prestasie Bedryfsekonomie
bestuur
ting
mer
Skrywer: Marnel Ferreira
prysvasstelling
vraag & aanbod winsbesluitneming ekonomiese teorie
c Kopiereg 2017 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Marnel Ferreira Hersien deur: Nadia Hunt Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: Von Willichlaan 284, Die Hoewes, Centurion Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
www.akademia.ac.za
GEN105 Bedryfsekonomie
INHOUDSOPGAWE Inleiding ............................................................................................................................... 4 Vakleeruitkomste ................................................................................................................ 5 Woordomskrywing vir evaluering ...................................................................................... 7
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid............................................................................. 9 2.1
Studie-eenheid leeruitkomste ............................................................................................. 9
2.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 10
2.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 10
2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 10
2.5
Inleiding ................................................................................................................................ 11
2.6
Die finansiële stelsel .......................................................................................................... 12
2.6.1
Huishoudings .................................................................................................................. 12
2.6.2
Ondernemings ................................................................................................................ 12
2.6.3
Regering .......................................................................................................................... 13
2.7
Finansiële markte en instellings ....................................................................................... 13
2.7.1
Kommersiële banke ....................................................................................................... 14
2.7.2
Finansiële tussengangers ............................................................................................. 15
2.7.3
Opbrengs op krediet en geldskepping ........................................................................ 15
2.7.4
Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB) ...................................................................... 18
2.8
Samevatting ........................................................................................................................ 20
2.9
Selfevaluering en riglyne ................................................................................................... 20
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings .................................................. 21 3.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 21
3.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 22
3.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 23
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 23
3.5
Inleiding ................................................................................................................................ 24
3.6
Makro-ekonomiese faktore: Nasionale inkomste en groei ........................................... 24
3.6.1
Nasionale inkomste (produksie, inkomste en besteding)......................................... 25
3.6.2
Ekonomiese kringloop en nasionale inkomste........................................................... 28
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
GEN105 Bedryfsekonomie 3.6.3 Marginale verbruikersgeneigdheid (Marginal Propensity to Consume – MPC) en die vermenigvuldiger...................................................................................................................... 29 3.6.4
Handelsiklus/sakesiklus ................................................................................................ 30
3.6.5
Openbare sektor/owerheidsektor ................................................................................. 31
3.6.6
Prysinflasie ...................................................................................................................... 32
3.6.7
Werkloosheid .................................................................................................................. 34
3.6.8
Fiskale en monetĂŞre beleid ........................................................................................... 35
3.7
Internasionale ekonomie en handel ................................................................................ 36
3.7.1
Handelsbalans/betalingsbalans ................................................................................... 37
3.7.2
Wisselkoers ..................................................................................................................... 37
3.7.3
Vryemarkhandel ............................................................................................................. 38
3.8
Internasionale instellings ................................................................................................... 38
3.9
Samevatting ........................................................................................................................ 38
3.10
Selfevaluering ..................................................................................................................... 39
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings ............................. 41 4.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 41
4.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 42
4.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 43
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 43
4.5
Inleiding ................................................................................................................................ 44
4.6
Ekonomiese doelwitte van ondernemings ...................................................................... 44
4.6.1
Tipe ondernemings ........................................................................................................ 45
4.6.2
Ondernemingsdoelwitte ................................................................................................. 46
4.7
Produksiekoste en prys ..................................................................................................... 48
4.7.1
Tipes koste (insette)....................................................................................................... 48
4.7.2
Korttermynkoste.............................................................................................................. 49
4.7.3
Produksie en koste op die langtermyn ........................................................................ 50
4.8
Uitset, prys en wins ............................................................................................................ 50
4.9
Samevatting ........................................................................................................................ 53
4.10
Selfevaluering ..................................................................................................................... 53
Bladsy 2
Inhoudsopgawe
GEN105 Bedryfsekonomie Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting ......................................................................... 55 5.1
Inleiding ................................................................................................................................ 55
5.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 55
5.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 55
5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 56
5.5
Die totale ekonomie ........................................................................................................... 57
5.6
Makro-ekonomie ................................................................................................................. 58
5.6.1
Totale produksie, besteding en inkomste ................................................................... 58
5.6.2
Betalingsbalans .............................................................................................................. 59
5.6.3
Meting van ongelykheid................................................................................................. 60
5.6.4
Vraag na krediet ............................................................................................................. 61
5.6.5
Vraag na geld .................................................................................................................. 62
5.7
Mikro-ekonomie .................................................................................................................. 64
5.7.1
Produksiemoontlikheidskromme .................................................................................. 64
5.7.2
Verbruikersewewig in die nutsbenadering.................................................................. 65
5.7.3
Produksie en koste......................................................................................................... 65
5.7.4
Ewewigsvoorwaardes .................................................................................................... 66
5.8
Samevatting ........................................................................................................................ 67
Bronnelys .......................................................................................................................... 68
Inhoudsopgawe
Bladsy 3
GEN105 Bedryfsekonomie
INLEIDING GEN105 se begeleidingsgids word in twee dele beskikbaar gemaak: Deel I (is reeds beskikbaar gemaak) Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging Deel II (word in hierdie gids aangebied) Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings Studie-eenheid 5: Addisionele inligting Vir hierdie vak is die volgende handboeke voorgeskryf:
•
BPP Learning Media. 2017. CIMA Study text for level BA1: Fundamentals of Business Economics
•
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers
Bladsy 4
Inleiding
GEN105 Bedryfsekonomie
VAKLEERUITKOMSTE Die fokus van hierdie vak is op die impak van die ekonomie op ondernemings, asook hoe mededinging, finansiële markte en regeringsbeleid ʼn onderneming kan beïnvloed. Belangrike mikro-ekonomiese tegnieke word uitgelig ten opsigte van prysvasstelling en winsbesluite. Die kurrikulum fokus op die belangrikste ekonomiese aktiwiteite wat relevant is vir besluitneming in ʼn onderneming. Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BEDRYFSEKONOMIE (GEN105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die markstelsel en mededinging (Studie-eenheid 1)
•
Die monetêre beleid (Studie-eenheid 2)
•
Makro-ekonomie vir ondernemings (Studie-eenheid 3)
•
Die doelstelsels en besluite van ondernemings (Studie-eenheid 4)
•
Addisionele inligting: Die totale ekonomie, makro- en mikro-ekonomie (Studieeenheid 5)
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die makro-ekonomiese faktore wat ʼn land se nasionale inkomste en groeikoers kan beïnvloed, asook die impak daarvan op sakeondernemings te bespreek;
•
die faktore wat handel tussen ʼn land en die res van die wêreld kan beïnvloed en die impak daarvan op daaglikse besigheidsaktiwiteite te identifiseer;
•
die invloed van ekonomiese ontwikkeling van lande en die effek daarvan op sakeondernemings te verduidelik;
•
die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en die onderneming te identifiseer;
•
die impak wat ʼn verandering in insetkoste en volume op prys, mededinging en die industrie sal hê, te beskryf;
•
die vlak van uitset en prys om wins te maksimeer te bepaal;
•
die markprys en die impak van verandering van pryse op wins te verduidelik;
Vakleeruitkomste
Bladsy 5
GEN105 Bedryfsekonomie
•
die redes en effek van regeringsinmenging om pryse te stabiliseer te beskryf;
•
die belangrikste redes vir mislukking in die mark en regulasies wat beskikbaar is om dit te vermy te beskryf en prakties toe te pas;
•
die redes vir die vraag na geld en bates, en die gebruike van krediet te verduidelik; en
•
die funksies van die basiese finansiële markte en instellings in die fasilitering van handel en ontwikkeling te beskryf.
