
Die reaktiewe modus
•
Die nakomingsmodus
•
Die integriteitsmodus
•
Die totaal-belynde modus
Die aard, doelwitte en oorheersende bestuurstrategieë van elk van hierdie modusse word in hierdie hoofstuk bespreek. Ook word gekyk na die unieke uitdagings waarmee elk van die modusse van etiekbestuur gekonfronteer word. Hierdie uitdagings is gevolglik wat die oorgang na ʼn ander modus van etiekbestuur fasiliteer. Die volgende tabel kan ook in die handboek gevind word (bladsy 58, Tabel 5.1) en is ʼn oorsigtelike opsomming van elk van die verskillende modusse rakende etiekbestuur.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 29
GBE105 Bedryfsetiek
Die immorele modus
Die reaktiewe modus
Die nakomingsmodus
Die integriteitsmodus
Die totaal-belynde modus
Onetiese optrede is
Etiese optrede is meer
Toewyding om
Internalisering van
Naatlose integrasie van
goed vir sake.
oëverblindery as
etiekprestasie te
etiese waardes en
etiek in die korporatiewe
werklike etiese intensie.
moniteer en te bestuur.
standaarde.
doelwitte, strategie en
business is business, en
Onetiese optrede word
Reëlgebaseerde
Waardes-gebaseerde
nie etiek nie.
geïgnoreer en bly
benadering tot etiek.
benadering tot etiek.
Dissiplinering van
Aanmoediging en
onetiese gedrag.
beloning van etiese
Aard
Die the business of
ongestraf.
gedrag.
bedryfsaktiwiteite. Nie-onderhandelbare moreelverantwoordelike interaksie met die
Doelwitte
belanghebbendes. Etiek het geen plek in
Beskerming teen gevare
Voorkoming van
Lig die standaard van
Etiek ingesluit in die
die najaag van wins nie.
van onetiese gedrag.
onetiese gedrag.
korporatiewe etiese
korporatiewe kultuur en
Onetiese gedrag is direk
Skeptici en kritici word
Begeer om ʼn goeie
prestasie.
doelwit.
verbind aan goeie sake.
tydelik stilgemaak deur
etiese reputasie te hê.
Pro-aktiewe bevordering
Etiek is verskans in
die bestaan van etiese
van etiese gedrag.
gesprek en
standaarde.
Etiek gereken as ʼn
besluitneming
mededingende voordeel.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 30
Etiekbestuurstrategie
GBE105 Bedryfsetiek ʼn “Machiavelliaanse”
“Laissez-faire”-
Transaksionele
Transformasionele
Almal is verantwoordelik
oriëntasie; wat die
etiekbestuur.
benadering tot
benadering tot
vir etiese prestasie.
behoefte ontken om
Onwillig om etiek op ʼn
etiekbestuur.
etiekbestuur.
daadwerklike manier te
Duidelike kode,
Betrokkenheid van
bestuur.
omvattende en
belanghebbendes.
besluite rakende etiek te neem.
Korporatiewe etiek is slegs woorde op papier.
korporatiewe bestuurstrukture en
Etiese funksies dien as ʼn stuurmeganisme Etiese helde word
Etiese praatjies aan die
vereer en etiese verhale
orde van die dag.
word vertel.
stelsels word bekendHoë vlak
gestel.
etiekbestuursfunksies en Onetiese gedrag word
sisteme.
gepenaliseer. Finansiële gevolge van
Onbestand teen etiese
Mentaliteit van “wat nie
sedelose immorele
skandale.
verbode is nie, word
Uitdagings
optrede word onbekostigbaar. Verhoogde onenigheid tussen personeel en korporatiewe waardes. Belanghebbendes word
Belanghebbendes dra
toegelaat”. Persoonlike morele
verwagtinge oor.
outonomie en
reputasie is onder standaard.
vervreem.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Morele outonomie lei tot morele onenigheid.
gefrustreerde
Korporatiewe etiese
Diskresie word misbruik.
Invloedryke leiers ondermyn etiese strewe.
verantwoordelikheid Gebrek aan duidelike
word ondermyn.
korporatiewe identiteit Verspreiding van etiese reëls en riglyne.
Bladsy 31
ondermyn integriteit.
Etiese oorgerustheid, morele laksheid. Skeep etiese induksie van nuwe werknemers af. Tekort aan etiese koördinering rakende etiekbestuur.
GBE105 Bedryfsetiek Verwys na bladsy 59-70 vir ʼn volledige beskrywing van die verskillende modusse rakende etiekbestuur. 2.6
Klassieke etiekteorieë
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 71-85 Etiekteorieë bied standaarde om te besluit of spesifieke optrede eties is al dan nie. Gevolglik help etiekteorieë om wel beoordeelde analises van spesifieke aksies te maak en om redes te verskaf waarom aksies gereken kan word as eties of oneties. Drie invloedryke teorieë rakende etiek word in hierdie hoofstuk bespreek: •
Die Deugsaamheidsteorie van Aristoteles
•
Die Gebruikswaardeteorie van Mill
•
Die Deontologie-teorie Kant
2.6.1
Die Deugsaamheidsteorie
Die Griekse filosoof, Aristoteles, is die figuur wat die naaste geassosieer word met die deugsaamheidsteorie. Die teorie gaan van die aanname uit dat moraliteit nodig en noodsaaklik vir die mensdom is. Moraliteit is nie ʼn luuksheid wat iemand kan kies om te hê, of nie te hê nie. Dit is ʼn voorwaarde vir ʼn persoon om met waardigheid te lewe. Mense wat moraliteit verloën, is mense wie se basis nie korrek gelê is nie en wat dus nooit hulle volle menslike potensiaal bereik het nie. Telos Aristoteles glo dat alles in die lewe ʼn spesifieke doel het. Wanneer hy die term telos gebruik, verwys hy spesifiek na die doelwit van iets. Alle mense het ʼn gemeenskaplike telos wat hulle deel. Om ʼn lewe van menslike waardigheid te lewe, moet mense daarna streef om die telos van menslike lewe te verkry. Die Griekse woord wat Aristoteles gebruik om hierdie telos van menslike lewe te beskryf is eudaimonia. Eudaimonia kan algemeen vertaal word as “geluk”, wanneer ʼn mens sy/haar volle menslike potensiaal bereik. Vier aspekte word benodig om hierdie toestand te behaal: •
ʼn Mens moet lewe in ʼn gemeenskap wat gekarakteriseer word deur regverdigheid.
•
ʼn Mens moet homself omring met goeie vriende wat ondersteunend optree om eudaimonia in sy volle kapasiteit te bereik.
•
Voldoende materiële voorsiening.
•
Ontwikkeling en kultivering van eie menslike potensiaal.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 32
GBE105 Bedryfsetiek Die eerste drie fokus op die eksterne dimensie, naamlik die gemeenskap, vriende en materiële besittings, terwyl die vierde dimensie fokus op die interne dimensie van die self. Aristoteles se deugsaamheidsteorie fokus opmdie interne dimensie. Die self Aristoteles is van die uitgangspunt dat moraliteit begin by die self en op die karakter van die individu berus. Wat dus belangrik is, is nie wat reg of verkeerd is tydens interpersoonlike interaksie nie, maar die interpersoonlike ontwikkeling van eie karakter. Moraliteit vereis dus mense met goeie karakter en slegs mense met goeie karakter is in staat om goed te kan doen. Aristoteles gaan verder deur te sê dat moraliteit begin by self-liefde. Indien jy nie vir jouself lief is en bereid is om in jou selfverwerkliking te investeer nie, kan morele ontwikkeling nie plaasvin nie. Deugde Volgens Aristoteles is deugde ʼn karaktertrek wat die individu bemagtig om sy volle telos te bereik. Indien die telos van mense eudaimonia is, is die deugde deur mense benodig, dié karaktereienskappe wat hulle in staat stel om hulle telos te bereik. Aristoteles definieer deugde as ʼn aktiwiteit van die siel wat ʼn rasionele beginsel impliseer. Onderliggend aan hierdie definisie is ʼn baie spesifieke standpunt van die menslike natuur. Aristoteles tref onderskeid tussen twee dimensies in mense, naamlik die rasionele en die irrasionele dimensie. Hy stel voor dat die rasionele dimensie die dominante dimensie moet wees, aangesien die rasionele vermoë van ʼn persoon, die mens van diere en ander lewende organismes onderskei. Hierdie rasionele-beheerde funksies word gesien as die mens se neiging na aksies in gegewe situasies. Aristoteles verwys na hierdie neigings as natuurlike gesindhede. Hierdie gesindhede moet deur rasionele denke beheer word, en wanneer gesindhede geleer word om, en beheer word deur rasionele denke, word dit morele deugde. Dus is morele deugde rasioneel-beheerde gesindhede wat verandering in permanente karaktereienskappe teweegbring. Die gemiddeld Die konsep van die gemiddeld word gebruik om aan te dui wat deur rasioneel- beheerde gesindhede geïmpliseer word. Die natuurlike gesindhede neig in twee rigtings: iemand neig om iets te veel te doen, of neig om iets te min te doen. Dit impliseer dat ʼn mens óf oormatige gesindhede, óf ‘n tekort aan gesindhede het. Die gemiddeld is dus daar om die tekort aan gesindhede te korrigeer en word gesien as ʼn middelpunt tussen hierdie twee rigtings van gesindhede. Die gemiddelde gesindhede word bereik wanneer die individu rasioneel beheer neem van sy eie gesindhede. Tabel 6.2, bladsy 74, in die handboek gee ʼn goeie aanduiding
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 33
GBE105 Bedryfsetiek van Aristoteles se visie van die gemiddelde posisie ten opsigte van ʼn paar tipiese menslike gesindhede. Om hierdie toestand van ʼn deugsame lewe te bereik, identifiseer Aristoteles sekere ideale en riglyne wat gevolg kan word om ʼn deugsame man te wees. Hierdie man is iemand wat rasioneel beheer van sy eie lewe neem, hy het sy natuurlike gesindhede gekweek tot morele deugde en deur sy lewensgang plesier daarin gevind om op tree in ooreenstemming met sy morele deugde. Verwys na bladsy 71-75 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die Deugsaamheidsteorie. 2.6.2
Deontologie Etiekteorie
Die Deontologie etiekteorie gaan van die uitgangspunt uit dat morele aksies vereenselwiging met rasioneel-gegronde, morele beginsels vereis. Die verteenwoordiger van die Deontologie etiekteorie is die Duitse filosoof, Immanuel Kant. Kant is oortuig dat menslike morele aksies nie deur praktiese ervaring gelei kan word nie. Wat mense veronderstel is om te doen, kan nie bepaal word deur wat mense in werklikheid doen nie. Morele begeleiding moet buite die gebied van praktiese ervaring gevind word, naamlik in die sfeer van suiwer rasionele denke. Die tweeledige natuur van die mens Kant is van die oortuiging dat die mens gelyktydig natuurlike en rasionele wese is. •
As natuurlike wese is die mens onder beheer van sy natuurlike instinkte en behoeftes. In hierdie opsig is die mens nes ‘n dier wat die wette van die natuur gehoorsaam.
•
Dit is egter die mens se vermoë om rasioneel te dink, wat hom van die dier onderskei. As rasionele wesens kan mense kreatief wees en vrye keuses maak. In plaas daarvan om onderworpe te wees aan rou instink, kan die mens insig verkry oor die wette van die natuur en sy eie riglyne vir gedrag formuleer.
Die mens is dus onderworpe aan sy tweeledige natuur betreffende sy morele aksies. Kant glo dat die mens se natuurlike neigings te onstabiel en onvoorspelbaar is om stabiele morele oordeel te verseker. Die enigste bron van stabiele en objektiewe morele begeleiding, lê in die rasionele vermoë van die mens. Die goeie wil Kant het ʼn analise gedoen van wat bekend staan as die mens se suiwer rede. Suiwer rede, onbesoedel deur praktiese ervaring, word gebruik om morele begeleiding te vind.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 34
GBE105 Bedryfsetiek Die konsep van goeie wil, staan sentraal tot Kant se teorie. Die mens se wil is sy kapasiteit om te besluit wat hy wil doen en wat hy wil wees. Hierdie vryheid bied aan die mens outonomie om onafhanklike en rasionele besluite te neem. Dit is deur beoefening van hierdie vryheid, om op te tree met outonomie, wat menslike waardigheid verkry word. Die menslike wil word beïnvloed deur natuurlike en rasionele dimensies, en juis daarom verwys Kant nie na menslike wil nie, maar goeie wil. Die menslike wil kan besoedel word deur die eise van natuurlike neigings en so ʼn wil kan nooit konstante morele aksies tot gevolg hê nie. Konstante morele gedrag kan slegs deur goeie wil bereik word. Goeie wil is onderdanig aan universele morele wette en dit is die mens se rasionele vermoë wat hom in staat stel om ʼn goeie wil te kweek. Wanneer die mens rasionele insig rakende die universele morele wet verkry, respekteer die menslike wil die sigbare morele outoriteit van die universele wet, en gehoorsaam dit uit ʼn gevoel van plig. Die kategoriese imperatief Kant formuleer sy eie interpretasie van ’n universele en objektiewe morele wet, wat op alle rasionele menslike wesens van toepassing is. Hierdie morele wet is suiwer formeel en is nie van toepassing op enige spesifieke situasie nie, maar kan dien as ʼn kriterium om morele oordeel te vel. Deur die kategoriese imperatief toe te pas, word beginsels neergelê as riglyne vir universaliteit (universality), sowel as omkeerbaarheid. Die beginsels van Universaliteit vereis dat die mens gewillig moet wees om die voorgestelde aksie in die universele wet om te skakel, sodat ander dit kan volg. Die beginsel van omkeerbaarheid vereis dat die mens gewillig moet wees om in ʼn wêreld te woon waar almal optree in ooreenstemming met die universele wet. Dus, indien die mens nie gewillig is om in ʼn wêreld te lewe waar die beginsels van aksies ʼn morele wet geword het nie, is die voorgestelde aksie verkeerd. Kant verwys na die universele morele wet as die kategoriese imperatief. ʼn Imperatief is iets wat iemand moet dien, of ʼn bevel wat iemand moet gehoorsaam. In sommige gevalle is ʼn imperatief van toepassing op die self, indien die self ʼn spesifieke doel wil bereik. Die hipotetiese imperatief hang af van die self en sy subjektiewe doelstellings. ʼn Kategoriese imperatief is van toepassing op elke persoon, ongeag persoonlike doelstellings. Die kategoriese imperatief word in drie praktiese imperatiewe, of doelstellings vir morele aksies tot besluitneming opgedeel. •
Die eerste praktiese imperatief Kant impliseer dat aksies nie deur eie neigings begelei word nie, maar deur ʼn gevoel van plig tot die universele morele wet.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 35
GBE105 Bedryfsetiek •
Die tweede praktiese imperatief Dié kategoriese imperatief vereis dat die mens nie optree om eie subjektiewe doelwitte te bereik nie, maar ter wille van objektiewe doelwitte wat op almal van toepassing is. Kant identifiseer ʼn objektiewe einde, en definieer hierdie einde as die waardigheid van alle mense.
•
Die derde praktiese imperatief Kant beklemtoon dat die kategoriese imperatief nie iets moet wees wat die mens isoleer en vervreem nie, maar as iets wat die mens kan identifiseer, as deel te wees van die mens se eie skepping. Wanneer die mens sy wil kweek om ongehoorsaam te wees teenoor sy natuurlike neigings, om sodoende gehoorsaam te wees tot die kategoriese imperatief, is die mens nie passief nie. Ten opsigte van die mens se vryheid as rasionele wese, kan hy optree in onafhanklikheid en morele beginsels skep wat sy lewensgang begelei.
Verwys na bladsy 75-79 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die Deontologie etiekteorie. 2.6.3
Gebruikswaarde Etiekteorie
Die Gebruikswaarde etiekteorie beweer dat die moraliteit van aksies beoordeel moet word volgens die nagevolge. Die verteenwoordiger van die Gebruikswaarde etiekteorie is John Stuart Mill. Mill was van die oortuiging dat aksies gesien kan word as goed, indien dit bydra tot die vervulling van die uiteindelike doel van die mens. Hierdie uiteindelike doel van die menslike lewe word deur Mill as geluk gedefinieer. Aksies kan dus gereken word as goed wanneer dit lei tot die geluk van die meerderheid van dié wat beïnvloed word deur spesifieke aksies. Mill gaan verder deur die identifisering van die grootste gelukbeginsel. Die praktiese implikasie van hierdie beginsel is dat wanneer die mens in morele twyfel verkeer, moet die oorweging gemaak word watter alternatief van aksies die grootste geluk vir die grootste hoeveelheid mense tot gevolg sal hê. Geluk Mill regverdig sy oortuiging, dat geluk die uiteindelike einddoel van alle mense is, deur te begin by die ervaring van die individu. Volgens Mill is elke mens gemotiveer deur slegs een einddoel, en hierdie einddoel is geluk. Wat die mens ook al doen, doen hy om geluk te ervaar. Hy gaan verder deur te sê dat daar baie roetes is om na geluk te neem, naamlik kennis, liefde, mag, geld, maar aan uiteindelik is al hierdie roetes se uiteinde geluk. Rakende die universele najaag van geluk: indien elke individu se begeerte geluk is, moet Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 36
GBE105 Bedryfsetiek die uiterste doelwit nie die geluk van die individu wees nie, maar die geluk van die samelewing. Mill is oortuig dat individue nie slegs hulle eie geluk nastreef nie, maar ook die geluk van die samelewing en hy baseer sy oortuiging op drie aspekte: •
Die sosiale natuur van die mens, om deel te wees van ʼn gemeenskap.
•
Die eksterne druk op die individu om kennis te neem van die belange van ander mense; die behoefte aan ondersteuning van ander.
•
Natuurlike geneigdheid om met ander te simpatiseer, die mens se gewete wat hom daarvan weerhou om skade aan ander te rig.
Verdediging teen kritiek Om die dieper betekenis en die implikasies van sy teorie te verduidelik, verdedig Mill sy teorie teen aanvalle van kritici rakende sy teorie: •
Kritiek een: Die teorie is degraderend teenoor mense Teenkanting: Die teorie is degraderend tot mense. Die mens word na die vlak van diere verlaag deur voor te stel dat mense se enigste doelwit in die lewe is om plesier te verkry. Mill se verdediging: Die plesier wat mense opgewonde maak, verskil grootliks teenoor dié van diere. Die onderskeid kan gemaak word op grond van liggaamlike plesier en verstandelike plesier. Diere, net soos mense, geniet die liggaamlike plesiere soos eet, drink en slaap. Waar die onderskeid lê is die verstandelike plesier van leer, beplanning en omgee.
•
Kritiek twee: Geluk kan nie ʼn rasionele doelwit van die lewe wees nie Teenkanting: Die najaag van geluk kan nooit gereken word as die rasionele doel van menslike lewe nie. Kritici verwys na die aantal mense uit die geskiedenis wat hul eie geluk opgeoffer het om goed te doen. Mill se verdediging: Die helde van die verlede moet dienooreenkomstig gereken word as edel, omdat hulle hul eie geluk opgeoffer het ter wille van ander se geluk, en sodoende die gebruikswaarde standaard tot die uiterste gedemonstreer het.
•
Kritiek drie: Gebruikswaarde moedig selfsug aan Teenkanting: Die gebruikswaarde teorie propageer dat die mens slegs fokus om eie geluk te maksimaliseer. Mill se verdediging: Die teorie is juis die teenoorgestelde van hierdie aanslag. Die standaard van geluk wat gebruikswaarde najaag is nie die geluk van die individu nie, maar juis die geluk van almal.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 37
GBE105 Bedryfsetiek •
Kritiek vier: Gebruikswaarde is onbereikbaar Teenkanting: Die gebruikswaarde standaard is onrealisties hoog. Dit is byna onmoontlik om altyd op so ʼn manier op te tree dat dit tot voordeel van die algehele geluk van die samelewing in geheel is. Mill se verdediging: Dit is baie uitsonderlik dat mense hulself in die situasie sal bevind waar hulle moet optree ter wille van die algemene geluk van die hele samelewing. Die private nut van hierdie uitgesoekte minderheid moet in oorweging gebring word, en nie die geluk van die mensdom as ʼn geheel nie. Slegs ʼn klein hoeveelheid mense het die geleentheid om op te tree tot voordeel van die samelewing as ʼn geheel, en hierdie geleenthede maak sodanige verskyning baie skaars. Dit is slegs hierdie uitgesoekte minderheid in die uitsonderlike gevalle wat die geluk van die samelewing as ʼn geheel in ag moet neem.
•
Kritiek vyf: Gebruikswaarde is selfdienend Teenkanting: Die gebruikswaarde teorie kan as immorele leer geklassifiseer word, omdat dit onvermydelik tot opportunism sal lei. Kritici dring daarop aan dat die gebruikswaarde beginsel toegepas word op opportunistiese maniere, om sodoende ʼn sekere doelwit te bereik of om ʼn sekere besluit te neem. Mill se verdediging: Dit is ondenkbaar dat iemand oneerlik sal wees juis vir die monetêre voordeel wat dit mag inhou. Elke persoon het ʼn gewete en ʼn sin van waarheid, en om te lieg sal hierdie oortuigings oortree.
•
Kritiek ses: Die teorie is tydrowend Teenkanting: Dit is hopeloos te tydrowend om in die praktyk te implementeer. Kritici maak die aanname dat dit onmoontlik sal wees om in elke situasie stil te staan en die pyn teenoor die plesier op te weeg voor aksie geneem word. Mill se verdediging: In die meeste van die etiese kwessies waarmee ʼn mens gekonfronteer word, is die individu reeds bewus wat moreel reg en moreel verkeerd is. Mens hoef nie fisies stil te staan om die morele oorweging uit te werk nie, slegs op te tree volgens die morele kennis en ervaring wat deur die individu opgedoen is.
Verwys na bladsy 80-84 vir ʼn meer volledige beskrywing van die Gebruikswaarde teorie. 2.7
Teorieë van die moderne sakeonderneming
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 86-99
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 38
GBE105 Bedryfsetiek Die drastiese toename in die grootte en invloed van die moderne sakeondernemings in die laaste eeu het baie rakende die denkwyses rondom die morele status en verpligtinge van die moderne sakeondernemings teweeggebring. Van die belangrikste vrae wat aan die moderne sakeondernemings gerig word, is soos volg: •
Het sakeondernemings morele verantwoordelikhede?
•
Kan sakeondernemings gesien word as morele agente?
•
Wie se belange moet die sakeondernemings dien?
In hierdie hoofstuk word gekyk na drie vername teorieë rakende die moderne sakeondernemings, naamlik die Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie, die Korporatiewe Morele Agentskapsteorie en die Belanghebbendes Teorie 2.7.1
Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie
Die vraag wat gevra kan word is: Het sakeondernemings slegs morele verantwoordelikhede teenoor hul aandeelhouers, of het hulle ook ʼn verantwoordelikheid teenoor die samelewing waarin hulle bedryf word? Twee filosowe, naamlik Milton Friedman en Christopher Stone, se teenstrydige standpunte oor hierdie aspek word in hierdie afdeling bespreek. Milton Friedman Friedman ontken dat sake enige sosiale verantwoordelikhede het buiten om wins te maak vir die aandeelhouers. In Friedman se sterk teenkanting teen die sosiale verantwoordelikhede van sakelui, tref hy onderskeid tussen die ekonomiese en politieke sfere van die samelewing. •
Die ekonomiese sfeer berus op die beginsel van eenstemmigheid. Tydens ekonomiese aktiwiteite, is die partye betrokke vry om hulself te verbind tot enige kontrakte en transaksies wat hulle goeddink. Daar is geen dwang op enige party om sake met mekaar te doen nie.
