vereistes
Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
voorwaardes
wetlike raamwerk
etiese standaarde
kontraktereg sekuriteit arbeidswetgewing besluitneming
remedies
Skrywer: Elzette le Roux
c Kopiereg 2016 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Elzette le Roux Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: Von Willichlaan 284, Die Hoewes, Centurion Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
www.akademia.ac.za
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
INHOUDSOPGAWE
Inleiding ............................................................................................................................... 7 Vakleeruitkomste ................................................................................................................ 9 Woordomskrywing vir evaluering .................................................................................... 11
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek ............................................ 13 1.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 13
1.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 14
1.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 14
1.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 14
1.5
Inleiding ................................................................................................................................ 16
1.6
Raamwerk van reĂŤls .......................................................................................................... 16
1.7
Wat is etiek?........................................................................................................................ 16
1.8
Rekenmeesters en etiek ................................................................................................... 17
1.9
Etiese kode vir rekenmeesters ......................................................................................... 19
1.10
CIMA se etiese riglyne....................................................................................................... 20
1.11
Rekenmeester se kwaliteite .............................................................................................. 21
1.12
Persoonlike ontwikkeling en lewenslange leer .............................................................. 21
1.13
Samevatting ........................................................................................................................ 23
1.14
Selfevalueringsvrae ........................................................................................................... 23
1.15
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 23
Studie-eenheid 2: Etiese konflik ..................................................................................... 25 2.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 25
2.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 25
2.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 26
2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 26
2.5
Inleiding ................................................................................................................................ 26
2.6
Etiek staan in ʼn verhouding .............................................................................................. 27
2.7
Gevolge van onetiese gedrag .......................................................................................... 29
2.7.1
Jy as rekenmeester ........................................................................................................ 30
2.7.2
Die rekenmeestersprofessie ......................................................................................... 30
2.7.3
Die gemeenskap............................................................................................................. 30
Inleiding
Bladsy 1
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 2.8
Etiese konflik ....................................................................................................................... 30
2.8.1
Etiese konflik en botsing van belange ......................................................................... 30
2.8.2
Situasies waar etiese konflik en botsing van belange voorkom .............................. 31
2.8.3
Identifisering van etiese dilemmas .............................................................................. 32
2.9
Oplossing vir etiese konflik ............................................................................................... 32
2.10
Samevatting ........................................................................................................................ 33
2.11
Selfevaluering ..................................................................................................................... 33
2.12
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 33
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur........................................................................ 35 3.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 35
3.2
Voorgeskrewe handboeke ................................................................................................ 35
3.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 36
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 36
3.5
Inleiding ................................................................................................................................ 37
3.6
Wat is korporatiewe bestuur? ........................................................................................... 37
3.7
Redes vir swak korporatiewe bestuur ............................................................................. 37
3.7.1
Probleme met agente .................................................................................................... 38
3.7.2
Gebrek aan insae van aandeelhouers ........................................................................ 38
3.8
Die behoefte aan beter korporatiewe bestuur................................................................ 39
3.9 Ontwikkeling van korporatiewe bestuur in die Verenigde State van Amerika, SuidAfrika, Verenigde Koninkryke en Europa.................................................................................... 39 3.9.1
Verenigde State van Amerika....................................................................................... 40
3.9.2
Suid-Afrika ....................................................................................................................... 40
3.9.3
Verenigde Koninkryke.................................................................................................... 41
3.9.4
Europa .............................................................................................................................. 41
3.10
Simptome van swak korporatiewe bestuur .................................................................... 41
3.11
Suid-Afrikaanse regulatoriese raamwerk........................................................................ 42
3.12
Beginsels teenoor reĂŤls ..................................................................................................... 43
3.13
Funksie van die direksie .................................................................................................... 43
3.14
Interaksie tussen etiek, die reg en korporatiewe bestuur............................................. 44
3.15
Samevatting ........................................................................................................................ 45
3.16
Selfevaluering ..................................................................................................................... 46
3.17
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 46
Bladsy 2
Inleiding
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels ......... 47 4.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 47
4.2
Voorgeskrewe handboeke ................................................................................................ 47
4.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 48
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 48
4.5
Inleiding ................................................................................................................................ 49
4.6
Strafregtelike- en sivielregtelike aanspreeklikheid ........................................................ 50
4.6.1
Strafreg ............................................................................................................................ 50
4.6.2
Sivielreg ........................................................................................................................... 50
4.7
Eienskappe en bronne van Engelse reg ......................................................................... 51
4.8
Hofbeslissings en howe se gesag ................................................................................... 52
4.8.1
Howe se gesag ............................................................................................................... 52
4.8.2
Ratio decidendi en obiter dictum.................................................................................. 53
4.8.3
Oorredende- en bindende gesag ................................................................................. 53
4.9
Wetgewing ........................................................................................................................... 54
4.10
Reg van die Europese Unie .............................................................................................. 54
4.11
Deliktereg en ander onregmatige dade .......................................................................... 54
4.11.1
Deliktuele nalatigheid..................................................................................................... 55
4.12
Kousaliteit ............................................................................................................................ 55
4.13
Professionele nalatigheid .................................................................................................. 56
4.14
Regstelsels oor die wĂŞreld ................................................................................................ 56
4.15
Islamitiese reg (Sjaria-wette) ............................................................................................ 57
4.16
Internasionale reg............................................................................................................... 57
4.17
Samevatting ........................................................................................................................ 58
4.18
Selfevaluering ..................................................................................................................... 58
4.19
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 58
Studie-eenheid 5: Kontraktereg ...................................................................................... 59 5.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 59
5.2
Voorgeskrewe handboeke ................................................................................................ 60
5.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 60
5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 61
5.5
Inleiding ................................................................................................................................ 63
5.6
Vereistes vir ʼn geldige kontrak ......................................................................................... 63
Inleiding
Bladsy 3
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 5.7
Formaliteite.......................................................................................................................... 64
5.8
Wilsooreenstemming ......................................................................................................... 64
5.8.1
Aanbod en aanname...................................................................................................... 64
5.8.2
Totnietgaan van aanbod................................................................................................ 65
5.8.3
Aanvaarding van die aanbod (aanname) ................................................................... 66
5.9
Teenprestasie ..................................................................................................................... 66
5.10
Bedoeling ............................................................................................................................. 68
5.11
Wanvoorstelling .................................................................................................................. 68
5.11.1
Wat is wanvoorstelling? ................................................................................................. 68
5.11.2
Tipes wanvoorstelling .................................................................................................... 68
5.11.3
Remedies vir wanvoorstelling ....................................................................................... 69
5.12
Bepalings van die kontrak ................................................................................................. 69
5.12.1
Uitdruklike bepalings ...................................................................................................... 69
5.12.2
Stilswyende en inbegrepe bepalings ........................................................................... 70
5.13
Voorwaardes en waarborge.............................................................................................. 70
5.14
Verkoop van goed en lewering van dienste ................................................................... 71
5.15
Bepalings wat uitsluit ......................................................................................................... 71
5.16
Onbillike kontraktuele bepalings ...................................................................................... 71
5.17
Vervulling van die kontrak ................................................................................................. 71
5.18
Remedies vir kontrakbreuk ............................................................................................... 73
5.18.1
Skadevergoeding ........................................................................................................... 73
5.18.2
Ander gemeenregtelike remedies ................................................................................ 73
5.18.3
Ander billike remedies ................................................................................................... 73
5.18.4
Beperkinge op remedies ............................................................................................... 74
5.19
Samevatting ........................................................................................................................ 74
5.20
Selfevaluering ..................................................................................................................... 75
5.21
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 75
Studie-eenheid 6: Arbeidsreg ......................................................................................... 77 6.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 77
6.2
Voorgeskrewe handboeke ................................................................................................ 77
6.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 78
6.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 78
6.5
Inleiding ................................................................................................................................ 79
Bladsy 4
Inleiding
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 6.6
Verskil tussen ʼn werknemer en onafhanklike kontrakteur ........................................... 79
6.6.1
Definisie van ʼn "werknemer"......................................................................................... 79
6.6.2
Onderskeid tussen werknemer en onafhanklike kontrakteur .................................. 79
6.7
Die dienskontrak ................................................................................................................. 80
6.7.1
Bepalings by implikasie en diensbesonderhede op skrif.......................................... 80
6.7.2
Werknemer se verpligtinge ........................................................................................... 80
6.7.3
Werkgewer se verpligtinge............................................................................................ 81
6.7.4
Wetlike verpligtinge ........................................................................................................ 81
6.7.5
Wysiging van die diensvoorwaardes ........................................................................... 81
6.7.6
Aaneenlopende dienskontrak ....................................................................................... 81
6.8
Ontslag van ʼn werknemer ................................................................................................. 82
6.8.1
Diensbeëindiging deur kennisgewing.......................................................................... 82
6.8.2
Diensbeëindiging deur ontslag ..................................................................................... 82
6.8.3
Onregmatige ontslag...................................................................................................... 82
6.8.4
Onbillike ontslag ............................................................................................................. 82
6.9 Die impak van beroepsgesondheid en -veiligheidswetgewing en gevolge van nienakoming .................................................................................................................................... 83 6.10
Samevatting ........................................................................................................................ 84
6.11
Selfevaluering ..................................................................................................................... 84
6.12
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 84
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies......................................... 85 7.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 85
7.2
Voorgeskrewe handboeke ................................................................................................ 86
7.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 87
7.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 87
7.5
Inleiding ................................................................................................................................ 88
7.6
Verskillende ondernemingsvorme ................................................................................... 89
7.6.1
Alleeneienaarsaak .......................................................................................................... 89
7.6.2
Vennootskap ................................................................................................................... 90
7.6.3
Maatskappyreg ............................................................................................................... 90
7.6.4
Soorte maatskappye ...................................................................................................... 91
7.6.5
Implikasies van regspersoonlikheid ............................................................................. 92
7.6.6
Vergelyking tussen openbare en private maatskappye ........................................... 92
Inleiding
Bladsy 5
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 7.7
Oprigting van ʼn maatskappy ............................................................................................. 92
7.7.1
Akte van oprigting........................................................................................................... 93
7.7.2
Bevoegdheid van ʼn maatskappy.................................................................................. 93
7.7.3
Direksievergaderings ..................................................................................................... 94
7.7.4
Die reg om te stem ......................................................................................................... 94
7.7.5
Resolusies van aandeelhouers .................................................................................... 95
7.8
Aanstel van direkteure ....................................................................................................... 95
7.8.1
Beëindiging van direkteurskap ..................................................................................... 95
7.8.2
Magte en pligte van direkteure ..................................................................................... 96
7.9
Regte van aandeelhouers ................................................................................................. 96
7.9.1
Meerderheidsaandeelhouers ........................................................................................ 96
7.10
Aandele ................................................................................................................................ 96
7.11
Bestuur-van-kapitaal-beginsel .......................................................................................... 97
7.12
Vermoë van ʼn maatskappy om ʼn lening te bekom ....................................................... 98
7.13
Verdeling van magte .......................................................................................................... 99
7.14
Maatskappysekretaris ........................................................................................................ 99
7.15
Samevatting ........................................................................................................................ 99
7.16
Selfevaluering ................................................................................................................... 100
7.17
Selfevalueringsriglyne ..................................................................................................... 100
Bronnelys ........................................................................................................................ 101 Woordelys in Engels en Afrikaans ................................................................................. 103
Bladsy 6
Inleiding
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
INLEIDING Een van die pilare wat ʼn suksesvolle sakeonderneming ondersteun, is die implementering van etiese standaarde, ʼn streng wetlike raamwerk onderliggend tot al die kommersiële aktiwiteite en die toepassing van korporatiewe bestuur. Verskeie areas van sakereg word aangeraak soos kontraktereg, arbeidswetgewing, die administrasie van finansieringsbronne, asook die bestuur van maatskappye. In die sakewêreld word globale sakeondernemings geken aan die gebruik om alternatiewe regstelsels ook in ag te neem en nie bloot net die Engelse regstelsel nie. Etiese standaarde is ontwikkel in die rekeningkundige beroep en dit is van uiterste belang vir al CIMA (Chartered Institute of Management Accountants) lede om die hoogste standaard van etiese gedrag toe te pas. Die tipiese aandeelhouers of ander belanghebbendes in ʼn sakeonderneming wil ʼn mate van sekuriteit hê in hoe bestuur optree en besluitneming uitvoer. Korporatiewe bestuur is ontwikkel ten einde publieke belang te beskerm teen die aksies en besluite van bestuur en die direksie. Die basiese elemente van die Engelse regstelsel asook alternatiewe regstelsels word bespreek in die konteks van ʼn sakeonderneming. ʼn Goeie begrip van hoe die reg bepaal of ʼn kontraktuele ooreenkoms gevorm is en die wetlike status van die kontraktuele voorwaardes is noodsaaklik vir die beskerming van ʼn sakeonderneming se bedrywighede. Voorts sal die beëindiging van ʼn kontrak, asook die remedies beskikbaar in gevalle van kontrakbreuk en geen prestasie ook bepaal word deur ʼn deeglike studie van kontraktereg. Dit is tot voordeel van die sakeonderneming en werknemers om aspekte rondom dienskontrakte en die beskikbare remedies by die beëindiging van dienskontrakte uiteen te sit. Daar is ook bepaalde gesondheids- en veiligheidsvereistes waaraan die sakeperseel moet voldoen ten einde werknemers se welstand te beskerm. Die oorkoepelende regstatus, aard en administrasievereistes van maatskappye wat aandele bied op die Johannesburgse Effektebeurs (JSE) word ook behandel soos dit bepaal word deur die Maatskappywet no. 71 van 2008. Vir hierdie vak is die volgende handboeke voorgeskryf: Kretzschmar, L., Prinsloo, F., Prozesky, M., Rossouw, D., Sander, K. & Siebrits, J. 2013. Ethics for Accountants and Auditors. 3rd edition. Cape Town: Oxford University Press. Schulze, H., Kelbrick, R., Manamela, T., Stoop, P., Manamela, E., Hurter, E., Masuku, B. & Stoop, C. 2015. Algemene Beginsels van Kommersiële Reg. 8ste Uitgawe. Kaapstad: Juta.
Inleiding
Bladsy 7
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
Bladsy 8
Inleiding
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
VAKLEERUITKOMSTE Kennis en begrip Na voltooiing van die vak ETIEK, KORPORATIEWE BESTUUR EN SAKEREG (GEG105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Die belangrikheid van besigheidsetiek
•
Etiese konflik
•
Korporatiewe bestuur
•
ʼn Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
•
Kontraktereg
•
Arbeidsreg
•
Korporatiewe administrasie en finansies
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om die volgende te bespreek en op ʼn stel feite toe te pas: •
die belangrikheid van etiek in besigheid, en meer spesifiek vir die professionele rekenmeester;
•
die noodsaaklikheid van CIMA lede om die hoogste standaarde en etiese gedrag te openbaar;
•
die verskillende maniere waarop etiese gedrag gereguleer word;
•
die ontstaan en oplos van etiese dilemmas en konflik van belange;
•
die ontwikkeling van korporatiewe bestuur, binne die konteks van die bestuur van maatskappye;
•
die impak van korporatiewe bestuur op direkteure en bestuurstrukture van maatskappye en die voordeel daarvan vir aandeelhouers;
•
die belangrikste aspekte van die Engelse regstelsel en die beginsel van deliktereg;
•
die belangrikste aspekte van alternatiewe regstelsels;
•
die totstandkoming van ʼn kontrak en die regstatus van kontraktuele verpligtinge;
•
die ontbinding van ʼn kontrak en die remedies vir die verbreking en/of nienakoming van ʼn kontrak;
Vakleeruitkomste
Bladsy 9
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
•
die noodsaaklike elemente van ʼn dienskontrak en die remedies vir die beëindiging van die dienskontrak;
•
die impak van beroepsgesondheid en -veiligheidswette op werkgewers en werknemers;
•
die aard, regstatus en administrasie van ondernemingsvorme; en
•
die reg met betrekking tot die finansiering en bestuur van maatskappye wat deur aandeelhouding beperk word.
Bladsy 10
Vakleeruitkomste
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 11
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Notas
Bladsy 12
Woordomskrywing vir evaluering
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
STUDIE-EENHEID 1: DIE BELANGRIKHEID VAN BESIGHEIDSETIEK
1.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die belangrikheid van etiek in besigheid, en meer spesifiek vir die professionele rekenmeester.
•
Die noodsaaklikheid van CIMA lede om die hoogste standaarde en etiese gedrag te openbaar.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die waardes en beginsels, wat professionele rekenmeesters met die nodige toewyding voorsien om in die gemeenskap se beste belang en met verantwoordelikheid op te tree, toe te pas;
•
die noodsaaklikheid van ʼn raamwerk van wette, regulasies en standaarde in ʼn onderneming te verduidelik en toe te pas;
•
die aard van etiek en die toepassing daarvan in ʼn onderneming en die rekenmeestersprofessie, te verduidelik;
•
tussen omvattende reëls- en raamwerkbenaderings van etiek te kan onderskei;
•
die behoefte vir deurlopende persoonlike ontwikkeling en lewenslange leer te verduidelik;
•
die behoefte om eienskappe soos betroubaarheid, verantwoordelikheid, stiptelikheid, respek en vriendelikheid te verduidelik;
•
die etiese beginsels van integriteit, objektiwiteit, professionele vaardigheid, vertroulikheid en redelike sorg te verduidelik;
•
konsepte van onafhanklikheid, toerekeningsvatbaarheid, sosiale verantwoordelikheid en skeptisisme (ondersoekend) te verduidelik;
•
die redes hoekom CIMA en IFAC ʼn Code of Ethics for Professional Accountants het, te verduidelik.
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
Bladsy 13
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 1.2
Voorgeskrewe handboek
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 17, paragrawe 1-7 (bladsye 401-426)
Kretzschmar, L., Prinsloo, F., Prozesky, M., Rossouw, D., Sander, K., Siebrits, J. & Woermann, M. 2013. Ethics for Accountants and Auditors. 3rd edition. Cape Town: Oxford University Press. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 13 (bladsy 240-264) 1.3
Verrykende bronne
Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy het nie nodig om hierdie bronne aan te koop nie. As jy dit egter in die biblioteek raakloop, kan dit jou agtergrondkennis in die vak verbreed. •
International Federation of Accountants (IFAC). 2010. Code of ethics for professional accountants. In Handbook of international quality control, auditing, review, other assurance and related services pronouncements. 1st Edition. New York: IFAC.
•
South African Institute of Chartered Accountants (SAICA). 2010. SAICA Handbook. Volume 3. Durban: LexisNexis.
1.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Benadering van
Benadering gebaseer op reëls. Individue het ʼn duidelike idee van
voldoening
wat verwag word omdat bepaalde reëls voorgeskryf word, byvoorbeeld reëls is in ʼn reëlboek vervat.
Besigheidsetiek
Die toepassing van etiese waardes op gedrag in die onderneming.
Bronne van reëls
Bladsy 14
Die reg (strafreg en sivielreg), regulasies en gedragskodes
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
CIMA
Chartered Institute of Management Accountants
CPD
Continuing Professional Development – Deurlopende professionele ontwikkeling
Etiek
ʼn Stel morele beginsels (verskillend van die reg of geloofswette) wat aanvaarbare optrede aandui.
Etiese benadering
Benadering gebaseer op ʼn raamwerk (riglyne) en nie reëls nie wat die individu toelaat om self te besluit of ʼn optrede gepas is in bepaalde omstandighede.
Etiese kode
Standaarde wat die optrede van lede van ʼn bepaalde professie reguleer deur die spesifisering van verwagte standaarde ten opsigte van vaardighede, professionele gedrag en integriteit.
IFAC
International Federation of Accountants
Integriteit
Belangrike beginsel van eerlikheid en openheid wat ook professionele optrede op ʼn konsekwente wyse insluit.
Konfidensialiteit
Die plig om die sekuriteit van inligting te waarborg tensy daar ʼn wetlike of professionele plig bestaan om die inligting te openbaar.
Lewenslange leer
Die beginsel dat ʼn individu nooit ophou om te leer nie en hom- of haarself beskikbaar stel vir nuwe idees, besluite, vaardighede en optredes.
Objektiwiteit
ʼn Kombinasie van onpartydigheid, intellektuele eerlikheid en afwesigheid van konflik van belange. Die vermoë om persoonlike belang te skei van ʼn besluit.
Persoonlike
Ontwikkeling van persoonlike kwaliteite soos
ontwikkeling
kommunikasievaardighede, selfgeldendheid, tydsbestuur en interpersoonlike verhoudinge. Hierdie vaardighede word deur die individu self ontwikkel.
Professionele
Optrede wat nie die professie sal diskrediteer nie en wat strook
gedrag
met alle wette en regulasies.
Professionele
Lewering van diens deur redelike kennis, vaardighede en
vaardighede en
deeglikheid toe te pas met ʼn bewustheid van aspekte wat
redelike sorg
belangrik is. ʼn Plig om op datum te bly met verwagte standaarde.
SAICA
South African Institute of Chartered Accountants
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
Bladsy 15
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
SAIPA 1.5
South African Institute of Professional Accountants
Inleiding
Hoewel jy waarskynlik nog nie baie met etiek gedurende jou studies te doen gekry het nie, het jy waarskynlik in jou persoonlike lewe al met etiek te doen gekry. Etiek is baie belangrik vir ʼn rekenmeester en is waarskynlik iets waarmee jy deurgaans in jou werk as rekenmeester te doen gaan kry. Jy kan gerus ook twee etiese vrae onthou, naamlik wie gaan deur my optrede baat? Wat gaan die effek van my optrede wees? In hierdie studie-eenheid gaan ons oorweging skenk aan die ontwikkeling van ʼn raamwerk van reëls deur die gemeenskap. Ons gaan bespreek wat onder etiek verstaan word en hoekom dit relevant is vir rekenmeesters en ondernemings. Die etiese kodes en kwaliteite wat ʼn rekenmeester moet openbaar, gaan ondersoek word. Ter afsluiting gaan ons fokus op die belangrikheid van persoonlike ontwikkeling en die beginsel van lewenslange leer. 1.6
Raamwerk van reëls
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 17, paragrawe 1.1-1.3 Mense ontwikkel gewoonlik ʼn raamwerk van reëls om gedrag te reguleer. Hierdie regulering van gedrag handhaaf nie net orde in die samelewing nie, maar gee ook duidelike riglyne vir ʼn bepaalde gemeenskap deur die daarstel van reëls en standaarde. Sonder bepaalde reëls, regulasies en standaarde kan die wêreld, ʼn gemeenskap, ʼn onderneming uitbreek in chaos en ophou om te funksioneer – effektief te funksioneer. Neem kennis van hierdie raamwerk van reëls om jou ook in staat te stel om met toewyding in belang van die gemeenskap op te tree. Reëls is egter nie staties nie, maar moet soms ook ontwikkel soos tye en gemeenskappe ontwikkel. Lees gerus in jou handboek (Hoofstuk 17: paragraaf 1.1) hoe die gemeenskap ontwikkel het. Neem ook in besonder kennis van die behoefte vir reëls, soos uiteengesit in die voorgeskrewe handboek paragraaf 1.2. In paragraaf 1.3 word die verskillende bronne van reëls bespreek. Neem gerus kennis van hierdie bronne, maar ook die verduideliking van elk, wie dit kan skep en wie dit kan afdwing (soos in die tabel in jou handboek, Hoofstuk 17: bladsy 403 uiteengesit). 1.7
Wat is etiek?