Bladsy 6
Vakleeruitkomste
GEN105 Bedryfsekonomie
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg dit en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens.
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens.
Bereken
Gebruik wiskundige berekeninge om die antwoord te bepaal
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 7
GEN105 Bedryfsekonomie
Notas
Bladsy 8
Woordomskrywing vir evaluering
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 2: DIE MONETÊRE BELEID
2.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Hierdie fokus op die funksies van die finansiële markte en stelsels. Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Finansiële stelsel
•
Finansiële markte en instellings
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die redes vir die vraag na geld en bates, en die gebruike van krediet te verduidelik;
•
die funksies van die basiese finansiële markte en instellings in die fasilitering van handel en ontwikkeling te verduidelik;
•
die faktore wat lei tot likiditeitsurplusse en -tekorte in huishoudings, ondernemings en owerhede op die kort-, medium- en langtermyn te identifiseer;
•
die rol van verskeie finansiële bates, markte en instellings in die ondersteuning van organisasies om hul likiditeitsposisie te bestuur, te verduidelik;
•
die finansiële en ekonomiese funksies van finansiële tussengangers te verduidelik;
•
die rol van die kommersiële banke in die proses van kredietskepping en in die bepaling van die struktuur van rentekoerse te verduidelik;
•
die rol van die sentrale bank in die versekering van likiditeit en in omsigtige regulering te verduidelik;
•
die oorsprong van die 2008-bankkrisis en kredietkrisis te verduidelik;
•
die rol van die buitelandse valutamark, die faktore wat dit beïnvloed en die funksie van wisselkoerse te verduidelik;
•
die rol van die nasionale en internasionale regeringsorganisasies in die regulering van die finansiële stelsel te verduidelik;
•
die rol van supranasionale finansiële instellings in die stabilisering van die ekonomie en die aanmoediging van groei te verduidelik.
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 9
GEN105 Bedryfsekonomie 2.2
•
Voorgeskrewe handboek BPP Learning Media. 2017. CIMA Study text for level BA1: Fundamentals of Business Economics
•
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: CIMA, BA1: Finansiële stelsels, markte en instellings •
Hoofstuk 13, paragrawe 1-3
•
Hoofstuk 14, paragrawe 1-3
Mohr & medewerkers, 2015:
2.3
•
Hoofstuk 3, paragraaf 3.5
•
Hoofstuk 14, paragrawe 14.3-14.8
Verrykende bronne
CNBCAfrica.com, 2015. Beskikbaar by http://www.cnbcafrica.com/news/southernafrica/2014/08/10/sarb-abil-support-measures/ (African Bank / ABIL) The Crisis of Credit Visualized, 2011. Beskikbaar by https://www.youtube.com/watch?v=bx_LWm6_6tA&spfreload=10 https://www.resbank.co.za/AboutUs/Documents/Interest%20rates%20and%20how%20they %20work.pdf 2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Internasionale
ʼn Internasionale organisasie wat hulp aan lande verleen om
Monetêre Fonds
ekonomiese doelwitte te bereik en om finansiële hulp te bied aan
(IMF)
lidlande.