•
Die beginsel van die politieke sfeer, daarenteen is ooreenstemming. Algemene sosiale belange is dominant. Alhoewel individue vry is om uitdrukking te gee aan hulle voorkeure om hulle stem te laat geld, wanneer die politieke besluit geneem word, moet almal daaraan voldoen.
Friedman se groot beswaar lê teen die ongegronde oplegging van die politieke beginsel van ooreenstemming op die ekonomie. Sake moet sake bly en politiek moet politiek bly, die twee mag nie meng nie. Hy gaan verder deur te sê dat korporatiewe sosiale verantwoordelikheid die ongewenste vermenging tussen die politiek en die ekonomie verteenwoordig. Friedman voel dit is nodig om duidelikheid te verkry oor wat gebeur, indien sakelui namens die sakeonderneming in die aktiwiteite van sosiale verantwoordelikheid betrokke raak. Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 39
GBE105 Bedryfsetiek Sakelui word aangestel om in die beste belang van die werknemers van die sakeonderneming op te tree, en hierdie belange is om soveel geld as moontlik te maak. Wanneer sakelui betrokke raak in sosiale verantwoordelikheid, tree hulle buite hulle domein op. Friedman glo dat sakeondernemings nie morele agente soos individue is nie, en dus geen morele verpligtinge het nie. Sakelui spandeer korporatiewe bronne op aktiwiteite van sosiale verantwoordelikheid, en indirek steel hulle fondse wat op onbenullighede gemors word. Behalwe vir die verplasing van fondse vanaf die aandelehouers, raak sakelui betrokke in ʼn politieke proses van belastingheffing waarvoor hulle nie bekwaam genoeg is nie. Deur korporatiewe fondse op sosiale verantwoordelikhede te spandeer, word belasting effektiewelik gehef tot die aandeelhouers, of enige belanghebbendes van die sakeonderneming wat voordeel uit daardie fondse kon trek. Ook deur hierdie proses word namens almal besluit hoe die belasting geïmplementeer moet word. Beide van hierdie prosesse van belastingheffing en toekenning is politieke prosesse. Friedman gee wel toe dat daar sekere voorwaardes is waar korporatiewe spandering geregverdig kan word. •
Die eerste voorwaarde wat hy identifiseer, is wanneer die individuele alleeneienaar van ʼn sakeonderneming besluit om geld te spandeer op sosiale verantwoordelikhede, omdat hy in werklikheid sy eie geld spandeer.
•
Die tweede voorwaarde, waar die spandering van korporatiewe geld op sosiale verantwoordelikhede geregverdig kan word, is wanneer die sakeonderneming voordeel daaruit kan trek.
Verwys na bladsy 86-88 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. Christopher Stone Christopher Stone neem sterk standpunt in teenoor Friedman se standpunt op korporatiewe sosiale verantwoordelikheid. Hy stel sy saak op grond van drie uitgangspunte: 1) Bestuurders se enigste verpligting is om winste vir aandeelhouers te maksimaliseer. 2) Markkragte is voldoende in staat om verantwoordelike gedrag van sakeondernemings te vereis. 3) Die wet se voldoende versekering dat sakeondernemings nie die samelewing sal beskadig nie. •
Bestuurders het nie slegs ʼn verpligting teenoor aandeelhouers nie Stone noem hierdie argument die belofte-argument. Hy ontken dat daar ʼn belofteverhouding tussen die bestuurders en die aandeelhouers bestaan. Die meeste aandeelhouers het nog nooit die bestuur van die sakeonderneming waarin hulle
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 40
GBE105 Bedryfsetiek investeer ontmoet nie, en gevolglik is geen beloftes deur bestuurders aan die aandeelhouers gemaak nie. Nog ʼn argument wat Stone aanvoer is die agentskap-argument. Alhoewel hierdie argument nie gegrond is op ʼn geïmpliseerde belofte tussen bestuurders en aandeelhouers nie, stel dit tog voor dat bestuurders optree as agente vir die aandeelhouers. Stone verwerp die argument en staaf dit op grond van wat de jure (wetlik) en de facto (feitelik) verkeerd is. Volgens wetlike gronde, word bestuurders nie as agente vir aandeelhouers erken nie. Dit is feitelik verkeerd omdat bestuurders aktief ondersoek sou instel wat die belange van die aandeelhouers is en daarvolgens sou optree, as dit wel die geval sou wees. •
Markkragte is nie voldoende nie Stone stem saam dat markkragte kapitaal verseker en arbeid- en ander produktiewe bronne na die sakeondernemings en industrieë, wat hulle tot die mees effektiewe gebruik kan inspan, laat vloei. Hy ontken egter dat markkragte ook doeltreffend genoeg is om te verseker dat aktiwiteite van sakeondernemings sal dien om aan die sosiale behoeftes van die samelewing te voorsien. Hierdie markmeganisme is gerig op ekonomiese effektiwiteit en is nie daarop gerig om sosiale behoeftes te bevredig nie. Stone is van die oortuiging, dat in die komplekse wêreld van verbruikerswese met sy nimmereindigende vloed van nuwe verbruikersprodukte, dit byna onmoontlik is om bewus te wees van gesondheids-, omgewings- en ander gevare wat nuwe verbruikersgoedere mag inhou. Alhoewel verbruikers genoegsaam bewus is van handelsname, is hulle nie goed genoeg ingelig oor watter sakeondernemings aandele het in sekere handelsname nie. Sou die verbruiker aanstoot neem, is hy glad nie in ʼn posisie om druk op die sakeonderneming wat aanstoot gee te plaas nie. Stone waarsku ook dat dit naïef is om te glo dat die sakeondernemings hul gedrag sal aanpas, indien druk wel toegepas word.
•
Die wet is onvoldoende Stone weerlê Friedman se aanspraak dat gehoorsaamheid aan die wet van ʼn land, waarin die sakeonderneming bedryf word, sosiale verantwoordelikheid sal verseker. Hy verwerp hierdie aanspraak op grond van drie aspekte:
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 41
GBE105 Bedryfsetiek 1) Tydsbeperking Die tydsbeperkingsprobleem sentreer om die feit dat ʼn wet gewoonlik gemaak word in reaksie tot bestaande probleme. As gevolg van die reaktiewe natuur van die wet, kan baie skade aangerig word in die tydgreep vandat die nuwe probleem ontstaan, totdat ʼn nuwe wet neergelê word om die probleem aan te spreek. Sakeondernemings kan dus nie staatmaak op die wet om korporatiewe sosiale gedrag te bevorder nie. 2) Die beperkings in die proses van wette maak Die beperkings in die proses om ʼn wet te maak, sentreer om die rol wat sakeondernemings speel in die proses van juis daardie spesifieke wet wat geskep word om hulle te reguleer. Probleme wat deur die operasies van sakeondernemings veroorsaak word is baie kompleks. Beleidmakers het soms gebrekkige tegniese kundigheid om wette te formuleer om hierdie komplekse probleme aan te spreek. Beleidmakers is ook baie versigtig wanneer hulle wette formuleer wat hulle in botsing kan bring met industrieë wat hulle moet reguleer. Stone is van die oortuiging dat die betrokkenheid van die sakeondernemings in die proses van wette maak, ʼn praktiese onvermydelikheid is. Afhanklikheid van die wet is onvoldoende en moet aangevul word deur die self-geïnisieerde sosiale verantwoordelikhede van sakeondernemings. 3) Die beperkings van die proses van implementering van wette Die toenemende tegniese aard van die samelewing, maak dit moeilik om die wette effektiewelik te implementeer. Verwys na bladsy 88-92 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 2.7.2
Korporatiewe Morele Agentskapsteorie
As ʼn regspersoon het ‘n sakeonderneming spesifieke regte en verpligtinge. Dit is wel nie duidelik of sakeondernemings gereken moet word as morele persone wat morele verantwoordelikhede het, anders as hul wetlike verantwoordelikhede nie. Peter French French stem saam met Friedman dat sakeondernemings kunsmatige regspersone is, maar hy stem egter nie saam dat dit sakeondernemings diskwalifiseer om morele persone te wees nie. Sy argument vir die morele agentstatus van ʼn sakeonderneming, berus op die onderskeid tussen die wetlike en morele menswees.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 42
GBE105 Bedryfsetiek In die wetlike teorie word onderskeid tussen die “onderwerpe van regte” en die “administrateurs van regte” getref. Die onderwerpe van regte is enige entiteite, natuurlik of kunsmatig, lewend of dood, waaraan regte toegeken word. Die onderwerpe van regte sluit die natuurlike lewende mensdom, die ongebore mense, toekomstige generasies, dié wat dood is en die kunsmatige regspersone, soos sakeondernemings in. Die administrateurs van regte se kategorieë word gereserveer vir die biologies-lewende mense, omdat die administrateurs van regte, agente is wat spesifiek aksie kan neem om hulle regte uit te oefen. French argumenteer dat, om ʼn biologies-lewende persoon te wees, nie die definitiewe kriterium om ʼn morele agent te wees, is nie. Die onderskeidende kriterium vir morele menswees lê in die feit dat ʼn entiteit verantwoordelik gehou kan word vir sy aksies. Ten opsigte van hierdie aspek, onderskei French tussen twee opvattings van verantwoordelikheid: •
Die eerste opvatting van verantwoordelikheid, staan bekend as die “wie-het-ditgedoen”-tipe. Hierdie opvatting geld wanneer daar bepaal moet word wie blameer moet word vir die aksies van ʼn spesifieke gebeurtenis.
•
Die tweede opvatting van verantwoordelikheid is die konsep van verantwoordingsaanspreeklikheid. Verantwoording word gevestig wanneer een party hom-/haarself in ʼn verantwoordelikheidsverhouding met ʼn ander party bevind en gevolglik sy/haar aksies teenoor die ander party regverdig.
French is van die oortuiging dat morele verantwoordelikheid tot die tweede kategorie van verantwoordelikheid behoort – as ‘n morele agente is die mens verantwoordbaar vir sy aksies teenoor almal wat deur sy aksies beïnvloed word. Die vraag wat French stel is, of sakeondernemings kwalifiseer vir morele verantwoordelikheid in die twee opvatting. Om moreel verantwoordelik gehou te word vir jou aksies, moet ʼn agent se aksies gekoppel word aan ʼn spesifieke gebeurtenis en die aksie of gebeurtenis moet ʼn intensie van die agent wees. Dus, vir sakeondernemings om te kwalifiseer as morele agente, moet spesifieke intensies lei tot spesifieke aksies. French is van die oortuiging dat daar ʼn spesifieke meganisme binne die sakeonderneming is, wat daartoe bydra dat hulle morele agente is. Hierdie meganisme staan bekend as die “Korporatiewe Interne Besluit”-struktuur (KIBstruktuur). Hierdie KIB-struktuur van ʼn sakeonderneming bestaan uit twee duidelike en belangrike elemente. •
Die eerste is die organisatoriese vloeidiagram (organogram) wat spesifiseer wat die rolle, vlakke en verantwoordelikhede van die verskillende lede van die sakeonderneming is.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 43
GBE105 Bedryfsetiek •
Die tweede element is die korporatiewe besluitnemingsreëls en -beleide wat bepaal wat en hoe besluite binne die sakeonderneming geneem word. Hierdie reëls en beleide verseker dat besluite geneem word op ʼn manier wat die sakeonderneming bystaan om sy doelwitte te bereik.
Indien individue, in die naam van die sakeonderneming, aksie sou neem wat nie gemagtig is in terme van hul rol in die sakeonderneming of die sakeonderneming se beleid nie, tree hul nie volgens die KIB-struktuur op nie en kan hul aksies nie gereken word as korporatiewe aksies nie. Die KIB-struktuur van die sakeonderneming verander dus die besluite wat namens die sakeonderneming in korporatiewe aksies geneem word, aangesien dit die intensie van die sakeonderneming is om sy doelwitte en doelstellings te beskerm. Verwys na bladsy 92-94 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 2.7.3
Die Belanghebbendes Teorie
Die Belanghebbendes Teorie bevraagteken die oortuiging dat sakeondernemings slegs bestuur moet word tot voordeel van die aandeelhouers. Edward Freeman word die meeste geassosieer met die Belanghebbendes Teorie van sakeondernemings. Edward Freeman Edward Freeman se teenkanting teen die aandeelhouersteorie van sakeondernemings word gebaseer op wetlike en ekonomiese argumente: •
Die wetlike argument Die wetlike argument vir die verwerping van die idee dat sakeondernemings slegs bestuur moet word tot voordeel van die aandeelhouers, word gebaseer op onlangse regsbevindings. Die handboek verwys spesifiek na Evan en Freeman se bevindinge waar wetgewing en die hofbevindinge sekere regte aan werknemers toewys. Besture van sakeondernemings moet dus hierdie regte van werknemers respekteer en die najaag van die belange van die aandeelhouers moet gebalanseer word met die belange van die werknemers. Werknemers het wetlike beskermde regte om kollektief te beding wat deur bestuur gerespekteer moet word. Dieselfde argument kan gevoer word oor die verskaffers, kliënte en plaaslike gemeenskappe.
•
Die ekonomiese argument Die klassieke regverdiging van die vryemarkkapitalisme is dat die najaag van die belange van die aandeelhouers outomaties sal lei tot die “greatest good of the greatest number of people”. Daar word hierna verwys as die “onsigbare hand beginsel”.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 44
GBE105 Bedryfsetiek Die realiteit van die moderne sakeonderneming en sy impak op die samelewing het egter die kredietwaardigheid van die beginsel ondermyn. Een van die groot oorsake hiervoor was die industriële revolusie wat die internalisering van voordele en eksternalisering van die koste van hulle aksies teweeggebring het. Die eksternaliteite verwys na die gevolge van korporatiewe aksies. Deur die najaag van hulle doelwitte, besoedel sakeondernemings die omgewing, of steur hulle nie aan die gemeenskappe nie. Die markmeganisme korrigeer nie outomaties hierdie negatiewe gevolge van korporatiewe aktiwiteite nie. Die regulasies wat hierdie eksternaliteite moet hanteer, bied dus verdere gronde vir die oortuiging dat sakeondernemings beperk moet word en nie slegs aandeelhouersbelang moet najaag nie. •
Belanghebbendes Die volgende twee aspekte dien as grondslag vir die Belanghebbendes Teorie: o
Die Beginsel van Korporatiewe Regte: Die sakeonderneming en die bestuurders mag nie die wetlike regte van ander, om hul eie toekoms te bepaal, oortree nie.
o
Die Beginsel van Korporatiewe Gevolge: Die sakeonderneming en sy bestuurders is verantwoordelik vir die uitwerking wat hulle aksies op ander het.
Om hierdie twee beginsels aan te neem, het tot gevolg dat die bestuur van sakeondernemings morele verantwoordelikheid vir die gevolge van hulle aksies op alle belanghebbendses van die sakeonderneming neem. Binne die Belanghebbendes Teorie kan die belanghebbendes gedefinieer word as die groepe wat nodig is vir die oorlewing en sukses van die sakeonderneming. Verder kan die belanghebbendes ook beskryf word as die groepe wat regte en pligte in die sakeonderneming het en wat deur die sakeonderneming voordeel kan trek of skade kan ly. Tipiese groepe belanghebbendes is die werknemers, verskaffers, kliënte, plaaslike gemeenskappe en die bestuurders. o
Aandeelhouers het aandeel in die onderneming omdat hulle in die sakeonderneming belê.
o
Verskaffers bied grondstowwe aan die sakeonderneming, wat die kwaliteit en prys van die sakeonderneming se produk of diens bepaal.
o
Kliënte bied inkomste aan die sakeonderneming.
o
Plaaslike gemeenskappe bied basiese infrastruktuur sowel as menslike en natuurlike hulpbronne wat nodig vir die sakeonderneming is om te funksioneer.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 45
GBE105 Bedryfsetiek Bestuurders word ook gesien as belanghebbendes aangesien hul deel in dieselfde verwagting as die werknemers van die sakeonderneming, deurdat hulle vergoeding ontvang vir dienste gelewer en hulle bydra tot die oorlewing van die sakeonderneming. Kenneth Goodpaster Goodpaster is gekant teen Freeman se siening van die Belanghebbendes Teorie. Hy is oortuig dat die teorie afbrekend kan wees tot die sakeonderneming en die gemeenskap. Hy beskryf die teorie as ʼn multi-vertrouensplig (multi-fidusiêre) belanghebbende siening. In hierdie siening het die bestuurders van sakeondernemings ʼn vertrouenspligverhouding teenoor die aandeelhouers van die sakeonderneming. Hierdie situasie kan ondraaglik raak, indien die eise van die belanghebbende groepe kontrasterend en onversoenbaar is. Die teorie kan die aard van die sakeonderneming, as ʼn privaat-besit entiteit met spesifieke ekonomiese doelstellings, ondermyn. Dus loop sakeondernemings die risiko om in openbare ondernemings wat nie meer in staat sal wees om ekonomiese waarde te skep vir die aandeelhouers nie, te verander. Sodoende word die vryheid wat geassosieer word met die private sakeonderneming ondermyn. Goodpaster stem wel saam met Friedman dat sakeondernemings en hul bestuurders ʼn spesiale verpligting teenoor die aandeelhouers het. As die agente van die aandeelhouers, het bestuurders ʼn fidusiêre verpligting teenoor die aandeelhouers om winste te maksimaliseer. Ten spyte van die spesiale vertrouenspligverhouding van bestuurders teenoor aandeelhouers, het hulle ook ʼn morele verantwoordelikheid teenoor alle belanghebbendes van die sakeonderneming en kan hierdie morele verpligting nooit die aandeelhouersbelange oorskry nie. Verwys na bladsy 94-99 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van die Belanghebbendes Teorie. 2.8
Samevatting
Die klassieke teorieë wat in hierdie studie-eenheid bespreek is beklemtoon dat daar slegs van mense met goeie morele waardes verwag kan word om goed te doen; dat daar duidelike kriteria moet wees rakende morele besluitneming en dat die praktiese gevolge van aksies altyd in berekening gebring moet word tydens etiekonderhandelings. Die studieeenheid sluit af met die teorieë van die moderne sakeondernemings en demonstreer hoe etiekverwagting, wat die samelewing op die moderne ondernemings het, met die verloop van tyd verander het. Ondernemings word dus meer gereken as integraal en as
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 46
GBE105 Bedryfsetiek sleutelspelers in die welstand van die samelewing. Daar word ook van organisasies verwag om met morele integriteit en morele verantwoordelikheid op te tree.
2.9
Selfevaluering Aktiwiteit 2
Bestudeer die onderstaande gevallestudie: Wal-Mart – Gebrek aan deernis Wal-Mart is die No. 1 sakeonderneming in die wêreld. Die sakeonderneming spog met ʼn inkomste van $ 421 miljard per jaar, wat hoër is as enige ander sakeonderneming in die wêreld. Sy rykdom kan egter gelykgestel word aan sy strydpunte. Die volgende verhaal is waarskynlik die beste voorstelling van die onetiese behandeling van sy werknemers. In 2000 was daar ʼn sleepwa-botsing wat veroorsaak het dat Deborah Shank (52), ʼn werknemer van Wal-Mart, permanente breinskade opgedoen het wat haar permanent in ʼn rolstoel geplaas het. Haar man en drie seuns het ʼn $ 700,000 ongelukskikking van die vragmotormaatskappy ontvang. Na regskoste en ander uitgawes, is die oorblywende $ 417,000 in ʼn spesiale trust belê om na Shank om te sien. Na ses jaar het die verskaffers van mev. Shank se gesondheidsplan, Wal-Mart, haar gedagvaar vir die $ 470,000 wat Wal-Mart aan haar mediese sorg bestee het. Wal-Mart is ten volle geregtig op die geld omdat die fynskrif van mev. Shank se dienskontrak stipuleer dat die geld van die skikking in die hofsaak vir skadevergoeding ná ʼn ongeluk aan Wal-Mart behoort. ʼn Federale regter het ten gunste van Wal-Mart beslis, en die familie van mev. Shank moes op die mediese fonds en maatskaplike versekeringsbetalings vir haar voltydse sorg staatmaak. Na baie publieke protes, is dit nog deur Wal-Mart onder oorweging om die besluit moontlik te herroep. 1) Na aanleiding van die gevallestudie, watter modus van etiekbestuur verteenwoordig Wal-Mart? Motiveer jou antwoord. 2) Na oorweging van die gevallestudie, wat is die grootste etiese uitdagings wat WalMart in die gesig staar? 3) Sou jy sê dat Wal-Mart eties reg of verkeerd opgetree het? Motiveer jou antwoord.
Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake
Bladsy 47
GBE105 Bedryfsetiek Notas
Studie-eenheid 2: TeorieĂŤ oor etiek en sake
Bladsy 48
GBE105 Bedryfsetiek
STUDIE-EENHEID 3: ETIEK IN DIE SAKEOMGEWING
3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer : •
Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites
•
Etiek en korporatiewe reputasie
•
Etiek en menslike potensiaal
•
Etiek en vertroue
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die verskeie mites rakende etiek in die sakeonderneming te ontleed en te weerlê.
•
die verwantskap tussen etiek en korporatiewe reputasie te omskryf.
•
die verwantskap tussen etiek en menslike potensiaal te verduidelik.
•
die verwantskap tussen etiek en vertroue te bespreek.
3.2
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: •
Hoofstuk 8, bladsy 103-112
•
Hoofstuk 9, bladsy 113-126
•
Hoofstuk 10, bladsy 127-141
•
Hoofstuk 11, bladsy 142-155
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 49
GBE105 Bedryfsetiek 3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Belegger
Iemand wat kapitaal verbind ten einde finansiële opbrengste te verkry.
Etiese verwaarlosing
Etiese verwaarlosing kom voor wanneer die organisasie die gevolge ignoreer wat hul aksies op die wetlike regte en verwagtinge van ander kan hê.
Globalisering
Globalisering is die proses van internasionale integrasie wat voortspruit uit die uitruiling van die wêreldsieninge, produkte, idees, en ander aspekte van kultuur.
Mites
ʼn Geloof of ʼn stel van oortuigings, dikwels nie bewys of vals nie, rakende ʼn persoon, verskynsel of instansie.
Moraliteit
Die onderskeid tussen goed en kwaad, reg en verkeerd, regte of goeie gedrag.
Reputasie
Die positiewe of negatiewe seining, rakende ʼn organisasie of person, as gevolg van gedrag of optrede.
Selfaktualisering
ʼn Toestand waar mense werklik sielkundig gesond is en waar hulle hul eie ware potensiaal bereik het.
Sielkundige kontrak
Die stilswyende ooreenkoms wat dui op die verwagtinge wat die onderneming van sy werknemers het en die verwagtinge wat die werknemers van die onderneming het en wat die onderneming bereid is om in ruil aan te bied.
Verbruiker
ʼn Persoon of onderneming wat koop of gebruik maak van ʼn kommoditeit of diens.
Wins
3.4
Die monetêre surplus na die aftrekking van kostes.