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 17: paragraaf 2 Voordat jy etiek kan toepas is dit nodig om te weet wat met etiek bedoel word. Die handboek (Hoofstuk 17: paragraaf 2) verduidelik etiek as ʼn stel morele beginsels wat gedrag begelei.
Bladsy 16
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Neem egter kennis dat etiek nie dieselfde as die reg (landswette) of godsdienstige reëls is nie. Neem kennis van die res van die bespreking in paragraaf 2. Volgens CIMA (Hoofstuk 17: bladsy 406) word etiek in ʼn onderneming beskryf as die toepassing van etiese waardes in die gedrag van die onderneming. Neem kennis van die etiese waardes van ʼn onderneming, asook die drie elemente t.o.v. etiek soos verder beskryf in paragraaf 2.1. Die belangrikheid van vertroue word ook benadruk in paragraaf 2.1.1. Bestudeer hierdie aspek, tesame met paragraaf 2.1.2, wat beleide en verslae van korporatiewe verantwoordelikheid bespreek.
Doen self: Kyk of jy die vrae aan die einde van paragraaf 2 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 405) kan beantwoord. 1.8
Rekenmeesters en etiek
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 17: paragrawe 3.1-3.5 As rekenmeester kan jy dikwels gekonfronteer word met daaglike keuses en bevindings wat jy moet maak. Jou siening en waardes kan egter bepaal watter keuse jy gaan uitoefen en of die gemeenskap jou gaan vertrou om die goeie keuse te maak. In die handboek (Hoofstuk 17: bladsy 409) word redes waarom rekenmeesters eties optree, uiteengesit. Leer hierdie vyf redes om ook die aard van etiek te kan verduidelik. Dit is belangrik dat ʼn rekenmeester eties optree, maar ʼn rekenmeester moet ook op hoogte bly van wat die bepaalde gemeenskap, waarbinne hy/sy funksioneer, se waardes is. Hierdie waardes, en ook die verwagtinge van ʼn gemeenskap, kan deurlopend verander soos die gemeenskap ook verander. Die veranderende waardes van ʼn gemeenskap kan soms ʼn rekenmeester verdwaald agter laat, maar daar is gelukkig ʼn riglyn vir rekenmeesters, naamlik Code of Professional Ethics. Lees gerus paragraaf 3.1 van BPP Learning Media, asook Kretzschmar et al. (2013: Hoofstuk 13) en raak bekend met wat die International Federation of Accountants (IFAC hierna) is en wat sy funksie is. In paragraaf 3.2 van BPP Learning Media word na sewe beginsels, wat betrekking op individue in die openbare sektor in die Verenigde Koninkryke (UK) het, verwys. Neem kennis van daardie sewe beginsels, aangesien dit universele beginsels is wat orals toegepas kan word.
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
Bladsy 17
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Publieke Belang Leierskap
Integriteit
Sewe Beginsels Eerlikheid
Objektiwiteit
Openheid
Toerekeningsvatbaarheid
Figuur 1.1: Sewe beginsels in openbare sektor (Aangepas uit BPP Learning Media, 2012: paragraaf 3.2)
Professionele liggame, byvoorbeeld CIMA, is in werking gestel om die openbare belang, in ʼn bepaalde professie, te beskerm. Ten einde professionele persone, byvoorbeeld rekenmeesters, leiding te gee oor etiese optrede en keuses om uit te oefen, is ʼn etiese kode (Code of ethics of Code of conduct) saamgestel. Leer die definisie van ʼn etiese kode in BPP Learning Media (Hoofstuk 17: paragraaf 3.3) en wees in staat om die twee teoretiese uitgangspunte te verduidelik. Tref ook onderskeid tussen die twee benaderings, naamlik:
Bladsy 18
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Etiese kodes - Teoretiese benaderings
Voldoening
Etiek
Raamwerk
Reëls
Figuur 1.2: Twee teoretiese benaderings in ontwikkeling van ʼn etiese kode (Aangepas uit BPP Learning Media, 2012: 411) Maak ook seker dat jy die bespreking in Kretzschmar et al. (2013: 247) bestudeer en kan verduidelik wat ʼn Code of Professional Ethics is, met verwysing na die basiese beginsels uiteengesit in die IFAC Code of Ethics en ook die raamwerk benadering wat in 2005 deur IFAC aanvaar is (Kretzschmar et al. 2013: 249). Daar is verskeie redes vir die ontwikkeling van ʼn etiese kode. Neem kennis van wat daardie verskillende redes, soos uiteengesit in Hoofstuk 17 (paragraaf 3.5), kan wees. 1.9
Etiese kode vir rekenmeesters
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 17: paragraaf 4 Die International Federaton of Accountants (IFAC) is ʼn internasionale liggaam wat die grootste rekenmeestersliggame, van meer as 130 lande, verteenwoordig. Die South African Institute of Chartered Accountants (SAICA) en die South African Institute of Professional Accountants (SAIPA) word op IFAC verteenwoordig. IFAC het ten doel om die hoë standaarde van professionele rekenmeesters te ontwikkel en te bevorder. Ten einde hierdie standaarde te handhaaf, het IFAC se etiese komitee ʼn Etiese kode vir rekenmeesters ontwikkel. CIMA is ook ʼn lid van IFAC en het ook etiese kodes, amper soortgelyk aan dié van IFAC, ontwikkel. Neem kennis van die doel van hierdie etiese kodes, soos uiteengesit in Hoofstuk 17 (paragraaf 4), om dit te kan verduidelik en toe te pas.
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
Bladsy 19
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 1.10 CIMA se etiese riglyne Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 17: paragrawe 5.1-5.3 Die etiese riglyne wat CIMA gee is die basiese riglyne wat rekenmeesters in hul professionele doen en late moet toepas. CIMA het die raamwerk-benadering (in plaas van ʼn benadering geskoei op die voldoening van reëls) gevolg, aangesien die meeste ondernemings vanuit vertroue en selfregulering funksioneer. CIMA se etiese riglyne is verkrygbaar op die webtuiste, naamlik www.cimaglobal.com. Jy moet hierdie riglyne bestudeer, ken en kan toepas. Volgens die handboek (Hoofstuk 17: paragraaf 5.1) is die fundamentele etiese beginsels die volgende: Integriteit
Objektiwiteit
Professionele vaardighede en sorg
Konfidensialiteit
Professionele optrede
Figuur 1.3: Fundamentele etiese beginsels (Aangepas uit BPP Learning Media, 2012) Leer hierdie beginsels (Hoofstuk 17: paragrawe 5.1.1-5.1.5) sodat jy dit kan verduidelik en toepas. CIMA identifiseer ook die bedreigings ten opsigte van die basiese etiese beginsels. Neem kennis van hierdie bedreigings uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 17: paragraaf 5.2) om hierdie bedreigings te kan identifiseer en elimineer. Voorbeeld 1.1 Jy, as rekenmeester, moet die finansiële state van jou familiebesigheid versorg. Dit kan sekere belastingimplikasies tot gevolg hê en ook persoonlike voordeel vir jou inhou indien die onderneming bepaalde winste toon of nie. Jy werk met die onderneming se syfers en
Bladsy 20
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
kan op papier aantoon of die onderneming ʼn "goeie" of "slegte" boekjaar gehad het. Jou eie belang (en soms konflik van belange) kan ʼn bedreiging vir etiese beginsels inhou. Neem kennis van die teorie t.o.v. reëls, soos uiteengesit in Hoofstuk 17 (paragraaf 5.3), aangesien etiek van jou kan verwag om toe te sien dat ander ook binne bepaalde reëls en/of beginsels optree. Doen self: Oorweeg elk van die fundamentele beginsels en kyk of jy aan ʼn voorbeeld kan dink waar iemand oneties sal optree. Nota: Sien die voorbeelde aan die einde van paragraaf 5 in die handboek.
1.11 Rekenmeester se kwaliteite Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 17: paragrawe 6.1-6.2
Doen self: Oor watter persoonlike kwaliteite, dink jy, moet ʼn rekenmeester beskik? ʼn Rekenmeester wat graag die fundamentele beginsels wil handhaaf, beskik oor sekere eienskappe (kwaliteite). Hierdie eienskappe kan persoonlike en/of professionele kwaliteite wees. Neem kennis van die persoonlike kwaliteite soos uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 17: paragraaf 6.1) sodat jy kan verduidelik waarom dit nodig is vir ʼn rekenmeester om hierdie persoonlike kwaliteite te ontwikkel. Jy moet ook die professionele kwaliteite, soos uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 17: paragraaf 6.2), ken om die noodsaaklikheid daarvan te kan verduidelik.
Doen self: Kyk of jy die vraag in die handboek (Hoofstuk 17: bladsy 420) kan beantwoord. 1.12 Persoonlike ontwikkeling en lewenslange leer Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 17: paragrawe 7.1-7.3
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
Bladsy 21
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Vir ʼn rekenmeester om op die voorpunt van kennis en vaardighede te kan wees en sodoende ʼn effektiewe diens aan kliënte te kan lewer, is dit nodig dat hy/sy persoonlik ontwikkel en groei deur die beginsel van lewenslange leer toe te pas. Volgens die handboek (Hoofstuk 17: bladsy 421) is persoonlike ontwikkeling die ontwikkeling van persoonlike kwaliteite soos kommunikasievaardighede, selfgeldendheid, tydsbestuur en interpersoonlike verhoudinge. Hierdie vaardighede word deur die individu self ontwikkel. Lewenslange leer is die beginsel dat ʼn individu nooit ophou om te leer nie en hom- of haarself beskikbaar stel vir nuwe idees, besluite, vaardighede en optredes. Neem kennis van die redes waarom persoonlike ontwikkeling en lewenslange leer belangrik is, soos in die handboek (Hoofstuk 17: paragraaf 7.1) uiteengesit. Daar is verskeie benaderings tot persoonlike ontwikkeling en lewenslange leer. Een daarvan is CIMA se professionele ontwikkelingsiklus soos uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 17: paragraaf 7.2). Neem kennis van die fases in hierdie siklus om dit te kan verduidelik.
Evalueer
Definieer
Reflekteer
Assesseer
Optrede
Ontwerp
Figuur 1.4: CIMA se professionele ontwikkelingsiklus (Aangepas uit BPP Learning Media, 2012) Neem gerus kennis van die verskillende aktiwiteite wat as deurlopende professionele ontwikkeling (CPD) geag word (Hoofstuk 17: paragraaf 7.2.1.). Besoek gerus die SAICA en SAIPA se webtuistes vir meer inligting rakende deurlopende professionele ontwikkeling. Die webadresse is die volgende: http://www.saipa.co.za/ en http://saica.co.za/.
Bladsy 22
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 1.13 Samevatting Mense het ʼn raamwerk van reëls ontwikkel om optrede te reguleer. Hierdie raamwerk is beïnvloed deur familie, kultuur, gemeenskappe en mense se opvoedkundige omgewings. Wanneer mense ter sprake is, is etiek betrokke. Etiek, wat onderskei moet word van die reg en geloof, bestaan uit morele beginsels wat weer as riglyn vir optrede dien. ʼn Rekenmeester se waardes en optrede beïnvloed alles wat hy/sy doen – hetsy persoonlik of professioneel. Dit het ook ʼn impak op die persepsie van die gemeenskap oor die professie, asook die vertroue wat die gemeenskap in die professie plaas. Professionele liggame, soos CIMA, SAICA en SAIPA, het ʼn verpligting om die publiek se belange ook te beskerm deurdat dit toesien dat lede van daardie liggame volgens bepaalde riglyne optree. Die IFAC is ʼn internasionale liggaam wat die grootste rekenmeestersliggame regoor die wêreld verteenwoordig. IFAC se doel is om hoë standaarde vir rekenmeesters te ontwikkel en hul kwaliteit van diens te verseker. CIMA se etiese riglyne bevat die basiese beginsels wat lede in hul professionele lewens moet nastreef. ʼn Rekenmeester beskik oor persoonlike en professionele kwaliteite. Dit is nodig dat jy hierdie kwaliteite nie net moet ken nie, maar ook toepas in jou persoonlike en professionele loopbaan. Persoonlike ontwikkeling is baie belangrik en vind ook plaas saam met die beginsel van lewenslange leer. Al hierdie etiese riglyne bied ook aan ʼn rekenmeester die raamwerk waarbinne hy/sy kan ontwikkel en groei om sodoende die groter gemeenskap te kan dien. 1.14 Selfevalueringsvrae Voltooi die oefeninge aan die einde van Hoofstuk 17 (bladsye 424-425) in die handboek. Die antwoord op die vrae sal jy op die volgende bladsy na die vrae aantref. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vraag te voltooi. 1.15 Selfevalueringsriglyne Gebruik die studiegids en handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Doen ook gerus die vrae uiteengesit in die vrae-bank (Question Bank) van die handboek (vrae 81-87). Werk eers deur hierdie vrae voordat jy na die volgende studie-eenheid beweeg.
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
Bladsy 23
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Notas
Bladsy 24
Studie-eenheid 1: Die belangrikheid van besigheidsetiek
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
STUDIE-EENHEID 2: ETIESE KONFLIK
2.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die verskillende maniere waarop etiese gedrag gereguleer word.
•
Die ontstaan en oplos van etiese dilemmas en konflik van belange.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die verhouding tussen etiek, korporatiewe bestuur, die reg en sosiale verantwoordelikheid te verduidelik;
•
die gevolge van onetiese gedrag teenoor ʼn individu, die professie en die gemeenskap, te verduidelik;
2.2
•
gevalle waar etiese dilemmas en konflik van belange bestaan, te identifiseer; en
•
te verduidelik hoe etiese dilemmas en konflik van belange opgelos kan word.
Voorgeskrewe handboek
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 19, paragrawe 9.1-9.2.3 (bladsye 472-474) Hoofstuk 18, paragrawe 1-3 (bladsye 402-414)
Kretzschmar, L., Prinsloo, F., Prozesky, M., Rossouw, D., Sander, K., Siebrits, J. & Woermann, M. 2013. Ethics for Accountants and Auditors. 3rd edition. Cape Town: Oxford University Press. Vir doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy Hoofstukke 5 en 9 lees.
Studie-eenheid 2: Etiese konflik
Bladsy 25
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 2.3
Verrykende bronne
Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy het nie nodig om hierdie bronne aan te koop nie. As jy dit egter in die biblioteek raakloop, kan dit jou agtergrondkennis in die vak verbreed. Rossouw, G.J. 1994. Rational interaction for moral sensitivity: a post-modern
•
approach to moral decision-making in business. Journal of Business Ethics, 13(1):11-20. Vir doeleindes van hierdie studie-eenheid kan jy Hoofstukke 5 en 9 lees. 2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Botsing van belange
ʼn Persoon het ʼn verpligting ten opsigte van twee of meer partye wat tot gevolg het dat ʼn persoon nie langer vir een van die partye werk kan verrig nie.
Etiek
ʼn Stel morele beginsels wat as riglyn vir gedrag funksioneer. Dit is riglyne van wat verwag word van ʼn persoon se optrede.
Etiese konflik
Gevalle waar twee of meer etiese waardes nie met mekaar ooreenstem nie, alternatiewelik waar verpligtinge van botsende aard op ʼn persoon geplaas word.
Kodifiseer
ʼn Beginsel is in ʼn "wetboek" opgeteken en maak die beginsel nou regtens bindend op ʼn persoon.
Kontraktuele
ʼn Verpligting wat vanuit ʼn vrywillige ooreenkoms ontstaan.
verpligtinge
Verbreking van ʼn kontraktuele verpligting is nie oortreding van ʼn wetlike verpligting nie.
Wette
Reëls wat deur die wetgewende gesag in die land saamgestel is en wat deur individue en ondernemings nagekom moet word.
2.5
Inleiding
Etiese beginsels het geen impak indien daar nie gevolge bestaan vir onetiese optrede nie. In hierdie studie-eenheid gaan ons kyk wat die gevolge van onetiese optrede is vir die rekenmeester as persoon, maar ook die rekenmeestersprofessie en die gemeenskap as geheel. Etiek staan nie alleen nie, maar funksioneer binne verskeie omgewings, soos
Bladsy 26
Studie-eenheid 2: Etiese konflik
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg korporatiewe bestuursomgewings, wette, sosiale verantwoordelikheid en natuurlik die persoon se onmiddellike omgewing. In hierdie studie-eenheid gaan ons ook by gevalle stilstaan wat in etiese dilemmas kan ontaard sodat jy ook hierdie risiko's kan identifiseer en voorkom. Ons gaan ook na ʼn raamwerk kyk wat jou kan help om moontlike etiese dilemmas en/of konflikte op te los. 2.6
Etiek staan in ʼn verhouding
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: 9.1-9.2.3 Etiek funksioneer nie alleen nie, maar is interafhanklik van korporatiewe bestuur en die reg. Jy sal onthou dat ons in die vorige studie-eenheid gesien het dat etiek ʼn stel morele beginsels is wat as riglyn funksioneer vir die gedrag van individue en ondernemings. Elke individu en/of onderneming (deur middel van sy individue) kan bepaal watter rigting daardie individue gaan inslaan deur die besluite wat geneem word, Aangesien ʼn onderneming se eienaars en bestuurders nie altyd dieselfde persone of entiteite is nie, is dit belangrik dat die bestuurders van ʼn onderneming in die beste belang van die eienaars en/of aandeelhouers moet optree. Verfris jou geheue Wat is die verskil tussen etiek en wette? Antwoord: Etiek is hoe die gemeenskap van ʼn individu en/of onderneming verwag om op te tree aan die hand van sekere waardes en beginsels. Wette is reëls wat deur die wetgewende gesag in die land saamgestel is en wat deur individue en ondernemings nagekom moet word. Bestudeer paragraaf 9.2.1 van die handboek (BPP Learning Media, 2012) en neem kennis van gevalle waar etiese beginsels ook gekodifiseer is. ʼn Voorbeeld hiervan is waar dit oneties is om iets van iemand te neem, sonder die persoon se toestemming. Dit is nie net oneties om ʼn ander persoon, sonder sy toestemming, van sy saak te vervreem nie, maar dit is ook diefstal en strafbaar volgens ons land se wette. Net so is dit oneties om, in ʼn onderneming, ʼn kliënt se geld te gebruik asof dit jou eie is, maar dit is ook onwettig om bedrog te pleeg en van die trustgeld te steel.
Studie-eenheid 2: Etiese konflik
Bladsy 27
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Dit is egter nie moontlik om alle situasies deur wetgewing te reguleer nie en dit laat ruimte vir professionele rade en liggame wat as reguleerders optree om toe te sien dat goeie korporatiewe bestuur plaasvind.
Lees gerus Kretzschmar, et al., 2013:20 & 23 rakende Business ethics en Ethics and the law om jou kennis rakende die wisselwerking tussen etiek, korporatiewe bestuur en die reg uit te brei. Die gedeelte in BPP Learning Media (Hoofstuk 19: paragraaf 9.2.2) handel oor regulerende wetgewing in die Verenigde Koninkryke en Europese lande. In Suid-Afrika het ons ook regulerende wetgewing ten opsigte van korporatiewe bestuur. Enkele wette en riglyne van Suid-Afrika word hieronder uiteengesit: Naam van die wet
Waarop fokus die wet?
Maatskappywet 71 van 2008
Reguleer die funksionering van maatskappye
King III Verslag 1 September 2009
Raamwerk van regulasies waaraan maatskappye moet voldoen, alternatiewelik verduidelik hoekom hulle nie voldoen nie
Consumer Protection Act 68 of 2008
Reguleer en beskerm besigheid met verbruikers
Wet op Outeursreg 98 van 1978
Beskerm die regte van outeurs van verskillende werke
National Credit Act 34 of 2005
Reguleer die verlening van krediet en openbaarmaak van daardie inligting
Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995
Reguleer arbeidsverhoudinge
Tabel 2.1: Regulerende wetgewing in Suid-Afrika (Aangepas uit http://www.acts.co.za/) Jy sal opmerk dat sommige wette hierbo in Engels geskryf word. Die rede daarvoor is omdat die Engelse teks deur die President onderteken is en dit dan amptelik die naam van daardie wet is. Die wette met Afrikaanse name se teks is in Afrikaans ook onderteken. Afgesien van die regulering in Suid-Afrika deur wetgewing, bestaan daar tog grys areas m.b.t. besigheidsetiek waar die wetgewing ook nie noodwendige duidelikheid bied nie. Bladsy 28
Studie-eenheid 2: Etiese konflik
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Daardie grys areas word dan opgehelder deur vernuwende beginsels rakende moraliteit, etiek en standaarde vir optrede wat nie noodwendig deur wetgewing afgedwing kan word nie. Lees gerus die kommentaar soos vervat in die handboek (Hoofstuk 19: paragraaf 9.2.3) in die verband. Een van die aspekte wat in die King III Verslag (Institute of Directors in South Africa, 2009) ook aangeraak is, is die optrede van ʼn onderneming ten opsigte van sosiale geregtigheid. ʼn Onderneming funksioneer nie los van die gemeenskap nie en moet dit ook daarom onderhou. Lees gerus Kretzschmar, et al., 2013: 152-155 sodat jy die verhouding tussen etiek en sosiale verantwoordelikheid kan verduidelik.
Voorbeeld 2.1
Solidariteit Helpende Hand bied sedert 2007 jaarliks die Skooltassieprojek aan. Meer as 21 000 tassies is al sedert 2007 aan behoeftige Graad 1 leerlinge geskenk. Met hierdie projek poog Helpende Hand om ʼn onmisbare bydrae in kinders, en meer spesifiek ook behoeftige Graad 1 leerlinge, se lewens te maak. Die projek stel kinders in staat om hul skoolloopbaan op gelyke voet met hul klasmaats te begin. ʼn Onderneming kan betrokke raak by die gemeenskap deur ʼn skooltassie te borg teen R200; te help met die pak van die tassies; en/of betrokke te wees met die uitdeel van die tassies. Hierdie betrokkenheid van ʼn onderneming dra by tot die sosiale verantwoordelikheid van die onderneming. Figuur 2.1: Voorbeeld ter illustrasie van sosiale verantwoordelikheid (Aangepas uit http://helpendehand.co.za/skooltassie/) 2.7
Gevolge van onetiese gedrag
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 18: paragraaf 1 Onetiese gedrag het nie net gevolge vir jou as persoon of moontlike rekenmeester nie, maar ook vir die rekenmeestersprofessie en die gemeenskap.