Krediet
Krediet kom voor in die vorm van spaarrekeninge of lenings deur
Bladsy 10
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie ʼn verbruiker of onderneming by ʼn finansiële instelling soos ʼn bank Uitleenkoers waarteen verbruikers geld/krediet by kommersiële
Rentekoers
banke leen. Uitleenkoers van die SARB waarteen kommersiële banke geld by
Repokoers
die SARB leen. Lae groei en hoë werkloosheid saam met hoë
Stagflasie
werkloosheidskoers lei tot stagflasie in ʼn land. Internasionale bank wat daarop ingestel is om ekonomiese groei
Wêreldbank
en ontwikkeling te bevorder. 2.5
Inleiding
ʼn Land se ekonomie is afhanklik van ʼn groot netwerk van ekonomiese verhoudings. Belangrike verhoudings sluit in die vloei van hulpbronne tussen ondernemings, huishoudings en regerings. Finansiële instellings, soos banke, is belangrik, want dit verskaf finansiering vir al die partye betrokke en is ook ʼn middel om die kapitaal/geld te verhandel. Dit verskaf krediet in die ekonomie en moedig markaktiwiteite aan. Die monetêre sektor speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en die rol van geld en krediet in die ekonomie is van kritieke belang om die marksiklus aan die gang te hou. Die figuur hieronder dui die verskil tussen ʼn monetêre en fiskale stelsel aan:
Monetêre stelsel
Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB) Finansiêle tussengangers
Fiskale stelsel
Regering Regeringsuitgawes en begroting Tesourie
Figuur 2.1: Monetêre en fiskale stelsels (Mohr & medewerkers, 2015)
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 11
GEN105 Bedryfsekonomie 2.6
Die finansiële stelsel
Bestudeer: CIMA, 2017: 221 (Hoofstuk 13, paragrawe 1.1-1.2) Mohr & medewerkers, 2015: 275-279 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.6)
Bestudeer hierdie gedeelte en maak seker dat jy die redes vir die vraag na geld en bates en die gebruik van krediet sal kan verduidelik. Gedurende ekonomiese aktiwiteite het die verskillende rolspelers een of ander vorm van krediet of geld nodig. Produsente het dit nodig om voorraad mee aan te koop en verbruikers het dit nodig om die finale produkte mee aan te koop. Daar is dus verskillende funksies wat geld (krediet) in die ekonomie het en dit behels ook verskillende finansiële tussengangers/instellings wat dit moontlik maak om krediet te bekom (geld te leen). Die leners word in drie basiese groepe (sektore) in die ekonomie (buiteland uitgesluit) ingedeel, naamlik huishoudings, ondernemings en die regering. 2.6.1
Huishoudings
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 48-51 (Hoofstuk 3, paragraaf 3.5)
Huishoudings en individue het verskillende bronne van inkomste, soos salarisse, beleggings en pensioene en lopende uitgawes soos voedsel, brandstof/vervoer, verblyf, ensovoorts. Hierdie inkomste en uitgawes kan opgedeel word in verskillende tydperke waar die behoefte vir krediet oor tyd heen sal verander. Voedsel en brandstof is dag-tot-dag uitgawes, maar wonings word gewoonlik met ʼn lening oor ʼn langer tydperk gefinansier. Huishoudings se bronne van krediet is dikwels banke, spaarrekeninge en beleggings. 2.6.2
Ondernemings
Ondernemings se behoeftes verskil van huishoudings ten opsigte van aankope – korttermynuitgawes kan lone, skryfbehoeftes en voorraad insluit, maar langtermynfinansiering is nodig vir investering, geboue en toerusting. Ondernemings kan hoofsaaklik gebruik maak van drie bronne van krediet: •
Ekwiteitskapitaal deur aandele te verkoop
•
Interne fondse uit wins wat behou is
Bladsy 12
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie
• 2.6.3
Eksterne krediet soos banklenings Regering
Die regering gebruik die nasionale begroting om inkomste en uitgawes te bepaal. Uitgawes sluit in salarisse van staatsamptenare, openbare dienste, infrastruktuur, staatspensioene en subsidies. Die meeste van die inkomste word uit belasting en bydraes tot staatspensioenfondse verdien, maar regerings kan ook eksterne bronne van krediet gebruik om staatsbesteding te finansier. Verwys na CIMA (2017) op bladsy 238, paragraaf 1.4. Bronne van finansiering Hierdie bronne sluit in: •
Sentrale bank, soos die Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB)
•
Verkoop van staatsverbande (bonds)
•
Verkoop van bates (privatisering)
Regeringskuld, soos ʼn begrotingstekort (in Suid-Afrika se geval) word dikwels nie 100% vereffen nie. Die nasionale begroting word opgestel om die tekort te verminder en om die skuld te beheer. In Suid-Afrika, wat gesien word as ʼn ontwikkelende land, is die vlak van staatskuld ongelukkig baie hoog. Hierdie vlak word gemeet deur te kyk wat die persentasie skuld in terme van die BBP is. 2.7
Finansiële markte en instellings
Bestudeer: CIMA, 2017: 222-227 (Hoofstuk 13, paragrawe 2-3.3.1) Mohr & medewerkers, 2015: 272-274 (Hoofstuk 14, paragrawe 14.4-14.5)
Bestudeer hierdie gedeelte en maak seker dat jy die funksies van die basiese finansiële markte en instellings in die fasilitering van handel en ontwikkeling kan bespreek. Finansiele instellings word gedefinieer in CIMA (2017) op bladsy 222. Bestudeer hierdie definisie. Kommersiële banke word deur verbruikers en ondernemings gebruik. Daar is verskillende tipe kommersiële banke, byvoorbeeld privaatbanke soos Investec en verbruikersbanke soos FNB. Daar is ook banke wat meer gerig is op ondernemings, soos Bidvest Bank en Mercantile Bank.
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 13
GEN105 Bedryfsekonomie 2.7.1
Kommersiële banke
Bestudeer: CIMA, 2017: 235-237 (Hoofstuk 14, paragrawe 1.1-1.8)
Kommersiële banke word kortliks in CIMA (2017) op bladsy 235 bespreek. Verwys na die drie potensiële teenstrydige doelwitte en wees in staat om dit op ʼn feitestel toe te pas. Teenstrydige doelwitte van kommersiële banke Die doelwitte van kommersiële banke is: •
Wins: ʼn Bank moet wins vir aandeelhouers maak deur middel van inkomste uit rente.
•
Kontantvloei: Daar moet voldoende kontantvloei wees om aan die vereistes van die verbruikers te kan voldoen, byvoorbeeld indien daar onttrekkings uit rekeninge en lenings is.
•
Sekuriteit: Banke moet ʼn beeld van sekuriteit en stabiliteit aan verbruikers uitdra sodat hulle hul geld daar sal wil spaar of belê.