Inleiding
Die doel van Studie-eenheid 3 is om te demonstreer dat Bedryfsetiek van waarde is en dat sommige ondernemings en hulle leiers tot hul eie nadeel die etiese dimensie van sake ignoreer. Die mate waartoe etiek binne ʼn sakeonderneming ingesluit word, beïnvloed beide die persepsies van die belanghebbendes en die prestasie van die sakeonderneming. Die
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 50
GBE105 Bedryfsetiek vertroue wat beleggers in ondernemings het, die lojaliteit van die kliënte teenoor ondernemings en die gewilligheid van die talentvolle individue om hulle vaardighede vir die onderneming aan te bied, is almal faktore wat deur die etiek van die onderneming beïnvloed word. Die erkenning en integrering van etiek binne ʼn sakeonderneming is ʼn kritieke faktor wat die sukses en die volhoubaarheid van die onderneming bepaal. Die grondslag vir die belang van etiek in sake, word uiteengesit in Hoofstuk 8 in die handboek. Dit word gedoen deur die bevordering van logiese argumente oor hoe om die bekende mites rakende etiek in sake te weerlê. Die simbiotiese aard tussen etiek, die korporatiewe reputasie en die onderneming se primêre belanghebbendes, sowel as die onderneming se finansiële prestasie word in Hoofstuk 9 geïllustreer. Hoofstuk 10 stel etiek voor as die sleutel om menslike potensiaal in die onderneming te ontsluit. Verder word dit uitgewys hoe organisatoriese etiese ingestelhede menslike welsyn, betekenis en selfaktualisering kan fasiliteer. Daar word ook verwys na ʼn groot aantal etiekverwante faktore wat voorgestel word as voorvereistes om hierdie menslike potensiaal in die onderneming te ontsluit. Hoofstuk 11 sluit Studie-eenheid 3 af met ʼn bespreking oor die onderlinge verhouding tussen etiek en vertroue in organisasies. Die aard van vertroue word voorgestel en die hoofstuk eindig met ʼn verduideliking oor hoe etiek vertroue binne die organisasie kan fasiliteer. 3.5
Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 103-112 Daar bestaan steeds mense wat skepties oor die moontlikheid van etiese optree in die sakeonderneming is. Hierdie skeptisisme kan twee vorms aanneem: •
Die eerste vorm van skeptisisme is die mense wat glo dat die aard van kapitalisme die oorweging van etiek heeltemal uitsluit.
•
Die tweede vorm van skeptisisme is die mense wat etiek nie buite rekening laat in kapitalisme nie, maar wel skepties is of ʼn finansieel suksesvolle sakeonderneming onderhou kan word, sonder om afbreuk aan etiese standaarde te doen.
Hierdie tweede vorm van skeptisisme kan soms verander in ʼn vaste oortuiging. Hierdie oortuiging kom dan na vore as ʼn mite wat onetiese sakepraktyke regverdig en volhou.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 51
GBE105 Bedryfsetiek Wanneer ’n mens met sulke mites gekonfronteer word, is dit nodig om ondersoek in te stel. Indien dit nie gedoen word nie en slegs aanvaar word as die waarheid, lei sulke mites daartoe om onetiese sakepraktyke uit te beeld as “goeie sake” of die normale manier van sake doen. Daar bestaan ses mites wat ʼn wig inslaan tussen sake bedryf en Bedryfsetiek: •
Hond-eet-hond-wêreld
•
Oorlewing van die sterkste
•
Goeie mense eindig tweede
•
Onetiese optrede is nie ernstig nie
•
Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen
•
Al wat saak maak is die wins – bottom line
3.5.1
Mite een: Hond-eet-hond-wêreld
Hierdie mite beeld die sakewêreld uit as ʼn eensame, vyandige omgewing. Daar moet op ander getrap word om te voorkom dat ander op jou trap. Om die belange van ander te oorweeg, word gesien as ʼn fatale fout. Die rede hiervoor is, dat dit die individu kwesbaar laat vir die ander “honde” in die “trop”. Dus, om eties in sake te wees, lei tot die verwoesting van die individu se eie belange. 3.5.2
Mite twee: Oorlewing van die sterkste
Die sakeomgewing hou hoofsaaklik mededingende worsteling in, waar slegs die taaiste sal oorleef. Om aandag te gee aan jou mededingers se belange kan eie oorlewing in gedrang stel, dus moet die individu rateltaai wees en alles moontlik doen om mededingers te oorwin. Etiek in sake is dus ʼn gevaar, omdat dit die individu se mededingendheid kan ondermyn en sodoende kanse op eie oorlewing in gedrang bring. 3.5.3
Mite drie: Goeie mense eindig tweede
Hierdie mite verklaar dat dit onmoontlik is om in sake, gelyktydig eties en suksesvol te wees. Etiek en sake word gesien as twee teenoorgesteldes van mekaar – die individu kan óf oneties en suksesvol wees, óf eties en onsuksesvol. Etiek is dus nadelig vir sukses in sake. 3.5.4
Mite vier: Onetiese gedrag is nie ernstig nie
‘n Paar aannames van hierdie mite: •
Die mite beweer dat, alhoewel onetiese gedrag verkeerd is, dit nie skadelik vir die samelewing is nie.
•
Onetiese gedrag is nie heeltemal die regte ding om te doen nie, maar dis ook nie heeltemal sleg nie.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 52
GBE105 Bedryfsetiek •
Dit mag dalk ongemak vir sommige mense veroorsaak, maar dit sal nie die samelewing as ʼn geheel skade aanrig nie.
•
Daar mag dalk selfs verskuilde voordele vir die samelewing, soos verspreiding van rykdom, of die stimulasie van ekonomiese groei, wees.
•
Geld wat deur onetiese optrede verloor word, sal uiteindelik sy pad terugvind na die ekonomie toe. Onetiese gedrag is nie so ʼn ernstige misdaad soos om iemand te beseer, of selfs te
•
vermoor nie. 3.5.5
Mite vyf: Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen
Hierdie mite regverdig onetiese gedrag deur te argumenteer dat dit nie help om teen die stroom van onetiese gedrag te swem nie. Indien onetiese gedrag in sake die norm binne ʼn spesifieke konteks of land is, moet dit aanvaar word as die algemeen aanvaarbare manier om sake te doen. Dus, indien jy hulle nie kan wen nie, sluit by hulle aan, of dan soos die mite sê: Wanneer in Rome, doen soos die Romeine doen. 3.5.6
Mite ses: Al wat saak maak is die wins
Sake handel slegs oor een ding en dit is om wins te maak. Die syfers in die rekeningstaat, wat wins of verlies aantoon, is die enigste maatstaf vir sakesukses. Enige iets wat ʼn positiewe impak op die wins het, moet nagejaag word, en enige iets wat aandag wegtrek moet vermy word. As etiek nie primêr besorg is oor die wins nie, moet sakeondernemings hul geensins daaraan steur nie. Verwys na bladsy 103-112 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing van elk van die mites. 3.6
Etiek en die korporatiewe reputasie
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 113-126 Wanneer ʼn mens in berekening bring dat onetiese gedrag ʼn hoë risiko vir ʼn onderneming se reputasie inhou, is dit van strategiese belang dat ondernemings die koste vermy wat met immorele optrede geassosieer word. Die etiese dimensie van korporatiewe reputasie het net so belangrik geword, soos alle ander dimensies wat bydra tot ʼn onderneming se reputasie, soos produkkwaliteit en finansiële prestasie. In hierdie opsig het ʼn reputasie van etiese gedrag ʼn sake-imperatief geword en word etiek gesien as ʼn bron vir ʼn mededingende voordeel.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 53
GBE105 Bedryfsetiek 3.6.1
Reputasie
Ondernemingsreputasie bepaal tot watter mate belanghebbendes gemaklik sal wees om verhoudinge met die onderneming te bou. Wanneer sulke interaksie voortdurend gesien word as positief en opreg, word ʼn vertrouensverhouding geskep. Ook bied dit die onderneming ʼn mate van voorspelbaarheid deurdat diegene waarmee hulle handel, presies weet wat om te verwag. Reputasie op nasionale vlak Houdings teenoor korporatiewe bestuur en bedryfsetiekpraktyke beïnvloed ’n individuele onderneming se houding teenoor bestuur en etiek. Die persepsies wat potensiële beleggers en sakemense teenoor ʼn land waarin hulle wil investeer of sake wil doen het , word grootliks bepaal deur die reputasie van die land as ʼn geheel. Die verskillende lande regoor die wêreld is toenemend besorgd oor hul reputasie in verhouding met ander nasies, en poog om hul reputasie aktief te meet en te bestuur. ʼn Land se reputasie, vanuit ʼn ekonomiese perspektief, reflekteer die reputasies van al die sakeondernemings, ekonomiese deelnemers en individue as ʼn geheel. Reputasie op korporatiewe vlak Korporatiewe reputasie kan gedefinieer word as die kollektiewe opinie van die belanghebbendes teenoor die onderneming. Hierdie reputasie is ʼn funksie van herhaalde interaksies en ʼn refleksie van die onderneming, met die verloop van tyd, gesien deur die oë van die belanghebbendes. ʼn Onderneming se reputasie beïnvloed die vermoë om produkte te verkoop of dienste te lewer, om beleggers te trek, talentvolle werknemers aan te stel en om ʼn invloed op politieke kringe te hê. Verwys na bladsy 113-119 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.6.2
Reputasie en die belanghebbendes
Swak gedrag, deur ʼn selektiewe groep in die onderneming, bring die gedrag van almal in die onderneming onder verdenking. Werknemers raak agterdogtig teenoor bestuur en teenoor mekaar. Die reputasie van ʼn paar slegte appels, kan dus lei tot die persepsie dat die hele houer sleg is. Beleggers, verbruikers en werknemers is die drie sleutel-belanghebbendes wat ooglopend of onbewustelik die onderneming oordeel in terme van die etiese dimensie of reputasie van die onderneming. Beleggersvertroue Met die globale mark wat al hoe sterker word, is ʼn situasie geskep wat die mobiliteit van kapitaal tot onvoorspelbare hoogtes verhoog het. Beleggers het die vryheid en geleenthede
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 54
GBE105 Bedryfsetiek om kapitaal te investeer waar hulle oortuig is, die hoogste opbrengs verkry sal word. Binne hierdie globale beleggersmark word daar gereeld gesoek na ondernemings wat vertroue inspireer. Om te weet dat ʼn onderneming op ʼn regverdige, verantwoordbare, verantwoordelike en deursigtige manier bestuur word, genereer vertroue, wat presies is wat beleggers vereis. Oordeelkundige verbruikers Finansiële sukses word deur ondernemings gebruik om markbehoeftes te antisipeer, potensiële verbruikers te identifiseer en ʼn hoë kwaliteit produk of diens te lewer. ʼn Blywende verhouding van wedersydse respek en samewerking met kliënte is ʼn noodsaaklike suksesfaktor in sake. Indien ʼn onderneming sy kliënte regverdig en konsekwent hanteer is die kanse groot dat herhaalde sake natuurlik sal voortgaan. Die onderneming se reputasie van regverdigheid en respek sal deurdring na die mark toe en nuwe verbruikers aantrek. ʼn Belangrike dimensie wat binne die onderneming en kliënte groep ontstaan het, is die verbruikersbeweging genaamd, verbruikerswese. Verbruikerswese is ʼn weerspieëling van die nuwe teenwigkrag vir kapitalisme. Etiekverbruikerswese, wat ʼn versamelnaam vir die potensiële voorkeur, besluite en aksies van morele, oordeelkundige verbruikers is, kan ʼn reuse bepalende faktor wees in die argitektuur rakende korporatiewe strategie. Die strategiese belangrikheid van die morele, oordeelkundige verbruikers is dus ʼn realiteit wat ondernemings nie kan ignoreer nie. Werknemers Daar bestaan vier etiese dimensies van betroubaarheid, naamlik openheid, bekwaamheid, integriteit en welwillendheid. Reputasie word ten nouste met hierdie faktore geassosieer en dit is heel duidelik dat etiese gedrag ʼn noemenswaardige rol in die reputasie, wat deur die individu verkry word, speel. Die appels-en-houers-analogie bied ʼn waardevolle raamwerk om die mate waartoe werknemers hulle waardes met die waardes van die onderneming belyn, te verstaan. Soos reeds genoem, dra etiek by tot ʼn gunstige reputasie, wat dit weer vir voornemende werknemers aanloklik maak om te weet dat die ondernemings hulle met respek en waardigheid sal hanteer. Die etiese reputasie van ʼn onderneming strek verder as slegs die reputasie van die behandeling van werknemers en kliënte, dit strek tot by die inherente etiese aard van die produk of diens wat gelewer word. Verwys na bladsy 119-124 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 55
GBE105 Bedryfsetiek 3.6.3
Reputasie en finansiële prestasie
Navorsing het bevind dat ondernemings wat die hoogste gegradeer in terme van sosiale prestasie word, ook groter finansiële prestasie gelewer het. Die sosiale prestasie bestaan uit liefdadigheidsbydraes, gemeenskapsuitreikprogramme, omgewingsprestasie en die bevordering van vroue en minderheidsgroepe. Die finansiële prestasie van hierdie ondernemings was ook beter in terme van die bestuur van inkomstegroei, verkope-totbateverhouding, verkopegroei, opbrengs op ekwiteit, verdienste-tot-bate-groei, opbrengs op belegging, opbrengs op bates en bategroei. Daar bestaan dus ʼn simbiotiese verhouding tussen etiek, finansiële prestasie en reputasie. Verwys na bladsy 124-126 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.7
Etiek en menslike potensiaal
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 127-141 Dit word al hoe meer erken dat dit die menslike hulpbronne van die onderneming is wat die grootste waarskynlikheid het om die kernbevoegdhede te verskaf, wat die primêre bron van volhoubare mededingende voordeel en suksesvolle langtermyn finansiële prestasie sal verskaf. Deur baie navorsing is gevind en geïdentifiseer dat die effektiewe aanwending van mense, ʼn sentrale maatstaf.vir uitmuntendheid is. Die manier waarop maatskappye oor hulle mense dink en wat hulle kies om te doen, of nie te doen nie en om menslike potensiaal te ontsluit, bepaal die toekomstige volhoubaarheid. 3.7.1
Etiese verwaarlosing
Etiese verwaarlosing kom voor wanneer die onderneming die effek wat hul aksies, op die wetlike regte en verwagtinge van die belanghebbendes om met vertroue, regverdigheid, eerlikheid, empatie en konstantheid hanteer te word, kan hê ignoreer. Etiese verwaarlosing mag manifesteer in werksontevredenheid, wat indirek die werknemers verhinder om te floreer en hul volle potensiaal te bereik. Verwys na bladsy 128-130 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.7.2
Etiek as die sleutel om menslike potensiaal te ontsluit
In hierdie afdeling gaan gekyk word na etiek, nie as ʼn probleem om op te los nie, maar ʼn geleentheid wat aangegryp moet word.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 56
GBE105 Bedryfsetiek Etiese organisatoriese ingesteldheid ʼn Onderneming met ʼn etiese ingesteldheid het ʼn sterk, etiese waardeoriëntasie en die onderneming leef hierdie waardes uit wanneer hul betrokke raak by hulle belanghebbendes. Hierdie tipe onderneming word gekarakteriseer deur ʼn effektiewe integrasie van etiek in die doeleindes, missie en doelwitte van die onderneming. Etiek is dus integraal tot hoe die onderneming homself definieer en verbind om dinge te doen. Ook het hierdie onderneming ʼn goed ontwikkelde sin van ʼn etiese identiteit. ʼn Onderneming met ʼn etiese identiteit het ook ʼn etiese kultuur wat ʼn integrale en natuurlike deel van die ondernemingskultuur is. Hierdie kultuur ontlok die konsep van reëls, kodes, belonings, leierskap en stories wat as singewing optree om gedrag te vorm. Inherent tot die etiese kultuur, integraal tot ʼn etiese onderneming, is morele gewete. Hierdie gewete bied ʼn platform vir etiese ondernemings om ʼn optimale balans tussen strategiese -, werks- en etiese waardes te vind. Etiese ondernemings word gekarakteriseer deur die respek wat hulle vir hulle belanghebbendes wys. ʼn Onderneming se toewyding tot sy mense ontstaan uit die respek vir die waarde en waardigheid van die individue wat hulle energie aan die sakeonderneming toewy en van die sakeonderneming afhanklik is vir sy ekonomiese welstand. Die vervulling van etiese verpligting skep ʼn konteks waarin mense samehangendheid, voorspelbaarheid in besluitneming en betekenis in hul werk kan vind. Mens-verwante uitkomstes van organisatoriese etiese ingesteldhede Drie paradigmas wat identifiseer word as aanwysers van die optimale vervulling van menslike potensiaal is: •
Menslike welstand Menslike welstand kan gesien word as ʼn positiewe toestand wat bereik kan word, ʼn betekenisvolle lewe waar die toepassing van die individu se eie sterkpunte en deugsaamhede gekultiveer word in iets baie groter as die self.
•
Om betekenis te vind ʼn Sentrale aspek om betekenis te vind, is om betekenis te vind in die individu se eie werk en dit is juis in die werksplek waar die meeste mense die volste sin vir betekenis vind. Werk speel ʼn baie belangrike rol in mense se soeke na betekenis. Mense soek iets om in te glo, om betekenisvolle werk te hê en te voel dat hulle bydra tot die onderneming se missie, wat ʼn verskil maak vir ander. Die gevoel van gemeenskap
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 57
GBE105 Bedryfsetiek wanneer ondernemings hul rol as korporatiewe burgerskap erken en hierdie rolle uitleef, bevorder die gevoel van vennootskap. ʼn Onderneming se vervulling van sy eie verantwoordelikhede is om te verseker dat volhoubare gemeenskap gesien word as organisatoriese burgerskap. Wanneer werknemers betekenis vind deur ʼn verskil te maak ten opsigte van die gemeenskap, sien hulle hulself as deelnemers in individuele burgerskap binne die konteks van organisatoriese burgerskap. •
Selfaktualisering Volgens Maslow se hiërargie van menslike behoeftes, word selfaktualisering gesien as ʼn hoë orde van menslike behoeftes wat vervulling nodig het. Selfaktualisering is ʼn toestand waar mense werklik sielkundig gesond is en waar hulle hul eie ware potensiaal bereik het. Selfaktualisering impliseer om in ooreenstemming te wees met wie jy werklik is, dit word gesien as die hoogste toestand van menslike ontwikkeling. Wanneer die individu homself daar bevind waar hy of sy toegelaat word om alles te word waartoe hy/sy in staat is, kan selfaktualisering manifesteer. Sulke omgewings word gekarakteriseer deur voorspelbaarheid, sekuriteit, kreatiwiteit en geleentheid om ʼn verskil, vir die onderneming en sy belanghebbendes, te maak.
Etiek-gebaseerde fasiliteerders vir die ontsluiting van menslike potensiaal •
Etiese waardesbestuur Waardesbestuur impliseer dat almal in die beïnvloed die waardes verstaan, verwelkom en voortdurend toepas. Die belyning van die onderneming en werknemer waardes bied die verbinding met die self en ander wat ʼn gevoel van balans en orde in die onderneming skep. Die meeste werknemers het nodig om deur leiers begelei te word ten opsigte van spesifieke interpretasies wat vereis word van sekere waardes in ʼn spesifieke werk, in ʼn spesifieke onderneming. Waardes moet betekenisvol en uitdruklik in spesifieke gedrag, wat nodig is om die spesifieke waardes uit te leef, vertaal word. Etiese waardes, soos integriteit, verantwoordelikheid, regverdigheid, deursigtigheid en respek moet deur ondernemings, wat die beste in hul werknemers wil uitbring geprioritiseer word.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 58
GBE105 Bedryfsetiek •
Etiese leierskap Waardegebaseerde bestuur impliseer dat leiers outentiek moet wees wanneer hulle met hul volgelinge handel. Outentieke leiers voeg mense rakende ʼn gedeelde missie en waardes saam, en bemagtig dan hierdie mense om te lei deur hulle kliënte te dien terwyl waarde vir belanghebbendes geskep word. Wanneer leiers outentiek en waarde-gebaseer georiënteer is, help hulle werknemers om betekenis te vind en skep hulle ʼn gemeenskaplike betekenis onder mekaar en met ander.
•
Die sielkundige kontrak Die stilswyende ooreenkoms wat dui op die verwagtinge wat die onderneming van sy werknemers het en die verwagtinge wat die werknemers van die onderneming het en wat die onderneming bereid is om in ruil daarvoor aan te bied.
•
Die bemagtiging en instaatstelling Bemagtiging handel oor die vertroue wat ondernemings in hulle werknemers plaas, waar ondernemings hulle werknemers beskou as ʼn bron van kreatiwiteit, individue wat optree op ʼn selfregulerende manier en die waardes en kultuur van die onderneming aanvaar. Verder behels bemagtiging dat ondernemings toestemming gee vir vryheid aan deelname, motivering van werknemers om bydraes lewer, innovasie te gebruik en opinie te lewer. Hierdie tipe organisatoriese leierskap skep ʼn klimaat van vertroue wat werknemers toelaat om verantwoordelikheid te neem, besluite te kan neem en verantwoordbaarheid te aanvaar. Bemagtiging word gefasiliteer deur opleiding en ontwikkelingsgeleenthede, mentorskap, opleiding en leiding.
•
Etiese menslike hulpbronbestuurspraktyke Menslike hulpbronpraktisyns moet in ʼn vennootskap met die operasionele bestuurders van die onderneming wees om finansiële sukses te optimaliseer, en terselfdertyd as advokate namens die werknemers optree,. Menslike hulpbronbestuur word gesien as ʼn korporatiewe funksie wat homself bemoei met die verkryging, koestering, beskerming, behoud en ontwikkeling van mense. Die hoof verantwoordelikheid van menslike hulpbronbestuur is die
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 59
GBE105 Bedryfsetiek belyning van menslike bestuurstrategieë met die onderneming se visie, missie en doelwitte. Om menslike hulpbronne te bestuur, wat daarop gerig is om die etiese konkrete strategieë en sisteme (wat menslike potensiaal kan ontsluit) te ontwerp en te implementeer, skep ʼn rentmeesterskap vir die vervulling van die etiese organisatoriese verpligting teenoor die onderneming en sy werksmag. Verwys na bladsy 130-141 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8
Etiek en vertroue
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 142-155 Sakeleiers regoor die spektrum erken dat die herstel van vertroue in sakeondernemings en hulle leiers, een van hul grootste uitdagings is. Sonder ʼn basiese vlak van vertroue word dit bykans onmoontlik om saam te werk en met ander mense te onderhandel. In hierdie afdeling word die rol wat etiek in die bou van verhoudings in die bedryf van sake speel, ondersoek. 3.8.1
Die verlies aan vertroue
Daar is verskeie faktore wat bydra tot die afname in vertroue in sake: Globalisering Globalisering het die ontstaan van globale virtuele spanne tot gevolg. Hierdie is spanne wat nooit fisies met mekaar kontak maak om langtermyn vertrouensbande te smee nie. Sonder ʼn geskiedenis van gedeelde ervarings, ʼn basis van bekendheid en gemeenskaplike toekoms om vertroue op te baseer, word die potensiaal vir vertroue verminder. Minder werksekerheid Die afname in werksekuriteit oor die aflope paar dekades, het ʼn verlies aan vertroue teweeggebring. Hierdie afname in werksekuriteit is weens die volgende faktore: •
Globalisering
•
Korporatiewe oornames
•
Herstrukturering in sakeondernemings
Afplatting van organisasiestrukture Om mededingend in die globale ekonomie te bly, het ondernemings in terme van verbruikerseise en die fluktuasie in die mark, al hoe meer buigsaam geraak. Hierdie het tot ʼn drastiese herstrukturering van die hiërargiese en burokratiese ondernemings gelei. Afgeplatte ondernemings met minder vlakke van outoriteit en buigsaamheid in
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 60
GBE105 Bedryfsetiek werksbeskrywings, het die norm geword. Die wisselvallige aard van hierdie werkstoestande kan die vertroue wat deur langtermyn, stabiele werkstoestande binne hiërargiese ondernemings gevestig was, ondermyn. Korporatiewe skandale Skandale en mislukkings in groot ondernemings het die persepsies van wantroue oor ondernemings aangevuur en die stigma dat ondernemings almal dieselfde is, teweeggebring. Verwys na bladsy 143-144 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8.2
Waarom sakeondernemings vertroue nodig het
Wantroue is duur Wanneer ʼn onderneming as onbetroubaar beskou word, rig dit geweldige skade aan sy reputasie aan, en die koste om te herstel is geweldig hoog. Om vertroue in die onderneming te beskerm, maak dus goeie sake-sin. Vertroue fasiliteer samewerking Vertroue is ʼn vereiste vir spanwerk. Die afwesigheid van vertroue, vertraag die vorming van spanne en belemmer spanprestasie. Vertroue ontsluit kennis Kennis is die nuwe kapitaal van sakeondernemings. Die vermoë van ʼn onderneming om mense aan te trek en te behou wat deskundiges is, het noodsaaklik vir ondernemings geword. ʼn Omgewing van vertroue, is nodig vir werknemers om gewillig te wees om hulle kundigheid met ander te deel. Vertroue bevorder lojaliteit Vertroue bevorder lojaliteit binne ʼn onderneming en tussen ʼn onderneming en sy eksterne belanghebbendes. Die aard van vertroue is so dat dit ʼn verhouding tussen twee partye vereis. Deur ʼn ander party te vertrou, maak die een party op die ander party vir die bereiking van die doelwitte staat. Waar tweerigting -, of wedersydse vertroue bestaan, word samewerkende alliansies rondom spesifieke doelwitte gevorm. Dit dra dan, tot die sosiale kohesie binne die onderneming en tussen die onderneming en sy eksterne belanghebbendes, by. Indien bestuurders daarin kan slaag om die vertroue van hulle ondergeskiktes te wen, kan hulle van die ondergeskiktes verwag om meer lojaal teenoor die bestuursdoelwitte te wees. Dieselfde geld vir die verhouding tussen die onderneming en sy belanghebbendes, kliënte, verskaffers en eksterne belanghebbendes. Verwys na bladsy 144-146 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 61
GBE105 Bedryfsetiek 3.8.3
Wat is vertroue?