Studie-eenheid 2: Etiese konflik
Bladsy 29
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 2.7.1
Jy as rekenmeester
Die gesegde lui: "Die waarheid kom altyd uit". Neem kennis van die moontlike risiko's vir jou as rekenmeester, uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 1.1), wanneer onetiese gedrag aan die lig kom, sodat jy die risiko's kan verduidelik. 2.7.2
Die rekenmeestersprofessie
Die gemeenskap plaas ʼn hoë premie van vertroue in die rekenmeestersprofessie. Indien hierdie vertroue dus verbreek word, hou dit ernstige gevolge vir die professie in. Let op die moontlike gevolge vir die gemeenskap, soos uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 1.2), sodat jy die gevolge kan verduidelik. 2.7.3
Die gemeenskap
Soos vroeër bespreek, kan die wyse waarop ʼn rekenmeester sy/haar werk verrig, ʼn invloed op die gemeenskap hê. Daar is egter ook wyer implikasies op die gemeenskap indien ʼn rekenmeester oneties optree. Neem kennis van hierdie implikasies uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 1.2), sodat jy die implikasies kan verduidelik.
Doen self: Kyk of jy die vraag in die handboek (Hoofstuk 18: bladsy 429) kan beantwoord. 2.8
Etiese konflik
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 18: paragraaf 2 Omdat daar implikasies en gevolge vir onetiese gedrag bestaan, is dit nodig dat ʼn rekenmeester ʼn etiese probleem kan identifiseer en daarmee handel. Heelwat dilemmas kan uitdagings vir ʼn persoon se integriteit, asook besigheidsvaardighede wees en daarom is dit juis belangrik om etiese dilemmas vooraf te kan identifiseer. 2.8.1
Etiese konflik en botsing van belange
Etiese konflik is gevalle waar twee of meer etiese waardes nie met mekaar ooreenstem nie, alternatiewelik waar verpligtinge van botsende aard op ʼn persoon geplaas word. Voorbeeld 2.2 ʼn Kollega deel in vertroue met jou dat ʼn ander kollega (maar ook ʼn vriend van jou) se vrou ʼn buite-egtelike verhouding het. Dit sal eties wees om hierdie inligting vertroulik te hou, maar dit voel ook vir jou oneties om nie jou vriend in te lig van sy vrou se buite-
Bladsy 30
Studie-eenheid 2: Etiese konflik
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
egtelike verhouding nie. Hierdie etiese konflik kan jou in ʼn baie moeilike posisie plaas. Botsing van belange kom voor wanneer ʼn persoon ʼn verpligting ten opsigte van twee of meer partye het wat tot gevolg het dat ʼn persoon nie langer vir een van die partye werk kan verrig nie. Voorbeeld 2.3 Jy ontvang opdrag om ʼn onderneming se state te oudit. Toe jy deur die instruksie lees, sien jy dat dit jou familie-onderneming se state is wat jy moet oudit. Indien jy voortgaan met die oudit van hierdie state, kan dit jou onafhanklikheid ten opsigte van die proses beïnvloed. Jy gaan nou ʼn keuse moet uitoefen of jy voortgaan met die oudit van die familie-onderneming se state of nie, aangesien jy belang het by beide situasies – die oudit van die state, asook die onderneming wie se state dit is. Lees gerus die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 2.1) se bespreking oor hierdie gedeelte sodat jy kan onderskei tussen etiese konflik en botsing van belange. 2.8.2
Situasies waar etiese konflik en botsing van belange voorkom
Etiese konflik ontstaan wanneer spanning tussen vier stelle waardes bestaan.
Gemeenskapswaardes
Persoonlike waardes
Waardestelle
Korporatiewe waardes
Professionele waardes
Figuur 2.2: Vier waardestelle (Aangepas uit BPP Learning Media, 2012) Neem kennis van hierdie waardestelle en die bespreking daarvan soos uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 2.2). Jy moet dit ken om die situasies waar dit voorkom, te kan identifiseer.
Studie-eenheid 2: Etiese konflik
Bladsy 31
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Neem ook kennis van die verskil tussen kontraktuele verpligtinge en wetlike verpligtinge soos bespreek in die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 2.2.1), sodat jy die belangrikheid van etiese optrede binne ʼn kontraktuele verhouding kan verstaan. Neem kennis dat etiese optrede soms van jou kan verwag om ʼn kontraktuele verpligting te verbreek. In die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 2.2.2) word die spanning tussen die vier waardestelle verduidelik. Neem gerus kennis daarvan sodat jy ook die spanning ten opsigte van hierdie waardestelle kan verduidelik. 2.8.3
Identifisering van etiese dilemmas
Rekenmeesters gaan voortdurend, gedurende hul loopbane, gekonfronteer word met etiese dilemmas en botsing van belange. Kyk of jy die vrae in die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 2.3) kan beantwoord sodat jy hierdie probleme in die toekoms kan identifiseer. 2.9
Oplossing vir etiese konflik
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 18: paragraaf 3 Etiese konflik kan sy oorsprong vanuit verskeie situasies hê, byvoorbeeld druk vanaf kollegas, familie of vriende; misleidende inligting; persoonlike verhoudinge met kollegas of kliënte. Verskeie situasies, wat wissel van kleiner insidente tot baie ernstige optredes, kan dus aanleiding tot etiese konflik gee. Afgesien van die CIMA etiese kode, kan persone ook van ʼn ander proses gebruik maak om hul situasie te evalueer. Neem kennis van daardie proses uiteengesit in die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 3) sodat jy ʼn etiese dilemma kan evalueer om dit te kan oplos. ʼn Rekenmeester het verskillende opsies om uit te oefen wanneer ʼn etiese kwessie hanteer moet word. Jy kan dit, ondermeer: a) direk onder SAIPA of SAICA se aandag bring; b) binne die onderneming aan die lig bring deur byvoorbeeld ʼn anonieme oproep; c) eksterne organisasies, byvoorbeeld verskaffers of agente kontak; d) naamloos iets aanmeld. Die handboek (Hoofstuk 18: paragraaf 3.1) sit die verskillende stappe wat gevolg kan word in die oplos van etiese konflik, uiteen. Lees hierdie stappe saam met CIMA se etiese kode sodat jy kan verduidelik hoe om etiese konflik op te los.
Bladsy 32
Studie-eenheid 2: Etiese konflik
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 2.10 Samevatting Etiek staan in ʼn verhouding met die land se wette en regulasies, maar ook met die gemeenskap en sosiale verantwoordelikheid daarmee saam. Onetiese optrede sal gevolge vir die persoon, die professie en die gemeenskap as geheel hê. Om ʼn rekenmeester in staat te stel om etiese konflik te verhoed en/of op te los, is dit nodig om te weet wat etiese konflik en botsing van belange is en vanuit watter waardestelsels en/of situasies dit kan ontstaan. Die bestaan van etiese konflik los ʼn persoon egter nie net met probleme nie, maar daar is ook stappe wat gevolg kan word om daardie etiese konflikte op te los. 2.11 Selfevaluering Voltooi die oefeninge aan die einde van Hoofstuk 18 (bladsy 436) in die handboek. Die antwoord op die vrae sal jy op die volgende bladsy na die vrae aantref. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vraag te voltooi. 2.12 Selfevalueringsriglyne Gebruik die studiegids en handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Doen ook gerus die vrae uiteengesit in die vrae-bank (Question Bank) van die handboek (vrae 88-90). Werk eers deur hierdie vrae voordat jy na die volgende studie-eenheid beweeg.
Bladsy 33
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Notas
Bladsy 34
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
STUDIE-EENHEID 3: KORPORATIEWE BESTUUR
3.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die ontwikkeling van korporatiewe bestuur, binne die konteks van die bestuur van maatskappye.
•
Die impak van korporatiewe bestuur op direkteure en bestuurstrukture van maatskappye en die voordeel daarvan vir belanghebbendes.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
korporatiewe bestuur te definieer;
•
die wisselwerking tussen korporatiewe bestuur en besigheidsetiek en maatskappyreg te verduidelik;
•
die internasionale geskiedenis van korporatiewe bestuur te verduidelik;
•
tussen die benadering van omvangryke reëls en die benadering van beginsels, ten opsigte van korporatiewe bestuur, te onderskei;
•
die impak van korporatiewe bestuur op direkteure se magte en verpligtinge te verduidelik;
•
verskillende direksiestrukture, funksies van die direksie en sosiale verantwoordelikheid te beskryf;
•
verskillende beleide wat beste praktyke vestig, te beskryf; en
•
die regulerende korporatiewe raamwerk vir maatskappye en voordele vir belanghebbendes te verduidelik.
3.2
Voorgeskrewe handboeke
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons.
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
Bladsy 35
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 19, paragrawe 1-9 (bladsye 441-472)
Kretzschmar, L., Prinsloo, F., Prozesky, M., Rossouw, D., Sander, K., Siebrits, J. & Woermann, M. 2013. Ethics for Accountants and Auditors. 3rd edition. Cape Town: Oxford University Press. Vir doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy Hoofstuk 9 lees.
Institute of Directors in South Africa. 2009. King 3 Code of Corporate Governance for South Africa. [Online] Beskikbaar op https://african.ipapercms.dk/IOD/KINGIII/kingiiireport/ Vir doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy Hoofstuk 2 lees. 3.3
Verrykende bronne
Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Hoewel daar inligting in Hoofstuk 2 is wat jy moet ken, kan die res van die inhoud van die verslag jou agtergrondkennis verbreed. •
Die King III verslag is ook elektronies beskikbaar op die Institute of Directors in South Africa se webtuiste: Institute of Directors in South Africa. 2009. King 3 Code of Corporate Governance for South Africa. [Online] Beskikbaar op https://african.ipapercms.dk/IOD/KINGIII/kingiiireport/
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Agent
ʼn Direkteur van ʼn maatskappy word ʼn agent wanneer hy/sy opdrag ontvang om namens die maatskappy kontrakte met derde partye aan te gaan.
Belanghebbendes
Enige groep wat die onderneming se funksionering kan beïnvloed of wat deur die onderneming beïnvloed kan word.
Belangstellende
Diegene wat belangstel in die optrede van die onderneming.
rolspelers
Hierdie belanghebbendes is dikwels meer invloedryk as die finansiële belanghebbendes as gevolg van die invloed wat hulle
Bladsy 36
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg op die onderneming kan uitoefen. Die reg
Verpligte reëls wat individue en ondernemings moet nakom
Finansiële
Diegene met ʼn finansiële verhouding met die onderneming.
belanghebbende
Indien die onderneming finansieel swaarkry, sal hierdie belanghebbendes ook swaarkry.
Korporatiewe
Die stelsel wat ondernemings bestuur (rigting gee) en kontroleer
bestuur 3.5
Inleiding
In hierdie studie-eenheid gaan ons die beginsel van korporatiewe bestuur van nader bekyk. Korporatiewe bestuur gaan oor hoe maatskappye beheer en bestuur word. In hierdie konteks sal die "bestuur" van ʼn maatskappy meer te make hê met rigting aan die maatskappy gee, eerder as in die konteks van bestuur (manage). Ons gaan vasstel of daar ʼn skakel bestaan tussen korporatiewe bestuur, maatskappyreg en etiek en hoekom dit nodig was dat iets soos korporatiewe bestuur oor die jare heen ontwikkel het. 3.6
Wat is korporatiewe bestuur?
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: paragraaf 1 Volgens die King I verslag (Kretzschmar, et al., 2013:164) word korporatiewe bestuur gedefinieer as: The system by which companies are directed and controlled. Dit impliseer dus hoe sakeondernemings beheer en/of bestuur word. ʼn Onderneming met goeie korporatiewe bestuur het effektiewe beheer oor die funksionering en effektiwiteit van so ʼn onderneming en die bestuur word deur die belanghebbendes (byvoorbeeld aandeelhouers) verantwoordelik gehou (sien die handboek, bladsy 442) Lees gerus ook Kretzschmar, et al., 2013: 164 vir vyf ander voorstelle van definisies van korporatiewe bestuur sodat jy korporatiewe bestuur kan definieer. 3.7
Redes vir swak korporatiewe bestuur
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: paragraaf 2 Swak korporatiewe bestuur kan die oorsaak wees van probleme met agente van ʼn onderneming (byvoorbeeld direkteure) of ʼn gebrek aan insae van aandeelhouers. Volgens BPP Learning Media (2012: 442) word korporatiewe bestuursprobleme dikwels deur gebrek aan kontrole oor direkteure en senior bestuur veroorsaak. Dit beteken dat direkteure en/of
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
Bladsy 37
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg senior bestuur soms oneties, net vir eie gewin optree sonder om aanspreeklik gehou te word daarvoor. Lees gerus die gedeelte in Kretzschmar, et al. (2013: 164) onder die opskrif: Why corporate governance is important sodat jy die redes vir swak korporatiewe bestuur kan beskryf. 3.7.1
Probleme met agente
Probleme met korporatiewe bestuur word dikwels ervaar a.g.v. die verwydering van magte tussen die eienaars van ʼn maatskappy (die aandeelhouers) en die bestuur van die maatskappy (die direksie). Uiteraard is hierdie probleem nie so groot in private maatskappye, waar die direkteure ook dikwels die aandeelhouers is, nie. Lees die bespreking oor agente in die handboek, paragraaf 2.1. Neem ook kennis van die bespreking in paragraaf. 2.1.1 betreffende belanghebbendes sodat jy dit kan beskryf. Die belanghebbendes van ʼn onderneming word in twee groepe verdeel.
Belanghebbendes
Finansiële belanghebbendes
Belangstellende rolspelers
Figuur 3.1: Twee tipes belanghebbendes (BPP Learning Media, 2012) 3.7.2
Gebrek aan insae van aandeelhouers
Die aandeelhouers van maatskappye kan dikwels uit private beleggers en/of groter instansies bestaan. Neem kennis dat die direksies van maatskappye onder die beheer van die aandeelhouers staan. Lees die bespreking in die handboek, paragraaf 2.2 rakende die impak van aandeelhouers op ʼn maatskappy.
Bladsy 38
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Neem ook kennis van die bespreking in Kretzschmar, et al., 2013:166 onder die opskrif: The importance of sound corporate governance to shareholders and other stakeholder groups.
Voorbeeld 3.1 Besoek gerus http://ir.reunert.co.za/2013/corporate-governance/governance-report/ om te sien hoe ʼn maatskappy se verslagdoening daar uitsien. Dit kan die gevolg wees van volgehoue druk en insae vanaf die maatskappy se aandeelhouers. Flink dink! Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media (2012: 444) aan die einde van paragraaf 2.2 kan beantwoord. 3.8
Die behoefte aan beter korporatiewe bestuur
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: paragraaf 3 Die grootste motiveerders agter die behoefte vir meer effektiewe korporatiewe bestuur is drieledig, naamlik: a) toenemende globalisering en internasionalisering; b) uitdagings ten opsigte van finansiële verslagdoening; en c) toenemende korporatiewe verleenthede. Lees gerus die bespreking hiervan in die handboek, paragraaf 3 sodat jy die noodsaaklikheid van korporatiewe bestuur kan beskryf. Neem ook kennis van die bespreking in Kretzschmar, et al., 2013: 167 onder die opskrif: The importance of sound corporate governance to the company itself; en The importance of corporate governance to a country. 3.9
Ontwikkeling van korporatiewe bestuur in die Verenigde State van Amerika, Suid-Afrika, Verenigde Koninkryke en Europa
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: paragraaf 4 Neem kennis van die ontwikkeling van korporatiewe bestuur in die Verenigde State van Amerika (VSA), Suid-Afrika, die Verenigde Koninkryke sowel as in Europa. Hierdie lande het ʼn wesenlike rol in die belangrike fokus op korporatiewe bestuur vandag, gespeel. Jy moet aan die einde van hierdie gedeelte die geskiedenis van korporatiewe bestuur kan beskryf.
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
Bladsy 39
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 3.9.1
Verenigde State van Amerika
In die VSA was daar grootliks drie aspekte wat die ontwikkeling van korporatiewe bestuur aangevuur het.
Aktiewe bestuur
Enron, Arthur Andersen en Worldcom
Noue samewerking tussen ouditeure en kliĂŤnte
Figuur 3.2: Aspekte wat korporatiewe bestuur in die VSA aangevuur het (BPP Learning Media, 2012) Lees gerus die gedeelte in die handboek, paragraaf 4.1, sodat jy die Amerikaanse geskiedenis van korporatiewe bestuur kan beskryf. Neem ook kennis van die gevallestudie in die handboek (bladsy 446) wat as voorbeeld kan dien. 3.9.2
Suid-Afrika
Die ontwikkeling van korporatiewe bestuur in Suid-Afrika het reeds gedurende die 1990s begin. Vandag het ons land van die mees gesofistikeerde reĂŤls en praktyke rakende korporatiewe bestuur (BPP Learning Media, 2012: 446). Lees gerus die gedeelte in die handboek, paragraaf 4.2 sodat jy die Suid-Afrikaanse geskiedenis van korporatiewe bestuur kan beskryf. Let veral op die benadering van die eerste King-komitee se verslag wat in 1994 vrygestel is. Neem ook kennis dat die King III Verslag wat in 2009 vrygestel is die Maatskappywet 71 van 2008 ondersteun.
Neem ook kennis van die bespreking in Kretzschmar, et al., 2013: 167-169 onder die opskrifte: A brief history of corporate governance; en Why the increased focus on corporate governance since 1980?
Bladsy 40
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 3.9.3
Verenigde Koninkryke
Verskeie korporatiewe skandale het dit genoodsaak dat regeringskomitees saamgestel is om goeie korporatiewe bestuur in die Verenigde Koninkryke (VK) te ontwikkel. Neem gerus kennis van die ontwikkeling van die UK Corporate Governance Code soos uitgeengesit in die handboek, paragraaf 4.3, sodat jy dit kan beskryf. Lees gerus ook die gevallestudie aan die einde van paragraaf 4.3.6 in die handboek (bladsy 449) om die ontwikkeling van korporatiewe bestuur in die VK te verstaan. 3.9.4
Europa
Die Europese Kommissie se siening was dat elke staat verantwoordelikheid moet dra vir sy eie korporatiewe bestuur. Lees gerus in die handboek (paragraaf 4.4) wat hierdie ontwikkeling in Europa behels het, sodat jy dit kan beskryf. Toets jouself! Kyk of jy die vraag in die handboek aan die einde van paragraaf 4.4 kan beantwoord. 3.10 Simptome van swak korporatiewe bestuur Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: paragraaf 5 Ten einde swak korporatiewe bestuur te probeer verhoed en uitskakel, is dit nodig vir ʼn onderneming om beste praktyke te implementeer. Voordat jy beste praktyke by jou onderneming kan implementeer, is dit nodig om swak korporatiewe bestuur te kan identifiseer. In die handboek word agt simptome van swak korporatiewe bestuur beskryf. Lees gerus paragraaf 5 (bladsye 450-452) aandagtig deur, sodat jy die simptome kan identifiseer en beskryf. Neem ook kennis van die elemente van korporatiewe bestuur uiteengesit in daardie paragraaf.
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
Bladsy 41
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Bestuur van risiko
Riglyne vir beste praktyke
Toerekeningsvatbaarheid
Toepassing van die wet
Etiese raamwerk
Figuur 3.3: Elemente van korporatiewe bestuur (BPP Learning Media, 2012)
Toets jouself! Kyk of jy die vraag in die handboek aan die einde van paragraaf 4.4 (bladsy 450) kan beantwoord. 3.11 Suid-Afrikaanse regulatoriese raamwerk Bestudeer die handboek: Kretzschmar, et al., 2013: 172-181 In die voorgeskrewe handboek (BPP Learning Media, 2012) handel paragraaf 6 van Hoofstuk 19 oor die Verenigde Koninkryke se regulatoriese raamwerk. Lees dit gerus deur om ʼn oorsig daaroor te kry. Hoewel daar baie ooreenkomste tussen Suid-Afrika se raamwerke en die VK se raamwerke met betrekking tot korporatiewe bestuur is, is dit egter nodig dat jy ook moet weet wat Suid-Afrika se regulatoriese raamwerk behels sodat jy ook die raamwerk se bydrae tot beste praktyke kan beskryf en die regulatoriese raamwerk kan verduidelik. In Suid-Afrika gebruik ons grotendeels die King III verslag en die Maatskappywet 71 van 2008 as riglyne wanneer dit kom by korporatiewe bestuur. Lees gerus die gedeelte in Kretzschmar, et al., 2013: 172-177 onder die hoofopskrif: The King Committee om die regulatoriese raamwerk in Suid-Afrika, asook die voordeel wat dit vir belanghebbendes inhou, te kan verduidelik.
Bladsy 42
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Lees ook die gedeelte in Kretzschmar, et al., 2013: 177-179 wat handel oor Integrated Reporting sodat jy die tipes beleide en prosedures wat in Suid-Afrika vereis word, kan verduidelik. Dit is ook belangrik om kennis te neem van die ouditprofessie se rol ten opsigte van korporatiewe bestuur. Neem daarom kennis van die gedeelte in Kretzschmar, et al., 2013: 179-181 wat handel oor Governance role of the auditing profession. 3.12 Beginsels teenoor reëls Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: paragraaf 7 Daar is ʼn deurlopende debat of die riglyne vir korporatiewe bestuur in die vorm van basiese beginsels of in die vorm van volledige reëls uiteengesit moet word. In die VK en Suid-Afrika word ʼn basiese beginsel- en riglynbenadering gevolg. Daarteenoor gebruik die VSA eerder ʼn benadering wat op reëls gebaseer is. Neem gerus kennis van die argumente ten gunste van die beginsel-gebaseerde benadering, asook die argumente ten gunste van die reëls-gebaseerde benadering sodat jy tussen die twee benaderings kan onderskei. Dink ʼn bietjie... Watter benadering sal jy graag wil volg in jou onderneming? Onthou ook dat die King III verslag geskoei is op ʼn beginsel-benadering omdat ʼn maatskappy die verslag se riglyne kan toepas, óf verduidelik hoekom dit nie toegepas word nie, met ander woorde ʼn apply-orexplain-benadering in plaas van ʼn comply-or-else-benadering (Kretzschmar, et al., 2013: 173). 3.13 Funksie van die direksie Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: paragraaf 8 Die maatskappy se direksie is verantwoordelik vir die beleidsbesluite, asook die strategiese besluite van die maatskappy. Dit is daarom belangrik dat geskikte persone aangestel word as direkteure van ʼn maatskappy. Afgesien van die hantering van ʼn maatskappy se funksies is dit ook die taak van ʼn direksie om behoorlike korporatiewe bestuurstandaarde vir daardie maatskappye vas te stel. Neem gerus kennis van die UK Corporate Governance Code se beskrywing van ʼn direksie en die take wat ʼn direksie moet uitoefen, soos in die handboek (paragraaf 8.1) uiteengesit.
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
Bladsy 43
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Neem ook kennis van paragraaf 8.5 wat handel oor die strukture van ʼn direksie in die VK. Lees dit aandagtig deur sodat jy die direksie se strukture kan verduidelik. Neem verder kennis van paragrawe 8.7 en 8.8 sodat jy ook die funksie van die direksie en plig ten opsigte van sosiale verantwoordelikheid kan verduidelik.