Voorbeeld: Lehman Brothers en die Sub-prima Krisis 2008-2009 Lehman Brothers was een van die grootste banke in die VSA en het soos baie van die ander banke ʼn groot hoeveelheid geld uitgeleen en staatgemaak op die rente-inkomste uit daardie skuld. Vanaf ongeveer 2002 het Lehman Brothers al hoe meer geld begin leen vir huislenings aan verbruikers wat nie eintlik kwalifiseer vir ʼn lening nie – hulle sou dus nie die betalings per maand kon bekostig nie en het reeds te veel skuld gehad. Die bank het ook later nie meer die kontant gehad om hierdie lenings te ondersteun nie. Lande soos die VSA, Europese lande en die VK het baie laer rentekoerse as SA. Dit is nie altyd so voordelig soos wat ʼn mens sou dink nie. In 2006 het die VSA se huismark begin tuimel en die pryse van eiendom daarmee saam – meer as wat die banke verwag het. Baie verbruikers het gevoel die bank kan liewer die eiendom terugneem (repossess) as wat hulle aanhou om ʼn huislening/verband te betaal wat hulle eintlik nie kan bekostig nie. Op daardie stadium was die huise en eiendomme minder werd as die uitstaande skuld op die lenings. Die leningsterugbetalings het agterstallig geraak en die bank kon nie die aandele verkoop nie – die bank self het te veel skuld gehad. In 2008 is Lehman Brothers bankrot verklaar en sy bates is vir baie laer waardes deur ander banke gekoop.
Bladsy 14
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie
Sien ook die verrykende bronne vir ʼn skakel na hierdie inligting. Banke “skep” krediet met spaarrekeninge en beleggings. Indien ʼn verbruiker R100 000 spaar, is daar dus R100 000 wat “uitgeleen” kan word, maar teen ʼn rentekoers. Wanneer hierdie R100 000 terugbetaal is, het die bank byvoorbeeld R140 000 teruggekry en dus R40 000 rente “verdien”. Dan is daar R140 000 beskikbaar om weer uit te leen, ensovoorts. Kyk ook op bladsy 236-237 van CIMA (2017) en probeer die vraag (Activity 1) op bladsy 238 beantwoord. 2.7.2
Finansiële tussengangers
Bestudeer: CIMA, 2017: 222-223 (Hoofstuk 13, paragrawe 2.1-2.2) Mohr & medewerkers, 2015: 272-272 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.4) Bestudeer: Die volgende is voorbeelde van finansiële tussengangers: •
•
Spaarders: o
Huishoudings
o
Firmas
Leners: o
Firmas
o
Owerheid
o
Huishoudings
Verwys na Raam 14-2 in Mohr & medewerkers (2015) vir ʼn samevatting van die rol van finansiële tussengangers as skakels tussen spaarders en leners in die ekonomie. 2.7.3
Opbrengs op krediet en geldskepping
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 279-281 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.7)
Krediet word deur individue en ondernemings by finansiële instellings, soos banke, aangevra om ʼn tekort aan kontantvloei aan te vul of om addisionele uitgawes te dek. Finansiële
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 15
GEN105 Bedryfsekonomie tussengangers gebruik administratiewe koste en rentekoerse om wins te maak, asook om vir tekortkominge in wanbetalings op te maak. KommersiĂŤle banke se rentekoerse word gebaseer op die SARB se repokoers. Indien die repokoers verhoog, word die rentekoers proporsioneel ook verhoog en omgekeerd. Rentekoerse kan ook gebruik word om individue aan te moedig om te spaar. Aan die ander kant word die rentekoerse op krediet en spaarfondse deur die inflasiekoers beĂŻnvloed. Rente en opbrengs Vir ʼn kommersiĂŤle bank om wins te maak, moet die uitleenrentekoers vir verbruikers hoĂŤr wees as waarteen die bank dit by die sentrale bank (SARB) leen. Dieselfde geld indien dit deposito’s is wat weer uitgeleen gaan word – die rente waarteen dit belĂŞ word, is dikwels veel laer as waarteen geld by ʼn bank geleen word. Nominale en reĂŤle rentekoerse Die nominale rentekoers is die waarde sonder inflasie en die reĂŤle koers is met inflasie ingesluit. Inflasie moet ingereken word omdat dit die waarde en die opbrengs op ʼn belegging of spaargeld kan verminder. Dit word soos volg bereken: ReĂŤle rentekoers 1 + = 1 + ĂŤ 1 + Voorbeeld: Indien jy 4% rente op ʼn belegging verdien en die inflasiekoers is tans ongeveer 6%, dus: 1.04 = 0.98% 1.06 In reĂŤle terme verdien jy minder as 1% rente op die belegging, omdat die inflasiekoers hoĂŤr is as die rentekoers op die belegging. Rente op lenings Die rente wat verdien word op ʼn belegging kan ook verskil ten opsigte van die vlak van risiko – hoe hoĂŤr die risiko hoe hoĂŤr die rente – dieselfde reĂŤl word ook toegepas op skuld. Indien ʼn verbruiker of onderneming ʼn persoonlike lening uitneem met geen sekuriteit nie, sal die rentekoers baie hoĂŤr wees as ʼn huislening/verband waar ʼn eiendom of huis “terugneemâ€? kan as sekuriteit in die geval van wanbetaling. Rentekoers is dus ʼn aanduiding van risiko op krediet.
Bladsy 16
Studie-eenheid 2: Die monetĂŞre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie Veranderinge in rentekoerse oor ʼn tydperk In Suid-Afrika word die rentekoers bepaal deur die repokoers – enige veranderinge in die repokoers word deur die Suid-Afrikaanse Reserwebank aangekondig. Daar is verskeie faktore wat in ag geneem word indien daar ʼn verandering in die repo- en rentekoerse is: •
Reële opbrengs op beleggings vir verbruikers en beleggers wat beter vaar as inflasie.
•
Onsekerheid oor toekomstige veranderinge in die inflasiekoers.
•
Veranderinge in die vlak van staatskuld.
•
Verhoogde vlakke van krediet van verbruikers.
•
Monetêre beleid om rentekoerse te beheer en sodoende inflasie te beheer.
•
Rentekoerse van ander lande.