Vertroue kan gedefinieer word as ʼn optimistiese ingesteldheid van ʼn persoon wat ʼn doelwit najaag en ʼn risiko neem om op ʼn ander persoon staat te maak om die doelwit te bereik. Vertroue is ʼn sosiale verskynsel Vertroue vind plaas tydens menslike interaksie. Twee partye betrokke in ʼn vertrouensverhouding word genoem die trustor (die een wat vertrou) en die trustee (vertroueling). Eersgenoemde is die persoon of party wat vertroue verleen en die vertroueling is die persoon waarop staatgemaak word om gunstig te reageer op die vertroue wat belê word. Vertroue is ʼn proses Vertroue is nie ʼn enkele gebeurtenis nie. Voor die belegging van vertroue gemaak word, moet die risiko bereken word. Indien die verhouding volhard, word die belegging voortdurend gemoniteer. Gegrond op ervaring, sal die persoon besluit of hy/sy dit kan waag om meer vertroue te belê. Dus word vertroue gewoonlik gegrond op ʼn geskiedenis van interaksies wat die toekoms van ʼn vertrouensverhouding bepaal. Vertroue kan varieer in sterkte Vertroue kan óf tentatief, óf volhoudend wees. Wanneer vertrouelinge optree op maniere wat vertroue in hulle kan bevestig, word vertroue versterk. Indien die vertroue misbruik word, word vertroue vervang met wantroue, wat gepaardgaan met gevoelens van wraak. Vertrou is altyd ʼn risiko ʼn Kerneienskap van vertroue is kwesbaarheid. Deur ʼn ander persoon te vertrou, word die een party onder die genade van ʼn ander party geplaas. Juis om hierdie rede verteenwoordig vertroue altyd ʼn risiko vir die een wat vertrou. Vertroue kan vinnig gebou word Die ontstaan van virtuele spanne as gevolg van globalisering, het die behoefte van spanlede om spoedig in ʼn vertrouensverhouding te staan, beklemtoon. Die spoedige bou van vertrouensverhoudinge word gegrond op verwagtinge, gefokus op rolle, spesiale kategorieë, stereotipering, derdeparty inligting en reëls. Ten opsigte van hierdie aspek, is reputasie belangriker as aangesig-tot-aangesig interaksies. Vertroue verskil van persoon tot persoon Vertroue is ʼn persoonlike saak. Dit hang van ʼn gevoel van optimisme of pessimisme af Verwys na bladsy 146-148 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 62
GBE105 Bedryfsetiek 3.8.4
Vertroue teenoor betroubaarheid
Vertroue is ʼn aksie. Waar vertroue ʼn aksie is wat deur die persoon wat vertrou geneem word, is betroubaarheid die karaktereienskap van die vertroueling. Dit is ʼn evaluering van die kwaliteit van ʼn persoon as vertroueling. ʼn Betroubare persoon is iemand wat beoordeel word, as waardig ten opsigte van die vertroue wat in hom/haar belê word. 3.8.5
Persoonlike en onpersoonlike vertroue
Onpersoonlike vertroue verwys na vertroue in instansies of sosiale praktyke. Persoonlike vertroue verwys na die vertroue in verhoudinge tussen mense. Binne die kategorie van persoonlike vertroue kan onderskei word tussen eenrigting-vertroue en tweerigting-vertroue. Verwys na bladsy 148-149 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8.6
Die etiese dimensie van vertroue
Om vertroue te eerbiedig, moet die vertroueling die belange van die persoon wat die vertroue stel, oorweeg. Hierdie oorweging is die ekwivalent van morele gedrag, juis omdat die oorweging van ʼn ander persoon se belange ʼn sleutelelement tot etiese gedrag is. Om sin te maak van die moraliteit van vertroue, is dit handig om tussen die interne en eksterne moraliteit van vertroue te onderskei. Die interne moraliteit van vertroue Die interne moraliteit van vertroue lê in die morele aard van die interaksie tussen die een wat vertrou en die vertroueling. Om in hierdie geval vertroue te eerbiedig, moet die vertroueling positief reageer op die belange wat die ander persoon op die vertroueling geplaas het, die vertroueling moet die persoon wat vertrou bystaan om sy/haar doelwitte te bereik. Om wel net vertroue te eerbiedig, beteken nie dat dit sal lei tot etiese gedrag nie. Dus is ʼn eksterne moraliteit nodig, voordat vertroue as eties oorweeg kan word. Die eksterne moraliteit van vertroue Die eksterne moraliteit van vertroue verwys na die impak wat ʼn vertrouensverhouding op die mense buite die verhouding het. Vertroue kan nie as moreel gereken word, indien dit betrokke is by die najaag van onetiese doelwitte nie. Wanneer vertroue gebruik word in die najaag van onetiese doelwitte, dui dit op ʼn morele misbruik van vertroue. Dit is die geval waar dit gebruik word om die belange van ʼn bepaalde groep te beskerm, ten koste van ʼn ander groep. Nepotisme, rassisme, baantjies vir boeties, voortrekkery en seksisme is voorbeelde van vertroue wat misbruik word tot nadeel van daardie wat uitgesluit word van die vertrouensverhouding.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 63
GBE105 Bedryfsetiek Die blote aard van vertroue is dat dit voortreflikheid bevorder ten koste van selfbelang. Vertroue verhoog dus die vermoë tot aktiewe sosiale gedrag, wat ʼn integrale deel van morele gedrag is. Vertrouensverhoudings bied nuwe geleenthede vir samewerking, harmonie, en sosiale kohesie. Verwys na bladsy 149-151 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.8.7
Die rol van etiek in die bou van vertroue
Die volgende faktore het ʼn noemenswaardige impak op hoe betroubare bestuurders deur hul ondergeskiktes gesien word: •
Oopheid
•
Bevoegdheid
•
Integriteit
•
Welwillendheid
•
Reputasie
Hierdie faktore kan deurgetrek word tot die bestuurders van ondernemings om hulle betroubaarheid te bepaal. Aangesien hierdie faktore almal morele faktore is, word geïmpliseer dat spesifieke etiese gedrag ʼn positiewe effek kan hê op die vestiging van die betroubaarheid van bestuurders in die onderneming. Verwys na bladsy 151-155 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 3.9
Samevatting
In hierdie studie-eenheid is ʼn paar populêre mites rakende etiek en sake in diepte ondersoek. Deur hierdie mites te bestudeer, raak dit al hoe duideliker, hoe ʼn groot rol etiek in sake speel. Verder is daar gekyk na hoe die verwaarlosing van etiek, menslike potensiaal kan ondermyn en dus deur die ontsluiting van menslike potensiaal en deur die skepping van betekenis en selfaktualisering in die werksplek, kan ondernemings die mededingende voordeel verkry. Ter afsluiting, is die belangrikheid van vertroue in sake uitgelig en hoe etiese gedrag die vlakke van vertroue kan verhoog en kan bydra tot al die voordele wat geassosieer word met vertroue. Vir vertroue om volhoubaar te wees in sake, moet ʼn gebalanseerde benadering geneem word, waar die onderneming se interne en eksterne belanghebbendes voordeel uit hierdie vertrouensverhouding trek.
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 64
GBE105 Bedryfsetiek 3.10 Selfevaluering Aktiwiteit 3 JPMorgan Chase is ʼn Amerikaanse multinasionale bank wat verskillende finansiële dienste aan mense verskaf. Alhoewel die maatskappy in 2012 gereken was as die grootste bank ter wêreld in terme van sy bates, het die maatskappy ʼn baie slegte reputasie gekry weens onetiese en onwettige optredes in die verlede. Stel ondersoek oor die maatskappy in en beantwoord die volgende vrae: 1) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se beleggersvertroue geskaad het? 2) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se verbruikersvertroue beïnvloed het? 3) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se werknemersvertroue beïnvloed het? 4) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se finansiële prestasie beïnvloed het? 5) Hoe kan JPMorgan Chase volgens jou mening sy reputasie verbeter en die vertroue van die samelewing terugwen?
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 65
GBE105 Bedryfsetiek Notas
Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing
Bladsy 66
GBE105 Bedryfsetiek
STUDIE-EENHEID 4: ETIESE BESLUITNEMING IN SAKE
4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die neem van etiese sakebesluite
•
Om etiese dilemmas op te los
•
Etiese dilemmas in sake: Werknemersgelykheid (Employment Equity)
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die etiese besluitnemingsproses in die sakeonderneming te beskryf en toe te pas.
•
aan die hand van die RIMS-strategieë, in staat te wees om etiese dilemmas op te los.
•
regstellende aksie te bespreek.
•
etiese dilemmas in die sakeonderneming en die hantering daarvan te bespreek.
4.2
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: •
Hoofstuk 12, bladsy 159-166
•
Hoofstuk 14, bladsy 177-185
•
Hoofstuk 15, bladsy 186-202
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 67
GBE105 Bedryfsetiek 4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Regstellende aksie
ʼn Beleid wat ontwerp is met die doel om diskriminasie teen vroue en minderheidsgroepe in die verlede reg te stel deur middel van maatreëls om ekonomiese en opvoedkundige geleenthede te skep.
RIMS-strategie
Rasionele Interaksie vir Morele Sensitiwiteitstrategie is ontwerp as ʼn strategie wat gebruik word vir die oplos van sosiale en persoonlike dilemmas in die werksplek.
4.4
Inleiding
Wanneer aandag aan die etiek van ʼn onderneming geskenk word, is dit belangrik om te verseker dat spesifieke etiese besluite, deur dié wat namens die onderneming optree, geneem word. In hierdie studie-eenheid word daar onderskeid tussen twee tipes etiese besluite wat in sake geneem word, getref. •
Die eerste tipe etiese besluitneming handel oor die versekering dat sakebesluite eties verantwoordbaar is. Die fokus is dus op die etiese implikasies van sakebesluite, sowel as om te verseker dat die etiese implikasies van die besluite deeglik verstaan en oorweeg is.
•
Die tweede tipe etiese besluitneming fokus spesifiek op etiese kwessies wat in sake voorkom in die vorm van etiese dilemmas en hoe hierdie dilemmas opgelos kan word.
In Hoofstuk 12 word etiese besluitneming, wat fokus op die versekering dat sakebesluite eties verantwoordbaar is, aangebied. Vier kriteria wat op sakebesluite toegepas kan word, word identifiseer om seker te maak dat die etiese implikasies oorweeg is. In Hoofstuk 14 verskuif die fokus na die oplos van etiese dilemmas in sake. Die RIMSstrategie word bekendgestel met die drie basiese stappe om morele dilemmas op te los. Ter afsluiting van Studie-eenheid 4 fokus Hoofstuk 15 oor hoe om die RIMS- strategie op ʼn spesifieke gevallestudie toe te pas.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 68
GBE105 Bedryfsetiek 4.5
Die neem van etiese sakebesluite
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 142-155 In die sakeomgewing bestaan daar verskeie etiese dilemmas wat deur middel van etiese beraadslaging opgelos moet word. Ook bestaan daar etiese dag tot dag besluite oor aankope, verkope, bemarking, vergoeding, kliëntediens, aanstellings, ens., wat geneem moet word, wat almal etiese implikasies inhou. Hierdie besluite moet op ʼn etiese wyse aangespreek word. Sekere ondernemings kan maklik die fout begaan om die etiese implikasies van dag tot dag take te verontagsaam. Aangesien daar dus ʼn gevaar bestaan dat ondernemings onetiese blinde kolle kan hê, is dit goeie praktyk om ʼn benadering rakende besluitneming te ontwikkel, wat verseker dat sakebesluite eties verantwoordbaar is. Om te evalueer of sakebesluitneming voldoen aan ʼn stel normatiewe kriteria, moet die volgende vrae gevra word: •
Is dit wettig?
•
Voldoen dit aan ondernemingstandaarde?
•
Is dit regverdig teenoor belanghebbendes?
•
Kan dit openbaar gemaak word?
4.5.1
Is dit wettig?
Die eerste kriterium waaraan die sakeonderneming moet voldoen om as eties verantwoordbaar gesien te word, is om te bepaal of die besluit wettig is. In die geval waar wetlike standaarde duidelik is en algemeen aanvaar word as regverdig, sal besluitneming wat die wet oortree, gesien word as eties onaanvaarbaar. In die gevalle waar daar nie duidelike wetlike standaarde is nie, of dit as onregverdig ervaar word, is die regstoets nie voldoende kriteria om te bepaal of besluitneming eties korrek is nie en moet die ander drie kriteria vir etiese besluitneming oorweeg word. Verwys na bladsy 161-162 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.5.2
Voldoen dit aan ondernemingstandaarde?
Die tweede kriterium meet besluitneming teen die standaarde van die onderneming. Die etiese standaarde van ʼn onderneming word gewoonlik geformuleer in ʼn etiese kode of ʼn beleid wat oor spesifieke etiese kwessies handel.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 69
GBE105 Bedryfsetiek Twee benaderings rakende hierdie criteria geld, naamlik die reël-gebaseerde benadering, wat handel oor die gedetailleerde kodes en beleidsdokumentasie, en die waardegebaseerde benadering. •
Die reël-gebaseerde benadering tot etiek het die voordeel dat dit baie spesifiek en duidelik is, en duidelike begeleiding tydens etiese sakebesluitneming bied. Wanneer ondernemings hierdie benadering volg is daar wel die risiko dat werknemers se gevoel van persoonlike verantwoordelikheid ondermyn word.
•
Die waarde-gebaseerde benadering doen ʼn beroep op persoonlike etiese diskresie, en die verantwoordelikheid lê by die werknemers van ʼn sakeonderneming. Die nadeel van hierdie benadering lê in die veralgemening wat nie genoegsame leiding in spesifieke situasies voorsien nie.
Dieselfde nadele kan van toepassing wees op ondernemingstandaarde: •
Ondernemingstandaarde kan onvolledig wees indien dit nie gereeld, volgens nuwe ontwikkelinge, opgedateer word nie.
•
Ondernemingstandaarde kan eties gebrekkig wees en kan sodoende aanleiding gee tot onetiese besluitneming.
Verwys na bladsy 158-159 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.5.3
Is dit regverdig teenoor belanghebbendes?
Om die regverdigheidstoets toe te pas, beteken dat daar bepaal moet word hoe die besluit, deur die partye wat deur die besluit beïnvloed sal word, beskou en ervaar sal word. Daar bestaan twee maniere om te onderskei wat die moontlike impak van besluite op ander sal wees: morele verbeelding en belanghebbendesbetrokkenheid. •
Morele verbeelding verwys na die vermoë om verby die individu se perspektief te dink en te spekuleer oor hoe die besluit deur die ander partye, wat moontlik deur die besluit beïnvloed sal word, beskou en ervaar sal word.
•
Belanghebbendesbetrokkenheid, binne die konteks van die geldigheidstoets, verwys na die proses van interaksie met persone en partye wat moontlik deur die besluit beïnvloed kan word, ten einde te bepaal hoe hulle voorsien watter impak die besluit op hulle sal hê.
Albei hierdie metodes poog om die individu te help om verby selfbelang te kyk en te ervaar hoe ander deur korporatiewe besluite beïnvloed kan word. Verwys na bladsy 162-163 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 70
GBE105 Bedryfsetiek 4.5.4
Kan dit openbaar gemaak word?
Hierdie kriterium evalueer die individu se gemaklikheid om in die publiek verantwoordbaar te wees vir die besluit wat geneem is. Indien wel, is dit ʼn goeie aanduiding dat die besluit eties verantwoordbaar en regverdigbaar is. Hierdie toets kan op twee maniere toegepas word. •
Die eerste is die publieke bekendmaking, waar die individu hom- /haarself moet vra of hulle moreel gemaklik met die besluit is en dit aan die publiek sal openbaar.
•
Die tweede weergawe van bekendmaking is die private toets. Dit heg meer persoonlike en emosionele elemente aan die bekendmakingstoets. In hierdie weergawe vra die individue hulself of hulle gemaklik voel om die inligting aan die belangrikste mense in hulle lewens te openbaar.
Verwys na bladsy 164-165 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.6
Om etiese dilemmas op te los
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 177-185 In hierdie afdeling word die Rasionele Interaksie vir Morele Sensitiwiteit (RIMS) strategie vir die oplos van morele dilemmas bekendgestel. Die RIMS-benadering is ontwerp as ʼn dilemma-oplossingstrategie wat vir sosiale en persoonlike etiese dilemmas in die werksplek gebruik kan word. •
Sosiale dilemmas ontstaan wanneer verskillende mense ʼn teenstrydige oordeel vel oor wat hulle beweer moreel reg rakende ʼn spesifieke situasie is.
•
Persoonlike dilemmas ontstaan wanneer ʼn persoon ʼn teenstrydige standpunt het oor wat die mees gepaste morele besluit in ʼn spesifieke situasie sal wees.
Die doel van die RIMS-strategie is om ʼn proses van rasionele interaksies tussen teenstrydige standpunte in ʼn morele dispuut te struktureer, wat tot ʼn moreel sensitiewe besluit sal lei. 4.6.1
Morele meningsverskille
Die huidige wydverspreide meningsverskille oor morele sake kan teruggedateer word na die 15de eeu, die era wat gereken kan word as die begin van die Moderne Era. In die Middeleeue (van die vyfde tot die 14de eeu) was morele meningsverskille nie net ongewoon nie, maar ook gereken as ʼn gevaarlike afwyking. Die Middeleeue is gekarakteriseer deur twee kenmerkende aspekte. Die eerste was die dominante posisie van die kerk, en tweedens was dit die rol wat rasionele denke gespeel het, om ʼn rasionele grondslag vir die
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 71
GBE105 Bedryfsetiek oortuigings van die kerk te bied. Daar is van die rede verwag om versoening tussen die verskillende teologiese dogmas te bewerkstellig, ten einde ʼn teologiese sisteem, wat rasioneel koherent sou wees, tot stand te bring. Enige menslike idee wat nie volgens die dogma van die kerk was nie, was gediskrediteer en die lewe van die denker was in gevaar. Teen die 12de eeu was Aristoteles se skema van etiek dominant. Hierdie skema was drievoudig en bestaan uit die volgende •
Die menslike natuur in sy natuurlike en ongekultiveerde toestand.
•
Etiese riglyne wat die menslike natuur kan transformeer en kultiveer.
•
Die menslike natuur in sy vervulde en gekultiveerde stadium.
Die funksie van die morele riglyne binne die skema was om individue te transformeer van hul ongeskoolde toestand na ʼn moreel gekultiveerde toestand. Hierdie skema is radikaal verander vanaf die Renaissance (laat 14de en 15de eeu) as ʼn nuwe ideaal van rede wat dominant geraak het. Na die Hervorming in die 16de eeu, het onder andere, die Protestante daarop begin aandring dat slegs die rede, nie die ware sin van die mensdom kan begryp nie. Die teologiese leerstelling van die oorspronklike sonde het gekonstateer dat elke aspek van menslike natuur, insluitend die rede, deur sonde korrup gemaak is. Aristoteles se skema was verwerp omdat dit gebaseer was op rasionele denke en nie op teologiese openbaring nie. Die ondergang van Aristoteles se skema is gedurende die Verligting van die 18de eeu verder geneem. Die dominante filosofie van die wetenskap het ʼn nuwe funksie aan die rede toegeskryf. Volgens hierdie nuwe filosofie van die wetenskap was die funksie van die rede nie om die sin van menslik lewe te bepaal nie, maar om waarheid en wiskundige verhoudinge te evalueer en niks meer nie. Dus, was die resultaat van die nuwe standpunt dat die rede beperk was om uitsprake te maak oor, “wat is”, en om geen uitsprake te maak oor, “wat moet wees”, nie. Die nuwe manier van denke oor etiek was dus gebaseer op wat beskou kan word as die gepaste rol wat die rede moet speel. Die sleuteleienskappe van hierdie nuwe standaard van rasionaliteit was subjektiwiteit en universaliteit: kennis moenie meer gegrond wees op die outoriteit van die kerk nie, maar op die rasionele insigte van die individu (subjektiwiteit). Die rasionele eise van die individu moes gekontroleer word deur ander onafhanklike en rasionele individue, ten einde te bepaal wat universeel geld. Filosowe van die Moderne Era het die uitdaging opgeneem om ʼn nuwe konsep van etiek, binne die beperkinge wat deur moderne rasionaliteit daargestel is te ontwikkel. Kant se Deontologie etiekteorie is ʼn goeie voorbeeld van hierdie tipe benadering, omdat dit poog om aan die twee kriteria wat deur die moderne konsep van rasionaliteit, naamlik subjektiwiteit en
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 72
GBE105 Bedryfsetiek universaliteit daargestel is, te voldoen. Terwyl Kant die rasionele vermoë van individue as uitgangspunt gebruik tot sy benadering, gebruik Mill die plesier wat individue ervaar as sy uitgangspunt. Mill baseer sy teorie op wat hy sien as ʼn empiriese feit – alle mense streef daarna om maksimale plesier te ervaar. Volgens MacIntyre het hierdie uiteenlopende uitgangspunte tot ʼn groot probleem gelei. Volgens hom is daar geen manier waarop die teenstrydige aansprake van die verskillende teorieë versoen kan word nie, omdat almal aan die eise van die moderne rasionaliteit voldoen. Daar is geen gedeelde, objektiewe norme waarteen die meriete van die teenstrydige etiekteorieë beoordeel kan word nie. Die Moderne Era het dus tot morele teenstrydighede, sonder die moontlikheid van ʼn oplossing, aanleiding gegee. Hantering van morele meningsverskille Die Duitse filosoof, Jurgen Habermas, stel voor dat konsensus gevind kan word in die ideal speech situation as kriterium vir etiese kennis. Volgens hierdie alternatiewe konsep van rasionaliteit, word kennis geskep deur die gespreksooreenkoms in die interaksie van rasionele deelnemers. Habermas se teorie fokus op die proses waardeur etiese besluite geneem word. Die voor die hand liggende beswaar teen sy konsep van rasionaliteit, is dat dit die deur vir relativisme oopmaak en dus nie gesien kan word as ʼn ernstige plaasvervanger vir die moderne wetenskaplike rasionaliteit nie. Habermas se ideal speech situation bied die konteks vir die proses van die daarstelling van kennis. Dit verwys nie na die persoonlikhede of vermoëns van die deelnemers nie, maar na die strukturele funksies van die bespreking. Dus word alle deelnemers aan die gesprek behandel asof hulle werklik gelyk in alle vorme van samewerking is. Die enigste kragte wat in hierdie situasie toegelaat word, is die krag van die beste rasionele argument. Die basiese reëls van die proses van kennisvorming, is soos volg: •
Die enigste bewyse wat die deelnemers in die gesprek mag bekendstel, is empiriese ervaring wat objektief toeganklik is.