Neem kennis! In Suid-Afrika gee die King III verslag in Hoofstuk 2 die beskrywing vir die direksie, die riglyne vir die funksionering van direksies en die plig ten opsigte van sosiale geregtigheid uiteen. Lees hierdie hoofstuk deur sodat jy ook die impak van korporatiewe bestuur op die direksie kan beskryf. Besoek gerus die webtuiste by https://african.ipapercms.dk/IOD/KINGIII/kingiiireport/
3.14 Interaksie tussen etiek, die reg en korporatiewe bestuur Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19: paragrawe 9.3-9.5 Die regulering van die wet, korporatiewe bestuur, sosiale verantwoordelikheid en etiek gee ʼn goeie aanduiding van die interaksie tussen al hierdie velde. Neem gerus kennis van die verhouding tussen die wet, korporatiewe bestuur, sosiale verantwoordelikheid en etiek soos in die tabel in die handboek, paragraaf 9.3 uiteengesit. Onthou ook dat daar ʼn verskil is tussen gedrag wat deur etiek gereguleer word en gedrag wat deur die reg gereguleer word. Lees die bespreking hiervan in die handboek, paragraaf 9.3.1 sodat jy die verskil kan beskryf. Elkeen van hierdie faktore (die reg, korporatiewe bestuur, sosiale verantwoordelikheid en etiek) het ʼn invloed op korporatiewe gedrag, met ander woord die optrede, funksionering en bestuur van ʼn onderneming. Neem kennis van die bespreking hiervan in die handboek, paragraaf 9.4. Neem ook kennis van die diagram (bladsy 476) wat hierdie interaksie uitbeeld sodat jy die interaksie kan verduidelik.
Bladsy 44
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Korporatiewe Bestuur
Sosiale Verantwoordelikheid
Die reg
Etiek Korporatiewe Gedrag
Figuur 3.4: Invloed van faktore op korporatiewe gedrag (Aangepas uit BPP Learning Media, 2012) 3.15 Samevatting Korporatiewe bestuur is die stelsel wat sakeondernemings bestuur en kontroleer. Die riglyne wat vir korporatiewe bestuur bestaan kan nie waarborg dat swak bestuur nooit sal plaasvind nie. Daar is egter redes hoekom swak korporatiewe bestuur bestaan. Die effektiwiteit van goeie korporatiewe bestuur het ʼn invloed om verskeie belanghebbendes van die onderneming. Die impak van swak bestuur benadruk die behoefte aan goeie korporatiewe bestuur. Die simptome en elemente van korporatiewe bestuur maak die identifisering daarvan makliker. Korporatiewe bestuur in Suid-Afrika het nie net uit die lug geval nie, maar oor ʼn hele klomp jare ontwikkel. Die geskiedenis daarvan verduidelik waar dit vandaan kom en wat die raamwerk daarvan is. Aangesien goeie korporatiewe bestuur nie net op reëls geskoei is nie, maar ook op beginsels, is dit belangrik om die verskil tussen reëls en beginsels te kan verduidelik. Die direksie is die onderneming se liggaam wat die reëls en/of beginsels van goeie korporatiewe bestuur moet toepas. Die funksie, rol en aard van die direksie moet dus beskryf kan word. ʼn Onderneming funksioneer nie in isolasie nie, maar word deur verskillende faktore (soos die reg, korporatiewe bestuur, sosiale verantwoordelikheid en etiek) beïnvloed. Hierdie voortdurende interaksie moet verduidelik en beskryf kan word om ook die reaksie van die onderneming te verstaan.
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
Bladsy 45
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 3.16 Selfevaluering Voltooi die oefeninge aan die einde van Hoofstuk 19 in die handboek (bladsy 479). Die antwoorde op die vrae sal jy op die volgende bladsy na die vrae aantref. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vrae te voltooi. 3.17 Selfevalueringsriglyne Gebruik die studiegids en handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Doen ook gerus die vrae uiteengesit in die vrae-bank (Question Bank) van die handboek (vrae 91-95 bladsy 498). Werk eers deur hierdie vrae voordat jy na die volgende studieeenheid beweeg.
Bladsy 46
Studie-eenheid 3: Korporatiewe bestuur
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
STUDIE-EENHEID 4: VERGELYKING TUSSEN ENGELSE REG EN ALTERNATIEWE REGSTELSELS
4.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die belangrikste aspekte van die Engelse regstelsel en die beginsel van deliktereg.
•
Die belangrikste aspekte van alternatiewe regstelsels.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te verduidelik hoe die sivielreg en strafreg gedrag binne ʼn gemeenskap reguleer;
•
die bronne van die Engelse reg te verduidelik;
•
die werking van die howe se gesag te illustreer en die beginsels van deliktereg, asook die toepassing daarvan op professionele adviseurs, te verduidelik;
4.2
•
die eienskappe van regstelsels in ander lande te beskryf;
•
die elemente van Inheemse reg (byvoorbeeld Sharia) te beskryf; en
•
die funksie van internasionale regulasies te beskryf.
Voorgeskrewe handboeke
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1, paragrawe 1-5 (bladsye 3-29) Hoofstuk 2, paragrawe 1-6 (bladsye 31-48) Hoofstuk 3, paragrawe 1-7 (bladsye 49-70)
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
Bladsy 47
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Schulze, H., Kelbrick, R., Manamela, T., Stoop, P., Manamela, E., Hurter, E., Masuku, B. & Stoop, C. 2015. Algemene Beginsels van Kommersiële Reg. 8ste Uitgawe. Kaapstad: Juta. Vir doeleindes van hierdie studie-eenheid kan jy Hoofstuk 1, asook paragraaf 2.2.4.4.2 in Hoofstuk 2 bestudeer. 4.3
Verrykende bronne
Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy het nie nodig om hierdie bronne aan te koop nie. As jy dit egter in die biblioteek raakloop, kan dit jou agtergrondkennis in die vak verbreed. Hosten, W.J., Edwards, A.B., Bosman, F. & Church, J. 1998. Introduction to South African Law and Legal Theory. 2nd Edition. Cape Town: Juta. Kleyn, D. & Viljoen, F. 2010. Beginnersgids vir Regstudente. 4de Uitgawe. Juta Law. 4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Misdryf
Die pleeg van ʼn handeling wat deur ʼn landswet verbied word en tot nadeel van die gemeenskap is
Strafreg
Die staat kla ʼn beskuldigde, wat ʼn misdryf gepleeg het, aan omdat die gemeenskap, as geheel, deur die misdryf benadeel word
Onregmatige
ʼn Handeling of versuim wat skade of persoonlikheidskrenking
optrede
aan ʼn ander veroorsaak
Sivielreg
Reguleer dispute oor regte en verpligtinge tussen persone onderling. Dit is dus persoon teen persoon (regspersoon en/of natuurlike persoon) in ʼn siviele saak. Dit dien ook as beheer oor ʼn gemeenskap se gedrag waar dit oortreders beveel om kompensasie aan slagoffers te betaal
Hofbeslissings
Besluite wat, gebaseer op konsekwentheid, deur howe geneem word
Gesag van howe
Bladsy 48
Sodra ʼn hof uitspraak oor ʼn beginsel/argument/regsaspek gegee
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg het, vestig dit gesag Ratio decidendi
Die rede vir die hofbeslissing
Obiter dictum
Terloopse opmerking
Stare decisis
Die beslissing bly staan
Deliktuele
Die inbreukmaking op iemand anders se reg wat aanleiding gee
aanspreeklikheid
tot nadeel vir daardie persoon op wie se reg inbreuk gemaak is
Deliktuele
Die versuim om redelike sorg te dra veroorsaak ʼn verlies
nalatigheid Res ipsa loquitur
Die feite spreek vanself
Kousaliteit
ʼn Verband tussen die onregmatige handeling en die skade
Eiser
Die persoon wat die eis van skadevergoeding teen die oortreder instel
Verweerder
Die persoon wat die eiser se versoek om skadevergoeding, teenstaan
Eiusdem generis
Van dieselfde aard
In pari materia
In ʼn gelyksoortige geval
Noscitur a sociis
Betekenis van ʼn woord word bepaal deur woorde wat dit vergesel
Expressio unuis
Vermelding van die een is uitsluiting van die ander
exclusio alterius
4.5
Inleiding
Die reg funksioneer nie in isolasie nie, maar in gemeenskappe. Om die reg ten volle te kan verstaan is dit ook nodig om die geskiedenis van die reg, asook die faktore wat tot die reg se ontstaan gelei het, te verstaan. Die reg in Suid-Afrika bestaan uit verskillende bronne. Aangesien CIMA nie net in Suid-Afrika toepassing vind nie, is dit daarom ook nodig dat jy kennis moet dra van internasionale bronne van die reg. Net soos in die Engelse reg, tref die Suid-Afrikaanse reg ook onderskeid tussen strafreg en sivielreg. Die funksionering van ʼn onderneming vind meestal binne die sivielreg toepassing, byvoorbeeld kontraktereg en arbeidsreg. Ons gaan in hierdie studie-eenheid na die onderskeid tussen straf- en sivielreg kyk om te kan sien hoe ʼn gemeenskap se gedrag deur die reg gereguleer word. Ons gaan ook kyk na wat deliktereg is en hoe dit in die professie toepassing vind.
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
Bladsy 49
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Engelse reg het nie net in Suid-Afrika aanleiding gegee tot ons regstelsel nie, maar ook in ander lande van die wêreld. Dis daarom ook nodig om te sien hoe daardie regstelsels lyk en hoe dit van ons stelsel verskil, indien enige. 4.6
Strafregtelike- en sivielregtelike aanspreeklikheid
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 1 (bladsye 4-5) 4.6.1
Strafreg
Soortgelyk aan die Engelse reg, beskou die Suid-Afrikaanse reg ook ʼn misdryf (misdaad) as ʼn onregmatige handeling, met ander woorde ʼn handeling wat deur ʼn wet verbied word. Die staat is die een party en ʼn beskuldigde (of meer as een beskuldigde) is die ander party/e. Die doel van die vervolging is om, na skuldigvinding van die beskuldigde, die misdadiger te straf vir die misdryf wat hy/sy gepleeg het. Lees gerus BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 1.2 se bespreking rakende die Engelse strafreg sodat jy kan verduidelik hoe die strafreg ʼn gemeenskap reguleer. Neem ook kennis dat, (soortgelyk aan Suid-Afrika) indien ʼn beskuldigde skuldig bevind is aan die misdryf en ʼn boete opgelê word, daardie geld van die boete nie aan die benadeeldes oorbetaal word nie, maar aan die Staat. Neem kennis! In Suid-Afrika is dit ook die Polisie wat help met die vervolging, maar anders as die Crown Prosecution Service (CPS) in Engeland, is dit die vervolgingsgesag in Suid-Afrika wat namens die Staat die beskuldigde vervolg. Die Suid-Afrikaanse regstelsel maak nie voorsiening vir ʼn Jurie-stelsel soos in Amerika en soms in Engeland nie. Ons strafsake word dus voor ʼn Landdros (in die laer howe en minder ernstige misdrywe) of ʼn Regter (in die hoër howe en ernstiger misdrywe) aangehoor. In Suid-Afrika word na die sake in die strafhof verwys as, byvoorbeeld S v Pistorius omdat die saak in die naam van die staat gebring word. (The South African Judiciary, 2014) 4.6.2
Sivielreg
In sivielregsake is dit een persoon wat teen ʼn ander persoon optree. Lees gerus die bespreking in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 1.3 oor sivielreg en wat dit behels sodat jy kan verduidelik hoe die sivielreg ʼn gemeenskap reguleer.
Bladsy 50
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Hierdie gedeelte oor sivielreg in die handboek is ook in ons Suid-Afrikaanse reg van toepassing. Neem kennis! Dit is nie die tipe handeling (misdryf of nalatigheid) wat strafreg en sivielreg van mekaar onderskei nie, maar eerder die regsgevolge van die handeling. (BPP Learning Media, 2012: 5). Een handeling kan ʼn strafsaak en ʼn siviele saak tot gevolg hê, maar die howe, prosedures en terminologieë van die twee sake gaan verskil. Voorbeeld: ʼn Voetganger word deur ʼn persoon, wat onder die invloed van alkohol die motor bestuur, raakgery. ʼn Strafsaak kan hieruit voortspruit as gevolg van die misdryf (bestuur onder die invloed van alkohol) wat gepleeg is. ʼn Siviele saak kan ook hieruit voortspruit uit hoofde van die persoon wat seergekry het se eis vir pyn en lyding. Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media, 2012 onder Hoofstuk 1, paragraaf 1.4 kan beantwoord. 4.7
Eienskappe en bronne van Engelse reg
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 2 (bladsye 5-7) Volgens BPP Learning Media (2012: 5) is daar twee historiese bronne van die Engelse reg, naamlik die gewoontereg en "billikheidsreg"; en drie huidige bronne van die Engelse reg, naamlik hofuitsprake, wetgewing en Europese reg. Lees gerus die bespreking in die handboek, BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1 paragraaf 2.2, rakende die historiese ontwikkeling van die gewoontereg en billikheidsreg in Engeland.
Neem kennis dat: Volgens Hiemstra (2000:46) is die woord equity in die sin van die regsreëls wat in Engeland voor die Judicature Act 1873 toegepas is, onvertaalbaar en is ʼn vertaling ook nie nodig nie. In die breë sin word equity vir hierdie doeleindes met "billikheid" weergegee.
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
Bladsy 51
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Lees ook Schulze, et al., 2015: paragrawe 1.1.1-1.1.3 om te sien hoe die Suid-Afrikaanse reg ontwikkel het. Jy sal opmerk dat die Engelse reg ʼn belangrike invloed op ons regstelsel gehad het. Die bronne van die Suid-Afrikaanse reg, volgens Schulze, et al. (2015: paragraaf 1.2) word as die volgende aangedui: •
Statutêre reg en wetgewing – gesaghebbende bron
•
Gewoontereg (soortgelyk aan die Engelse gewoontereg) – gesaghebbende bron
•
Hofbeslissings – gesaghebbende bron
•
Ou skrywers – gesaghebbende bron
•
Buitelandse reg (soos die Engelse reg) – oorredende gesag
•
Handboeke en regstydskrifte – oorredende gesag
Lees Schulze, et al., 2015: paragraaf 1.2 noukeurig deur sodat jy die bronne van die SuidAfrikaanse reg ook kan verduidelik. 4.8
Hofbeslissings en howe se gesag
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragrawe 3.1-3.3, 3.9-3.12 4.8.1
Howe se gesag
Volgens BPP Learning Media (2012: 7) volg ʼn landdros of regter drie basiese stappe voordat hy/sy by ʼn bevinding uitkom, naamlik:
Ondersoek feite
Oorweeg regsbeginsels
Toepassing
Figuur 4.1: Drie basiese stappe vir ʼn beslissing Aangepas uit BPP Learning Media (2012) a)
Ondersoek al die feite om te bepaal watter feite wesenlik is tot die saak
b)
Oorweeg die regsbeginsels wat met die saak verbandhou
c)
Pas die reg op die feite van die saak toe
Bladsy 52
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Nadat hierdie aspekte oorweeg is, maak die voorsittende beampte (soos ʼn landdros of regter) sy/haar bevinding wat dan bindend op ander instansies en howe is. Dit skep gesag van die howe. Lees die gedeelte in die handboek wat oor die gesag van howe handel, noukeurig deur sodat jy die gesag van howe kan verduidelik. Jy sal die gedeelte vind in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 3.2. Neem ook kennis wat die doel van die howe se gesag is. In Schulze, et al., 2015: paragraaf 1.3 sal jy die bespreking rakende die howe in SuidAfrika aantref. Lees dit noukeurig deur sodat jy ook kan verstaan hoe die howe in SuidAfrika ingedeel is. Afgesien van die vyftien afdelings van Hoë Howe met jurisdiksie wat in Schulze, et al. (2015: paragraaf 1.3.3) genoem word, is daar ook ʼn rondgaande Hoë Hof van die Noord-Gauteng se Hoë hof wat minstens twee keer per jaar in Polokwane sit. (The Department of Justice and Constitutional Development Republic of South Africa, 2014) Lees die Afrikaanse bespreking van die onderwerp oor howe se gesag in Schulze, et al., 2015: paragraaf 1.4. Die howe se gesag word ook die Stare decisis-leerstuk genoem. 4.8.2
Ratio decidendi en obiter dictum
Ten einde konsekwentheid in hofuitsprake te verseker, moet die ratio decidendi van die hofsaak vasgestel word. Dit is die ratio decidendi van ʼn uitspraak wat ander howe bind. Die status van die betrokke hof sal ook sy gesag bepaal. So sal ʼn uitspraak in ʼn Hoë hof, die Laer howe bind om dieselfde uitspraak (op dieselfde feite) te gee. Lees die handboek (BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 3.3) se bespreking van ratio decidendi en obiter dicta sodat jy die gesag van die howe, aan die hand hiervan, kan bespreek. Jy kan ook die bespreking van hierdie onderwerp in Schulze, et al., 2015: paragraaf 1.6 lees. 4.8.3
Oorredende- en bindende gesag
Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 3.9 deur om te verstaan hoe die bindende gesag van howe werk. Neem ook kennis van hoe, volgens BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 1, paragraaf 3.10), bindende gesag vermy kan word. Lees die bespreking van die toepassing van bindende gesag op die hiërargie van howe, soos bespreek in Schulze, et al., 2015: paragraaf 1.4.3
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
Bladsy 53
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 4.9
Wetgewing
Bestudeer: •
BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 4 (bladsye 15-21)
•
Schulze, et al., 2015: paragraaf 1.5
Wetgewing vorm deel van die bronne van die reg. Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 4 (wat handel oor Engelse wetgewing) sodat jy die bronne van die Engelse reg kan verduidelik. Neem egter kennis van die gedeelte in Schulze, et al., 2015: paragrawe 1.5.1-1.5.4 sodat jy wetgewing as bron van die Suid-Afrikaanse reg ook kan verduidelik. 4.10 Reg van die Europese Unie Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 1, paragraaf 5 (bladsye 21-25) Engeland is deel van die Europese Unie en daarom is dit belangrik, vanuit ʼn Engelse perspektief, om kennis te dra van hierdie bron van die Engelse reg. Lees die gedeelte in die handboek wat oor die reg van die Europese Unie handel sodat jy die bronne van die Engelse reg kan verduidelik. Die reg van die Europese Unie sal toepassing in Suid-Afrika vind as deel van internasionale reg wat ʼn oorredende gesag vir ons howe kan wees (Schulze, et al., 2015: paragraaf 1.2.5). Toets jouself! Kyk of jy die vrae aan die einde van Hoofstuk 1 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 27-28) kan beantwoord. Die antwoorde op die vrae sal jy op die bladsy na die vrae aantref. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vrae te voltooi. 4.11 Deliktereg en ander onregmatige dade Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragrawe 1 en 2 (bladsye 32-33) Volgens BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragraaf 1.1 word ʼn delik van ander onregmatige dade onderskei op grond van die volgende: a) ʼn delik is nie kontrakbreuk nie
Bladsy 54
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg b) ʼn delik is nie ʼn misdryf / misdaad nie Indien ʼn delik gepleeg is, kan die benadeelde vanuit ʼn siviele hof dagvaarding uitreik en vra vir kompensasie. Die eisoorsaak is gewoonlik verlies wat gely is en daarom word skadevergoeding geëis. Lees die res van die bespreking in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragraaf 1 sodat jy ʼn delik kan verduidelik. Lees die bespreking van ʼn delik, soos bespreek in Schulze, et al., 2015: paragraaf 2.2.4.4.2 sodat jy die definisie en inhoud kan beskryf. Volgens BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 2, paragraaf 1) en Schulze, et al. (2015: paragraaf 2.2.4.4.2) vorm ʼn onregmatige daad die basis van ʼn delik. Sien die definisie van ʼn onregmatige daad, soos uiteengesit in Schulze, et al. (2015: paragraaf 2.2.4.4.2) en ken die elemente daarvan, naamlik: a) ʼn Handeling b) Onregmatigheid c) Skuld d) Kousaliteit e) Skade of persoonlikheidskrenking 4.11.1 Deliktuele nalatigheid Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragrawe 2-4 Volgens BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 2, paragraaf 2) is nalatigheid die belangrikste oorsaak van ʼn moderne delik. Neem kennis van die elemente van nalatigheid wat bewys moet word soos uiteengesit in BPP Learning Media, 2012: 33, voordat ʼn persoon kan aanvoer dat deliktuele nalatigheid plaasgevind het. Deliktuele nalatigheid veroorsaak verlies deurdat die plig om sorg te dra nie nagekom word nie. Lees die bespreking in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 2, paragrawe 3 en 4) rakende die verpligting om sorg te dra en die verbreking van daardie verpligting. 4.12 Kousaliteit Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragraaf 5 (bladsye 37-39) Die eiser moet kan aandui dat die delik die oorsaak is van die skade of die pyn wat die eiser gely het.
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
Bladsy 55
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Neem kennis van die bespreking in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragraaf 5 rakende skade of verlies wat iemand gely het.
Jy moet ook die gedeelte in Schulze, et al. (2015: paragraaf 2.2.4.4.2.(a) – (e) lees om die verband tussen die •
onregmatige handeling en die verlies of skade;
•
asook die regverdigingsgronde
te kan verduidelik.
4.13 Professionele nalatigheid Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragraaf 6 (bladsye 40-44) Die reg rakende nalatige professionele advies het meestal vanuit die Engelse regskonteks ontwikkel. Neem veral kennis van die bespreking in die handboek BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragrawe 6.1-6.5 ten opsigte van die ontwikkeling van die reg rakende nalatige professionele advies. Hierdie ontwikkeling vind spesifiek toepassing op ouditeure. Jy moet dit kan illustreer. Neem ook kennis van die bespreking van die Caparo-saak in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 2, paragraaf 6.3 (bladsy 41) aangesien hierdie saak die grondslag vir die huidige regsposisie rakende nalatige professionele advies vanaf ouditeure lê. Toets jouself! Kyk of jy die vraag op bladsy 44 van die handboek (BPP Learning Media, 2012) kan beantwoord.
4.14 Regstelsels oor die wêreld Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 3, paragraaf 4 (bladsye 53-58) Verskillende regstelsels van regoor die wêreld kan baie van mekaar verskil. Lees die gedeeltes in die handboek, wat handel oor die onderstaande lande se regstelsels, sodat jy die eienskappe van elk kan beskryf.
Bladsy 56
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Engeland
Duitsland Denemarke
Italië
Siprus
Griekeland
Rusland
VSA
Sjina
Poland
Frankryk
Maleisië
Sri-Lanka
Europese Unie
Buite Europese Unie
Tabel 4.1: Regstelsels oor die wêreld BPP Learning Media (2012) 4.15 Islamitiese reg (Sjaria-wette) Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 3, paragraaf 5 (bladsye 58-61) Die Sjaria-wette is op die Islam geloof gebaseer. Dit impliseer dat hierdie reg nie net ʼn sosiale funksie het nie, maar ook oor godsdienstige praktyke heers. Neem kennis van die bespreking in die handboek in Hoofstuk 3, paragrawe 5.2-5.5 (bladsye 59-61) sodat jy die aspekte van die Islamitiese reg kan beskryf. 4.16 Internasionale reg Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 3, paragraaf 6 Die ander regstelsels wat sover bespreek is, het oor ʼn spesifieke land se regstelsel gegaan, maar internasionale reg handel oor die optrede tussen verskillende lande, asook die optrede tussen individue en organisasies en/of ondernemings van verskillende lande. Neem kennis van die verskillende soorte internasionale reg, naamlik privaat- en publiekreg in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 3, paragrawe 6.1-6.4 sodat jy die funksie van internasionale regulering kan beskryf. Toets jouself! Kyk of jy die vraag op bladsy 64 van die handboek (BPP Learning Media, 2012) kan beantwoord.