(Aangepas vanuit ʼn Fact Sheet op die Suid Afrikaanse Reserwe Bank se webtuiste: https://www.resbank.co.za/AboutUs/Documents/Interest%20rates%20and%20how%20they %20work.pdf) Suid-Afrika se rentekoerse het in 2014 twee maal verhoog ná ʼn lang tydperk met geen veranderinge nie. Ondanks die inflasiekoers wat in die eerste paar maande van 2015 verlaag het, is dit onwaarskynlik dat rentekoerse vir Suid-Afrikaners in 2015 sal daal. Struktuur van rentekoerse Rentekoerse kan ook verskil oor die tydperk waarteen geleen word. Hoër rente word terugbetaal op korttermynlenings, soos ʼn persoonlike lening, terwyl langtermynlenings, soos ʼn huislening, laer rentekoerse het. Dit is ook gekoppel aan die vlak van risiko en wanbetaling wat gepaardgaan met die krediet, asook die grootte van die lening. Die risiko word ook verhoog met korttermynveranderinge in inflasiekoerse en ekonomiese veranderinge wat oor ʼn langtermyn meer stabiel is. Opbrengskurwe en dividende-opbrengs Bestudeer: CIMA, 2017: 240-241 (Bestudeer paragrawe 3.1 tot 3.3) Die risiko verbonde aan ʼn belegging sal ook die opbrengs beïnvloed, dus sal hoë risiko beleggings moontlik hoër opbrengs kan lewer, maar kan ook ʼn groter risiko inhou om die geld wat belê is te verloor, indien die mark afwaarts beweeg.
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 17
GEN105 Bedryfsekonomie Daar is verskillende tipes aandele/beleggings beskikbaar en ook verskillende vlakke van risiko en opbrengs vir hierdie beleggings. 2.7.4
Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB)
Bestudeer: CIMA, 2017: 238-240 (Hoofstuk 14, paragrawe 2-2.4) Mohr & medewerkers, 2015: 272-274 (Hoofstuk 14, paragrawe 14.5 en 14.8)
ʼn Sentrale bank is n bank wat namens die regering optree. In die VK is die sentrale bank die Bank of England en in Suid-Afrika die Suid-Afrikaanse Reserwe Bank (SARB). Die primêre doel van die SARB is om die waarde van die geldeenheid (ZAR) in belang van gebalanseerde en volhoubare ekonomiese groei te beskerm. Die bank oefen sy funksies onafhanklik, sonder voorkeur/bevooroordeling uit, maar moet gereeld met die lid van die kabinet (die Minister van Finansies) beraadslaag – die bank is dus nie 100% onafhanklik nie; daar is ook staatsbetrokkenheid en beheer betrokke. Die SARB werk ook saam met die Nasionale Tesourie en die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) met die jaarlikse begrotings en beleidsbeplanning. Die Bank se belangrikste funksie is die handhawing van stabiliteit in die monetêre stelsel. Indien ʼn kommersiële bank dringend hulp nodig het, kan die SARB ingeroep word om te help, byvoorbeeld in die geval van African Bank se finansiële probleme in 2014. Die SARB is ook die “bank” vir kommersiële banke om geld by te leen wat dan aan huishoudings, individue en ondernemings uitgeleen word. Die SARB se rol om finansiële stabiliteit te verseker sluit in om staatskuld te moniteer en buitelandse geld en goudreserwes te berg. Die SARB het vier hooffunksies: 1. Formulering en implementering van die monetêre beleid 2. Diens aan die regering 3. Voorsiening van ekonomiese en statistiese dienste 4. Handhawing van finansiële stabiliteit Dus is die SARB die sentrale bank vir die regering en kommersiële banke en is verantwoordelik vir die beheer van inflasie- en rentekoerse. Bestudeer paragrawe 2.2 tot 2.4 (CIMA, 2017: 239-240) wat handel oor die funksies van die sentrale bank oor finansiële markte.
Bladsy 18
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie Die SARB is verantwoordelik vir die Suid-Afrikaanse monetêre beleid en dit is dus baie belangrik om paragraaf 14.8 in Mohr (2015: 281-284) te bestudeer. Die werksaamhede van die SARB is soos volg: 1. Formulering en implementering van monetêre beleid: Dit word gedoen deur middel van: (a) herfinansieringsproses (repokoers); (b) kontant-reserwe-vereistes van die banke; en (c) opemarktransaksies via aankoop of verkoop van staatseffekte. 2. Diens aan die regering: Die SARB bied drie dienste aan die regering: (a) Bankier en raadgewer; (b) Bewaarder van goud en buitelandse valutareserwes (saam met die hou van hierdie deposito’s is die Bank verantwoordelik vir die formulering van die wisselkoersbeleid); en (c) Administrasie van valutabeheer (dit beperk die beweging van buitelandse valuta ten einde die ekonomie teen skommelinge in kapitaalbewegings te beskerm). 3. Voorsiening van ekonomiese en statistiese dienste: Die Bank versamel, prosesseer, interpreteer en publiseer ekonomiese statistieke en ander inligting. Dit is ’n belangrike bron van inligting vir beleidmakers, ontleders en navorsers. 4. Die handhawing van finansiële stabiliteit: Om prysstabiliteit te verseker word as die belangrikste doel van die Bank beskou. 5. Banktoesig: Die SARB is verantwoordelik vir bankregulering en -toesighouding met die doel om ’n gesonde en doeltreffende bankstelsel te verseker. 6. Die nasionale betaalstelsel: Interbankvereffeningsrisiko (interbank settlement risk) word verminder deur toesig te hou oor die veiligheid en welstand van die Nasionale Betaalstelsel (National Payment System – NPS). 7. Bankier aan ander banke: Die SARB tree op as bewaarder van die minimum kontantreserwes wat banke wetlik verplig is om by die SARB te hou. Hierdie fondse kan gebruik word om die aanvraagdeposito’s (D) op te los wanneer dit nodig is en ook verpligtinge aan ander banke na te kom. Die SARB kan ook likiditeit aan banke voorsien wat likiditeitsprobleme ondervind. 8. Banknote en munte: Die SARB het die alleenreg om note en munte te maak, uit te reik en te vernietig. Die SA Muntmaatskappy (’n filiaal van die SARB) munt alle muntstukke, terwyl die SA Banknootmaatskappy (’n ander filiaal) afdrukke van banknote maak. Die kwessie van munte en note word grootliks deur die publiek se kontantvereistes bepaal. Kontant gaan in sirkulasie deur die aankoop van bates (gewoonlik finansiële bates) deur die SARB.