•
Die proses van kommunikatiewe interaksie word alleenlik gedryf deur die krag van die sterkste rasionele argument.
•
Slegs daardie ervaringe, argumente en norme waaroor konsensus bereik word, kan as kennis beskou word.
•
Enige kennis op hierdie wyse gevorm, is altyd oop vir toekomstige hersiening.
Die duidelike voordeel van Habermas se teorie is die hertoelating tot die domein van kennis van die meeste van die areas wat deur die moderne rasionaliteit uitgesluit word.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 73
GBE105 Bedryfsetiek Habermas se morele teorie bied waardevolle insigte wat in die ontwikkeling van ʼn strategie vir morele besluitneming in die bedryf van sake aangewend kan word. Een beswaar teen sy teorie is dat sy ideal speech situation ʼn onbereikbare droom in die korporatiewe omgewing is. Besigheid word tradisioneel georganiseer in hiërargieë wat mense van bo tot onder, ten opsigte van magsverdeling, skei. Hierdie teorie doen egter ʼn etiese beroep op deelnemers om op te tree asof hulle gelykes is. Dus, binne die sakeomgewing, moet deelnemers in morele dispute gevra word om hulle magsverhouding, wanneer hulle ʼn morele besluitnemingsproses betree, eenkant te plaas. Verwys na bladsy 177-181 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.6.2
Aannames rakende die RIMS-strategie
Habermas se morele teorie vorm die ruggraat van die RIMS-strategie. Dit bied die breë buitelyne wat, deur middel van ʼn verdere stel aannames, meer vleis moet kry: •
Aanname een: Morele meningsverskille is ʼn gegewe.
•
Aanname twee: Morele meningsverskille is nie gelykstaande aan etiese relativisme nie.
•
Aanname drie: Dialoog kan oplossings lewer.
•
Aanname vier: Om te fokus op motiewe is nutteloos.
•
Aanname vyf: Slegs morele argumentering word toegelaat.
Verwys na bladsy 183-179 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.6.3
Die RIMS-strategie
Die RIMS-strategie begin met die rasionele interaksie. Dit is ʼn rasionele debat tussen twee of meer teenstrydige sieninge van die morele kwessie onder bespreking. In so ʼn debat word die teenstrydige sieninge aangebied, ontleed en bespreek op ʼn rasionele en verdraagsame wyse. “Rasioneel” in hierdie konteks verwys daarna dat standpunte gebaseer is op redes wat dit verstaanbaar sal maak vir ander en is nie beperk tot empiriese bewyse nie, maar sluit waardes, kultuur, godsdiens en emosies wat bewyse kan lewer tot die spesifieke standpunt, in. Verdraagsaamheid word vereis sodat alle standpunte gerespekteer en erken kan word as geldige perspektiewe wat ʼn bydrae kan lewer om ʼn oplossing vir die probleem te vind. Deelnemers moet mekaar die vryheid gun om hulle standpunte te staaf en die geleentheid gebied word om teenstrydig en krities teenoor die standpunte van ander te wees. Stappe in die RIMS-strategie Die RIMS-strategie vir morele besluitneming kan in drie stappe opgesom word: •
Stap een: Genereer en evalueer al die standpunte
•
Stap twee: Identifiseer die implikasies
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 74
GBE105 Bedryfsetiek •
Stap drie: Vind oplossings
Die bogenoemde stappe kan gebruik word om sosiale en persoonlike dilemmas op te los. Verwys na bladsy 183-184 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.6.4
Besware teen die RIMS-strategie
Twee van die belangrikste besware teen die RIMS-strategie: •
Dit is tydrowend
•
Niemand kan gedwing word om dit te gebruik nie
Verwys na bladsy 184-185 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7
Etiese dilemmas in die sakeonderneming: Werknemergelykheid (Employment Equity)
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 186-202 Morele dilemmas ontstaan in die werkplek wanneer twee of meer partye moreelteenstrydige standpunte oor ʼn kwessie, beleid of praktyk het. ʼn Kwessie wat gereeld konflik in die werkplek uitlok, is die teenstrydige standpunt rakende werknemersgelykheid. Die teenstrydigheid wat ontstaan is dat, hoewel werknemersgelykheid geleenthede skep vir sommige mense, dit ander uitsluit van geleenthede vir aanstelling of bevordering. Regstellende aksie het die vermoë om potensiaal in die werksplek te ontsluit, maar ook die vermoë om die werksmag te demoraliseer en te verdeel, indien dit nie met morele sensitiwiteit geïmplementeer word nie. ʼn Konkrete strategie is nodig om ʼn potensiële ramp te voorkom. In hierdie afdeling word die RIMS-strategie toegepas op die morele kwessies wat opduik weens die beleid van werknemersgelykheid. 4.7.1
Hoekom regstellende aksie?
In Suid-Afrika het die apartheidsbewind vooroordeel en onregverdigheid ten opsigte van swart Suid-Afrikaners bevorder. Die diskriminasie teen swart Suid-Afrikaners het saamgeval met die reeds uitgebreide diskriminasie teen vroue. Die geslagsdiskriminasie was en is steeds as gevolg van culture, geloofsoortuigings en stereotipes. Toe die eerste demokratiesverkose regering in 1994 aan bewind gekom het, het hulle die opdrag gehad om die ongelykhede van die verlede weens diskriminerende praktyke, te herstel. Hulle het besluit om ʼn beleid van regstellende aksie in te stel om die diskriminasie van die verlede reg te stel. Hierdie beleid is vervat in ‘n wet met die proklamering van die Wet op Gelyke Indiensneming van 1998. Hierdie Wet bepaal uitdruklik dat dit die doel is om gelykheid in die werksplek te vermag deur:
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 75
GBE105 Bedryfsetiek “(a) billikheid in die werksplek te vestig, gelyke geleenthede en billike behandeling by indiensneming te bevorder deur onbillike diskriminasie uit te skakel, (b) regstellende aksiemaatreëls te implementeer om diensonregverdighede wat deur aangewese groepe ervaar word te herstel en billike verteenwoordiging in alle beroepskategorieë en vlakke in die werksmag te verseker.” Verwys na bladsy 186-187 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7.2
Onderskei regstellende aksie van verwante konsepte
Regstellende aksie maak slegs sin teen die agtergrond van die verlengde onreg waar diskriminasie sekere groepe mense benadeel het. ʼn Gevolg van hierdie diskriminasie is die grootskaalse ongelykhede tussen die wat die vrugte van die diskriminasie gepluk het en die wat dit ontneem is. Regstellende aksie is ʼn intervensie met die intensie om die nalatenskap van ongelykheid te oorkom, soos wat dit in die werksplek manifesteer. Hierdie aspek moet duidelik onderskei word van die twee verwante praktyke, waarmee dit gereeld verwar word, naamlik ongelyke geleenthede en omgekeerde diskriminasie. Gelyke geleenthede teenoor regstellende aksie Regstellende aksie word gesien as die meganisme wat die gaping tussen die situasie van ongelykheid, veroorsaak deur die verlede, en die ideale situasie van gelyke geleenthede oorkom. So ʼn tydelike intervensie is slegs bedoel om die transformasie van die situasie van ernstige en onregverdige ongelykheid te fasiliteer tot ʼn situasie waar die ongelykhede reggestel is tot die mate waar almal op gelyke voet kan meeding. Sou regstellende aksie die verander, van ʼn tydelike oorgangsmeganisme na ʼn permanente beleid van begunstiging van die voorheen-benadeeldes, verander dit in omgekeerde diskriminasie. Omgekeerde diskriminasie teenoor regstellende aksie Die huidige tendens in die toepassing van regstellende aksie is dat een vorm van onregverdige diskriminasie vervang is met ʼn ander vorm van onregverdige diskriminasie. Die enigste verskil tussen die situasie voor en na die omgekeerde diskriminasie, is die teiken van die diskriminasie. Die groepe wat uit die aanvanklike diskriminasie voordeel getrek het, het nou slagoffers geword en die vorige slagoffers het nou die bevoordeeldes geword. ʼn Element van wraak is duidelik in die beleid van omgekeerde diskriminasie. Hierdie is nié wat regstellende aksie poog om te bereik nie. Verwys na bladsy 187-188 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 76
GBE105 Bedryfsetiek 4.7.3
Definisie van regstellende aksie
Regstellende aksie kan gedefinieer word as ʼn tydelike intervensie van voorkeurbehandeling om die gevolge van diskriminasie te herstel om mense in staat te stel om as gelykes mee te ding vir geleenthede. Hierdie beskrywende definisie is ook normatief in die opsig dat dit sekere kriteria daarstel wat bevredig moet word tydens regstellende aksieprogramme. Daar is vier komponente van hierdie definisie wat verdere verduideliking vereis: •
Tydelike intervensie
•
Voorkeurbehandeling
•
Gevolge van diskriminasie
•
Om as gelykes mee te ding
Verwys na bladsy 188-190 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7.4
Besware teen regstellende aksie
Indien die implementering van regstellende aksie nie met sorg en morele sensitiwiteit bestuur word nie, kan dit lei tot ʼn morele mynveld wat die goeie intensie van regstellende aksie kan vernietig. Die mees algemene besware teen regstellende aksie: •
Regstellende aksie kan negatiewe gevoelens genereer.
•
Regstellende aksie kan diegene wat eintlik bevoordeel moet word, benadeel.
•
Regstellende aksie-aanstellings word gestigmatiseer.
•
Regstellende aksie kan veroorsaak dat die standaarde verlaag.
•
Regstellende aksie vererger stereotipes.
Verwys na bladsy 190-194 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 4.7.5
Toepassing van die RIMS-strategie tot regstellende aksie
Drie basiese stappe om die RIMS-strategie toe te pas om morele dilemmas op te los: Stap een: Genereer en evalueer al die standpunte Enige morele standpunt wat aan die volgende drie kriteria voldoen, moet tydens die besluitnemingsproses in berekening geneem word: •
Dit moet ʼn morele argument wees en nie ʼn selfsugtige een nie.
•
Dit moet duidelik en verstaanbaar wees vir almal.
•
Dit moet feitelik korrek wees.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 77
GBE105 Bedryfsetiek Stap twee: Identifiseer die implikasies Die fokus moenie op die motiewe agter die verskeie standpunte wees nie, maar om die positiewe en negatiewe implikasies in al die verskillende standpunte te verwoord. Stap drie: Vind oplossings Deelnemers moet aktief poog om oplossings te vind wat negatiewe implikasies tot ʼn minimum kan beperk, terwyl positiewe implikasies behou word. Verwys na bladsy 194-202 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing en toepassing van hierdie stappe. 4.8
Samevatting
Om sakebesluite op geldige ondernemingstandaarde, regverdigheid en bekendmakingstoetse te baseer, is ʼn goeie manier om te verseker dat sakebesluite eties verantwoordbaar is. Wanneer etiese dilemmas rakende sakebesluite opduik, is dit ʼn goeie benadering om die RIMS-strategie, as ʼn instrument om die proses van dilemmaoplossing te begelei, toe te pas. Die instrument het ook geweldig bygedra in die herontwerp van die morel-sensitiewe kwessie van regstellende aksie deur die negatiewe uitkomstes te minimaliseer, terwyl die positiewe uitkomste behoue gebly het. 4.9
Selfevaluering Aktiwiteit 4
Lees die onderstaande artikels oor SAA se beleid oor regstellende aksie en beantwoord die onderstaande vrae: •
http://www.fin24.com/Companies/TravelAndLeisure/SAA-cadet-programme-facesprobe-union-20131008
•
https://solidariteit.co.za/mrk-gaan-sal-se-kadetprogram-ondersoek/
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-06-17-solidariteit-wil-wittes-help-vlieg
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-06-12-sal-kies-nie-wit-mans
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-10-08-saa-menseregtekommissie-ondersoekdiskriminasie
1) Met oorweging van die definisie van regstellende aksie, sou jy sê dat regstellende aksie in Suid-Afrika suksesvol toegepas word? 2) Met verwysing na die artikels, pas die drie stappe van die RIMS-strategie toe om die morele dilemma, rakende die posisie waarin SAL homself bevind, op te los. 3) Na jou mening, is die algemene besware teenoor regstellende aksie relevant tot die SAA-kadetprogram. Motiveer jou antwoord.
Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake
Bladsy 78
GBE105 Bedryfsetiek
STUDIE-EENHEID 5: DIE BESTUUR VAN ETIESE PRESTASIE
5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Etiek en Korporatiewe bestuur
•
Leierskapstoewyding en bestuurstrukture
•
Die bepaling van etiese risiko’s en formulering van etiese strategie
•
Kode van etiek
•
Institusionalisering van etiek
•
Rapportering van etiese prestasie
•
Organisatoriese etiese kultuur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om:
5.2
•
Onderskeid te tref tussen die verskillende korporatiewe bestuursaspekte
•
Die verskeie leierskapsaspekte van korporatiewe bestuur te verduidelik
•
Die bepaling van etiese risiko’s en die formulering van etiese strategieë
•
ʼn Etiese kode in die sakeonderneming te formuleer en te implementeer
•
Die institusionalisering van etiek en die rol van bestuur in hierdie proses te beskryf
•
Verslag te doen rakende etiese prestasie.
•
Etiese leierskap en die skep van ʼn etiese organisatoriese kultuur te bespreek.
Voorgeskrewe handboek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: •
Hoofstuk 16, bladsy 205-223
•
Hoofstuk 17, bladsy 224-233
•
Hoofstuk 18, bladsy 234-257
•
Hoofstuk 19, bladsy 258-272
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 79
GBE105 Bedryfsetiek •
Hoofstuk 20, bladsy 273-289
•
Hoofstuk 21, bladsy 290-301
•
Hoofstuk 22, bladsy 302-317
5.3
Inleiding
In hierdie studie-eenheid gaan ons die volgende aspekte bespreek: •
Etiek en korporatiewe bestuur
•
Leierskapstoewyding en bestuurstrukture
•
Die bepaling van etiese risiko’s en formulering van etiese strategie
•
Kode en etiek
•
Institusionalisering van etiek
•
Rapportering van etiese prestasie
•
Organisatoriese etiese kultuur
5.4
Etiek en Korporatiewe bestuur
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 205-223 In hierdie hoofstuk word daar onderskeid getref tussen die etiek van bestuur en die bestuur van etiek. Die etiek van bestuur verwys na die fundamentele etiese verligting van sakeondernemings om as verantwoordelike lede van die sakeonderneming op te tree. Die bestuur van etiek, in teenstelling hiermee, verwys na die proses van rigtinggewing sowel as toesighouding van die etiek van die sakeonderneming. Ter afsluiting word ook in die hoofstuk die proses van die bestuur van korporatiewe etiek beklemtoon, deur spesifiek te verwys na die King-kode van Bestuursbeginsels en die King-verslae van Bestuur. 5.4.1
Korporatiewe bestuur: Persepsies en benaderings
Interne en eksterne korporatiewe bestuur Die onderskeid tussen interne en eksterne korporatiewe bestuur handel oor waar die lokus van beheer in die sakeonderneming geposisioneer is. Indien die lokus van korporatiewe beheer in die sakeonderneming berus by die direkteure en uitvoerende bestuur van die onderneming, word daarna verwys as die interne lokus van beheer en dus interne korporatiewe bestuur. Indien die lokus van beheer buite die sakeonderneming berus, naamlik by die owerheid en ander regulatoriese instansies, word daarna verwys as eksterne korporatiewe bestuur. Die eksterne lokus van beheer word uitgevoer deur regulatoriese instansies, sosiale norme of deur die mark.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 80
GBE105 Bedryfsetiek Aandeelhouer- en belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuur Die onderskeid tussen die aandeelhouer- en belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuur word getref deur te bepaal tot wie se voordeel die sakeonderneming bestuur word. Indien korporatiewe bestuur slegs fokus op die belange van die aandeelhouer, kan interne of eksterne korporatiewe bestuur gekarakteriseer word as aandeelhouer-georiënteerd. Hierdie fokus op die belange van die aandeelhouers dui op ʼn eksklusiewe benadering tot korporatiewe bestuur. Hierdie benadering word geassosieer met die agentskapsteorie. Hierdie teorie is van die uitgangspunt dat bestuurders agente van aandeelhouers is en dus verplig is om in die beste finansiële belange van die aandeelhouers van die onderneming op te tree. Indien die benadering van korporatiewe bestuur nie uitsluitlik op die belange van die aandeelhouers gefokus is nie, maar ook op die belange van die ander belanghebbendes, kan dit gekategoriseer word as die belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuur, of die inklusiewe model van korporatiewe bestuur. Hierdie belanghebbende model word gebaseer op die aandeelhouersteorie en beskryf die sakeonderneming as ʼn sosiale instansie waar die belange van verskeie belanghebbende groepe beskerm en versterk word. Verpligte en vrywillige korporatiewe bestuur Onderskeid tussen verpligte en vrywillige korporatiewe bestuursbenaderinge tot korporatiewe bestuur kan getref word op grond van sakeondernemings se verpligte of vrywillige gehoorsaamheid aan korporatiewe bestuurstandaarde. Wanneer ondernemings verplig word om gehoorsaam te wees aan korporatiewe bestuurstandaarde, is die standaarde in wette en regulasies omskryf en versuim om aan hierdie standaarde te voldoen, kan lei tot boetes, tronkstraf of weerhouding van notering of verhandeling op die aandelemark. In vrywillige korporatiewe bestuur neem standaarde die vorm aan van aanbevelings, ten opsigte van beginsels en praktyke wat die onderneming aanspoor, om aan te voldoen. Dit bestaan dus uit ʼn self-regulerende benadering waar maatskappye hul eie diskresie gebruik, of hulle die voorgestelde beginsels of beleide wil toepas. Verwys na bladsy 205-209 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. Die etiek van bestuur en die bestuur van etiek Etiek hou verband met korporatiewe bestuur op twee maniere: •
Die etiese waardes en beginsels wat ʼn spesifiek korporatiewe bewind ondersteun. Hierdie dimensie staan bekend as die etiek van bestuur
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 81
GBE105 Bedryfsetiek •
Die manier waarop daar van organisasies verwag word om hul etiese belange te bestuur. Daar word na hierdie dimensie verwys as die bestuur van etiek.
Verwys na bladsy 209 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.4.2
Die prominensie van korporatiewe bestuur
Belangrike faktore wat bygedra het tot die toename in die prominensie van korporatiewe bestuur: Vertroue in die sakeondernemings Daar bestaan ʼn duidelike verwantskap tussen vertroue in sakebedrywighede en korporatiewe bestuurshervorming. Korporatiewe bestuurshervorming volg gewoonlik in die nasleep van ʼn reuse skandaal wat die vertroue van die samelewing in die sakeonderneming vernietig het. Korporatiewe bestuurshervorming kan dus gesien word as ʼn poging om te verseker dat ondernemings hulle sake op ʼn verantwoordelike, verantwoordbare, regverdige en deursigtige manier uitvoer. Dit is juis die toewyding van ondernemings tot hierdie etiese waardes wat die potensiaal het om vertroue in besigheid te herstel. Beleggerseise Die ontstaan van die globale mark het dit vir beleggers moontlik gemaak om beter voordeel uit internasionale beleggingsgeleenthede te trek en die mobiliteit van kapitaal het drasties verhoog. Alhoewel beleggers baie gewillig is om voordeel uit geleenthede regoor die spectrum te trek, is daar ʼn paar oorwegings wat hul besluit rondom beleggings beïnvloed: •
Die visie en strategie van die sakeonderneming.
•
Die betroubaarheid en vermoëns van die bestuurspan.
•
Die toegang tot betroubare inligting oor die huidige en toekomstige ontwikkelinge van die onderneming.
•
Beroep op vergoeding in die geval van wanbestuur.
•
Versekering dat die sakeonderneming in so ʼn hoedanigheid sal optree dat dit nie tot die verleentheid van die beleggers sal wees nie.