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
Bladsy 57
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 4.17 Samevatting Die gemeenskap word verskillend deur siviel- en strafreg gereguleer. Hierdie regulering het vanuit bepaalde regsbronne ontstaan. Dit is daarom noodsaaklik dat jy die verskillende bronne van die Engelse reg (asook die Suid-Afrikaanse reg) moet kan verduidelik. Die verskillende regsbronne het ook ʼn impak op die regspreking in ʼn land. Die howe kan egter nie lukraak uitsprake maak nie, maar bly gebonde aan hoër howe se uitsprake ten opsigte van dieselfde of soortgelyke feite. Jy behoort nou in staat te wees om hierdie werking van die howe se gesag te kan illustreer deur dit ook op onregmatige dade (delikte) en nalatige professionele advies van ouditeure toe te pas. Die regstelsel van ʼn land is nie die enigste regstelsel wat ʼn impak op daardie land het nie, maar internasionale reg en regstelsels van ander lande kan ʼn invloed speel. 4.18 Selfevaluering Voltooi die oefeninge aan die einde van Hoofstukke 1-3 (bladsye 27-29; 46-48; 69-70) in die handboek. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vraag te voltooi. 4.19 Selfevalueringsriglyne Gebruik die studiegids en handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Doen ook gerus die vrae uiteengesit in die vrae-bank (Question Bank) van die handboek (vrae 1-15). Werk eers deur hierdie vrae voordat jy na die volgende studie-eenheid beweeg.
Bladsy 58
Studie-eenheid 4: Vergelyking tussen Engelse reg en alternatiewe regstelsels
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
STUDIE-EENHEID 5: KONTRAKTEREG
5.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die totstandkoming van ʼn kontrak en die regstatus van kontraktuele verpligtinge.
•
Die ontbinding van ʼn kontrak en die remedies vir die verbreking en/of nienakoming van ʼn kontrak.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die noodsaaklike elemente van ʼn basiese, geldige kontrak te identifiseer;
•
situasies waar die reg vereis dat ʼn kontrak spesifieke formaliteite moet nakom, te identifiseer;
•
te verduidelik hoe die reg bepaal wanneer die kontrakterende partye wilsooreenstemming ten opsigte van die ooreenkoms bereik het;
•
die rol wat oorweging in die proses van wilsooreenstemming speel, te verduidelik;
•
te verduidelik wanneer die kontrakterende partye die bedoeling het om te kontrakteer en hoe wanvoorstellings die bereiking van wilsooreenstemming kan belemmer;
•
te verduidelik hoe die bepalings van ʼn kontrak tot stand kom en die kontrak se status bepaal;
•
die impak van stilswyende bepalings op die wetgewing van verkoopkontrakte, leweringskontrakte en dienskontrakte te beskryf;
•
die beheer wat die reg op uitsluitende, beperkende en onbillike voorwaardes uitoefen, te beskryf;
•
die faktore wat die kontrak beëindig, te beskryf;
•
te verduidelik hoe die reg op verydeling ʼn remedie vir nienakoming van ʼn kontrak bied; en
•
die remedies vir ernstige en minder ernstige kontrakbreuk te verduidelik.
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 59
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 5.2
Voorgeskrewe handboeke
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 4, paragrawe 1-6 (bladsye 73-101) Hoofstuk 5, paragrawe 1-6 (bladsye 105-130) Hoofstuk 6, paragrawe 1-7 (bladsye 131-152) Schulze, H., Kelbrick, R., Manamela, T., Stoop, P., Manamela, E., Hurter, E., Masuku, B. & Stoop, C. 2015. Algemene Beginsels van KommersiĂŤle Reg. 8ste Uitgawe. Kaapstad: Juta. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.2 Hoofstuk 4, paragrawe 4.1-4.4 Hoofstuk 7, paragrawe 7.1-7.3 Hoofstuk 8, paragrawe 8.1, 8.3 en 8.6 Hoofstuk 11, paragrawe 11.1-11.4 Hoofstuk 12, paragrawe 12.3, 12.4 en 12.5 5.3
Verrykende bronne
Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy het nie nodig om hierdie bronne aan te koop nie. As jy dit egter in die biblioteek raakloop, kan dit jou agtergrondkennis in die vak verbreed. Christie, R.H. & Bradfield, G.B. 2011. The law of contract in South Africa. 6th Edition. LexisNexis.
Bladsy 60
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanname
ʼn Verklaring van die geadresseerde se bedoeling dat hy/sy
(aanvaarding van
instem tot die terme van die kontrak presies soos dit in die
aanbod)
aanbod uiteengesit is.
Beding/bepaling
ʼn Stelling deur ʼn kontrakterende party gemaak met die bedoeling om regte en verpligtinge te skep.
Contra proferentem
Woorde word strenger opgeneem teen die party wat dit uiter.
reël Engelsregtelike
ʼn Belangrike beding wat kritiek is vir die voortbestaan van die
voorwaarde
kontrak. Die verbreking van hierdie voorwaarde kan aanleiding gee tot die vernietiging van die kontrak (definisie volgens die Engelse reg soos beskryf in BPP Learning Media, 2012: 108),
Engelsregtelike
ʼn Minder belangrike beding in ʼn kontrak. Indien ʼn waarborg nie
waarborg
nagekom word nie maak dit nie die kontrak tot niet nie, maar bestaan die kontrak steeds voort en kan die benadeelde party skadevergoeding eis en bewys (soos per definisie in BPP Learning Media, 2012: 108).
Essentialia
Noodsaaklike elemente (bedinge) van ʼn kontrak wat dit in ʼn bepaalde kategorie plaas. Die tipe kontrak word geïdentifiseer aan die hand van die essentialia.
Incidentalia
Spesiale behoeftes wat deur die partye tot die kontrak gevoeg is nadat die essentialia bepaal is en moontlike naturalia ontstaan het.
Kontrak
ʼn Ooreenkoms aangegaan tussen twee of meer persone (dit sluit regspersone en/of natuurlike persone in) met die ernstige bedoeling om regtens afdwingbare verbintenisse te skep.
Leerstuk van
ʼn Eksterne gebeurtenis, sonder die skuld van enige
verydeling
kontrakterende partye, bring verandering in ʼn fundamentele deel van die kontrak mee en veroorsaak dan dat die kontrak nie langer uitgevoer kan word nie.
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 61
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Naturalia
Natuurlike bedinge wat deur regswerking by elke kontrak van daardie spesifieke soort (soos deur die essentialia geïdentifiseer is) teenwoordig is.
Natuurlike persoon
ʼn Mens – insluitend ʼn baba tot ʼn volwassene
Nietig
Iets bestaan nie meer nie. Byvoorbeeld ʼn kontrak wat nietig is, het geen regte en verpligtinge wat afgedwing kan word nie.
Quantum meruit
Bedrag van verryking. Die onskuldige party tydens kontrakbreuk eis ʼn bedrag gelykstaande aan dit waarmee die kwaadwillige party verryk is.
Regspersoon
Regsentiteit wat nie ʼn mens is nie, maar ook as regsubjek deur die reg erken word.
Remedie
Hulpmiddel
Skadevergoeding
ʼn Regsmiddel daarop gemik om die onskuldige party (tydens kontrakbreuk) in dieselfde finansiële posisie te plaas as waarin hy/sy sou wees indien die kontrak behoorlik uitgevoer sou wees.
Vernietigbaar
ʼn Remedie dat, byvoorbeeld ʼn kontrak tot niet verklaar kan word, met ander woorde dat die regte en verpligtinge vernietig kan word en geen regskrag het nie
Voorwaarde
ʼn Tipe beding (wat nie alle bedinge insluit nie) wat die werking en gevolge van ʼn kontrak afhanklik stel aan die nakoming of nienakoming van ʼn spesifieke toekomstige gebeurtenis (definisie volgens die Suid-Afrikaanse reg soos in Schulze, et al., 2015: 8.3).
Waarborg
ʼn Kontraktuele beding waar een kontrakparty absolute aanspreeklikheid vir behoorlike prestasie aanvaar en onderneem dat gebreke aan die produk afwesig is (soos per definisie in Schulze, et al., 2015: paragraaf 8.6),
Wanvoorstelling
Die voordoening, deur een persoon aan ʼn ander, van ʼn feit wat onwaar is voordat die kontrak gesluit is, maar wat die onskuldige party oorhaal om die kontrak te wil sluit.
Bladsy 62
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 5.5
Inleiding
Ten einde ʼn geldige kontrak te sluit is daar sekere vereistes waaraan sodanige kontrak moet voldoen. In hierdie studie-eenheid gaan ons daardie vereistes identifiseer en beskryf. ʼn Kontrak moet nie altyd op skrif wees om geldig te wees nie, maar in sommige gevalle is dit wel ʼn vereiste. Ons gaan kyk na daardie formaliteite wat vereis word sodat jy dit kan identifiseer. Dit is baie belangrik dat, vir die sluiting van ʼn geldige kontrak, die partye die bedoeling moet hê om te kontrakteer. Ons gaan kyk hoe daar bepaal kan word of die kontrakterende partye inderdaad sodanige bedoeling gehad het, of bloot verkeerdelik so laat blyk het. Dit is verder nodig om die bepalings van ʼn kontrak te kan beskryf aangesien dit ook die status van ʼn kontrak bepaal. Een van die maniere om ʼn kontrak te beëindig is om die kontrak uit te voer. Daar is ook verskeie ander maniere om ʼn kontrak te beëindig. In hierdie studie-eenheid gaan ons ook kyk wat daardie maniere van beëindiging van ʼn kontrak is en ook watter hulpmiddels tot ʼn persoon se beskikking is indien die kontrak verbreuk is. 5.6
Vereistes vir ʼn geldige kontrak
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 1 (bladsye 74-76) Volgens Schulze, et al. (2015: paragraaf 3.1) is ʼn kontrak ʼn ooreenkoms tussen twee (of meer) persone (onthou dat dit regspersone en/of natuurlike persone kan insluit) met die ernstige bedoeling om regtens afdwingbare verbintenisse te skep. ʼn Geldige kontrak is dus ʼn regtens bindende ooreenkoms wat deur twee of meer persone se wilsooreenstemming tot stand kom. Neem kennis van die drie vereistes in die Engelse reg wat, vir die totstandkoming van ʼn kontrak, teenwoordig moet wees soos vermeld in BPP Learning Media (2012: paragraaf 1.2, bladsy 74). Sonder hierdie vereistes kan ʼn kontrak nie bestaan nie. Wilsooreenstemming
Oorweging
Bedoeling
Figuur 5.1: Vereistes vir geldige kontrak BPP Learning Media (2012)
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 63
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Lees die bespreking in Schulze, et al. (2015: paragraaf 3.2) rakende die vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak vanuit die Suid-Afrikaanse reg konteks. Afgesien van die bogenoemde basiese drie vereistes vir die vorming van ʼn kontrak, is daar ander faktore wat ook ʼn rol in die geldigheid van ʼn kontrak kan speel. Neem kennis van hierdie ander faktore soos bespreek in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragraaf 1.3) sodat jy dit kan identifiseer. 5.7
Formaliteite
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 2 (bladsye 76-78) Die algemene reël is dat geen formaliteite vir die totstandkoming van ʼn kontrak vereis word nie, maar dit gebeur soms dat formaliteite wel vir sommige kontrakte voorgeskryf word. ʼn Kontrak het dus ook nie nodig om op skrif te wees om geldig te wees nie, tensy dit so voorgeskryf word (deur wetgewing of deur die partye). Neem kennis van die bespreking in die handboek BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragrawe 2.3-2.7) sodat jy die gevalle waar formaliteite vereis word, kan identifiseer. Neem dan ook kennis van die bespreking in Schulze, et al. (2015: paragraaf 7.3) rakende kontrakte waarby formaliteite vereis word sodat jy ook daardie gevalle kan identifiseer. Toets jouself! Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media (2012: 78) kan beantwoord. Probeer eers die vraag beantwoord voordat jy kyk wat die antwoord is. 5.8
Wilsooreenstemming
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 3 (bladsye 78-86) 5.8.1
Aanbod en aanname
Wilsooreenstemming is die basis van elke kontrak. ʼn Kontrak kan slegs tot stand kom indien die partye ooreenstemming het oor die regte en verpligtinge wat tot stand gaan kom. Hierdie bedoeling van die partye om regte en verpligtinge te skep word deur die maak van ʼn aanbod en die aanvaarding van die aanbod (aanname), gekommunikeer. Lees die bespreking in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragrawe 3.1-3.4) aandagtig deur sodat jy kan verduidelik hoe kontrakterende partye ʼn ooreenkoms bereik het. Neem ook kennis van hoe ʼn aanbod (vir die skep van regte en verpligtinge) verskil van
Bladsy 64
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg ander verklarings (sonder die bedoeling om regtens gebonde te wees) soos uiteengesit in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragraaf 3.1 op bladsy 79). Jy moet ook die bespreking rakende die vereistes vir die aanbod en aanname in Schulze, et al. (2015: paragraaf 4.2.2) lees sodat jy dit kan verduidelik. 5.8.2
Totnietgaan van aanbod
ʼn Aanbod bly nie vir ewig van krag nie, maar kan ook beëindig word op, ondermeer die volgende wyses:
Van die hand wys
Tydsverloop
Herroep van aanbod deur aanbieder
Nienakoming van voorwaarde
Afsterwe
Figuur 5.2: Voorbeelde van beëindiging van ʼn aanbod BPP Learning Media (2012) Neem kennis van die bespreking in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragraaf 3.3), van elkeen van hierdie voorbeelde van hoe ʼn aanbod beëindig kan word sodat jy dit kan verduidelik. ʼn Persoon wat nie die aanvanklike aanbod presies so wil aanvaar nie, kan altyd ʼn teenaanbod maak. Die teenaanbod funksioneer dan as ʼn nuwe aanbod en dien ook as aanduiding dat die aanvanklike aanbod van die hand gewys is.
Voorbeeld 5.1: ʼn Teenaanbod Johan bied aan om sy motor aan Fred vir R75,000 te verkoop. Fred het egter net R60,000 beskikbaar vir ʼn nuwe motor en noem aan Johan dat hy nie R75,000 kan betaal nie, maar R60,000 vir die motor kan aanbied. Johan stem in en verkoop toe sy motor aan Fred.
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 65
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Die aanvanklike aanbod was dié van Johan aan Fred. Omdat Fred nie ingestem het om Johan se motor vir die aanvanklike koopsom te koop nie, maar ʼn ander bedrag voorgestel het, het hy Johan se aanbod in effek van die hand gewys. Die alternatiewe bedrag wat Fred voorgestel het, was dus die nuwe aanbod. Johan het nou die keuse gehad om Fred se aanbod te aanvaar of nie. Johan se aanvaarding van Fred se aanbod dui op wilsooreenstemming oor die koopsaak en die koopprys. Die partye het regte en verpligtinge tot stand laat kom en gevolglik dan ook ʼn kontrak. 5.8.3
Aanvaarding van die aanbod (aanname)
Aanname is, volgens Schulze, et al. (2015: paragraaf 4.2.1), ʼn verklaring van die geadresseerde se bedoeling dat hy/sy instem tot die terme van die kontrak presies soos dit in die aanbod uiteengesit is. Die aanvaarding van die aanbod is dus ʼn onvoorwaardelike positiewe handeling. Neem kennis van die bespreking hiervan in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragraaf 3.4) sodat jy kan verduidelik wanneer partye wilsooreenstemming bereik het. Dit is noodsaaklik dat die aanvaarding van die aanbod gekommunikeer moet word. Lees die bespreking, in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragrawe 3.5-3.6), van hoe aanname gekommunikeer kan word en op watter tydstip die kontrak dan tot stand kom. Lees gerus ook die gedeelte in Schulze, et al. (2015: paragraaf 4.3) sodat jy die tydstip en plek waar ʼn kontrak tot stand kom kan verduidelik. 5.9
Teenprestasie
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 4 (bladsye 87-94) In die konteks van kontraktereg kan die Engelse woord consideration met "teenprestasie" vertaal word. Teenprestasie is, volgens BPP Learning Media (2012: 87), dit wat elke party na die kontrak toe bring, met ander woorde ʼn onderneming (belofte) in ruil vir ʼn handeling of nog ʼn onderneming. Teenprestasie is wat die kontrak uitvoerbaar maak. Moenie teenprestasie met teenaanbod verwar nie. Teenprestasie is meestal ʼn regskonsep in die Engelse reg. Lees die gedeelte in die handboek, BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragraaf 4.2), rakende die verduideliking van teenprestasie. Neem kennis dat ʼn uitgevoerde (executed consideration) en uitvoerbare kontrak/teenprestasie (executory consideration) Engelsregtelik geldig is, maar nie ʼn afgelope teenprestasie (past consideration) nie.
Bladsy 66
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Voorbeeld 5.2: Uitgevoerde teenprestasie Die teenprestasie is ʼn handeling. Ben het sy duur horlosie verloor en loof ʼn kontantbedrag van R800 uit vir die persoon wat dit kan opspoor en aan hom terugbesorg. René tel die horlosie op en bring dit vir Ben. Die belofte van Ben om die R800 te betaal, word bindend die oomblik toe René die handeling uitvoer. Die teenprestasie (om die horlosie te vind en terug te besorg) is dus uitgevoerde teenprestasie.
Voorbeeld 5.3: Uitvoerbare teenprestasie Die teenprestasie is nog ʼn belofte, nie ʼn handeling nie. Lara benodig ʼn handboek vir haar BCom graad, maar die boekwinkel het nie die boek in voorraad nie. Lara bestel solank die boek en Alet, die winkelbestuurder, onderneem om die boek vir haar te bestel. Lara onderneem om die boek in ontvangs te neem en daarvoor te betaal. Nie een van die partye het ʼn handeling verrig nie, maar albei het beloftes aan mekaar gemaak. Engelsregtelik sal dit kontrakbreuk wees indien enige van die partye nie hul belofte nakom sonder die ander se instemming nie.
Voorbeeld 5.4: Afgelope teenprestasie Wanneer die belofte vir prestasie gemaak word, het die handeling reeds plaasgevind. Die taak is afgehandel en daarna volg die belofte eers. Die teenprestasie het reeds verloop en daarom is die belofte van nul en gener waarde. Sien die bespreking van die hofsaak, Re McArdle 1951, in BPP Learning Media (2012: 88). Neem kennis van die bespreking in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 4, paragraaf 4.3) rakende die regsgeldigheid van ʼn teenprestasie. Let op na die vertaling van die Engelsregtelike terme (adequate en sufficient) in die vakterminologietabel in hierdie gids. Die hofsake in die handboek, onder hierdie paragraaf 4.3 (bladsy 89), verduidelik die begrippe sodat jy die funksie van teenprestasie in die afdwing van ʼn kontrak kan verduidelik. Toets jouself! Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media (2012: 92) kan beantwoord. Probeer eers die vraag beantwoord voordat jy kyk wat die antwoord is. Indien jy nie die vraag korrek kan beantwoord nie, gaan weer deur Hoofstuk 4, paragraaf 4.
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 67
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 5.10 Bedoeling Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 5 (bladsye 94-96) Beide partye tot die kontrak moet die ernstige bedoeling hê om kontraktueel verbind te word, met ander woorde om bindende regte en verpligtinge te skep. ʼn Sogenaamde gentleman's agreement het nooit die bedoeling om regte en verpligtinge te skep nie en daarom kan die partye ook nie die ernstige bedoeling hê om kontraktueel gebonde te wees nie. Lees gerus die bespreking in Schulze, et al. (2015: paragrawe 4.1.1-4.1.4) hieroor. Jy moet ook die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 5 bestudeer sodat jy, vanuit ʼn Engelsregtelike oogpunt, kan verduidelik wanneer partye geag te wees die bedoeling te hê om kontraktueel gebind te wees. 5.11 Wanvoorstelling Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 6 (bladsye 97-101) 5.11.1 Wat is wanvoorstelling? ʼn Kontrak wat aangegaan is uit hoofde van een party se wanvoorstelling is vernietigbaar deur die persoon aan wie die wanvoorstelling gemaak is. Gebruik die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 6.1 om te bepaal of ʼn stelling inderdaad ʼn wanvoorstelling is of nie. Lees gerus ook die beskrywing van die onbehoorlike verkryging van wilsooreenstemming deur wanvoorstelling in Schulze, et al. (2015: paragraaf 4.4.2.1). 5.11.2 Tipes wanvoorstelling Wanvoorstelling vind nie net opsetlik plaas nie, maar daar is verskillende tipes wanvoorstelling wat kan plaasvind.