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 19
GEN105 Bedryfsekonomie 2.8
Samevatting
In ʼn ekonomie sal daar altyd ʼn uitruil van geld en krediet wees om in behoeftes te voorsien. Finansiële tussengangers soos banke maak hierdie proses makliker en fasiliteer die proses om geld te spaar en krediet te leen soos benodig. Die uitruil van geld/kapitaal/krediet word op verskeie maniere gedoen en kan oor die kort- en langtermyn gebruik word. Banke is die belangrikste finansiële instellings wat in die ekonomie deur beide verbruikers en ondernemings gebruik word. Kommersiële banke word gereguleer deur ʼn sentrale bank, die SARB, wat ook rentekoerse en inflasie moniteer. Die uitleen van krediet is belangrik, maar moet gereguleer word om ʼn toekomstige ekonomiese en finansiële krisis, soos wat in 2007-2010 gesien is, te voorkom. Internasionale transaksies word beïnvloed deur die wisselkoers en internasionale markte. 2.9
Selfevaluering en riglyne
Voltooi die vrae (Test your learning) aan die einde van elk van die betrokke hoofstukke in CIMA. •
Hoofstuk 13 op bladsy 231 en die antwoorde verskyn op bladsy 337.
•
Hoofstuk 14 op bladsy 244 en die antwoorde is op bladsy 337-338.
Verwys ook na die aktiwiteite, illustrasies en antwoorde in elk van die betrokke hoofstukke in CIMA. •
Hoofstuk 13 vanaf bladsy 221-226.
•
Hoofstuk 14 vanaf bladsy 238-240.
Bladsy 20
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 3: MAKRO-EKONOMIE VIR ONDERNEMINGS
3.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Hierdie studie-eenheid fokus op hoe makro-ekonomiese faktore ʼn land se alledaagse besigheidsaktiwiteite kan beïnvloed deur middel van ekonomiese groei en ontwikkeling, internasionale handel en die impak van hierdie faktore op sakeondernemings. Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die makro-ekonomiese faktore wat ʼn land se nasionale inkomste en groeikoers kan beïnvloed, asook die impak daarvan op sakeondernemings.
•
Die faktore wat handel tussen ʼn land en die res van die wêreld kan beïnvloed en die impak daarvan op daaglikse besigheidsaktiwiteite.
•
Die invloed van ekonomiese ontwikkeling van lande en die effek daarvan op sakeondernemings.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te verduidelik hoe makro-ekonomiese faktore ʼn land se alledaagse besigheidsaktiwiteite kan beïnvloed deur middel van ekonomiese groei en ontwikkeling, internasionale handel en die impak van hierdie faktore op sakeondernemings;
•
die volgende te verduidelik: o
watter makro-ekonomiese faktore ʼn land se nasionale inkomste en groeikoers kan beïnvloed asook die impak daarvan op sakeondernemings;
o
die faktore wat handel tussen ʼn land en die res van die wêreld kan beïnvloed en die impak daarvan op daaglikse besigheidsaktiwiteite;
o
die invloed van ekonomiese ontwikkeling van lande en die effek daarvan op sakeondernemings;
o
die bepaling van makro-ekonomiese verskynsels, insluitend ewewig vir
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 21
GEN105 Bedryfsekonomie nasionale inkomste, groei in die nasionale inkomste, inflasie, werkloosheid en handelstekorte en -surplusse; o
die fases van die handelsiklus, asook die oorsake en gevolge vir die beleidskeuses van die regering;
o
die gevolge van die handelsiklus vir ondernemings;
o
die konsep van die betalingsbalans en die implikasies daarvan vir die regeringsbeleid;
die impak van potensiële beleidsantwoorde van die regering op sakeondernemings
•
en vir elke fase van die handelsiklus te beskryf; die belangrikste elemente van die nasionale beleid ten opsigte van handel te
•
identifiseer; die volgende te verduidelik:
•
o
die impak van die wisselkoersbeleid op ondernemings;
o
die konsep van globalisering en die gevolge vir ondernemings en nasionale ekonomieë; en
o 3.2
•
die rol van groot instellings om globale handel en ontwikkeling aan te moedig.
Voorgeskrewe handboek BPP Learning Media. 2017. CIMA Study text for level BA1: Fundamentals of Business Economics
•
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: CIMA, BA1: Die makro-ekonomiese konteks van ondernemings •
Hoofstuk 7, pargrawe 1-4.2.6
•
Hoofstuk 8, paragrawe 1-7
•
Hoofstuk 10, paragrawe 1-7.2.2
•
Hoofstuk 11, paragrawe 1-4.2
•
Hoofstuk 12, paragrawe 1-6.2
Bladsy 22
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
Mohr & medewerkers, 2015:
3.3
•
Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.7
•
Hoofstuk 14, paragraaf 14.8
•
Hoofstuk 15, paragrawe 15.1 en 15.8
•
Hoofstuk 16, paragrawe 16.1-16.4
•
Hoofstuk 20, paragraaf 20.1
•
Hoofstuk 21, paragraaf 21.1
•
Hoofstuk 22, paragrawe 22.1-22.4
Verrykende bronne •
http://www.thepresidency.gov.za/docs/pcsa/planning/pgdsguidelines.pdf
•
http://www.dti.gov.za/ (Hierdie is die webtuiste van die Departement van Handel en Nywerheid. Kyk gerus na die verskillende afdelings vir insig in die industrie in Suid-Afrika. Kyk veral na die volgende bladsye: o
http://tradestats.thedti.gov.za/ReportFolders/reportFolders.aspx?sCS_referer =&sCS_ChosenLang=en (vir statistiese inligting)
o
http://www.dti.gov.za/publications.jsp?year=&subthemeid (verskillende publikasies))
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Arbeidsmag
Aantal mense wat gewillig en in staat is om te werk.