Belanghebbende aktivisme
Die tendens van aandeelhouersbetrokkenheid, het onlangs na ʼn meer aktiewe rol verander. In plaas daarvan dat beleggers hulle aandele onttrek en uittree uit die sakeonderneming, gebruik hulle hul invloed om druk op die direkteure en uitvoerende bestuur uit te oefen om hulle korporatiewe bestuurstandaarde te verhoog. Ander belanghebbende groepe het ook hervorm en meer sigbaar geraak. ʼn Verskeidenheid groepe soos die verbruikersorganisasies, menseregteaktiviste, omgewingsbewustes,
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 82
GBE105 Bedryfsetiek regverdige-handelbevorderaars, arbeidsunies en anti-globaliseringsaktiviste plaas druk op sakeondernemings om met verantwoordelikheid en regverdigheid op te tree. Sosiale invloed van korporasies Soos wat ondernemings in grootte en globale mobiliteit toeneem het hulle al hoe meer sosiale invloed verkry. Die sakeonderneming het ʼn geweldige invloed op die ekonomie, samelewing en omgewing waarin hulle bedryf word. Die groei van die moderne sakeonderneming gaan gepaard met geweldige sosiale invloed, dikwels sonder verantwoordbaarheid teenoor die publiek. Hierdie teenstrydigheid tussen groeiende korporatiewe sosiale invloed en die tekort aan publieke verantwoordbaarheid is een van die faktore wat aanleiding gegee het korporatiewe bestuurshervorming. Dit is dan juis hier waar die staat strenger korporatiewe beheer toepas. Die mag van die staat kan dus gebruik word om te verseker dat sakeondernemings nie hulle sosiale mag misbruik nie en meer sosiaal verantwoordelik optree. Nog ʼn manier om die sosiale invloed van sakeondernemings te beheer, is deur spesiale belangegroepe, wat hulself rondom spesifieke kwessies rakende sakeondernemings se impak op die omgewing, mobiliseer. Risikobestuur Die huidige prominensie van korporatiewe bestuur, kan toegeskryf word aan die behoefte aan beskerming van korporatiewe bates. Die raad van direkteure is onder geweldige druk en verplig om te verseker dat sisteme van bestuur ontwerp en ingestel word om die bates van die onderneming te beskerm. Die moderne inligtingstegnologie is onontbeerlik vir die bedryf van ʼn mededingende onderneming, maar dit stel ondernemings ook bloot aan ʼn reeks nuwe risiko’s. Die risiko wat geassosieer word met die inligtingstegnologie het nie sodanig betrekking op die fisiese of finansiële bates van ondernemings nie, maar hul simboliese bates in die vorm van die publieke reputasie van die onderneming. Die nuwe risiko wat deur die inligtings- en kommunikasietegnologie veroorsaak word, is dus ʼn verdere aansporing vir maatskappye en industrieë om hulle korporatiewe bestuurstandaarde te verhoog. Volhoubaarheid Twee tipes volhoubaarheid kan onderskei word, naamlik globale volhoubaarheid en ondernemingsvolhoubaarheid. Globale volhoubaarheid handel oor die besef dat die huidige manier van menslike produksie en verbruik nie volhoubaar is nie. Die verantwoordelikheid van die raad van direkteure is dus om die bedryfsaktiwiteite van die onderneming so te struktureer en te beheer, om sodoende hul rol te vervul in die versekering van die volhoubaarheid van die planeet.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 83
GBE105 Bedryfsetiek Die konsep van ondernemingsvolhoubaarheid het na vore gekom weens die besef watter groot impak die mislukking van ʼn onderneming op alle belanghebbendes, insluitend die werknemers, aandeelhouers, individue en die samelewing het. Ondernemingsvolhoubaarheid sluit nie slegs finansiële prestasie in nie, maar ook die niefinansiële kwessies wat uiteindelik finansiële gevolge vir ʼn sakeonderneming inhou. Hierdie nie-finansiële kwessies is die etiese, sosiale en omgewingsprestasie van die onderneming. Verwys na bladsy 210-215 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.4.3
Korporatiewe bestuur in Suid-Afrika
Die geskiedenis van korporatiewe bestuur in Suid-Afrika hou nou verband met die Kingverslae. Die huidige King -verslag in gebruik is in 2009 gepubliseer, en staan bekend as die King III-verslag. Samehangend met die King III-verslag is die Maatskappyewet van 2008, wat belangrike regulatoriese riglyne in korporatiewe bestuur bekendstel. Korporatiewe bestuur in die King III-verslag Die King III-verslag fokus op die interne vlakke van korporatiewe bestuur en maak voorstelle rakende beste praktyk in korporatiewe bestuur. Die verslag herken ook die belangrikheid van korporatiewe bestuur op regulatoriese vlak. Die verslag ag die interne en eksterne vlakke van korporatiewe bestuur as komplimenterende dimensies van die korporatiewe bestuursadministrasie. Die King III-verslag maak dit van die staanspoor af duidelik dat ʼn vrywillige benadering tot korporatiewe bestuur gevolg word en maak dienooreenkomstig voorstelle aan die raad van ʼn sakeonderneming om die beleide en beginsels van goeie praktyk te onderskryf. Met verwysing na die onderskeid tussen aandeelhouer- en belanghebbende benaderings tot korporatiewe bestuur, volg die King III-verslag die inklusiewe/belanghebbende benadering. Volgens die King III-verslag, moet die raad van direkteure verantwoordelikheid neem vir die legitieme verwagtinge van alle belanghebbendes, om in die beste belange van die sakeonderneming op tree. Die etiek van bestuur Volgens die King III-verslag is etiek die fondasie en rede vir korporatiewe bestuur. Die etiek van bestuur vereis van die raad van direkteure om te verseker dat die sakeonderneming op ʼn etiese manier bestuur word. Indien die sakeonderneming daarin sou slaag om sake op ʼn etiese manier te bestuur, wen die sakeonderneming die nodige goedkeuring van diegene wat deur die sakeonderneming se sake geaffekteer word. Die spesifieke etiese waardes wat onderliggend is tot korporatiewe bestuur staan bekend as verantwoordelikheid, verantwoordbaarheid, regverdigheid en duidelikheid.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 84
GBE105 Bedryfsetiek Die bestuur van etiek Volgens die King III-verslag is dit die raad van direkteure se verantwoordelikheid om te verseker dat die sakeonderneming intern, die sakeonderneming se etiese waardes en beleide op ʼn verantwoordelike manier teenoor die samelewing en die natuurlike omgewing, onderhou. Volgens die King III-verslag is dit die raad van direkteure se verantwoordelikheid om die etiek van ʼn sakeonderneming te beheer en te bestuur en duidelik sigbare etiese leierskap te vertoon. Dit is ook die voorsitter van die raad van direkteure se plig om die etiese toon aan te gee en die verantwoordelikheid van die hoof uitvoerende bestuurder (CEO) om die toon vir etiese leierskap aan te gee en om ʼn etiese omgewing te skep. Volgens die King III-verslag bestaan die etiek-bestuursproses uit vier aspekte: •
Etiek-risiko en geleentheidsprofiel
•
Gedragskode
•
Die integrering van etiek
•
Assessering, monitering, rapportering en verslagdoening
Maatskappyewet Volgens die Maatskappywet word daar van sakeondernemings vereis om ʼn sosiale en etiekkomitee as ʼn staande, statutêre subkomitee van die raad van direkteure te hê. Die doel van hierdie komitee, volgens die Maatskappywet is om die sakeonderneming se impak op die onmiddellike omgewing te monitor, sowel as om verslag oor die impak aan die raad van direkteure te doen. Volgens die Maatskappywet is daar vier kwessies wat die komitees moet monitor en oor verslag moet doen: •
Die sakeonderneming se impak op die ekonomie
•
Die sakeonderneming se impak op die werknemers van die sakeonderneming
•
Die sakeonderneming se impak op die samelewing waarin die sakeonderneming sake bedryf
•
Die sakeonderneming se impak op die natuurlike omgewing
Verwys na bladsy 215-221 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.4.4
Raamwerk vir die bestuur van etiek
In enige sakeonderneming vereis die bestuur van etiek ʼn deursigtige raamwerk van die bestuursproses om te verseker dat etiek binne die korporatiewe kultuur van die sakeonderneming geïntegreer is. Figuur 16.2 op bladsy 222 in die handboek is ʼn skematiese voorstelling van die raamwerk vir die bestuur van etiek
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 85
GBE105 Bedryfsetiek Die raamwerk vir die bestuur van etiek bestaan uit die volgende elemente : •
Leierskapstoewyding: Die raad van direkteure, uitvoerende bestuur en leiers op alle vlakke van die sakeonderneming stel die etiese toon vir die sakeonderneming
•
Bestuurstrukture: Die daarstelling van etiek-bestuurstrukture soos ʼn etiekkomitee en etiekkantore
•
•
Etiek-bestuursproses: Die etiek-bestuursproses bestaan uit vyf aspekte: o
Etiek-risikoassessering
o
Strategie
o
Kodes en beleide
o
Institusionalisering
o
Monitering en rapportering
Onafhanklike assessering en eksterne rapportering: Maak gebruik van onafhanklike assesseringsmetodes van die etiek-bestuurproses.
Verwys na bladsy 221-223 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.5
Leierskapstoewyding en bestuurstrukture
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 224-233 In hierdie hoofstuk word die noodsaaklike rolle en verantwoordelikhede van die leierskap en korporatiewe bestuurstrukture van die sakeonderneming in die bestuur van etiek beklemtoon. 5.5.1
Leierskapstoewyding
Binne die konteks van korporatiewe bestuur, wat hoofsaaklik die rol en verantwoordelikheid van die raad van direkteure en uitvoerende bestuur is, word baie klem op die leierskapsverantwoordelikhede van die sleutel rolspelers, onder andere die voorsitter van die raad van direkteure en die hoof uitvoerende beampte (CEO), geplaas . Die rol van die hoof uitvoerende beampte (CEO) Die rol van die CEO is dié van ʼn morele leier van die onderneming, nie net as die simbool van etiek vir eksterne belanghebbendes nie, maar ook vir die interne belanghebbendes. Die CEO is, vir die meeste van die belanghebbendes van die onderneming, ʼn direkte vertolking van die etiese karakter, reputasie en kredietwaardigheid van die onderneming, maar veral vir die huidige en potensiële aandeelhouers, beleggers en werknemers.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 86
GBE105 Bedryfsetiek Die rol van die Etiekkampioen Die ware projekkampioen is die individue wat so sterk glo in ʼn idee dat hulle dit najaag ten spyte van alle teenkanting en soms alle logika. Kampioene glo passievol dat die onderneming moet aanpas en hulle is selfs gewillig om op te tree sonder die ondersteuning van die topbestuur. Kampioene tree binne die omvang van wat hulle kan bereik, en soms buite die normale grense van hulle outoriteit, op. Die belangrikste rol van die etiekkampioen is om aanvanklike stukrag te bied vir die etiekbestuursinisiatief en om te verseker dat die inisiatief momentum behou vir solank as wat dit nodig is. Verwys na bladsy 224-227 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.5.2
Bestuurstrukture
Behalwe vir leierskapstoewyding tot etiekbestuursprogramme van die sakeonderneming, is dit geweldig belangrik dat daar binne die sakeonderneming bestuurstrukture bestaan, wat verseker dat etiek ʼn strategiese oorweging bly wat effektief bestuur word. Daar bestaan drie korporatiewe bestuurstrukture wat verseker dat etiekprogramme effektief in die organisasie bestuur word: die raad van direkteure, die etiekkomitee en die etiekkantoor. Die raad van direkteure Etiekbestuur begin by die raad van direkteure. Die raad is daarvoor verantwoordelik om te verseker dat etiek binne die strategie en kultuur van die sakeonderneming geïntegreer is. Die raad moet dit duidelik maak dat etiek in die manier van sake doen geïntegreer is en die sakeonderneming se toewyding tot etiek in die visie, missie en strategiese doelwitte van die sakeonderneming gereflekteer word. Etiekkomitee Die etiekkomitee kan óf ʼn subkomitee van die raad óf ʼn operasionele komitee met uitvoerende mag wees. Met verwysing tot sakeondernemings wat volgens die Maatskappywet verplig word om ʼn sosiale en etiekkomitee te hê, moet die etiekkomitee ’n uitvoerende raad komitee wees. Indien ʼn sakeonderneming nie aan die statutêre vereistes voldoen om ʼn sosiale en etiekkomitee aan te stel nie, is dit die verantwoordelikheid van die raad van direkteure om te besluit op watter komitee hulle vir die bestuur van etiese verantwoordelikhede wil steun.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 87
GBE105 Bedryfsetiek Samestelling van die etiekkomitee Indien ʼn sakeonderneming onder regulasie van die Maatskappywet verplig word om ʼn sosiale en etiekkomitee te hê, sal die komitee bestaan uit raadslede, of sleutellede van die uitvoerende bestuur van die sakeonderneming. Volgens die Maatskappywet moet minstens een lid van die komitee ʼn nie-uitvoerende raadslid wees. Hierdie komitee sal ook bestaan uit ʼn aantal lede wat sleutelareas van die sakeonderneming verteenwoordig en wat spesifiek handel met sosiale en etiese sake. Indien daar ʼn operasionele etiekkomitee bestaan, sal dit bestaan uit kruis-funksionele lede wat ʼn wye spektrum van organisasie bestuurders op uitvoerende vlak behels. In hierdie geval sal die CEO of etiekkampioen optree as die voorsitter van die komitee. Funksionele areas van hierdie komitee sluit in: die sakeondernemingsekretariaat, nakoming, finansies, risikobestuur, interne oudit, korporatiewe kommunikasie, menslike hulpbronne, menslike hulpbronontwikkeling, organisatoriese ontwikkeling en arbeidsverhoudinge. Dit is ook belangrik dat daar ʼn etiekbestuurder op hierdie komitee dien. Verantwoordelikhede van die etiekkomitee Die primêre verantwoordelikhede van die etiekkomitee is om strategiese rigting vir die sakeonderneming in terme van die langtermyn etiek-inisiatiewe te bied en om die implementering van die strategie te beheer. Sekere aspekte wat deur die komitee rakende die sakeonderneming se etiekbestuursprogram beheer word sluit in:
•
Die bepaling van etiese risiko’s
•
Ontwikkeling van ʼn kode van etiek
•
Institusionalisering van etiek
•
Die bestuur en monitering van etiese prestasies
•
Rapportering van etiese prestasies.
Etiekkantoor
Die vestiging van ʼn korporatiewe etiekfunksie word bestuur deur ʼn kenner op die gebied en uitgevoer deur die etiekkantoor. Die etiek kantoor bestaan gewoonlik uit een of meer etiekoffisiere wat hierdie rol op ʼn voltydse of deeltydse basis uitvoer. Die etiekoffisier bestuur die institusionalisering van etiek binne ʼn organisasie. Verantwoordelikhede van die etiekbestuurder Die primêre rol van die etiekbestuurder is om die uitvoerende hoof en bestuurder van die organisasie se etiekfunksie uit te voer. Hierdie rol behels beplanning, koördinering,
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 88
GBE105 Bedryfsetiek implementering en beheer van die strategie, strukture en sisteme nodig om etiekprestasie te institusionaliseer, monitor en daaroor verslag te doen . In die geval waar ʼn sakeonderneming geen formele etiese funksionele departement het nie, sal die etiekbestuurder die volgende funksies verrig: •
Om ʼn korporatiewe etiekfunksie of -kantoor te vestig
•
Die etiekfunksie wat gevestig is koördineer, die ontwerp en implementering van die etiekbestuurstelsel
•
Die institusionalisering van etiek behels die volgende: o
Ontwikkeling van etiek bestuur plan vir die implementering van ʼn etiekstrategie
o
Die ontwerp en implementering van ʼn kommunikasiestrategie vir etiek
o
Bekendstelling van integriteitkriteria in die werwing en seleksieproses
o
Etiek-opleiding vir nuwe en bestaande werknemers
o
Integrering van etiekgedrag en besluitneming binne organisatoriese prestasie en beloningsisteme
•
o
Bied advies op etiekverwante beleide
o
Toepassing van die etiekkode deur middel van dissiplinêre stelsels
Die etiekbestuur het ook die verantwoordelikheid om die etiekfunksie, sowel as die projekte aan die res van die sakeonderneming te bemark
•
Die laaste, maar belangrikste van die etiekfunksie is om die etiese prestasie van die sakeonderneming te monitor en daaroor verslag te doen aan die etiekkomitee.
Kapasiteitsbenodighede van die etiekkantoor Om die etiekprogram volwaardig uit te voer word die volgende deur die etiekkantoor benodig: •
Bestuurskapasiteit
•
Beleidsontwikkelingskapasiteit
•
Opleidingskapasiteit
•
Kommunikasie-kapasiteit
•
Administratiewe kapasiteit
•
Adviserende rolkapasiteit
•
Databestuurskapasiteit
•
Ondersoekende kapasiteit
Verwys na bladsy 228-233 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 89
GBE105 Bedryfsetiek 5.6
Die bepaling van etiese risiko’s en formulering van etiese strategie
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 234-257 In hierdie hoofstuk word gestruktureerde benadering tot die analise van etiekrisiko en -geleenthede beskryf. Die etiek-risikoprofiel wat na vore kom vanuit ʼn etiek-risiko-analise bied ‘n basis vir die ontwikkeling van ʼn etiek-bestuurstrategie. 5.6.1
Risikobestuur
Risiko kan oor die algemeen gedefinieer word as omstandighede of gedrag wat ʼn onderneming voordelig of nadelig kan beïnvloed. Risiko handel oor die ware of moontlike gebeure wat die waarskynlikheid om sakedoelwitte te bereik, verlaag, en die waarskynlikheid vir verliese verhoog. Die King III-verslag oor korporatiewe bestuur vereis van direkteure om verantwoordelikheid vir die bestuur van risiko te neem. Ondernemingsrisiko kan gewoonlik gekategoriseer word ooreenkomstig die aard of bron, waarvan die mees algemene sake- en finansiële risiko’s is. •
Sakerisiko’s het betrekking op mededinging, effektiwiteit van produksiefaktore, vraag en aanbodkwessies en ekonomiese faktore.
•
Finansiële risiko’s sluit in risiko’s wat verwant is aan krediet, buitelandse valuta, rentekoerse, kontantvloei, hefboomfinansiering en likwiditeit.
Verwys na figuur 18.1 bladsy 235 vir ʼn figuurlike voorstelling van die posisie van etiek-risikoassessering in die bestuursraamwerk. Verwys na bladsy 234-235 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.6.2
Etiese risiko’s
Die verantwoordelikhede van die raad, in terme van risiko, het geskuif van enkelonderlynrapportering (finansieel), na ʼn meervoudige onderlynrapportering. Deel van hierdie proses van veelvoudige dimensionele rapportering is die raad se verantwoordelikheid om aan die aandeelhouers, sowel as die belanghebbendes te rapporteer oor wat hulle as die belangrikste risiko in die sakeonderneming se besigheidsaksies ag . Die raad moet ook verslag doen oor die strategie wat hulle sal aanneem om met hulle multidimensionele risiko’s te handel. Die waarde van die analisering van etiese risiko’s Wanneer ʼn sakeonderneming ten volle bewus is van die etiese dreigemente en geleenthede, kan die sakeonderneming die inligting gebruik om ʼn etiek-bestuurstrategie te formuleer, etiek-bestuurstrukture te skep, etiese standaarde te ontwikkel en etiekbestuursisteme te ontwerp. Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 90
GBE105 Bedryfsetiek ʼn Etiek-assessering bied aan ʼn sakeonderneming ʼn breë raamwerk van verwysing waarin ʼn professionele etiek-bestuurstrategie geformuleer kan word. So ʼn assessering bied ook aan die sakeonderneming ʼn etiek risiko-profiel wat die sakeonderneming in staat sel om hulle huidige stand van sake betreffende etiek te evalueer. Die grootste impak wat ʼn etiek risiko-assessering op die bestuur van etiek binne ʼn sakeonderneming het, is die etiek-gedragstandard, wat die sakeonderneming kan gebruik om sekere beleide en kodes van etiek binne die sakeonderneming te implementeer. Die aard van etiese risiko-analise Etiek risiko-analise kan gedefinieer word as ʼn beplande en gestruktureerde proses wat toegepas word op ‘n sekere tydsgreep, en wat gebruik maak van verskeie metodes van analise met die oog om die sakeonderneming te help om potensiële etiese uitdagings te identifiseer en ook moontlike reaksies tot die uitdagings te bied. Etiek-risikoanalise help die sakeonderneming om sy huidige en verwagte goedheid te identifiseer. Dit is ook belangrik om te verstaan dat alhoewel etiek-risikoanalise die voorloper tot die ontwerp en institusionalisering van etiekkodes is, dit ook geld as ʼn etiekbestuursintervensie. Hierdie intervensie help dan ook om ʼn etiek-bewustheid binne die sakeonderneming te kweek. Sekere doelwitte van ʼn etiek risiko-analise sluit in: •
Die bepaling van die sakeonderneming se etiektoestand
•
Dit bied die organisasie die geleentheid om areas van reg, verkeerd en gemeng (grys) te identifiseer
•
Help om etiek-bestuurstrategie te bepaal
•
Help om die inhoud van ʼn etiekkode en etiekbeleide te bepaal
•
Stel ʼn maatstaf vir die organisasie se etiek-bestuursintervensies teenoor nasionale en internasionale organisasies
Identifisering van etiese risiko’s: Algemene oorwegings •
Rolspelers verantwoordelik vir die identifisering van etiese risiko’s Die verantwoordelikheid vir die bestuur van etiese risiko’s berus by die raad van direkteure van die onderneming. Die raad moet dus verseker dat etiese risiko geëvalueer, bestuur en daaroor verslag gedoen word. Die proses van risikoidentifisering word gewoonlik gedelegeer na die raad se subkomitee.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 91
GBE105 Bedryfsetiek •
Tipe etiese risiko wat identifiseer moet word o
Etiekrisiko’s as bedreiging en geleentheid Etiekrisiko’s kan as bedreiging of geleentheid in sakeondernemings benader word. Etiek as bedreigingbenadering poog om onetiese gedrag uit te wis uit vrees vir skandale. Hierdie benadering sit reëls in plek om onetiese gedrag uit te wis. Etiek kan wel ook aan die sakeonderneming ʼn geleentheid bied om die voordele verbonde aan etiese besigheid aan te gryp. Positiewe etiese risiko’s sentreer om volhoubare, belanghebbende vertroue en lojaliteite. Indien etiekrisiko deur dié positiewe lens beskou word bied dit die sakeonderneming die geleentheid om etiese praktyke aan te neem omdat die sakeonderneming wil, en dit die regte ding is om te doen. Daar bestaan dus ʼn interne motivering om eties te wees.
o
Risiko’s in oortuigings, praktyke en gedrag Risiko lê in die oortuigings wat die sakeonderneming se werknemers het, die praktyke wat die sakeonderneming oor tyd ontwikkel het, sowel as die gedrag waaraan die sakeonderneming uiting gee. Hierdie oortuigings, praktyke en gedrag skep geleentheid vir risiko wanneer hulle óf etiese gedrag bevorder óf verhinder. Die doelwit van etiese risiko-analise is dus om die oortuigings, praktyke en gedrag wat die sakeonderneming wil bevestig of vermy te identifiseer.
•
Die etiek-risiko-analiseproses Figuur 18.3 is ʼn skematiese voorstelling van die etiek-risiko-analiseproses. Wanneer ʼn sneller ʼn etiek-risikoanalise teweeg bring moet die etiekkomitee of raad van direkteure’n mandaat uitstuur dat die etiekrisiko-assessering moet begin en hul gee dan opdrag aan die etiekkantoor om met die etiek-risiko-analiseproses te begin. Die risikoproses moet deeglik beplan en gestruktureer word en in die daaropvolgende projek bestuur word. Inligting oor die etiekgeleenthede of -bedreigings word dan deur ʼn proses van belanghebbendebetrokkenheid verkry. ’n Belanghebbende-betrokkenheidstrategie bestaan uit drie fases: belanghebbende identifikasie, beplanning vir belanghebbende interaksie, en implementering. Nadat daar duidelikheid oor die belanghebbendebetrokkenheid vir die proses van risiko-analise verkry is, geskied die proses van dataversameling en analise. Die
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 92
GBE105 Bedryfsetiek volgende stap behels data-integrasie in die etiek-risikoprofiel. ʼn Deursigtige verslag om terugvoering aan die raad te verskaf word saamgestel •
Gereeldheid en tydsberekening van etiek risiko-analise Gebaseer op die definisie van etiek-risiko-analise, is dit duidelik dat die proses toegepas moet word met bepaalde intervalle. Die rede hiervoor is omdat samelewings en organisatoriese etiek oor tyd verander en ook omdat etiek-risiko’s gereeld opduik. Die gereeldheid van die etiek-risiko-analiseproses hang af van die organisasie se grootte, die diepte van die analiseproses sowel as die betrokkenheid van die interne en eksterne belanghebbendes.
Metodologie van etiek-risikoanalise Die proses van risiko-identifisering word hoofsaaklik as ʼn navorsingsproses gereken. Dus moet hierdie proses voldoen aan die aanvaarde kriteria van navorsing, naamlik betroubaarheid en objektiwiteit. ʼn Aantal kwantitatiewe en kwalitatiewe instrumente kan gebruik word om die perspektief van die interne en eksterne belanghebbendes te bepaal. Die keuse van navorsingsmetode hang af van die volgende faktore: •
Hoe ernstig die onderneming is om iets rakende etiek te doen.