Bladsy 68
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Opsetlike wanvoorstelling
Nalatige wanvoorstelling
Onskuldige wanvoorstelling
Figuur 5.3: Tipes wanvoorstelling BPP Learning Media (2012) Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 6.2 sodat jy die tipes wanvoorstelling kan identifiseer. Lees ook die verduideliking daarvan in Schulze, et al. (2015: paragraaf 4.4.2.1.1). 5.11.3 Remedies vir wanvoorstelling Die algemene reël is dat wanvoorstelling ʼn kontrak vernietigbaar maak en nie noodwendig nietig nie. Lees die bespreking in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 4, paragraaf 6.3 aandagtig sodat jy kan verduidelik hoe ʼn kontrak vermy kan word indien wanvoorstelling plaasgevind het. 5.12 Bepalings van die kontrak Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 5, paragraaf 2 (bladsye 106-107) Partye tot die kontrak maak tydens onderhandelings dikwels stellings of verklarings. Sommige van hierdie stellings of verklarings het die bedoeling om die partye te bind, maar ander kan beskou word as terloopse opmerkings of bloot voorstelle waaruit geen kontraktuele verbintenisse voortspruit nie. Die stellings wat as bindend geag word, is ʼn bepaling (of die ander woord is ook “beding”). Bepalings kan uitdruklik, stilswyend of by implikasie wees. Lees gerus paragraaf 8.1 in Havenga, et al. vir ʼn goeie verduideliking van wat ʼn beding is. 5.12.1 Uitdruklike bepalings Volgens BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 5, paragraaf 2) impliseer die vryheid van partye om te kontrakteer dat die partye self kan kies watter bepalings in hul kontrak vervat
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 69
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg moet word. Bepalings wat so deur kontrakterende partye besluit word om in ʼn kontrak te voeg, is uitdruklike bepalings. Lees ook paragrawe 2.1-2.2 van Hoofstuk 5 in BPP Learning Media (2012) sodat jy kan verduidelik hoe uitdruklike bepalings tot stand kom en hoe jy en/of die hof ʼn bepaling sal kan uitken as ʼn uitdruklike bepaling. Neem ook kennis van paragraaf 8.1(a) van Havenga, et al. 5.12.2 Stilswyende en inbegrepe bepalings Sommige bepalings word nie uitdruklik deur die kontrakterende partye in ʼn kontrak ingesluit nie, maar kan deur die konteks van die kontrak, deur regswerking, die howe of praktyk geïmpliseer word. Lees die bespreking in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 5, paragraaf 2.3) om te verduidelik hoe stilswyende en inbegrepe bepalings tot stand kom. Lees ook die bespreking in Schulze, et al. (2015: paragraaf 8.1(b)-(c)). 5.13 Voorwaardes en waarborge Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 5, paragraaf 3 (bladsye 108-110) Bepalings van ʼn kontrak word gewoonlik in voorwaardes of waarborge geklassifiseer. Maak seker dat jy die verskil tussen ʼn voorwaarde en ʼn waarborg ken sodat jy die status van die beding kan verduidelik. Die verskil tussen die twee bedinge word in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 5, paragraaf 3.1) uiteengesit. Toets jouself! Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media (2012: 109) kan beantwoord om te bepaal of jy die betekenis van ʼn waarborg en ʼn voorwaarde verstaan. Probeer eers die vraag beantwoord voordat jy kyk wat die antwoord is. Indien jy nie die vraag korrek kan beantwoord nie, gaan weer deur Hoofstuk 5, paragraaf 3.1. In Schulze, et al. (2015: paragrawe 8.3 en 8.6) word die definisie van ʼn voorwaarde en ʼn waarborg onderskeidelik gegee. Lees deur hierdie twee paragrawe om seker te maak dat jy verstaan wat daarmee bedoel word. Soms is dit nie baie duidelik of ʼn bepaalde beding ʼn voorwaarde of ʼn waarborg is nie. Volgens BPP Learning Media (2012: 109) word daar na sodanige bedinge verwys as onbenoemde bedinge of bepalings (Sien BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 5,
Bladsy 70
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg paragraaf 3.2). Die howe klassifiseer dit as sodanig en oorweeg dan die kontrakterende partye se bedoeling met die kontrak om te bepaal of dit ʼn voorwaarde of ʼn waarborg was. 5.14 Verkoop van goed en lewering van dienste Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 5, paragraaf 4 (bladsye 110-114) In die Engelse reg is daar spesifieke wetgewing wat die bron van inbegrepe bedinge is. Lees die gedeelte in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 5, paragrawe 4.1-4.5) aandagtig deur sodat jy in staat kan wees om die impak van hierdie wetgewing (Sale of Goods Act 1979) op die verkoop van goed en die lewering van dienste kan beskryf. 5.15 Bepalings wat uitsluit Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 5, paragraaf 5 (bladsye 114-118) Uitsluitende bepalings in kontrakte het in die verlede tot groot onsekerheid en gevoel van onbillikheid gelei. Gevolglik het die Engelse howe en wetgewing begin poog om meer duidelikheid te bied op hierdie gebied. Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 5, paragrawe 5.1-5.2 om te beskryf hoe wetgewing die gebruik van uitsluitende bepalings beheer. Lees gerus die hofsake wat in daardie gedeeltes bespreek word om as voorbeelde te kan gebruik in jou beskrywing. Neem verder kennis van Hoofstuk 5, paragrawe 5.3-5.5 in BPP Learning Media (2012) om te sien hoe die howe die uitsluitingsklousule interpreteer. 5.16 Onbillike kontraktuele bepalings Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 5, paragraaf 6 (bladsye 119-123) Die gebruik van onbillike kontraktuele bepalings word ook deur Engelsregtelike wetgewing beheer. Neem kennis van die wetgewing wat in die lewe geroep is, soos uiteengesit in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 5, paragrawe 6.1-6.3) sodat jy kan beskryf hoe die Engelse reg die gebruik van onbillike bepalings beheer. 5.17 Vervulling van die kontrak Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 5, paragraaf 7 (bladsye 123-126), asook Hoofstuk 6, paragrawe 1-3 (bladsye 132-139)
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 71
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Die mees algemene manier om die kontrak te vervul is om die kontrak uit te voer, met ander woorde om dit te doen wat die kontrak van die partye verwag. Die uitvoering van die kontrak moet volledig en presies wees, tensy die partye anders ooreengekom het. Lees BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 5, paragrawe 7.1-7.3) sodat jy die vervulling van die kontrak aan die hand van prestasie (uitvoering van die kontrak) kan beskryf. Lees ook Schulze, et al. (2015: paragraaf 12.3) vir die beskrywing van vervulling van ʼn kontrak. Dit kan soms gebeur dat een party die prestasie van ʼn ander party verhoed. In so geval het die onskuldige party gewoonlik ʼn skadevergoedingseis (of ʼn eis vir die verrykte bedrag) teen die kwaadwillige party. Lees gerus die bespreking hiervan in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 5, paragraaf 7.4). Lees ook BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 5, paragrawe 7.5-7.7 en Hoofstuk 6, paragrawe 1-3) sodat jy die ander faktore wat aanleiding kan gee tot die beëindiging van ʼn kontrak kan beskryf. Neem veral kennis van die leerstuk van verydeling soos bespreek in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 6, paragraaf 2) en dat dit ʼn geldige rede kan bied vir die beëindiging van ʼn kontrak. Neem ook kennis van die bespreking in Schulze, et al. (2015: paragrawe 12.4-12.5) rakende terugtrede en kansellasie van die kontrak en beëindiging deur ooreenkoms.
Verydeling
Ooreenkoms
Vervulling
Kontrakbreuk Beëindiging
Figuur 5.4: Faktore wat kontrak kan beëindig BPP Learning Media (2012)
Bladsy 72
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 5.18 Remedies vir kontrakbreuk Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 6, paragrawe 4-7 (bladsye 139-148) 5.18.1 Skadevergoeding Indien een party nie die bepalings van die kontrak nakom nie, verbreek daardie party die kontrak. Die onskuldige party het dan remedies (hulpmiddels) om hom- of haarself op te beroep. Volgens die Engelsregtelike bepalings moet daar vasgestel word: a)
Wanneer die skade plaasgevind het
b)
Wat die omvang van die skade is
Lees die gedeelte in BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 6, paragrawe 4.1-4.5) om te kan verduidelik hoe die skade wat deur kontrakbreuk veroorsaak is, bepaal word. Lees ook die gedeelte in Schulze, et al. (2015: paragraaf 11.4) sodat jy die remedie van skadevergoeding kan verduidelik. 5.18.2 Ander gemeenregtelike remedies In BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 6, paragraaf 5) word ook ander gemeenregtelike remedies ten opsigte van kontrakbreuk bespreek. Lees hierdie paragrawe van bladsye 144-145 ook aandagtig deur sodat jy hierdie remedies kan verduidelik. 5.18.3 Ander billike remedies Ander remedies as reeds hierbo genoem, is ook tot die onskuldige party se beskikking. ʼn Hof kan byvoorbeeld ʼn bevel gee dat die kontrak nagekom moet word en dat die kwaadwillige party sy/haar gedeelte van die kontraktuele verpligtinge moet nakom. Lees meer hieroor in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 6, paragraaf 6.1. Schulze, et al. (2015: paragraaf 11.2) gee ook ʼn verduideliking oor die posisie in Suid-Afrika. Lees dit ook deur sodat jy hierdie remedie vir die uitvoering van die kontrak kan verduidelik. ʼn Hof kan ook genader word om ʼn bevel te gee dat ʼn handeling, ingevolge die kontrak nie moet plaasvind nie. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 6, paragraaf 6.2 se bespreking hiervan deur sodat jy ook hierdie remedie kan verduidelik. Sien ook Schulze, et al. (2015: paragraaf 11.2.3) se bespreking van ʼn verbiedende interdik. ʼn Verdere remedie wat aangewend kan word, is om die kontrak ter syde te stel. Hoewel dit streng gesproke nie ʼn remedie vir kontrakbreuk is nie, maar eerder ʼn reg wat in sommige
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 73
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg omstandighede voorkom, word dit onder hierdie gedeelte van die studie-eenheid bespreek. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 6, paragraaf 6.3 (bladsy 147) sodat jy die tersydestelling van ʼn kontrak kan verduidelik. 5.18.4 Beperkinge op remedies Neem kennis dat daar sekere Engelsregtelike beperkinge op hierdie kontraktuele remedies bestaan. Neem kennis daarvan in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 6, paragraaf 7 sodat jy dit kan verduidelik. 5.19 Samevatting ʼn Geldige kontrak is ʼn bindende regsdokument wat deur die wedersydse ooreenstemming tussen partye tot stand kom. Hoewel daar sekere bepalings in ʼn kontrak is wat uit regsweë bepaal word, kan die partye self ook op sekere bepalings ooreenkom. Die aanvaarding van die bepalings van ʼn kontrak gee aanleiding tot die totstandkoming van bepaalde regte en verpligtinge. Dit is daarom nodig om te kan bepaal wanneer die partye ooreenstemming bereik het, aangesien dit sal bepaal wanneer die regte en verpligtinge van die kontrak in werking tree. Die oorweging van hierdie moontlike regte en verpligtinge kan egter nie op grond van wanvoorstellings plaasvind nie, maar behoorlike inligting wat deur die partye gekommunikeer word. Kontrakte bevat nie net bepalings nie, maar kan ook sekere voorwaardes en waarborge bevat. Hierdie voorwaardes en waarborge kan ook nie net blindelings deur die partye by ʼn kontrak ingesluit word nie, maar dit word soms ook deur wetgewing gereguleer, veral in die Engelse reg. ʼn Kontrak word grotendeels beëindig deur die uitvoering van die bepalings van die kontrak. Die partye kan egter ook by ooreenkoms bepaal wanneer die kontrak sal eindig. Indien een of albei van die partye nie die kontrak behoorlik uitvoer nie, is daar sekere hulpmiddels tot die onskuldige party se beskikking. Sodanige verbreking van die kontrak kan ook soms aanleiding gee tot die beëindiging van die ooreenkoms en die vergoeding van die onskuldige party. Die rede vir die sluiting van ʼn kontrak is egter om die doel van die kontrak uit te voer. Partye wat dus benadeel word deur die verbreking van hierdie ooreenkoms het sekere remedies tot hul beskikking om te kompenseer vir die verbreking van die kontrak.
Bladsy 74
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 5.20 Selfevaluering Voltooi die oefeninge aan die einde van Hoofstuk 4, 5 en 6 in BPP Learning Media (2012: bladsye 103, 128 en 150 onderskeidelik). Die antwoorde op die vrae sal jy op die bladsye na die vrae aantref. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vrae te voltooi. 5.21 Selfevalueringsriglyne Gebruik die studiegids en handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Doen ook gerus die vrae uiteengesit in die vrae-bank (Question Bank) van die handboek (vrae 16-30 op bladsye 485-488). Werk eers deur hierdie vrae voordat jy na die volgende studie-eenheid beweeg.
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
Bladsy 75
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Notas
Bladsy 76
Studie-eenheid 5: Kontraktereg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
STUDIE-EENHEID 6: ARBEIDSREG
6.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 6 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die noodsaaklike elemente van ʼn dienskontrak en die remedies vir die beëindiging van die dienskontrak.
•
Die impak van beroepsgesondheid en -veiligheidswette op werkgewers en werknemers.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die verskil tussen werknemers en onafhanklike kontrakteurs te verduidelik;
•
te verduidelik hoe die inhoud van ʼn dienskontrak saamgestel word;
•
die verskil tussen ʼn onbillike ontslag en ʼn onregmatige ontslag te verduidelik;
•
te verduidelik hoe werknemers en werkgewers deur beroepsgesondheid en -veiligheidswetgewing geraak word;
•
die gevolge daaraan verbonde om nie die beroepsgesondheid en -veiligheidswetgewing na te kom nie, te beskryf.
6.2
Voorgeskrewe handboeke
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 7, paragrawe 1-6 (bladsye 155-171) Hoofstuk 8, paragrawe 1-6 (bladsye 179-199)
Studie-eenheid 6: Arbeidsreg
Bladsy 77
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Schulze, H., Kelbrick, R., Manamela, T., Stoop, P., Manamela, E., Hurter, E., Masuku, B. & Stoop, C. 2015. Algemene Beginsels van Kommersiële Reg. 8ste Uitgawe. Kaapstad: Juta. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 17, paragraaf 17.2 Hoofstuk 17, paragraaf 17.3 6.3
Verrykende bronne
Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy het nie nodig om hierdie bronne aan te koop nie. As jy dit egter in die biblioteek raakloop, kan dit jou agtergrondkennis in die vak verbreed. Grogan, J. 2014. Workplace Law. 11th Edition. Juta. 6.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Dienskontrak
ʼn Kontrak van diens of vakleerlingskap, uitdruklik of geïmpliseerd, mondelings of skriftelik.
Diskriminasie
Die handeling of optrede wat iemand, op grond van ras, geslag, gestremdheid, geloof, seksuele oriëntasie, ouderdom, huwelikstatus, swangerskap, ensovoorts, minder gunstig hanteer as ander.
Konstruktiewe
Die werknemer bedank as gevolg van die werkgewer se
ontslag
verbreking van die kontrak.
Onbillike ontslag
Die inhoud of oorsaak van die ontslag en/of die proses wat gevolg is vir die ontslag was gebrekkig.
Onregmatige ontslag ʼn Werknemer word sonder die nodige hoeveelheid kennisdae ontslaan. Summiere ontslag
ʼn Werknemer word sonder kennisgewing onmiddellik ontslaan.
Werknemer
ʼn Individu wat ʼn dienskontrak gesluit het of onder ʼn dienskontrak in diens staan (Employment Rights Act 1996)
Bladsy 78
Studie-eenheid 6: Arbeidsreg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Werknemer
Enige natuurlike persoon, uitgesluit ʼn onafhanklike kontrakteur, wat vir ʼn ander persoon of die staat werk, en wat vergoeding ontvang, of geregtig is om vergoeding te ontvang en/of bydra tot die uitvoering van die besigheid van die werkgewer (Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995).
6.5
Inleiding
Die Arbeidsreg het vanuit die Gemenereg as ʼn toepassing van kontraktereg ontwikkel. Meer onlangs het wette ten opsigte van arbeidsaangeleenthede ontwikkel om meer beskerming aan werknemers te verleen. Werknemers word, ondermeer teen uitbuiting, onbillike behandeling, diskriminasie en onveilige werksomstandighede beskerm. Hierdie studieeenheid fokus meestal op die Engelsregtelike beginsels, soos deur CIMA voorgeskryf, maar dit is ook belangrik dat jy van die arbeidsregbeginsels in die konteks van die Suid-Afrikaanse reg moet kennis neem. 6.6
Verskil tussen ʼn werknemer en onafhanklike kontrakteur
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragraaf 1 (bladsye 156-158) 6.6.1
Definisie van ʼn "werknemer"
Alvorens die verskil tussen ʼn werknemer en ʼn onafhanklike kontrakteur ondersoek kan word, is dit noodsaaklik om eers stil te staan by die beskrywing van ʼn werknemer. Neem kennis van die definisie van ʼn werknemer, soos uiteengesit in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragraaf 1 op bladsy 156. Lees ook die beskrywing van ʼn werknemer soos uiteengesit in Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.3.1.1. Die Wet op Arbeidsverhoudinge, Wet 66 van 1995, gee ʼn breedvoerige beskrywing van ʼn werknemer soos toegepas in die Suid-Afrikaanse konteks. 6.6.2
Onderskeid tussen werknemer en onafhanklike kontrakteur
Beide die Engelsregtelike en Suid-Afrikaanse definisies van ʼn werknemer sluit ʼn onafhanklike kontrakteur daarby uit. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragraaf 1 op bladsy 156 sodat jy die verskil tussen die twee kan verduidelik. Lees ook die gedeelte in Schulze, et al., 2015: paragraaf 7.3.1.2 vir ʼn verduideliking van die onderskeid tussen die twee. Neem veral kennis van die verskillende toetse wat toegepas kan word (soos deur die howe bepaal) ten einde te onderskei tussen ʼn werknemer en onafhanklike kontrakteur. Jy sal die Studie-eenheid 6: Arbeidsreg
Bladsy 79
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg verduideliking van hierdie toetse in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragrawe 1.1-1.3 op bladsye 157-158, asook Schulze, et al., 2015: paragrawe 17.3.1.2.1-17.3.1.2.3 aantref. 6.7
Die dienskontrak
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragrawe 3-6 (bladsye 162-171) en Hoofstuk 8, paragrawe 1-2 (bladsye 180-186)
Dink bietjie hieroor... Moet ʼn dienskontrak (tussen werknemer en werkgewer) op skrif wees om geldig te wees, of sal ʼn mondelinge dienskontrak ook ʼn regsgeldige kontrak wees? Volgens BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 7, paragraaf 3 op bladsy 162) word ʼn dienskontrak soortgelyk as enige ander kontrak hanteer deurdat die daarstel van ʼn aanbod en die aanvaarding van die aanbod regte en verpligtinge tussen partye skep. ʼn Dienskontrak kan daarom uitdruklik of by implikasie, dus skriftelik of mondelings gesluit word. Lees gerus in Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.2.1 die beskrywing van ʼn dienskontrak.
Toets jouself! Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, bladsy 162 kan beantwoord. 6.7.1
Bepalings by implikasie en diensbesonderhede op skrif
Sommige kontraktuele bepalings van ʼn dienskontrak het deur gebruik en die praktyk ontwikkel. Daar is egter sekere aspekte van indiensneming wat skriftelik weergegee moet word. Neem kennis hiervan in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragrawe 3.1-3.2 sodat jy die samestelling van die inhoud van ʼn dienskontrak kan verduidelik. Lees ook paragraaf 17.2.4 in Havenga, et al. vir 'n verduideliking hiervan. 6.7.2
Werknemer se verpligtinge
Die diensverhouding uit hoofde van die kontrak tussen werknemer en werkgewer plaas sekere verpligtinge op die werknemer. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragrawe 4.1-4.2 en Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.2.6 sodat jy die verpligtinge van ʼn werknemer, en gevolglik die regte van ʼn werkgewer, kan verduidelik.
Bladsy 80
Studie-eenheid 6: Arbeidsreg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 6.7.3
Werkgewer se verpligtinge
Die werknemer het nie alleen verpligtinge nie, maar die bepalings van ʼn dienskontrak plaas ook sekere verpligtinge op ʼn werkgewer. Neem kennis van hierdie verpligtinge soos in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragraaf 4.3 en Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.2.5 uiteengesit. Jy moet die werkgewer se verpligtinge en die werknemer se regte kan verduidelik. 6.7.4
Wetlike verpligtinge
Daar rus nie net verpligtinge op die werknemer en/of werkgewer vanuit die kontrak se bepalings nie, maar daar rus ook ʼn wetlike plig op die partye om sekere aspekte na te kom. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragraaf 5 sodat jy kan verduidelik hoe, vanuit ʼn wetlike oogpunt, ʼn dienskontrak tot stand kom. In die Suid-Afrikaanse konteks voorsien die Wet op Basiese Diensvoorwaardes, Wet 75 van 1997, die wetlike vereistes van die basiese diensvoorwaardes waaraan gehoor gegee moet word. 6.7.5
Wysiging van die diensvoorwaardes Onthou! Wat deur ooreenkoms bereik is, kan slegs weer deur ooreenkoms gewysig word.
Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 7, paragraaf 6 wat met die wysigings van diensvoorwaardes te make het. Gebruik hierdie inligting om die saamstel van die inhoud van ʼn dienskontrak te verduidelik. 6.7.6
Aaneenlopende dienskontrak
Sekere regte is tot ʼn werknemer se beskikking indien daar nie onderbreking in die werknemer se dienskontrak is nie. Engelsregtelik word die diens aanvaar om aaneenlopend te wees, tensy die teendeel uit die ooreenkoms blyk. Volgens BPP Learning Media (2012: 180) kan ʼn werknemer hom/haar op die remedie van onbillike ontslag berus indien die werknemer, met ʼn aaneenlopende dienskontrak, se diens onbillik beëindig word. Andersins kan die werknemer se diens beëindig word wanneer die kontraktermyn verstryk. 6.7.7
Diskriminasie in die werkplek
Wetgewing (Engelsregtelik en Suid-Afrikaanse wetgewing) verbied bepalings in ʼn dienskontrak wat diskriminerend van aard is. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8,
Studie-eenheid 6: Arbeidsreg
Bladsy 81
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg paragrawe 2.1-2.11 deur sodat jy kan verduidelik hoe die inhoud van ʼn dienskontrak, sonder om te diskrimineer, saamgestel word. Lees ook die gedeelte in Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.3.2.4 rakende die beskerming teen onbillike diskriminasie in Suid-Afrika. 6.8
Ontslag van ʼn werknemer
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragrawe 4-6 (bladsye 189-198) 6.8.1
Diensbeëindiging deur kennisgewing
Indien ʼn werknemer se diens by wyse van kennisgewing beëindig word, moet daar aan die minimum kennistydperk, soos deur wetgewing voorgeskryf, voldoen word. Die inhoud van die kontrak kan ook tydperke en/of vereistes bepaal. Lees die bespreking in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragraaf 4.1 rakende diensbeëindiging deur kennisgewing. Lees gerus ook paragraaf 17.3.2.2.1(a) in Schulze, et al. (2015) in die verband. 6.8.2
Diensbeëindiging deur ontslag
Neem kennis van die verskil tussen summiere ontslag en ʼn konstruktiewe ontslag soos bespreek in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragraaf 4.2 sodat jy dit kan vergelyk. Konstruktiewe ontslag word ook in Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.3.2.2.1(e) bespreek. 6.8.3
Onregmatige ontslag
Indien ʼn werknemer, deur korter kennisgewing as wat die wet of die kontrak bepaal, of sonder kennisgewing ontslaan word, word dit as ʼn onregmatige ontslag beskou. Dit is ʼn gemeenregtelike beginsel van die Engelse reg. Die werknemer het in so ʼn geval ʼn eis vir skadevergoeding teen die werkgewer. Lees meer oor hierdie aspek in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragraaf 5 sodat jy hierdie vorm van ontslag met ʼn onbillike ontslag kan vergelyk. Neem ook kennis van die remedies tot die werknemer en/of werkgewer se beskikking (BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragraaf 5.3) in die geval van onregmatige ontslag. 6.8.4
Onbillike ontslag
Onbillike ontslag is ʼn konsep wat deur die arbeidsreg ontwikkel is. Elke werknemer het die reg om nie onbillik ontslaan te word nie (Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.3.2.2). Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragraaf 6 wat hierdie reg om nie onbillik ontslaan te word nie, verder beskryf sodat jy die verskil tussen onbillike en
Bladsy 82
Studie-eenheid 6: Arbeidsreg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg onregmatige ontslag kan verduidelik. Neem ook kennis van die moontlike billike redes vir ʼn ontslag (BPP Learning Media, 2012: paragraaf 6.6). In Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.3.2.2.2 en die sub-paragrawe word onbillike ontslag verder verduidelik. Sommige vorms van ontslag word geag outomaties onbillik te wees aangesien geen proses wat moontlik gevolg word ooit die ontslag billik sal maak nie. Hierdie ontslag, tesame met die proses wat eintlik met ʼn ontslag gevolg moet word, is in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragrawe 6.8-6.10 en Schulze, et al., 2015: paragraaf 17.3.2.2.2.1 bespreek. Lees dit aandagtig deur om dit te kan verduidelik. Maak ook seker dat jy weet wat die remedies tot die werknemer se beskikking is, ten tye van ʼn onbillike ontslag. Jy sal meer oor hierdie remedies in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragraaf 6.11 kan lees.