Bruto Binnelandse Produk
Totale waarde van alle finale goedere en dienste wat
(BBP)
gedurende ʼn bepaalde tydperk (gewoonlik ʼn jaar) binne die grense van ʼn land geproduseer is.
Bruto Nasionale Produk (BNP)
Die totale uitset deur die inwoners van ʼn land, insluitend inkomste wat in die buiteland verdien is.
Ekonomiese groei
Toename in die totale produksie/uitset van goedere en dienste van een tydperk na die volgende.
Globalisering
Dit vind plaas wanneer verskillende lande se ekonomieë saamwerk en handel dryf.
Handelsbalans
ʼn Opsomming van al die transaksies tussen
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 23
GEN105 Bedryfsekonomie huishoudings, ondernemings en die owerheid in SuidAfrika en die buiteland oor ʼn bepaalde tydperk. Prysinflasie
Inflasie is ʼn verandering (gewoonlik ʼn verhoging) in die prys van ʼn produk/diens oor ʼn tydperk sonder ʼn verhoging in jou inkomste, met ander woorde die koopkrag van jou inkomste het verminder.
Verbruikersprysindeks (VPI)
Die VPI is ʼn indeks van die pryse van ʼn verteenwoordigende “mandjie” verbruiksgoedere en dienste en verandering van die prys oor ʼn tydperk.
Volle indiensname
Alle mense tussen 15 en 65 jaar oud, werkloses en werkendes, maar sluit pensioenarisse, kinders onder 15 jaar en persone wat nie kan werk nie uit.
Werkloosheid
Mense wat bereid is om te werk, in staat is om te werk, aktief werk gesoek het en nie werk kon kry nie.
Werkloosheidskoers
Aantal werklose mense gedeel deur aantal mense wat bereid is en in staat is om te werk.
3.5
Inleiding
Ekonomie gaan oor die optimale aanwending van hulpbronne en die verkryging van skaars middele/hulpbronne om aan behoeftes te voldoen. Die makro-ekonomiese omgewing behels die nasionale en internasionale ekonomiese omgewing waarin ondernemings moet funksioneer. Die vlak van ekonomiese aktiwiteit word bepaal deur die nasionale inkomste en dit word beïnvloed deur vraag en aanbod in die mark. Daar word vier produksiefaktore gebruik: natuurlike hulpbronne, arbeid, kapitaal en ondernemerskap. Tegnologie word gesien as die vyfde produksiefaktor en dit dra by tot kennis, navorsing, uitvindings en innovasie. Daar is drie belangrike aktiwiteite in die ekonomie, naamlik produksie, handel en verbruik. Produksie word opgedeel in drie sektore: die primêre, sekondêre en tersiêre sektor. Verwys na Figuur 3.2 in Mohr (2015: 52) vir ʼn verduideliking van die verskillende komponente van produksie, inkomste en besteding. 3.6
Makro-ekonomiese faktore: Nasionale inkomste en groei
Maak seker dat jy in staat is om te verduidelik watter makro-ekonomiese faktore ʼn land se nasionale inkomste en groeikoers kan beïnvloed asook die impak daarvan op sakeondernemings.
Bladsy 24
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
Bestudeer: CIMA, 2017: 120-131 (Hoofstuk 7, paragrawe 1-4.2.6) Mohr & medewerkers, 2015: 41-56 (Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.7)
Die doel van ekonomiese aktiwiteite is om aan menslike behoeftes (vraag) te voldoen deur goedere en dienste te produseer (aanbod). Hierdie produkte word geproduseer deur middel van produksiefaktore en op ʼn mark aangebied vir verbruikers. Hierdie ekonomiese aktiwiteite dra by tot ʼn land se inkomste en besteding. Al die faktore wat ʼn rol speel word met ʼn simbool aangedui sodat die inkomste/besteding bepaal kan word. Daar is drie sentrale vrae wat ʼn land moet beantwoord ten opsigte van sy ekonomiese benadering: 1. Watter goedere en dienste gaan geproduseer word en in watter hoeveelheid? 2. Hoe gaan dit geproduseer word? 3. Vir wie gaan dit geproduseer word? ʼn Land maak hierdie besluite op grond van die beskikbare produksiefaktore (natuurlike hulpbronne, arbeid, entrepreneurs/kapitaal en tegnologie), byvoorbeeld Zambië ontgin koper wat natuurlik in die land voorkom en dit word uitgevoer na die buiteland. Suid-Afrika kan nie internasionaal met Zambië meeding in terme van koperproduksie nie, want dit is nie in SuidAfrika beskikbaar nie. Lande met ʼn oop markstelsel en beperkte staatsinmenging, soos Suid-Afrika, word beskou as ʼn gemengde ekonomie. In ʼn gemengde ekonomie word daar drie basiese vloeie gebruik. 3.6.1
Nasionale inkomste (produksie, inkomste en besteding)
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 42-48 (Hoofstuk 3.1-3.4)
Die drie tipes vloeie in ʼn gemengde ekonomie is produksie, inkomste en besteding. Produksie is ʼn baie belangrike vloei in die ekonomie want dit word dikwels gebruik om nuwe werksgeleenthede te skep – die werkers verdien dan ʼn inkomste wat dan weer bestee word in die ekonomie om produkte te koop. Dit stimuleer dus verdere ekonomiese aktiwiteite in die kringloop, soos gesien in Figuur 3.1 hieronder.