•
Die toewyding, tyd en hulpbronne beskikbaar om risiko’s te identifiseer.
•
Die grootte van die onderneming.
•
Die diverse aard van die onderneming se mense, produkte, prosesse en markte.
•
Die hoeveelheid prioriteitsbelanghebbendes wat ondervra moet word
•
Die kompleksiteit van die belanghebbendes se verwagtinge.
•
Die potensiële sensitiwiteit van die inligting wat verkry mag word.
Kwalitatiewe dataversameling en analise Die volgende kan gesien word as kwalitatiewe metodes vir dataversameling: •
Kwalitatiewe onderhoude
•
Persoonlike onderhoude
•
Groeponderhoude
•
Dokumentanalises
•
Maatstafstelling
•
Waarderende ondersoeke
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 93
GBE105 Bedryfsetiek Kwantitatiewe dataversameling en analise Kwantitatiewe dataversamelingsmetodes behels kwantitatiewe vraelyste wat op wetenskaplike metodes analiseer word. Die voordele van kwantitatiewe dataversameling is soos volg: •
Respondente bly anoniem
•
Resultate kan statisties vergelyk word om noemenswaardige statistiese verskille tussen groepe te bepaal
•
Data kan grafies voorgestel word
Nadele van kwantitatiewe dataversameling behels: •
Resultate kan manipuleer word om goed te lyk
•
Mense dikwels onwillig om deel te neem aan vraelyste
Etiese risikoprofiel Nadat die navorsingmetodes toegepas is, moet die inligting wat versamel is vergelyk, gekodeer, geïntegreer, ontleed, en waar van toepassing, onderwerp word aan statistiese analise. Verslae oor bevindinge moet dan saamgestel en aangebied word, tesame met aanbevelings aan die raad en ander relevante partye. Bevindinge moet ook aan ander belanghebbendes vir kommentaar aangebied word en om voorstelle vir aanpassings te bekom. Hierdie kommentaar en voorstelle moet met die finale verslae geïntegreer word. Sodoende kan ʼn omvattende organisatoriese etiese risikoprofiel saamgestel word. Onderwerpe wat deur etiek-risikoprofiel gedek word is soos volg: •
Die sakeonderneming se toestand van etiekbestuur
•
Die bewustheid en status van etiekwaardes in die sakeonderneming
•
Die sterkte van die sakeonderneming se etiese kultuur
•
Die status van die kode van etiek
•
Die status van die etiek-verwante belanghebbende toetrede
•
Die status van die belanghebbende vertroue in die sakeonderneming
•
Die negatiewe etiese risiko’s
•
Die positiewe etiese risiko’s
•
Leierskapstoewyding tot etiek
•
Die effektiwiteit van die huidige etiek-bestuurstrategie, -strukture en -stelsels
•
Bykomende intervensies wat vereis kan word.
Verwys na bladsy 235-252 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 94
GBE105 Bedryfsetiek 5.6.3
Etiek bestuurstrategie
Die reaktiewe strategie Die reaktiewe strategie is ʼn verdedigende benadering om etiese risiko’s te bestuur. Die benadering kan gesien word as ʼn reaksie tot iets rakende etiek, uit vrees vir skandale. ʼn Reaktiewe strategie hou sekere gevare in: •
Kredietwaardigheid
•
Vatbaarheid vir skandale
•
Nie-bevredigend vir institusionele beleggers, verbruikers en talentvolle werknemers.
Die nakomingstrategie Ondernemings wat die nakomingstrategie aanneem, neem gewoonlik ook ʼn rigtinggewende kode van etiek aan. Die kode skryf etiese standaarde van gedrag voor met die klem op gedrag wat verbied word. Die doelwit van hierdie strategie is om onetiese gedrag in ondernemings te voorkom deur ʼn verbintenis tot die monitering en bestuur van etiese prestasie. Die nakomingstrategie is ʼn reël-gebaseerde benadering tot etiekbestuur. Die newe- effekte van die nakomingstrategie: •
Kweek ʼn mentaliteit van “wat nie verbode is nie, word toegelaat”.
•
Ontneem werknemers die vermoë om eie diskresie te gebruik om etiese besluite te neem en lei tot die blindelingse gehoorsaming van reëls.
•
Vermenigvuldiging van etiese reëls vir optrede.
Die integriteitstrategie Die integriteitstrategie is ʼn waarde-gebaseerde benadering wat gewoonlik bestaan uit ʼn beperkte aantal breë en aspirasieriglyne wat die grense stel vir korporatiewe etiese optrede. Die newe-effekte van die integriteitstrategie: •
Die diskresie wat aan die werknemers toegestaan word, kan misbruik word.
•
Die strategie is grootliks van die leierskap van die maatskappy afhanklik om die voorbeeld te stel en rigting aan te dui vir etiese gedrag.
•
Die strategie veronderstel ʼn duidelike gevoel van korporatiewe identiteit en prioriteit.
Die algehele belynde strategie Ondernemings wat die algehele belynde strategie aanneem, poog om moeiteloos etiek te integreer in die doel, missie en doelwitte van die onderneming. Die strategie stel voor dat ʼn onderneming wat hierdie strategie gebruik, ʼn goed-ontwikkelde gevoel van identiteit en
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 95
GBE105 Bedryfsetiek doelwitte, gebaseer op nie-onderhandelbare etiese standaarde, sal hê in sy interaksie met interne en eksterne belanghebbendes. Verwys na bladsy 253-257 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7
Kode van etiek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 258-272 In hierdie hoofstuk word die kode van etiek bespreek. Kennis van die sakeonderneming se etiek-risiko en geleenthede kan die ontwerp van ’n organisatoriese kode van etiek van inligting verskaf. Die natuur en dimensie van die kode van etiek, as die koppelvlak tussen organisatoriese etiese waardes en etiese gedrag word verder in hierdie hoofstuk bespreek. 5.7.1
Die prominensie van ʼn kode van etiek
In die afgelope paar jaar was daar ʼn geweldige toename in korporatiewe kodes. Die drie mees bekende redes hiervoor: •
Die toename in korporatiewe bestuurshervorming
•
Die verandering in organisatoriese strukture
•
Die globale impak van inligtings- en kommunikasietegnologie
Korporatiewe bestuurshervorming Die globale golf van korporatiewe bestuurshervorming het bygedra tot die toename in die hoeveelheid korporatiewe kodes van etiek. Die rede hiervoor is om vertroue in die sakeonderneming te herstel en so het etiek in sakeondernemings ʼn baie belangrike fokuspunt in korporatiewe bestuurshervorming geword. In Suid-Afrika, het die eerste King-verslag oor korporatiewe bestuur, in 1994, voorgestel dat sakeondernemings hul eie etiese kodes moet hê. Die tweede King-verslag het daarop uitgebrei en die derde King-verslag het voorgestel dat maatskappye hul eie kodes van etiek as ʼn integrale deel van hul etiekbestuursprogramme moet hê. Organisatoriese strukture In die afgelope paar jaar was daar in die markomgewing ʼn verskuiwing van die hiërargiese organisatoriese strukture na vlakker organisatoriese strukture met projekspanne, aanpasbare netwerke en buigsame produksie- en diensskedules. Maatskappye moes sentrale organisatoriese beheer inboet en moes al hoe meer staatmaak op die samewerking en verantwoordelikhede van die werknemers in verskeie spanne en netwerke. Die oplossing vir hierdie probleem lê in die gedeelde waardes.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 96
GBE105 Bedryfsetiek Die toename in die belangrikheid van korporatiewe kodes van etiek kan gedeeltelik verduidelik word deur die verwagtinge dat die kodes van etiek as ʼn meganisme kan optree om te verseker dat alle lede van die werksmag toegewy is om gehoor te gee aan die standaarde en gedrag, geartikuleer in die kode van etiek. Inligtings- en kommunikasietegnologie (IKT) Die geweldige groei in inligtings- en kommunikasietegnologie (IKT) het die vloei van inligting bespoedig en vergemaklik. Maklike en bekostigbare toegang tot IKT beteken dat die impak van korporatiewe aktiwiteite op individue, gemeenskappe en die natuurlike omgewing, globaal, maklik en bekostigbaar gekommunikeer kan word. Verwys na bladsy 258-260 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.2
Wat is ʼn kode van etiek?
ʼn Kode van etiek is ʼn dokument of ooreenkoms wat die standaard stel vir eties-aanvaarbare gedrag in en deur die onderneming. Dit definieer die etiese standaarde of riglyne rakende besluitneming en aksies wat deur al die lede van die onderneming gerespekteer moet word. Sommige terme wat gebruik word in die verwysing na ʼn kode van etiek is soos volg: •
Korporatiewe Credo
•
Verklaring van sakebeginsels
•
Waardeverklaring
•
Kode van sakepraktyk
•
Standaard van gedrag
•
Riglyne vir gedrag
•
Kode vir gedrag
Verwys na bladsy 261-262 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.3
Die doelwit van ʼn kode
Die eerste besluit wat in die ontwerp of hersiening van ʼn kode van etiek geneem moet word, is om te bepaal wat die doelwit is wat die kode moet dien. Die groot verskeidenheid doelwitte wat die kode kan dien, kan verdeel word in interne doelwitte en eksterne doelwitte. Interne doelwitte verwys na die doelwitte intern tot die onderneming, terwyl die eksterne doelwitte verwys na die doelwitte wat die onderneming wil bereik met betrekking tot sy eksterne belanghebbendes in die sosiale omgewing. ʼn Kode van etiek vir die interne doelwitte ʼn Kode van etiek kan ontwerp word om een of meer van die volgende intra-organisatoriese doelwitte te bereik:
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 97
GBE105 Bedryfsetiek •
Om onetiese praktyke in die onderneming te voorkom deur duidelik uiteen te sit wat as onaanvaarbare optredes of praktyke in die onderneming gesien sal word.
•
Om etiese verantwoordelikheid te bevorder deur etiese waardes en standaarde te verwoord wat die hele onderneming moet nastreef om aan te voldoen.
•
Om riglyne te bied vir besluitneming rakende etiese kwessies, wat lede van die onderneming dalk mag teëkom.
•
Om ʼn proses van kultuurverandering te bevorder deur die werksmag rondom etiese waardes te mobiliseer.
•
Om ʼn verandering in leierskapsoriëntasie aan te dui.
•
Om die moraal van die onderneming ʼn hupstoot te gee en aan die personeel te kommunikeer dat bestuur op hul staatmaak en hulle vertrou.
ʼn Kode van etiek vir eksterne doelwitte ʼn Kode van etiek kan ook ontwikkel word in ʼn poging om die eksterne belanghebbendes van die onderneming te lei en tevrede te stel. In sommige gevalle is die kode van etiek nie bedoel vir die personeel van die onderneming nie, maar eksklusief vir eksterne doelwitte. Die doelwitte van so ʼn kode van etiek kan moontlik wees: •
Om die boodskap aan die eksterne belanghebbendes te gee dat die onderneming vertrou kan word.
•
Om die onderneming se reputasie onder die eksterne belanghebbendes te bevorder.
•
Om eksterne belanghebbendes tevrede te stel rakende kommer oor spesifieke organisatoriese praktyke.
•
Om regulasies voor te spring deur vrywillig standaarde aan te neem wat eksterne outoriteite se verwagtinge kan bevredig.
•
Om standaarde van gedrag te stel wat die onderneming van die waardeketting en industriële eweknieë verwag.
•
Om te voldoen aan die wetlike standaarde of om die maatskappy te beskerm teen potensiële regsgedinge.
Verwys na bladsy 262-263 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.4
Die proses van kode-ontwikkeling
Die proses om ʼn algemene stel waardes daar te stel, moet ruimte laat vir persoonlike identifisering met, en toewyding aan die spesifieke waardes. ʼn Deelnemende proses van kode-ontwikkeling is noodsaaklik vir die uiteindelike sukses van die kode. In die proses van kode-ontwikkeling moet daar reeds ondersteuning verkry word vir die etiese waardes, standaarde en riglyne wat uiteindelik daarin vervat gaan word.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 98
GBE105 Bedryfsetiek Verwys na bladsy 263-264 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.5
Die formaat van die kode
Daar kan onderskeid getref word tussen aspirasie-kodes en rigtinggewende kodes. Kodes van Etiek kan in terme van hulle formaat geplaas word in ʼn spektrum wat strek van die uiterste suiwer aspirasie-kodes tot die uiterste suiwer rigtinggewende kodes. Aspirasie-kodes (aspirational codes) ʼn Aspirasie-kode is gewoonlik ʼn kort dokument wat die etiese waardes, beginsels en standaarde uitspel. Die aspirasie-kodes stel ʼn standaard vir etiek daar, waarna alle lede van die onderneming kan streef – dus etiese ideale waarna die onderneming kan aspireer. Voordele geassosieer met die aspirasie-kodes van etiek: •
Herroepbaarheid
•
Diskresie
•
Inklusiwiteit
Die beperkings van aspirasie-kodes: •
Vaagheid
•
Toepassing
Rigtinggewende kodes Rigtinggewende kodes is ʼn meer uitgebreide dokument wat spesifieke riglyne neerlê oor wat van die lede van die onderneming verwag word in spesifieke omstandighede. Die rigtinggewende kode het ʼn definitiewe direksionele(rigtinggewende) doelwit. Voordele van die rigtinggewende kode: •
Spesifiek
•
Afdwingbaar
•
Sanksies
Tekortkominge van die rigtinggewende kode: •
Herroepbaarheid
•
Diskresie
Daar bestaan ook goeie redes om ʼn kode te ontwikkel wat aspirasie- en rigtinggewende elemente bevat. In hierdie geval sal die kode algemene etiese waardes, beginsels en standaarde bevat, maar ook beskrywende direktiewe van wat hierdie etiese standaarde in sekere gevalle beteken, sonder om alle moontlike scenario’s wat in die onderneming mag voorkom, te dek.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 99
GBE105 Bedryfsetiek Verwys na bladsy 264-66 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.6
Die inhoud van die kode
Die besluit oor die formaat van die kode het ʼn direkte betrekking op wat die inhoud sal behels. Oor die algemeen kan die volgende kategorieë in die kode van etiek gevind word: Rasionaal vir die kode Die regverdiging vir die bestaan van die kode. Dit verduidelik hoekom die kode ontwikkel is en wat die doelwit is wat dit binne die onderneming moet dien. Etiese waardes, beginsels of standaarde Bied norme wat die ondernemingsgedrag lei en dien as die ruggraat vir die kode van etiek. Riglyne vir gedrag Spesifiseer wat eties onaanvaarbaar in die onderneming is en gee duidelike rigting oor wat van die werknemers van die onderneming binne spesifieke situasies verwag word. Riglyne vir etiese besluitneming Riglyne oor die toepassing van etiese waardes, beginsels en standaarde van etiek in die onderneming word aangedui. Sanksies Stipuleer die gevolge van oortredings van die kode. Die dissiplinêre prosedures wat gevolg moet word, in die gevalle van oortreding van die etiese kode, word aangedui. Verwysing van hulpbronne Verwys die lesers na die spesifieke ondersteuningshulpbronne wat tydens die implementering van die kode gebruik kan word. Verwysings kan ook gemaak word na ander beleide en dokumente wat geraadpleeg kan word. Verwys na bladsy 266-268 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.7
Die gees van die kode
Die gees van die kode van etiek kan ʼn merkbare invloed op die effektiwiteit van die kode hê. Oor die algemeen het die kode van etiek ten doel om etiese wanpraktyke te elimineer deur die daarstelling van sanksies. Hoewel hierdie aanslag as negatief ervaar kan word, is die doel van die kode om lede te inspireer om die etiese waardes na te streef en as sodanig het dit ʼn meer positiewe en ondersteunende toon.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 100
GBE105 Bedryfsetiek In die onderstaande tabel word ʼn onderskeid getref tussen die retoriese dimensies van organisatoriese kommunikasie, i.t.v. verhoudings-, transformasionele, inligtings- en instruksionele kommunikasie. (Verwys Tabel op bladsy 269 in die handboek) Verhouding
Transformasie
(vertroue)
(verandering)
Inligting
Instruksie
(feite)
(aksie)
Wanneer die tabel op die kodes van etiek toegepas word, kan die model help om die dominante toon van die kode te identifiseer. Dis belangrik om kennis te neem dat die vier modusse van kommunikasie in ʼn mededingende verhouding teenoor mekaar staan. Volgens die model het elk van die kwadrante ʼn teenoorgestelde. Wat hiermee bedoel word is dat, indien die toon van die kode oorwegend in een kwadrant val, kan verwag word dat die kode swak sal presteer ten opsigte van die teenoorgestelde kwadrant. Verwys na bladsy 268-269 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.8
Implementering van die kode
Wanneer die kode gefinaliseer is, moet dit gereeld en op verskeie wyses gekommunikeer word sodat dit deur herhaling versterk kan word. Hierdie kommunikasie kan op direkte wyse geskied, of via besprekings van morele dilemmas of gevallestudies. Maatstawwe om die kode af te dwing moet wel vooraf geneem word. Daar moet duidelikheid bestaan oor wat sal gebeur, indien ʼn lid van die onderneming die kode oortree. Spesiale strukture moet geskep word om sulke oortredings te hanteer. Verwys na bladsy 269-271 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.7.9
Beperkinge van die kodes van etiek
Dit is veral die volgende: •
Kodes van etiek kan morele outonomie inhibeer.
•
Die individu het vaardighede nodig om die kode van etiek toe te pas.
•
Kodes van etiek kan ander standpunte stilmaak.
•
Kodes van etiek kan teenproduktief wees.
Verwys na bladsy 271-272 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 101
GBE105 Bedryfsetiek 5.8
Institusionalisering van etiek
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 273-289 Om slegs ‘n kode van etiek te hê is nie genoegsaam nie, dit is nodig dat gekodifiseerde etiese standaarde geïnstitusionaliseer word. Die institusionalisering van etiek binne sakeondernemings deur verskeie proaktiewe en reaktiewe bestuurstelsels word in hierdie hoofstuk bespreek. 5.8.1
Institusionalisering: Proaktiewe etiek-bestuurstelsels
Proaktiewe etiek-bestuurstelsels maak voorsiening vir die bekendstelling van ʼn etiekdimensie binne die organisatoriese aktiwiteite van kommunikasie, werwing, seleksie, oriëntasie, prestasiebestuur, opleiding en die implementering en monitering van etiekverwante beleide. Kommunikasie Vir ʼn sakeonderneming om as ʼn etiese sakeonderneming gesien te word, is dit belangrik vir die sakeonderneming om duidelik aan die etiese verwagtinge van die belanghebbendes te kommunikeer. Die standaarde van etiese optrede wat vasgevang is in die sakeonderneming se kode van etiek moet deur elke werknemer verstaan en toegepas word. Kommunikasie oor etiek vorm die rugsteun van ʼn etiekstrategie. Spesifieke intervensies wat gevolg kan word om te verseker dat etiek effektiewelik in die sakeonderneming gekommunikeer word is soos volg: •
Bewustheidsprogramme
•
Etiek hulptoonbank
•
Etiek nuusbriewe
Werwing Indien ʼn sakeonderneming ʼn nuwe etiekkultuur wil vestig of volhou is dit belangrik om te verseker dat die sakeonderneming potensiële werknemers lok wat integriteit het. Wanneer die sakeonderneming ʼn werwingstrategie ontwikkel, moet die sakeonderneming dit duidelik maak dat hulle slegs werknemers wil lok wat hulle etiese oriëntasie kan belyn met dié van die sakeonderneming. Seleksie Vir ʼn sakeonderneming om bekend te staan as ʼn etiese, sensitiewe werkgewer is dit belangrik om integriteit in te sluit as deel van die kriteria vir seleksie van nuwe werknemers. Aangesien integriteit deur of kwantitatiewe of kwalitatiewe metodes meetbaar is, kan die volgende metodes in seleksiemetodes gebruik word: Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 102
GBE105 Bedryfsetiek •
Seleksie-onderhoude
•
Verwysingskontrolering
•
Psigometriese toetsing van integriteit
•
Integriteit in assesseersentrumtegnologie
Oriëntasie van nuwe werknemers Induksie van nuwe werknemers kan gesien word as ʼn uitstekende geleentheid om ʼn etiese bewustheid by nuwe werknemers te kweek. Nuwe werknemers wat die sakeonderneming betree is baie ontvanklik om ‘n nuwe organisasie- kultuur aan te neem en raak vinnig van die sakeonderneming se verwagtinge rakende etiese gedrag bewus. Prestasiebestuur en beloning Etiek is nie slegs die gesamentlike verantwoordelikheid van alle werknemers nie, maar die verantwoordelikheid van werknemers in hulle individuele kapasiteite. Om dus etiek vir elke werknemer ʼn realiteit te maak kan etiek deel gemaak word van die sleutelprestasie-areas vir sommige pligte wat deurlopende etiese besluitneming behels. Hierdie etiese prestasieareas kan gemeet word deur gebruik te maak van 360 grade evaluasies. Wanneer werknemers beloon word vir hulle prestasies (intrinsiek of ekstrinsiek), rakende sleutelprestasie-areas, word hulle ook dan indirek beloon vir hulle etiese prestasie. Organisatoriese beloningskemas kan dan ook op so ʼn manier ontwerp word dat werknemers die geleentheid gebied word om etiese oorweging in hulle besluitneming te integreer. Verwys na figuur 20.2 bladsy 282 vir ʼn skematiese voorstelling van die werksprestasiespannings kwadrante. Opleiding ʼn Baie belangrike komponent van die institusionalisering van organisatoriese etiek is deur middel van etiek-opleiding. Sleutel fokusareas van organisatoriese etiekopleidingsintervensies is om die werknemers op te lei om die kode van etiek te verstaan, te interpreteer en toe te pas. Opleiding kan spesifiek op bestuurders gefokus word, aangesien bestuurders die belangrikste fasiliteerders van etiek binne die sakeonderneming is. Daar is drie belangrike rolle wat bestuurders dus rakende organisatoriese etiek speel. •
Om veranderingsagente te wees vir organisatoriese etiek
•
Om etiekbestuurders te wees
•
Om eties te wees in hulle eie werk
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 103
GBE105 Bedryfsetiek Om hierdie rolle te vervul is dit belangrik dat bestuurders die volgende etiese bevoegdhede besit: •
Kognitiewe vermoë
•
Gedragsvermoë
•
Bestuursvermoë
Implementering en monitering van etiekbeleide Indien sakeondernemings hulle etiekprestasie aktief wil bestuur, is dit nodig om die prestasie te monitor. Een manier om dit te doen is deur die implementering van etiekbeleide. Daar bestaan ‘n paar metodes wat gebruik kan word om hierdie evalueringstelsel te monitor: •
Deurlopende betrokkenheid by belanghebbendes
•
Insidentverslae
•
Eksterne indekse
Verwys na bladsy 273-285 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.8.2
Institusionalisering: Reaktiewe etiek-bestuurstelsels
Vertroulike rapporteringstelsels Vertroulike verslagdoening kan gesien word as ‘n vrywillige bekendmaking van nie-openbare inligting as ‘n morele protes. Dit kan deur ‘n lid of voormalige lid van ‘n sakeonderneming gedoen word en geskied buite die normale kanale van kommunisasie. So ‘n boodskap word aan ‘n gepaste gehoor oorgedra en handel oor onwettige, onetiese of immorele optrede binne die sakeonderneming wat teen openbare belang gekant is. Dissiplinêre prosedures Ondernemings moet op afskrikmiddels staatmaak wanneer onetiese gedrag hanteer moet word. Organisatoriese, dissiplinêre strukture en prosedures is gewoonlik voldoende en goed geposisioneer om met etiese oortredinge te handel. Dissiplinêre prosedures moet op beginsels van substantiewe en prosessuele regverdigheid gebaseer word om te verseker dat regverdige ondersoeke, verhore, uitsprake en strawwe uitgevoer word. Verwys na bladsy 285-289 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.9
Rapportering van etiese prestasie
Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 290-301
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 104
GBE105 Bedryfsetiek Die etiek-bestuursproses eindig nie by die proses van institusionalisering nie, maar in lyn met korporatiewe bestuur vereistes vir volhoubare verslagdoening, word dit van die sakeonderneming vereis om intern sowel as ekstern verslag te doen oor die sakeonderneming se etiese prestasie. Die beginsels en prosedures van etiekverslagdoening word dus in hierdie hoofstuk van die handboek bespreek. 5.9.1
Interne rapportering (Etiek-kantoorrapportering)
Dit is die verantwoordelikheid van die etiekkantoor om aan die raad verslag oor sy aktiwiteite en vordering te doen. Wat is die etiekkantoor veronderstel om te rapporteer? Daar is twee primêre vrae wat die etiekrapporteringsproses begelei: 1) Hoe het die sakeonderneming oor die algemeen, en die etiekkantoor spesifiek, in die implementering van die etiekstrategie en etiekbestuur plan gevaar? 2) Het die implementering van die etiekstrategie en etiekbestuursplan die verlangde effek gehad? Implementering Die etiekkantoor mag verslag doen oor die volgende: •
Die metodologie en die sleutel-uitkomstes van die etiek risiko-assessering
•
Die etiekstrategie en hoe dit veronderstel is om die etiek-risikoareas aan te spreek
•
Die bestaan van, en enige merkbare veranderinge aan die kode van etiek en etiekverwante beleide
•
Die bestaan van enige prosesse of meganismes vir die bestuur van etiek en hoe dit werk
•
Enige aktiwiteite wat uitgevoer is om ʼn etiese kultuur te institusionaliseer
Effektiwiteit Die effektiwiteit van etiekintervensies sentreer om drie belangrike vrae: •
Is die etiekrisiko’s verminder?