Toets jouself! Beantwoord die vraag in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, bladsy 198 sonder om eerste na die antwoord te kyk. 6.9
Die impak van beroepsgesondheid en -veiligheidswetgewing en gevolge van nienakoming
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragraaf 3 (bladsye 186-189) Gesondheid en veiligheid in die werkplek moet nie net statutêre beginsels wees nie, maar ʼn lewenswyse van elke werknemer. Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 8, paragrawe 3.1-3.3 sodat jy kan verduidelik hoe die gesondheids- en veiligheidswetgewing die werknemers en werkgewers raak. Indien ʼn werknemer en/of werkgewer nie gehoor aan hierdie wetgewing gee nie kan daar verreikende gevolge vir een of albei wees. Lees paragrawe 3.4-3.5 van BPP Learning Media, 2012: 188-189 sodat jy die gevolge van die nienakoming van hierdie wetgewing kan beskryf.
Studie-eenheid 6: Arbeidsreg
Bladsy 83
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 6.10 Samevatting Dit is noodsaaklik om tussen ʼn dienskontrak (met ʼn werknemer) en ʼn kontrak vir die lewering van dienste (met ʼn kontrakteur) te onderskei aangesien hierdie kontrakte verskillende implikasies, regte en verpligtinge het. ʼn Dienskontrak bly steeds ʼn kontrak en daarom geld algemene kontrakreëls ook by ʼn dienskontrak. Die dienskontrak skep sekere regte vir ʼn werknemer en werkgewer, maar ook verpligtinge. Dit is hulle kontraktuele verpligting om daardie verpligtinge na te kom. Net soos ʼn gewone kontrak nie net deur een party beëindig word nie, kan die werkgewer nie net eensydig ʼn werknemer se dienskontrak beëindig, sonder om bepaalde prosesse te volg en redes aan te voer nie. Wetgewing bepaal hoe lank die kennistydperk vir die beëindiging van die dienskontrak moet wees. Indien daar korter kennis verleen word as wat voorgeskryf word of bepaal is, word dit as ʼn onregmatige ontslag geklassifiseer. Werknemers het die reg om nie onbillik ontslaan te word nie en indien dit wel gebeur, het die werknemer bepaalde remedies, byvoorbeeld herindiensneming en/of kompensasie. 6.11 Selfevaluering Voltooi die oefeninge aan die einde van Hoofstuk 7 en 8 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: bladsye 176-177 en 200-201 onderskeidelik). Die antwoorde op die vrae sal jy op die bladsye na die vrae aantref. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vrae te voltooi. 6.12 Selfevalueringsriglyne Gebruik die studiegids en handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Doen ook gerus die vrae uiteengesit in die vrae-bank (Question Bank) van die handboek (vrae 31-40 op bladsye 488-490). Werk eers deur hierdie vrae voordat jy na die volgende studie-eenheid beweeg.
Bladsy 84
Studie-eenheid 6: Arbeidsreg
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
STUDIE-EENHEID 7: KORPORATIEWE ADMINISTRASIE EN FINANSIES
7.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 7 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die aard, regstatus en administrasie van ondernemingsvorme.
•
Die reg met betrekking tot die finansiering en bestuur van maatskappye wat deur aandeelhouding beperk word.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die eienskappe van die verskillende ondernemingsvorme en implikasies van korporatiewe identiteit te beskryf;
•
die verskil tussen openbare en private maatskappye te verduidelik;
•
die oprigting van ʼn maatskappy, deur registrasie of deur die koop van ʼn rakmaatskappy, te verduidelik;
•
die doel en regstatus van die akte van oprigting te verduidelik;
•
die regspersoonlikheid van ʼn maatskappy te verduidelik;
•
die voordele en nadele om deur ʼn mediumgrootte maatskappy of ʼn beperkte maatskappy handel te dryf, te verduidelik;
•
die doel en proses van direksievergaderings en algemene aandeelhouersvergaderings te verduidelik;
•
die stemreg van direkteure en aandeelhouers te verduidelik;
•
die verskeie resolusies van aandeelhouers te identifiseer
•
die aard van verskillende aandele, die proses om dit te bekom en die aanvaarbare wyses van betaling daarvoor, te verduidelik;
•
die bestuur van kapitaal-beginsel en die vermindering van aandeelhouerskapitaal te verduidelik;
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
Bladsy 85
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
•
die vermoë van ʼn maatskappy om versekerde en onversekerde lenings te bekom, die verskillende vorme van sekuriteit en die registrasieproses te verduidelik;
•
die proses vir die aanstel, uittrede, diskwalifisering en verwydering van direkteure te verduidelik;
•
die magte en verpligtinge van direkteure te verduidelik;
•
die reëls rakende persoonlike aanspreeklikheid van direkteure in maatskappye wat insolvent is, te verduidelik;
7.2
•
die regte van minderheid- en meerderheidsaandeelhouers te verduidelik;
•
die verdeling van magte tussen die direksie en aandeelhouers te verduidelik; en
•
die kwalifikasies, magte en verpligtinge van die maatskappysekretaris te verduidelik
Voorgeskrewe handboeke
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 9, paragrawe 1-10 (bladsy 206-233) Hoofstuk 10, paragrawe 1-5 (bladsy 236-252) Hoofstuk 11, paragrawe 1-5 (bladsy 254-272) Hoofstuk 12, paragrawe 1-8 (bladsy 276-296) Hoofstuk 13, paragrawe 1-10 (bladsy 298-325) Hoofstuk 14, paragrawe 1-3 (bladsy 336-347) Hoofstuk 15, paragrawe 1-9 (bladsy 352-381) Hoofstuk 16, paragrawe 1-6 (bladsy 384-398) Hoofstuk 19, paragrawe 8.1 (bladsy 467-468) Schulze, H., Kelbrick, R., Manamela, T., Stoop, P., Manamela, E., Hurter, E., Masuku, B. & Stoop, C. 2015. Algemene Beginsels van Kommersiële Reg. 8ste Uitgawe. Kaapstad: Juta. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 21, paragrawe 21.1-21.7
Bladsy 86
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 7.3
Verrykende bronne
Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy het nie nodig om hierdie bronne aan te koop nie. As jy dit egter in die biblioteek raakloop, kan dit jou agtergrondkennis in die vak verbreed. Hendrikse, J.W. & Hefer-Hendrikse, L. 2012. Corporate Governance Handbook: Principles and Practise. 2nd Edition. Juta. 7.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aandele
Oordraagbare vorm van eiendom, wat regte en verpligtinge bevat, wat die belang van ʼn lid in ʼn maatskappy meet.
Akte van oprigting
Eenvoudige dokument waarin die betrokke partye vermeld dat hulle beoog om ʼn maatskappy te stig en beoog om lede daarvan te wees (Engelsregtelik).
Akte van oprigting
Dokument wat die verhouding tussen maatskappy en sy
(Suid-Afrikaanse
aandeelhouers, direkteure en ander partye in die maatskappy
reg)
uiteensit.
Alleeneienaarsaak/
ʼn Tipe sakeonderneming met een eienaar wat al die winste
Eenmansaak
ontvang maar ook self al die risiko's aan die onderneming verbonde, dra.
Bestuur-van-
Die bestuur van die betaling van kapitaal wat tot voordeel van die
kapitaal-beginsel
maatskappy se krediteure strek
Ekwiteitsaandele
Alle aandele wat nie voorkeuraandele is nie.
Gevolmagtigde
ʼn Persoon wat deur ʼn aandeelhouer aangewys is om namens daardie aandeelhouer by ʼn maatskappyvergadering te stem.
Kapitaal
Dit kan in verskeie kontekste binne maatskappyreg gebruik word en sluit ondermeer uitgereikte aandele, toegewysde aandele of opgeroepte aandelekapitaal of leningskapitaal in.
Lifting/piercing the
Die eienaars van ʼn maatskappy kan nie agter die maatskappy se
corporate veil
regspersoonlikheid skuil nie, maar kan persoonlik aanspreeklik gehou word.
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
Bladsy 87
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Maatskappy
ʼn Ondernemingsvorm met aparte regspersoonlikheid van die eienaars (lede) van die maatskappy en beperkte regsaanspreeklikheid vir die lede.
Oprigter
ʼn Persoon met die instruksie om ʼn maatskappy op te rig en wat die funksie van ʼn agent vervul, uitgesluit ʼn prokureur of rekenmeester.
Persoon
ʼn Persoon kan ʼn mens en/of ʼn regsentiteit insluit
Subskripsie-
Dit is die eerste aandeelhouers in ʼn maatskappy.
aandeelhouers Ultra vires
Buite bevoegdheid
Vennootskap
Regsverhouding tussen twee of meer persone wat ooreenkom (kontraktueel) om by te dra tot die gemeenskaplike besigheid met die gemeenskaplike oogmerk van wins.
Voorkeuraandele
Aandele wat een of meer regte bevat, byvoorbeeld die betaling van dividende aan ʼn aandeelhouer.
7.5
Inleiding
Sentraal tot maatskappyreg staan die beginsel van ʼn maatskappy se regspersoonlikheid en daarmee saam die status om as afsonderlike regspersoonlikheid te funksioneer. Daar is ʼn verskeidenheid van ondernemings wat bestaan en ons kan onder ʼn verskeidenheid van maatskappye ook onderskei, byvoorbeeld private-, openbare en beperkte maatskappye. Daar moet ook onderskeid tussen ʼn alleeneienaarsaak en vennootskap getref word en daarmee saam die voor- en nadele van elk. In hierdie studie-eenheid gaan ons die gevolge van hierdie ondernemingsvorme se regspersoonlikheid verder ondersoek. ʼn Maatskappy of onderneming val nie net uit die lug nie, maar moet van iewers ontstaan. Ons gaan in hierdie studie-eenheid kyk hoe sodanige onderneming tot stand kom en wat die prosedures behels. Die Akte van Oprigting is die dokument wat daardie spesifieke maatskappy beskryf. Dit dui ook aan wat die maatskappy se bevoegdhede en verpligtinge behels. Die doelstellings van die maatskappy word van nader bekyk in hierdie studie-eenheid, asook die grondwet van ʼn bepaalde maatskappy. Ons gaan ook die reëls, wat die keuse van ʼn maatskappynaam en registrasie daarvan omskryf, ondersoek. Hoewel ʼn maatskappy oor regspersoonlikheid beskik, bly daar steeds prosedures wat die optrede van die maatskappy reguleer. In hierdie studie-eenheid gaan ons ondersoek instel Bladsy 88
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg na die prosedures waardeur ʼn direksievergadering en/of ʼn algemene vergadering ʼn maatskappy bestuur en direkteure se optrede kontroleer. Direkteure stel nie hulself net aan en kan maak wat hul met ʼn maatskappy wil maak nie. Ons kyk na aanstel en verwydering van direkteure, asook die pligte wat op hulle rus en in hoe ʼn mate hulle by magte is om besluite namens die maatskappy te neem. Daar rus sekere verpligtinge op direkteure en dan ook weer remedies indien hulle nie daardie verpligtinge nakom nie. Ons gaan ook na die verpligtinge van ʼn maatskappysekretaris kyk. Die aandele van ʼn maatskappy het ʼn bepaalde funksie. Hierdie studie-eenheid stel ook ondersoek in na die verskillende tipes kapitaal wat ʼn maatskappy kan verkry en wat aandeelhouerskapitaal behels. Hierdie kapitaal moet ook tot voordeel van die maatskappy en/of aandeelhouers bestuur word. Ons gaan dit van nader beskou. Die verstaan van ʼn maatskappy se aandele en aandeelhouerskapitaal verg ook ʼn blik op die verkryging van lenings vir ʼn maatskappy. In hierdie studie-eenheid gaan ons ook kyk na hoe die houer van leningskapitaal homself kan beskerm. 7.6
Verskillende ondernemingsvorme
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 1-7 (bladsy 206-223) Iemand, soos ʼn entrepreneur, kan vanuit ʼn verskeidenheid van ondernemingsvorme kies om ʼn onderneming te begin. Maak seker dat jy die verskillende ondernemingsvorme in die Engelse reg, asook die Suid-Afrikaanse reg, ken deur die verskillende karaktereienskappe en die gevolge van regspersoonlikheid te kan beskryf. Sommige ondernemingsvorme sluit ondermeer in: a)
ʼn alleeneienaarsaak/eenmansaak
b)
ʼn vennootskap
c)
ʼn beperkte maatskappy
d)
ʼn beslote korporasie
e)
ʼn besigheidstrust
f)
ʼn koöperasie
7.6.1
Alleeneienaarsaak
ʼn Alleeneienaarsaak word deur een eienaar besit en bedryf. Die individu wat hierdie tipe onderneming bedryf ontvang al die winste, maar dra ook al die risiko's van die onderneming.
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
Bladsy 89
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg In BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 1.2 word die voordele en nadele van ʼn alleeneienaarsaak uiteengesit. Maak seker dat jy dit kan beskryf. Lees ook paragraaf 21.2 in Havenga, et al. vir ʼn bespreking van hierdie ondernemingsvorm in die Suid-Afrikaanse konteks. 7.6.2
Vennootskap
ʼn Vennootskap is een van die oudste ondernemingsvorme wat aan die mens bekend is (Schulze, et al., 2015: paragraaf 21.3.1 en 21.3.2). Neem kennis dat ʼn vennootskap nie ʼn aparte regspersoon met afsonderlike regspersoonlikheid is nie, maar ʼn kontraktuele verhouding tussen vennote. Neem kennis van die bespreking in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 2.1-2.9 sodat jy die eienskappe van ʼn vennootskap kan verduidelik. Toets jouself! Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, bladsy 209, wat oor die vorming van ʼn vennootskap handel, kan beantwoord. Omdat die vennootskap nie afsonderlike regspersoonlikheid het nie, dra die vennote grootliks die aanspreeklikheid. Neem veral kennis van die bespreking hiervan in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 2.7 en die skematiese verduideliking op bladsy 212. Lees ook die gedeelte in Schulze, et al. (2015: paragraaf 21.3) wat oor die vennootskap handel. In BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 3 word ʼn Engelsregtelike vorm van vennootskap, naamlik die vennootskap met beperkte aanspreeklikheid bespreek. Neem gerus kennis daarvan sodat jy die eienskappe daarvan kan verduidelik. 7.6.3
Maatskappyreg
Die maatskappyreg in Engeland word deur die Companies Act 2006 gereguleer. In SuidAfrika word die maatskappyreg deur die Maatskappywet 71 van 2008 gereguleer. Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 4.1-4.2 ter verduideliking van die regspersoonlikheid van ʼn maatskappy sodat jy dit kan verduidelik. Neem verder kennis dat die lede van ʼn maatskappy beperkte regsaanspreeklikheid het. Hierdie aspek word volledig in die handboek, BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9,
Bladsy 90
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg paragraaf 5 beskryf. Lees dit aandagtig deur sodat jy beperkte aanspreeklikheid as een van die karaktereienskappe van ʼn maatskappy kan bespreek. Die gedeelte in Schulze, et al., 2015: paragraaf 21.4.1 en 21.4.2 gee ʼn inleidende beskrywing van maatskappyreg waarby jy kan baat. Neem kennis hiervan sodat jy ook die maatskappyregtelike posisie in Suid-Afrika kan beskryf. 7.6.4
Soorte maatskappye
In die Engelse reg word die meeste maatskappye ingelyf onder die Companies Act 2006, maar daar is enkele uitsonderings waarvan jy kan kennis neem. Aangesien dit Engelsregtelike terme is, bestaan daar nie werklik Afrikaanse terme vir die volgende kategorieë regspersone nie: a) Corporations sole b) Chartered corporations c) Statutory corporations d) Registered companies e) Community Interest Companies Lees gerus die beskrywing van elk in die tabel in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 6 (bladsy 217-218). Afgesien van die bovermelde kategorieë word maatskappye meestal onderskei tussen publieke maatskappye (die naam van die maatskappy eindig met die woord "Beperk" of "Limited") en private maatskappye (die naam van die maatskappy eindig met "(Eiendoms) Beperk" of "(Pty) Ltd") en dan ook maatskappye met winsoogmerk of daarsonder. Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 6.1-6.6 sodat jy die eienskappe van maatskappye kan beskryf. Jy moet ook die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 7 lees sodat jy ook ander maniere hoe maatskappye geklassifiseer word, kan beskryf. Lees ook die gedeelte in Schulze, et al., 2015: paragraaf 21.4.3 wat oor die soorte maatskappye in Suid-Afrika handel sodat jy dit kan beskryf.
Neem kennis! Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 10 (bladsy 229) wat die vergelyking tussen ʼn maatskappy en tradisionele vennootskap uiteensit.
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
Bladsy 91
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 7.6.5
Implikasies van regspersoonlikheid
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 8-9 (bladsy 224-229) Die gedeeltes in die handboek, BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 8 en 9 handel oor die gevolge van ʼn maatskappy se regspersoonlikheid en ook die moontlikheid om eienaars of direkteure van ʼn maatskappy persoonlik aanspreeklik te hou (lifting/piercing the corporate veil) indien hul deur verkeerde optrede agter die regsaanspreeklikheid van ʼn maatskappy wil skuil. Lees hierdie gedeeltes aandagtig deur sodat jy die gevolge van regspersoonlikheid en derhalwe aanspreeklikheid kan beskryf. Lees ook die gedeelte in Schulze, et al., 2015: paragraaf 21.4.4 en 21.4.6 om die aanspreeklikheid in die Suid-Afrikaanse konteks te verstaan. 7.6.6
Vergelyking tussen openbare en private maatskappye
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 9, paragraaf 6.6 (bladsy 220-221) Neem veral kennis van die onderskeid wat tussen openbare en private maatskappye getref word, soos in die handboek (BPP Learning Media, 2012) uiteengesit. Jy moet die verskil tussen hierdie entiteite kan verduidelik. Wenk Skryf die verskille tussen die twee tipes maatskappye in tabelvorm vir jouself neer, dan kan jy makliker tussen die twee onderskei. 7.7
Oprigting van ʼn maatskappy
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 10, paragraaf 1-5 (bladsy 236-249) ʼn Maatskappy ontstaan nie net nie, maar moet deur iemand opgerig word. So ʼn persoon wat ʼn maatskappy oprig word die “oprigter" (of in Engels, die promotor) genoem. Neem egter kennis van die onderskeid wat tussen ʼn prokureur of rekenmeester enersyds, en ʼn oprigter andersyds, getref word. Die pligte van ʼn oprigter word in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 10, paragraaf 1.1 uiteengesit. Jy moet daarvan kennis neem sodat jy die registrasie van ʼn maatskappy kan verduidelik. Ten einde ʼn maatskappy te registreer is daar prosedures wat gevolg moet word. Neem kennis van hierdie proses soos in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 10, paragraaf 3 uiteengesit. Neem veral kennis van die moontlikheid om ʼn rakmaatskappy te koop, soos in
Bladsy 92
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg paragraaf 3.3 uiteengesit. Let ook op na die voorgeskrewe boeke, rekords en/of registers wat deur ʼn maatskappy gehou moet word soos bespreek in paragraaf 4 van dieselfde hoofstuk. Jy moet ook die gedeelte in Schulze, et al., 2015: paragraaf 21.4.3 wat oor die oprigting van maatskappye handel, lees. Vir interessantheid Besoek gerus die webtuiste van die Companies and Intellectual Properties Commission (bekend as CIPC) wat die registrasies van maatskappye in Suid-Afrika hanteer. Die webtuiste is www.cipc.co.za. 7.7.1
Akte van oprigting
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 11, paragraaf 1-2 (bladsy 254-260) Volgens die Engelse reg was die akte van oprigting ʼn meer omslagtige dokument voor die inwerkingtrede van die Companies Act 2006 (Engelse reg). Lees in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 11, paragraaf 1 wat die kern van die akte is en wat dit behels sodat jy die doel daarvan kan verduidelik. Lees ook die gedeelte in paragraaf 2 van dieselfde hoofstuk in BPP Learning Media (2012: 254) sodat jy die inhoud van die maatskappy se grondwet en wat dit behels, kan verduidelik. 7.7.2
Bevoegdheid van ʼn maatskappy
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 11, paragraaf 3-5 (bladsy 260-268) ʼn Maatskappy het, volgens kontraktuele bepalings, sekere mikpunte, doelwitte of doelstellings om te bereik en indien daar buite daardie mikpunte opgetree word, tree die maatskappy ultra vires op. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 11, paragraaf 3 sodat jy die bepalings van ʼn maatskappy en gevolglik sy handelingsbevoegdheid kan verduidelik. Neem daarna kennis van paragraaf 4 se inhoud wat die maatskappy se grondwet as kontrak verduidelik sodat jy die bevoegdheid van ʼn maatskappy om te kontrakteer kan verduidelik. Dit kan gebeur dat die soort maatskappy beperk is in sy handelingsbevoegdheid. Neem kennis van die bepalings rakende ʼn maatskappynaam en derhalwe bevoegdhede in
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
Bladsy 93
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg paragraaf 5 van dieselfde hoofstuk, sodat jy die maatskappy se vaardigheid om kontrakte te sluit, kan verduidelik. 7.7.3
Direksievergaderings
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 12, paragraaf 1-6 (bladsy 276-290) Dit gebeur selde dat iemand uitsien na ʼn vergadering, maar die belangrikheid van vergaderings moenie onderskat word nie. Hoewel die maatskappy deur die direkteure bestuur word, is dit die besluite van die lede (aandeelhouers) wat die bestaan van die maatskappy affekteer. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 12, paragraaf 1-2 sodat jy die nut van direksievergaderings kan verduidelik. Maatskappye kan egter nie net direksievergaderings hou nie, maar moet ook algemene vergaderings hou. Lees paragraaf 3 van hierdie hoofstuk sodat jy die gebruik en prosedure van algemene vergaderings ook kan verduidelik. Vergaderings beteken nie veel as daar nie besluite geneem word nie. Lees paragraaf 4 van die hoofstuk sodat jy kan verduidelik watter tipes besluite deur lede van ʼn vergadering geneem kan word. Toets jouself! Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 12, bladsy 281, wat oor die kennistydperk van ʼn spesiale vergadering handel, kan beantwoord. Daar bestaan sekere prosedures om ʼn vergadering te belê. Neem kennis van die inhoud van paragraaf 5 (BPP Learning Media, 2012: 283) rakende die byeenroep van ʼn vergadering sodat jy die proses kan verduidelik. Vir ʼn vergadering om suksesvol te verloop is dit nodig dat die proses tydens ʼn vergadering behoorlik verloop. Lees paragraaf 6 ter verduideliking van die proses tydens ʼn vergadering. 7.7.4
Die reg om te stem
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 12, paragraaf 2 en 6 (bladsy 278 en 289) Soos jy reeds opgemerk het in die vorige gedeelte, asook paragraaf 6 van BPP Learning Media (2012: 287), is daar ʼn sekere proses wat gevolg moet word wanneer daar tydens ʼn vergadering gestem word.
Bladsy 94
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Lees weer paragraaf 6.1-6.6 noukeurig deur sodat jy die direkteure en aandeelhouers se reg om te stem, kan verduidelik. 7.7.5
Resolusies van aandeelhouers
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 12, paragraaf 4 (bladsy 280-282) Soos bespreek in paragraaf 7.7.3 van die begeleidingsgids blyk dit dat twee tipes besluite tydens ʼn maatskappyvergadering geneem kan word: Besluite
Gewone besluit
Spesiale besluit
Figuur 7.1: Twee tipes besluite (BPP Learning Media, 2012) Kyk weer na paragraaf 4.1-4.3 van BPP Learning Media (2012: Hoofstuk 12) sodat jy die verskillende besluite sal kan identifiseer. 7.8
Aanstel van direkteure
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 13, paragraaf 1-2 (bladsy 298-301) Alvorens die aanstel van direkteure verduidelik kan word, is dit belangrik dat jy eers die funksie van direkteure verstaan. Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 13, paragraaf 1 (bladsy 298-299) noukeurig deur. Maak daarna seker dat jy die gedeelte in paragraaf 2 van dieselfde hoofstuk verstaan sodat jy die prosedure vir die aanstel van direkteure kan verduidelik. 7.8.1
Beëindiging van direkteurskap
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 13, paragraaf 4-5 (bladsy 303-309) ʼn Direkteur van ʼn maatskappy kan om enige van die volgende redes nie langer direkteur wees nie: a) Bedanking
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
Bladsy 95
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg b) Nie-beskikbaarstelling vir herverkiesing c) Dood d) Ontbinding van die maatskappy e) Verwydering f)
Diskwalifisering
Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 13, paragraaf 4 en 5 sodat jy die beëindiging van direkteurskap kan verduidelik. 7.8.2
Magte en pligte van direkteure
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 13, paragraaf 6-9 (bladsy 309-323) Die direkteure van ʼn maatskappy vervul ʼn bepaalde funksie. Let op na die magte van direkteure, die beperkinge op daardie magte, verdere bevoegdhede en verpligtinge van direkteure soos bespreek in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 13, paragraaf 6-9, sodat jy dit kan verduidelik. 7.9
Regte van aandeelhouers
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 14, paragraaf 1-3 (bladsy 336-343) Die beheer van ʼn maatskappy setel in die lede se stemme tydens ʼn algemene vergadering. 7.9.1
Meerderheidsaandeelhouers
Lees BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 14, paragraaf 1 rakende die beheer wat die meerderheid lede op ʼn maatskappy uitoefen. 7.9.2
Beskerming van minderheidsaandeelhouers
Omdat die meerderheid lede van ʼn maatskappy die besluite neem, moet die minderheid sekere beskerming geniet. BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 14, Paragraaf 2-3 lig hierdie onderwerp toe. Neem kennis van hierdie bespreking sodat jy die regte van die minderheidsaandeelhouers kan verduidelik. 7.10 Aandele Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 15, paragraaf 1-4, 7 en 9 (bladsy 352-365, 369-372, 376-377)
Bladsy 96
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg ʼn Lid van ʼn maatskappy is ʼn persoon wat ingestem het om ʼn lid van die betrokke maatskappy te word. Dit vind plaas deur inskrywing in die akte (subskripsie), aansoek te doen vir aandele, of deur die oordra van ʼn ander persoon se aandele. Lees gerus BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 15, paragraaf 1.1-1.4 sodat jy kan verduidelik hoe ʼn persoon ʼn aandeelhouer in ʼn maatskappy word, nie langer ʼn aandeelhouer is nie en wat die minimum aandeelhouers van ʼn maatskappy moet wees. Neem kennis dat daar geen maksimum getal aandeelhouers is nie. 7.10.1
Verskillende aandele
Voordat daar na die verskillende soorte aandele verwys word, moet jy eers paragraaf 2.2 en 2.3 van hoofstuk 15 in die handboek (BPP Learning Media, 2012) lees om seker te maak dat jy weet wat met die term "kapitaal" bedoel word. Lees daarna paragraaf 3 van dieselfde hoofstuk in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 355) sodat jy die aard van die verskillende aandele kan verduidelik. 7.10.2
Verkryging (toewysing) van aandele
Aandele val ook nie net uit die lug nie, maar moet bekom/verkry word. Lees paragraaf 4 van Hoofstuk 15 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 361) sodat jy kan verduidelik wat die proses is vir die toewysing van aandele aan ʼn spesifieke aandeelhouer. 7.10.3
Uitreik van aandele
Elke aandeel in ʼn maatskappy het ʼn waarde daaraan gekoppel. ʼn Maatskappy moet die aandele in ooreenstemming met daardie waarde (en nie teen afslag nie) uitreik. Lees paragraaf 7 van Hoofstuk 15 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 369) sodat jy die uitreik van aandele in verskillende maatskappye kan verduidelik. Lees daarna ook paragraaf 9 van dieselfde hoofstuk om die beginsels rakende finansiële hulp vir die verkryging van aandele te verduidelik. 7.11 Bestuur-van-kapitaal-beginsel Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 15, paragraaf 5 (bladsy 366-367) Die bestuur van kapitaal is ʼn maatskappyregbeginsel. Dit handel daaroor dat die maatskappy nie toegelaat moet word om kapitale betalings, tot nadeel van sy krediteure, te maak nie, maar dat die uitbetaal van kapitaal deeglik bestuur moet word. Lees die gedeelte in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 15, paragraaf 5 wat oor die bestuur van kapitaal handel, deur sodat jy hierdie beginsel kan verduidelik.
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
Bladsy 97
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg 7.11.1
Vermindering van aandeelhouerskapitaal
Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 15, paragraaf 6 (bladsy 367-369) Die kapitaal van ʼn maatskappy kan op verskeie maniere verminder word. Neem kennis van die inhoud in paragraaf 6 van Hoofstuk 15 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 367) sodat jy die vermindering van kapitaal kan verduidelik. Onthou dat ʼn hof altyd die belange van die maatskappy se krediteure in gedagte sal hou wanneer daar besluit word om aandeelhouerskapitaal te verminder. 7.12 Vermoë van ʼn maatskappy om ʼn lening te bekom Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 16, paragraaf 1-5 (bladsy 384-394) ʼn Maatskappy het die inbegrepe bevoegdheid om geld te kan leen vir doeleindes van die besigheid of handel van die maatskappy. Indien ʼn maatskappy ʼn lening aangaan vir doeleindes buite sy bevoegdheid kan daardie ooreenkoms vir die terugbetaling van die lening onuitvoerbaar wees indien die geldlener bewus was dat die maatskappy buite sy bevoegdheid optree. Lees paragraaf 2 van Hoofstuk 16 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 384) sodat jy die beginsel van leningskapitaal en skuldbriewe kan verduidelik.
Toets jouself! Kyk of jy die vraag in BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 16, bladsy 387, wat oor die regte van aandeelhouers en skuldbriefhouers handel, kan beantwoord. ʼn Vorderingsreg bied aan ʼn skuldeiser (krediteur) ʼn voorkeureis op die terugbetaal van die skuld. Lees paragraaf 3 en 4 van Hoofstuk 16 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 388 en 392) sodat jy hierdie beginsel van sekuriteit aan ʼn skuldeiser en die registrasie van die vorderingsreg kan verduidelik. Dit is nie net versekerde skuldeisers met afdwingbare regte nie, maar onversekerde skuldeisers het ook regte en derhalwe remedies tot hul beskikking indien daar inbreuk op hul regte gemaak is. BPP Learning Media (2012: 393) verduidelik in paragraaf 5 van Hoofstuk 16 die remedies tot ʼn skuldeiser se beskikking. Lees dit aandagtig deur sodat jy daardie remedies kan verduidelik. Dit kan gebeur dat ʼn maatskappy se laste (skuld) sy bates oorskry en dat die maatskappy gelikwideer moet word. Dit hou sekere gevolge vir die maatskappy se skuldeisers in, maar
Bladsy 98
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg kan ook tot persoonlike aanspreeklikheid vir direkteure lei. Lees meer hieroor in paragraaf 9 van Hoofstuk 13 en paragraaf 6 van Hoofstuk 16 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 313-323 en 394-395). 7.13 Verdeling van magte Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 19, paragraaf 8 (bladsy 467-472) Die direksie van ʼn maatskappy verrig ʼn bepaalde funksie, net so ook die aandeelhouers. Lees paragraaf 8.1, 8.7 en 8.8 van Hoofstuk 19 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 467) sodat jy hierdie verdeling van magte en funksies tussen direkteure en aandeelhouers kan verduidelik. 7.14 Maatskappysekretaris Bestudeer die handboek: BPP Learning Media, 2012: Hoofstuk 13, paragraaf 10 (bladsy 324-325) Volgens die Engelse reg se Companies Act 2006 moet elke openbare maatskappy oor ʼn maatskappysekretaris beskik en kan private maatskappye ʼn maatskappysekretaris aanstel. Lees Schulze, et al. (2015) in paragraaf 21.4.4 wat die posisie rakende die aanstel van ʼn maatskappysekretaris in die Suid-Afrikaanse maatskappyregkonteks is. 7.14.1
Kwalifikasies
Die maatskappysekretaris is een van die maatskappy se amptenare en dit mag ook ʼn direkteur van die maatskappy wees. Neem kennis van die minimum vereistes vir die aanstel van ʼn maatskappysekretaris soos verduidelik in paragraaf 10.1 van Hoofstuk 13 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 324) sodat jy dit kan verduidelik. 7.14.2
Magte en pligte
Die maatskappysekretaris het bepaalde funksies wat volgens die wet vervul moet word. Neem kennis van hierdie verpligtinge maar ook magte soos in paragraaf 10.2 en 10.3 van Hoofstuk 13 in die handboek (BPP Learning Media, 2012: 324) uiteengesit sodat jy dit kan verduidelik. 7.15 Samevatting Verskeie ondernemingsvorme is tot ʼn entrepreneur se beskikking en elk van hulle het bepaalde karaktereienskappe wat hul van mekaar onderskei. Die vernaamste wetgewing wat die funksionering van hierdie ondernemingsvorme reguleer, is ʼn land se maatskappywet maar ook in sommige gevalle die gemenereg. ʼn Maatskappy is een voorbeeld van ʼn
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
Bladsy 99
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg ondernemingsvorm tot ʼn entrepreneur se beskikking. Verskillende soorte maatskappye bestaan ook, elk weer met hul eie eienskappe met regte en verpligtinge wat daaruit kan voortspruit. Maatskappye beskik oor hul eie regspersoonlikheid en dit kan weer bepaalde implikasies vir direkteure en/of die aandeelhouers van ʼn maatskappy inhou. Die administrasie van ondernemings is daarom uiters noodsaaklik. Daar is verskeie persone met ʼn belang by ʼn maatskappy en daarom word deur wetgewing vereis om hierdie belange te beskerm, maar ook te bestuur. 7.16 Selfevaluering Voltooi die oefeninge aan die einde van Hoofstuk 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 en 16 in die handboek (bladsy 231-233, 250-251, 270-271, 294-295, 332-333, 345-346, 379-380 en 397-398 onderskeidelik). Die antwoorde op die vrae sal jy op die bladsye na die vrae aantref. Dit is belangrik dat jy nie na die antwoorde kyk voordat jy die vrae heeltemal voltooi het nie, selfs al sukkel jy om die vrae te voltooi. 7.17 Selfevalueringsriglyne Gebruik die studiegids en handboek om jou antwoorde vir die selfevalueringsvrae te vind. Doen ook gerus die vrae uiteengesit in die vrae-bank (Question Bank) van die handboek (vrae 41-80 op bladsy 490-496).
Bladsy 100
Studie-eenheid 7: Korporatiewe administrasie en finansies
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
BRONNELYS Acts Online. 2013. Table of Contents. [Online] Beskikbaar op http://www.acts.co.za/ [Besoek op 9 Desember 2014] BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons. Companies Act & Regulations, Act 71 of 2008 (updated 2011) – Dis in Afrikaans die Maatskappywet 71 van 2008 (ISBN: 978-0-7021-8598-4) Companies and Intellectual Properties Commission. 2015. [Online] Beskikbaar op http://www.cipc.co.za/ [Besoek op 31 Januarie 2015] Havenga, P., Havenga, M., Hurter, E., Kelbrick, R., Manamela, E., Manamela, T., Schulze, H. & Stoop, B.C. 2010. General Principles of Commercial Law. 7th edition. Cape Town: Juta. Hiemstra, V.G. & Gonin, H.L. 2000. Drietalige Regswoordeboek. 3de Uitgawe. Juta en Kie, Bpk. Institute of Directors in South Africa. 2009. King 3 Code of Corporate Governance for South Africa. [Online] Beskikbaar op https://african.ipapercms.dk/IOD/KINGIII/kingiiireport/ [Besoek op 9 Desember 2014 en 11 Desember 2014]. International Federation of Accountants. 2014. About IFAC. Membership. [Online] Beskikbaar op: http://www.ifac.org/about-ifac/membership [Besoek 5 Desember 2014]. Kretzschmar, L., Prinsloo, F., Prozesky, M., Rossouw, D., Sander, K. & Siebrits, J. 2012. Ethics for Accountants and Auditors. 3rd edition. Cape Town: Oxford University Press. Kretzschmar, L., Prinsloo, F., Prozesky, M., Rossouw, D., Sander, K., Siebrits, J. & Woermann, M. 2013. Ethics for Accountants and Auditors. 3rd edition. Cape Town: Oxford University Press. Labour Relations Act, Act 66 of 1995 (updated 2010) – Dis in Afrikaans die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995. (ISBN: 978-0-7021-8549-6) Reunert Limited. 2013. Annual integrated governance report. [Online] Beskikbaar op http://ir.reunert.co.za/2013/corporate-governance/governance-report/ [Besoek op 17 Desember 2014]
Bronnelys
Bladsy 101
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Schulze, H., Kelbrick, R., Manamela, T., Stoop, P., Manamela, E., Hurter, E., Masuku, B. & Stoop, C. 2015. Algemene Beginsels van KommersiĂŤle Reg. 8ste Uitgawe. Kaapstad: Juta. Snyman, R. 2012. Strafreg. 6de uitgawe. LexisNexis Suid-Afrika. Solidariteit Helpende Hand. 2014. Projekte: Skooltassie. [Aanlyn] Beskikbaar op http://helpendehand.co.za/skooltassie/ [Besoek op 10 Desember 2014]. South African Institute of Professional Accountants. 2014. SAIPA CPD Events & Product Services. [Online] Beskikbaar op: http://www.saipa.co.za/ [Besoek 8 Desember 2014]. The Department of Justice and Constitutional Development Republic of South Africa, 2014. Courts in South Africa. [online] Beskikbaar by: http://www.justice.gov.za/about/sacourts.html#top [Besoek op 23 Desember 2014] The South African Institute of Chartered Accountants. 2014. Members. Continuing Professional Development. [Online] Beskikbaar op: https://www.saica.co.za/Members/ContinuingProfessionalDevelopment/tabid/745/langua ge/en-ZA/Default.aspx [Besoek 8 Desember 2014]. The South African Judiciary, 2014. About us. [online] Beskikbaar by: http://www.judiciary.org.za/high-courts.html [Besoek op 23 Desember 2014]
Bladsy 102
Bronnelys
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
WOORDELYS IN ENGELS EN AFRIKAANS Afrikaans
Engels
Aanbod
Offer
Aandeelhouers
Shareholders
Aandelekapitaal
Share capital
Aanname
Acceptance
Aanspreeklikheid
Liability
Afgeleide eise
Derivative claims
Afgelope teenprestasie
Past consideration
Aflosbare aandele
Redeemable shares
Akte van oprigting
Memorandum of association
Algemene jaarvergadering
Annual general meeting (AGM)
Beding/Bepaling
Terms
Bedoeling
Intention
Bedrieglik
Fraudulent
Belanghebbendes
Stakeholders
Belangstellende rolspeler
Interest stakeholder
Besluit
Resolution
Betroubaarheid
Reliability
Billikheid
Fairness
Billikheidsreg
Equity
Botsing van belange
Conflict of interest
Deliktereg
Law of tort (delict)
Deliktereg
Tort
Deliktuele aanspreeklikheid
Liable in tort
Deliktuele nalatigheid
Tort of negligence
Deurlopende professionele ontwikkeling
Continuing professional development (CPD)
Woordelys in Engels en Afrikaans
Bladsy 103
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Deursigtigheid
Transparency
Die reg
The law
Dienskontrak
Employment contract
Doelwit
Purpose
Eiser
Claimant
Ekwiteitsaandele
Equity shares
FinansiĂŤle belanghebbende
Financial stakeholder
Gelyk in waarde met die teenprestasie
Adequate
Gesag van howe
Judicial precedent
Gevallestudie
Case study
Gevolge
Consequences
Gevolmagtigde
Proxy
Gewone besluit
Ordinary resolution
Gewoontereg
Common law
Hofbeslissings
Case law
Impak
Effect
Inbegrepe/geĂŻmpliseerd
Implied
Ingelyf
Incorporated
Integriteit
Integrity
Interdik
Injunction
Kompensasie
Compensation
Konfidensialiteit
Confidentiality
Konsekwentheid
Consistency
Konstruktiewe ontslag
Constructive dismissal
Kontrak
Contract
Kontraktuele verpligtinge
Contractual obligations
Korporatiewe bestuur
Corporate governance
Bladsy 104
Woordelys in Engels en Afrikaans
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Kousaliteit
Causation
Leningskapitaal
Loan capital
Maatskappy
Company
Mikpunt
Aims / objects
Misdryf
Crime
Nalatig
Negligent
Nalatigheid
Negligence
Objektiwiteit
Objectivity
Onafhanklike kontrakteur
Independent contractor
Onafhanklikheid
Independence
Onbenoemde bepaling/beding
Innominate terms
Onbillike ontslag
Unfair dismissal
Onderneming
Company
Onregmatig/wederregtelik
Wrongful
Onregmatige ontslag
Wrongful dismissal
Onskuldig
Innocent
Ooreenkoms
Agreement
Oorweging
Consideration
Opperheerskappy
Sovereignty
Oprigter
Promotor
Opsetlik
Fraudulent
Preferente- of voorkeuraandele
Preference shares
Professionele optrede
Professional behavior
Professionele vaardigheid
Professional competence
Prokureur
Solicitor
Raamwerk-benadering
Framework approach
Rakmaatskappy
Company off the shelf
Woordelys in Engels en Afrikaans
Bladsy 105
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Redelike sorg
Due care
Regsgeldig
Sufficient
Regspersoon
Corporation
Regspersoonlikheid
Legal / corporate personality
Regverdigbaar
Justified
Rekenmeester
Accountant
Remedie
Remedy
Respek
Respect
Selfgeldendheid
Assertiveness
Sivielreg
Civil law
Sjaria-wette
Sharia law
Skade
Damage
Skeptisisme (ondersoekend)
Scepticism
Skuldbrief
Debenture
Sosiale verantwoordelikheid
Social responsibility
Spesiale besluit
Special resolution
Stilswyend
Implied
Stiptelikheid
Timeliness
Strafreg
Criminal law
Subskripsie van aandele
Subscriber of shares
Summiere ontslag
Summary dismissal
Teenaanbod
Counter-offer
Teenprestasie
Consideration
Toegewysde aandele
Allotted shares
Toerekeningsvatbaarheid
Accountability
Uitgereikte aandele
Issued shares
Uitgevoerde kontrak
Executed consideration
Bladsy 106
Woordelys in Engels en Afrikaans
GEG105 Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg
Uitsluitingsklousule
Exclusion clause
Uitvoerbare kontrak
Executory consideration
Verantwoordelikheid
Responsibility
Verenigde Koninkryke
United Kingdom
Vernietigbaar
Voidable
Verpligting om sorg te dra
Duty of care
Versendingsteorie
Postal rule
Vervulling van kontrak
Discharge of contract
Verydeling
Frustration
Veto
Override
Voldoening op reĂŤls gebaseer
Compliance-based rules
Voorkeureis
Prior claim
Voorstelling
Representation
Vorderingsreg
Charge
Vriendelikheid
Courtesy
VSA
USA
Wanvoorstelling
Misrepresentation
Werkgewer
Employer
Werknemer
Employee
Wetgewing
Legislation
Wetlike reĂŤls
Statutory rules
Wettereg
Statute law
Woordelys in Engels en Afrikaans
Bladsy 107
Etiek, Korporatiewe Bestuur en Sakereg Handboeke • Kretzschmar, L., Prinsloo, F., Prozesky, M., Rossouw, D., Sander, K. & Siebrits, J. 2013. Ethics for Accountants and Auditors. 3rd edition. Cape Town: Oxford University Press. • Schulze, H., Kelbrick, R., Manamela, T., Stoop, P., Manamela, E., Hurter, E., Masuku, B. & Stoop, C. 2015. Algemene Beginsels van Kommersiële Reg. 8ste Uitgawe. Kaapstad: Juta. • BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C05: Fundamentals of Ethics, Corporate Governance and Business Laws. 2nd Edition. United Kingdom: Polestar Wheatons.
E
en van die pilare wat ʼn suksesvolle sakeonderneming ondersteun, is die implementering van etiese standaarde, ʼn streng wetlike raamwerk onderliggend tot al die kommersiële aktiwiteite en die toepassing van korporatiewe bestuur. Verskeie areas van sakereg word aangeraak soos kontraktereg, arbeidswetgewing, die administrasie van finansieringsbronne, asook die bestuur van maatskappye. In die sakewêreld word globale sakeondernemings geken aan die gebruik om alternatiewe regstelsels ook in ag te neem en nie bloot net die Engelse regstelsel nie. Etiese standaarde is ontwikkel in die rekeningkundige beroep en dit is van uiterste belang vir al CIMA (Chartered Institute of Management Accountants) se lede om die hoogste standaard van etiese gedrag toe te pas. Die tipiese aandeelhouers of ander belanghebbendes in ʼn sakeonderneming wil ʼn mate van sekuriteit hê in hoe bestuur optree en besluitneming uitvoer. Korporatiewe bestuur is ontwikkel ten einde publieke belang te beskerm teen die aksies en besluite van bestuur en die direksie. Die basiese elemente van die Engelse regstelsel asook alternatiewe
regstelsels word bespreek in die konteks van ʼn sakeonderneming. ʼn Goeie begrip van hoe die reg bepaal of ʼn kontraktuele ooreenkoms gevorm is en die wetlike status van die kontraktuele voorwaardes is noodsaaklik vir die beskerming van ʼn sakeonderneming se bedrywighede. Voorts sal die beëindiging van ʼn kontrak, asook die remedies beskikbaar in gevalle van kontrakbreuk en geen prestasie ook bepaal word deur ʼn deeglike studie van kontraktereg. Dit is tot voordeel van die sakeonderneming en werknemers om aspekte rondom dienskontrakte en die beskikbare remedies by die beëindiging van dienskontrakte uiteen te sit. Daar is ook bepaalde gesondheids- en veiligheidsvereistes waaraan die sakeperseel moet voldoen ten einde werknemers se welstand te beskerm. Die oorkoepelende regstatus, aard en administrasievereistes van maatskappye wat aandele bied op die Johannesburgse Effektebeurs (JSE) word ook behandel soos dit bepaal word deur die Maatskappywet no. 71 van 2008.
www.akademia.ac.za