•
Is die etiekgeleenthede raakgesien?
•
Is daar enige positiewe impak op die organisasiekultuur?
Die etiekkantoor moet ook ʼn inligtingsbestuurstelsel ontwikkel wat tred hou met data soos: •
Etiekinbrake en hoe daaroor verslag gedoen is en watter aksie geneem is
•
Formele etieknavrae ontvang
•
Verklarings van belange
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 105
GBE105 Bedryfsetiek Om te bepaal of etiekgeleenthede erken is, moet ondersoek ingestel word of die belanghebbendes die sakeondermening meer vertrou, of daar reputasievordering is en of werknemers en kliënte meer tevrede met die sakeonderneming is. Om hierdie kwessies aan te spreek kan die volgende bronne van inligting gebruik word: •
Opvolg etiekrisiko-assesserings
•
Vertroue barometers
•
Werknemerstevredenheid vraelyste
•
Kliëntetevredenheid vraelyste
Die finale aanduiding of die sakeonderneming se kultuur positief beïnvloed is, is deur sekere organisatoriese vraelyste oor kultuur te versprei. Hierdie tipe vraelyste assesseer die volgende: •
Vertroue in die leierskap
•
Etiese klimaat
•
Geloof in die rapporteringsmeganismes
Hoe gereeld moet die etiekkantoor verslag doen Die raad moet kwartaallikse sowel as jaarlikse verslae ontvang, Die kwartaallikse verslae bestaan uit onlangse statistiek en merkbare veranderinge of insidente wat sedert die vorige verslae plaasgevind het. Die jaarlikse verslag behels volledige inligting oor die implementering en die effektiwiteit. Onafhanklike versekering Die raad moet seker maak dat die inligting van die verslae akkuraat is. Hierdie versekering word tradisioneel deur die interne ouditfunksie verskaf. ʼn Gekombineerde versekeringsbenadering in hierdie opsig behels dat vele rolspelers betrokke is in die versekeringsproses, waar die interne ouditfunksie ʼn koördinerende en oorsigtelike rol vervul. Die gekombineerde versekeringsmodel behels dat die funksie wat geoudit word, plaasvind deur middel van ʼn selfassessering. Die rol van die interne oudit sal wees om die akkuraatheid in terme van die feite van die selfassessering te verseker. Die interne oudit kan ook ʼn meer praktiese benadering aanneem en die inligting van die etiekkantoorverslae gebruik om ʼn assessering uit te voer. Die interne ouditeurs kan ook die diens van onafhanklike eksterne versekeringsverskaffers gebruik om die assesserings of gedeeltes daarvan, te doen.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 106
GBE105 Bedryfsetiek Daar sal deur die interne ouditfunksie aan die ouditkomitee verslag gedoen word, oor die verslag/rapportering met betrekking tot die gekombineerde benadering. Die res van die verslagdoeningsproses is meer in lyn met die tradisionele verslagdoeningsmetodologie. Sien figuur 21.3, bladsy 296 vir ʼn skematiese voorstelling van die etiekrapporteringsmetodologie. Stappe van die etiek-rapporteringsmetodologie: •
Stap 1: Die etiekkantoor versamel ʼn interne etiekverslag en lê dit aan die raad voor.
•
Stap 2: Interne oudit doen ʼn assessering oor die gepastheid en effektiwiteit van die etiekfunksie.
•
Stap 3: Interne oudit rapporteer oor die bevindinge aan die ouditkomitee
•
Stap 4: Die sosiale en etiekkomitee en die ouditkomitee werk saam aan die verslae om ʼn omvattende prentjie van die sakeonderneming se etiekprestasie te vorm
•
Stap 5: Die raadsverslae vereis ‘n etiekvoorlegging vir publikasie in die jaarlikse verslag.
•
Stap 6: Die eksterne ouditeurs assesseer die akkuraatheid en betroubaarheid van die inligting voordat dit in eksterne verslae gepubliseer word.
Verwys na bladsy 290-297 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.9.2
Eksterne rapportering (Volhoubare en geïntegreerde rapportering)
Daar bestaan drie tipes verslae wat gebruik kan word om die organisasie se etiekprestasie aan die eksterne belanghebbendes te kommunikeer. •
Die jaarlikse verslae
•
Die volhoubaarheidsverslag
•
Die geïntegreerde verslag
Verwys na bladsy 297-300 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.10 Organisatoriese etiese kultuur Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2013. Business Ethics. 5th Edition. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd, bladsy 302-317 In hierdie hoofstuk word die minder sigbare, dog belangrike aspekte van etiese sakeondernemingskultuur in die bestuur van etiek bespreek. 5.10.1 Organisatoriese kultuur ʼn Organisatoriese kultuur verteenwoordig ʼn sosiaal geskape en gedeelde ingesteldheid wat reëls vir gedrag stel. ʼn Kultuur het normatiewe en deskriptiewe/beskrywende dimensies: die een kant beskryf die gedrag en die ander kant beskryf die uniekheid en identiteit van die
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 107
GBE105 Bedryfsetiek organisasie in terme van die gedrag en simboliese elemente. Organisatoriese kultuur het die effek om mense op ʼn sekere manier te laat dink en optree. Aangesien kultuur gegrond word in identiteit, is dit stabiel en moeilik om te verander. Verwys na bladsy 302-304 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.10.2 Organisatoriese etiese kultuur Die etiese dimensie van die organisatoriese kultuur is verwant aan die etiese karakter in ʼn organisasie en word gesien as eties-aanvaarbare standaarde en gedrag. Etiese gedrag in ʼn organisasie is moeilik ovol te hou indien dit nie in ʼn etiese, organisatoriese kultuur geanker is nie. Verwys na bladsy 304-305 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.10.3 Karaktereienskappe van ʼn etiese organisasie Die etiese kultuur van ʼn organisasie is ʼn interafhanklike, inter-gekorreleerde dimensie van die breër organisatoriese kultuur. Etiese kultuur kan vergelyk word met ʼn ysberg. Die deel van die ysberg wat bo die oseaan uitstyg is die deel van die etiese kultuur wat formeel, gestruktureerd en sigbaar is. Die onderliggende, baie groter gedeelte van die ysberg verteenwoordig ʼn meer informele, nie-gesproke en nie-sigbare dimensie van die etiese kultuur. Gereedskap soos geartikuleerde waardes, duidelike reëls, kode van etiek, beleide, dissiplinêre prosedures en etiese bestuurstrukture is duidelik sigbare en meetbare elemente van die etiese kultuur. Die minder sigbare, of onderliggende elemente is die organisatoriese stories, tradisies en informele praktyke. Hierdie elemente maak deel van die etiese kultuur uit, en kan nie maklik geartikuleer, verstaan of gemeet word nie. Diep etiese kultuur Die etiese kultuur ontwikkel stadig oor tyd en is gegrond in diepgesette waardes en oortuigings, leierskapsgedrag, interaksies met belanghebbendes en terugvoering oor interaksies. Die etiese manifestasies van diep etiese kultuur kan gevind word in die totaal belynde organisasies. Organisasies wat sterk etiese kulture het, het ʼn ingesteldheid wat gebaseer is op ʼn sterk etiese waardesoriëntasie. In sulke kulture bestaan daar kollektiewe morele ooreenstemming of ʼn kollektiewe bewustheid. Dit is duidelik dat die onder-waterkomponent van ʼn diep etiese kultuur geweldig groot is en etiek vorm dus deel van ʼn natuurlike deel van die organisasie se oortuigings, praktyke en gedrag. Etiese norme en standaarde, en die gedrag wat volg, word gevorm deur die diep etiese elemente van verhale, totems, tradisies en taboes, wat gesamentlik die onderliggende deel van die ysberg van die organisasie uitmaak.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 108
GBE105 Bedryfsetiek Etiese norme en standaarde, en die voortspruitende gedrag, word gevorm deur diep kulturele elemente wat na vore kom in verhale, totems, tradisies en taboes. •
Verhale of organisatoriese verhale verwys na die rekord van vorige etiese voorbeeldige gedrag in die onderneming. Die historiese rekord van aksies deur die onderneming se etiese rolmodelle word vertel en oorvertel binne etiese kulture.
•
Totems is mense of onsigbare objekte wat amper bygelowige respek afdwing by die belanghebbendes en dien so as die grondslag van ʼn sosiale stelsel van verpligting en beperking.
•
Tradisies, as leerstellings, gebruike, oortuigings, rituele en praktyke is net so ʼn sterk fondament van etiese kulture omdat dit van generasie na generasie binne die onderneming oorgedra word.
•
Taboes dien as ondernemingsreëls om ongewenste gedrag uit te skakel.
Verwys na bladsy 305-309 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.10.4 Etiese leierskap Die etiese leierskapskwaliteite wat deur leiers benodig word staan bekend as toewyding, gesprek, moed, kreatiwiteit, konstantheid, ooreenstemming, bemagtiging en in staat stelling van lynbestuur, en die helde van die verlede. Toewyding Indien leiers wil bydra tot die vestiging van ʼn etiese kultuur word daar van hulle verwag om gewillige en ferm toewyding te toon tot die organisatoriese etiek. Hierdie tipe toewyding het sy oorsprong in stelselmatige begeerte om op te staan vir die saak van besigheidsetiek. Daar word van leiers vereis om dus etiek te koppel aan korporatiewe reputasie, waarde te heg aan die rol van etiese behandeling van werknemers en die ontsluiting van menslike potensiaal in die werkplek, asook om bewus te wees van die wetlike verwagtinge van die belanghebbendes in terme van die etiekresultate in volhoubare belanghebbende vertroue. Bevoegdheid Daar bestaan drie tipes etiekbevoegdhede: kognitief, gedrag en bestuur. Kognitiewe etiekbevoegdheid is die intellektuele kennis en vermoëns wat nodig is om konkrete etiese analises en oordeel uit te voer Deur middel van die leiers se aksies, rigting en invloed skep die leiers werknemers se bewustheid. Die gedragsetiekbevoegdheid is die geneigdheid om op ʼn etiese manier op te tree.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 109
GBE105 Bedryfsetiek Indien organisasies daarna streef om ʼn sterk kredietwaardige etiese kultuur oor ʼn tydperk te vestig, vereis dit van die leierskapskorps van die sakeonderneming om bevoegdheid op die gebied van etiekbestuur te besit. Gesprek Bestuurders verkry meer kredietwaardigheid en ondersteuning vir etiese kultuurbouinisiatiewe wanneer hulle ander ondersteun en leer hoe om etiekgesprek te bevorder. Etiekgesprekvoering, is die gesproke artikulasie wat die etiek-oortuigings van die sakeonderneming weerspieël. Etiekgesprekvoering behels leierskap – geïnisieerde dialoog wat poog om etiese dilemmas te identifiseer en op te los, etiese risiko’s in die dag-tot-dag sake en stelsel te identifiseer, verbal-etiese implikasies van sekere besluite te analiseer, etiekverwante vrae te vra oor hoe aksies sekere belanghebbendes sal beïnvloed, sowel as munt slaan uit die wetlike en etiese verwagtinge van die belanghebbendes. Moed Hierdie aspek verwys na etiese moed, wat verwys na die vermoë om op te tree op grond van morele oortuigings, selfs al is dit ongemaklik om so te doen. Dit is belangrik vir leiers om die toon aan te gee om etiese moed te openbaar wanneer nodig. Kreatiwiteit Kreatiwiteit word benodig wanneer etiese uitdagings hanteer moet word of etiese besluite geneem moet word. Morele verbeelding is nodig wanneer multidimensionele etiese dilemmas hanteer word. Dit vereis dus van etiese leierskap om etiese verbeelding te gebruik om potensieel-gepaste reaksies uit etiese uitdagings te skep. Konstantheid Een van die uitdagings van etiese leierskap is om met konstantheid en voorspelbaarheid in terme van etiek op te tree. Dit beteken dat sterk etiese leierskap moet verseker dat etiese standaarde konstant op alle vlakke en regoor alle funksies van die sakeonderneming toegepas word. Ooreenstemming Ooreenstemming vereis van leierskap om regverdige en betekenisvolle balans tussen die sakeonderneming se voorgestelde kernwaardes te vind. Daar bestaan drie tipe waardes: strategie, werk en etiek. Dit is dus die taak van leierskap om’n etiese kultuur te skep waar leiers balans en oorstemming tussen al drie hierdie waardes vind.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 110
GBE105 Bedryfsetiek Bemagtiging en instaatstelling van lynbestuur Dit is die rol van etiese leierskap om lynbestuurders te bemagtig en te motiveer in hulle rol om te help met die bou van ʼn etiese organisatoriese kultuur, juis vanweë die feit dat dit op die vlak van lynbestuur is waar organisatoriese etiese waardes, praktiese betekenis vind. Helde van die verlede Leiers kan van verlede en huidige etiese helde as rolmodelle gebruik maak vir etiese denke en aksies. Etiese helde en hedendaagse etiekrolmodelle is individue wat vlakke van kredietwaardigheid afdwing en besluite neem wat uiting aan hulle sterk etiese waardes en morele moed gee. Verwys na bladsy 309-315 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing. 5.10.5 Assessering van etiese organisatoriese kultuur Organisatoriese etiekkultuur kan deur middel van die metodologie gemeet word . Kwantitatiewe en kwalitatiewe metodes van meting kan inligting bied oor die organisatoriese kultuur, oor etiese kulturele risiko’s en die aard en konkreetheid van etiek as ʼn subdimensie van organisatoriese kultuur. Verwys na bladsy 315 in die handboek vir ʼn meer volledige beskrywing.
5.11 Selfevaluering Aktiwiteit 5 BP se oliestorting van 20 April 2010 in die Golf van Mexiko het tot gevolg gehad dat hulle in 2011 die reputasie gekry het as die "Slegste sakeonderneming in Amerika". Sedertdien het BP aktief en sigbaar ʼn veldtog geloods om die publiek bewus te maak dat hulle eienaarskap neem van wat gebeur het en probeer om die skade te herstel. Kyk na die onderstaande artikel oor BP se ekonomiese en omgewingsherstelprojek. http://www.bp.com/en/global/corporate/gulf-of-mexico-restoration.html 1) Na jou mening, watter strategie het BP gevolg in etiekprestasiebestuur nadat die ramp van 20 April 2010 plaasgevind het? Motiveer jou antwoord. 2) Watter prosedures het BP gebruik om etiek op stelselvlak te institusionaliseer? 3) Hoe het BP te werk gegaan om etiek op operasionele vlak te institusionaliseer?
Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie
Bladsy 111
GBE105 Bedryfsetiek
BRONNE •
http://listverse.com/2011/09/13/top-10-unethical-business-actions/
•
http://www.fin24.com/Companies/TravelAndLeisure/SAA-cadet-programme-facesprobe-union-20131008
•
https://solidariteit.co.za/mrk-gaan-sal-se-kadetprogram-ondersoek/
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-06-17-solidariteit-wil-wittes-help-vlieg
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-06-12-sal-kies-nie-wit-mans
•
http://www.beeld.com/nuus/2013-10-08-saa-menseregtekommissie-ondersoekdiskriminasie
•
Bronne
http://www.bp.com/en/global/corporate/gulf-of-mexico-restoration.html
Bladsy 112
GBE105 Bedryfsetiek
AFRIKAANS/ENGELS WOORDELYS Afrikaans
Engels
Aandeelhouerswaarde dominansie
Shareholder value dominance
Amorele Bestuurders
Amoral Managers
Bedryfsetiek
Business ethics
Bekendmaking
Disclosed
Belanghebbendes
Stakeholders
Beleggersvertroue
Investor confidence
Beleid
Policy
Bemagtiging
Empowerment, enablement
Bestuur
Governance
Betroubaarheid
Trustworthiness
Bevelstelsel
Command system
Bevoegdheid
Competence
Demokratiese
Democratic
Deugde
Virtues
Die gesamentlike-aandele, beperkte
The joint-stock, limited liability corporation
aanspreeklikheid sakeonderneming Die samewerkende aard van die werk
The co-operative nature of work
Die verhoudingsaard van sake
The relational nature of business
Doelbewuste
Deliberate
Eiendomsreg
Property rights
Ekonomiese verantwoordelikheid
Economic responsibility
Etiek hulptoonbank
Ethics helpdesk
Etiese verpligtinge
Ethical obligations
Formele verpligtinge
Formal obligations
Gebruikswaarde
Utilitarian
Afrikaans/Engels woordelys
Bladsy 113
GBE105 Bedryfsetiek Gemiddeld
Mean
Geregtigheid en regverdigheid
Justice and fairness
Gevolge/Implikasies
Ramifications
Hoof Uitvoerende Beampte
Chief Executive Officer (CEO)
Institusionalisering
Institutionalisation
Kategoriese imperatief
Categorical imperative
KliĂŤnte
Customers
Legitimiteitsoorwegings
Legitimacy considerations
Mededingers
Competitors
Mededinging
Competition
Menslike welstand
Human wellness
Mite
Myth
Morele gewete
Moral conscience
Morele meningsverskille
Moral disagreements
Nakomingstrategie
Compliance strategy
Nalatigheid
Neglect
Onderskeidings
Distinctions
Ondoeltreffendheid
Inefficiency
Ononderskeibaar
Indistinguishable
Oordeelkundige verbruikers
Discerning consumers
Osmose
Osmosis
Psigometriese assessering
Psychometric assessment
Rasionaal
Rationale
Regulasie/Wetgewing
Regulation
Sakeonderneming
Business/Enterprises
Sanksies
Sanctions
Selfaktualisering
Self-actualisation
Sosiale investering en filantropie
Social investment and philanthropy
Afrikaans/Engels woordelys
Bladsy 114
GBE105 Bedryfsetiek Sosiale ontwikkeling
Social development
Sosiale verwagtinge
Social expectations
Sosio-politieke
Socio-political
Standaardstelling
Benchmarking
Strategiese oorwegings
Strategic considerations
Swart Ekonomiese Bemagtiging
Black Economic Empowerment
Teenstrydighede
Discrepancies
Teikengroep
Target audience
Toewyding en kwaliteit van werk
Commitment and quality of work
Tweeledig
Dual
Uitkeer
Endowment
Verantwoordbaarheid
Accountability
Verbruik
Consumption
Verskaffers
Suppliers
Volhoubaarheid
Sustainability
Vraelyste
Questionnaires
Vryemarkstelsel
Free-market system
Waarderende ondersoek
Appreciative inquiry
Waardes
Values
Welwillendheid
Benevolence
Wet op Gelyke Indiensneming
Employee Equity Act
Afrikaans/Engels woordelys
Bladsy 115
GBE105 Bedryfsetiek
SELFEVALUERINGSRIGLYNE Riglyne: Aktiwiteit 1 1) Verwys na bladsy 13 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor die verskeie ekonomiese stelsels. 2) Verwys na bladsy 19 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids, gee spesifiek aandag aan die sleutel kenmerke van kapitalisme wanneer hierdie vraag beantwoord word. 3) Verwys na bladsy 22 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids oor die vernaamste teorieë van regeverdigheid wanneer hierdie vraag beantwoord word. Riglyne: Aktiwiteit 2 1) Verwys na bladsy 57-70 in die handboek, paragraaf 2.5 in hierdie begeleidingsgids vir die verskillende modusse van etiekbestuur. 2) Verwys na bladsy 57-70 in die handboek, paragraaf 2.5 in hierdie begeleidingsgids vir die verskillende uitdagings waarmee die modusse van etiekbestuur gekonfronteer word. 3) Verwys na Studie-eenheid 1, paragraaf 1.5.4 se konsepte oor eties reg en eties verkeerd en bladsy 6 in die handboek, as ʼn riglyn vir die toepassing van die konsepte. Riglyne: Aktiwiteit 3 1) Verwys na bladsy 119-124 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor reputasie en beleggersvertroue. 2) Verwys na bladsy 119-124 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor reputasie en verbruikersvertroue. 3) Verwys na bladsy 119-124 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor reputasie en werknemersvertroue. 4) Verwys na bladsy 124-126 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat handel oor reputasie en die finansiële prestasie van die onderneming. 5) Gee jou eie mening. Riglyne: Aktiwiteit 4 1) Verwys na bladsy 188-190 in die handboek en paragraaf 4.7.3 in hierdie begeleidingsgids vir die definisie van regstellende aksie.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 116
GBE105 Bedryfsetiek 2) Verwys na bladsy 194-202 in die handboek en paragraaf 4.7.5 in hierdie begeleidingsgids as riglyn om die RIMS-strategie toe te pas. 3) Verwys na bladsy 190-194 in die handboek en paragraaf 4.7.4 in hierdie begeleidingsgids vir die mees algemene besware teen regstellende aksie. Riglyne: Aktiwiteit 5 1) Verwys na bladsy 273-289 in die handboek, paragraaf 5.8.1 in hierdie begeleidingsgids vir riglyne oor die institusionalisering van etiek. 2) Verwys na bladsy 273-289 in die handboek, paragraaf 5.8.2 in hierdie begeleidingsgids vir riglyne oor die institusionalisering van etiek. 3) Verwys na bladsy 273-289 in die handboek, paragraaf 5.8.3 in hierdie begeleidingsgids vir riglyne oor die institusionalisering van etiek.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 117
c Kopiereg 2015 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Rudolf Germishuys Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: H.v. D.F. Malanrylaan & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
www.akademia.ac.za