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 25
GEN105 Bedryfsekonomie
1. Produksie
Produksie vind plaas en verdien inkomste as vergoeding
3. Bestee
Bestee inkomste op produkte
2. Inkomste
Figuur 3.1: Produksie, inkomste en besteding (aangepas uit Mohr & medewerkers, 2015: 43) Hierdie kringloop en vloei kan verder verdeel word in verskillende deelnemers wat betrokke is en ʼn bydrae tot die kringloop lewer. Bestudeer: CIMA, 2017: 124-126 (Hoofstuk 7, paragrawe 3.1-3.2.2) Mohr & medewerkers, 2015: 48-52 (Hoofstuk 3, paragraaf 3.5)
Verbruikers (C) Individue of huishoudings wat produkte en dienste verbruik om aan behoeftes te voldoen word beskou as verbruikers. Verbruikers koop verbruiksgoedere, byvoorbeeld kos en klere en hierdie besteding word totale verbruikersbesteding genoem. Dit word aangedui met ʼn C-simbool (consumption). Ondernemings (I) Ondernemings (firms) is ʼn eenheid wat die produksiefaktor gebruik om goedere (produkte) en dienste te produseer en op die goederemark te verkoop. Ondernemings moet dus kapitaalgoedere aankoop as investering in die produksieproses en vir langtermynkapitaal en wins. Investering word met ʼn I-simbool aangedui (investments). Bestudeer ook Figuur 3-3, Die goederekringloop (Mohr & medewerkers, 2015: 9).
Bladsy 26
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie Staat (G) Die staat/owerheid koop produksiefaktore van huishoudings op die faktormark en goedere en dienste van firmas op die goederemark. In ruil daarvoor verskaf die staat openbare goedere en dienste soos onderwys, gesondheidsdienste en infrastruktuur aan ondernemings en huishoudings. Dit word gefinansier deur belasting wat deur beide huishoudings en ondernemings betaal word, byvoorbeeld inkomstebelasting en maatskappybelasting. Die staat hef ook belasting op goedere/produkte soos BTW en aksynsbelasting wat ʼn inkomste genereer. Buiteland (X, M of Z) Internasionale handel met die buiteland sluit invoere en uitvoere in. Invoere is onttrekking van geld, want dit word betaal aan die buiteland en word met ʼn M- of Z-simbool aangedui. Uitvoere is ʼn inspuiting/toevoeging want geld vloei die land binne wanneer die buiteland vir goedere betaal en word met ʼn X-simbool aangedui. (Let wel dat beide M- en Z-simbole gebruik word om na invoere te verwys, gebruik net deurlopend dieselfde simbool in jou bewerkings. Finansiële instellings (S) Finansiële instellings sluit in banke, versekeringsmaatskappye en die Johannesburgse Effektebeurs (JEB) en hierdie instellings dien as ʼn skakel tussen huishoudings en firmas. Die finansiële instellings wat fondse beskikbaar stel vir verbruikers en huishoudings word met ʼn S-simbool (saving) aangedui. Daar is ook inspuitings en lekkasies in die ekonomie volgens CIMA (2017) op bladsy 125-126 wat die ewewig sal beïnvloed:
Lekkasies
Inspuitings
• Spaar (S) • Belasting (T) • Invoere (M)
• Investering (I) • Owerheidsbesteding (G) • Uitvoere (X)
Die ewewigsvoorwaarde is waar lekkasies en inspuitings gelyk is aan mekaar of waar inkomste (Y) gelyk is aan besteding (E): Inspuitings = Lekkasies Of Y=E
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 27
GEN105 Bedryfsekonomie Moenie die SPAAR van finansiële instellings verwar met die INVESTERING van instellings nie. In hierdie konteks word SPAAR/surplusfondse uit sirkulasie uitgehaal (dit gaan nie gebruik word vir aankope of produksie, ensovoorts nie) en dit is dus ʼn lekkasie uit die ekonomie. Totale inkomste word dus bereken uit al die inkomste wat gegenereer word van die verskillende produksiefaktore: lone, salarisse, huur, rente en wins. Totale besteding in SuidAfrika word bereken as al die uitgawes wat aan produksiefaktore uitgegee word: verbruikersgoedere en -dienste, kapitaalgoedere, staatsbesteding en die buiteland. Dus, om die totale besteding te bereken word die volgende formule gebruik:
TOTALE BESTEDING = C + G + I + X – M
Waar: I: Investering G: Staatsbesteding X: Uitvoere S: Spaar T: Belasting M: Invoere C: Verbruik van huishoudings 3.6.2
Ekonomiese kringloop en nasionale inkomste
Bestudeer: CIMA, 2017: 124-126 (Hoofstuk 7, paragraaf 3) Mohr & medewerkers, 2015: 52-56 (Hoofstuk 3, paragrawe 3.6-3.7)
In die ekonomiese kringloop is dit belangrik om te verstaan hoe die vloei van geld en produkte tussen die verskillende sektore in ʼn ekonomie beweeg. Oefening 1.1: Ekonomiese kringloop Bestudeer die diagramme in Mohr & medewerkers (2015: 54, Figuur 3-5) en voltooi die onderstaande diagram. Dui die rigting van die vloei aan met behulp van pyltjies, asook die lekkasie of inspuiting.
Bladsy 28
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
Figuur 3.2: Ekonomiese kringloop (Mohr & medewerkers, 2015: 54) Onthou die volgende in verband met die ekonomiese kringloop tussen die sakesektor, die staat en private huishoudings: Verandering in nasionale inkomste = verandering in ekonomiese groei
3.6.3
Marginale verbruikersgeneigdheid (Marginal Propensity to Consume – MPC) en die vermenigvuldiger
Bestudeer: CIMA, 2017: 128-131 (Hoofstuk 7, paragrawe 4.2.4-4.2.6)
Bestudeer CIMA (2017: 124-125) met spesifieke verwysing na income induced consumption. Hierdie begrip verwys na hoe verbruik toeneem soos inkomste toeneem. Dus is die MVG die persentasieverandering van ʼn addisionele gedeelte van die inkomste wat gebruik word vir besteding. =
∆ ∆
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 29
GEN105 Bedryfsekonomie Die vermenigvuldiger word gebruik in die inkomstesiklus waar ʼn relatiewe klein toename in aanvanklike besteding lei tot ʼn groot impak op nasionale inkomste. Met ander woorde die vermenigvuldiger is die verhouding van die totale toename van nasionale inkomste tot ʼn aanvanklike inspuiting. Hierdie inspuiting sluit in investerings, staatsbesteding of inkomste wat die land invloei as gevolg van uitvoere. Bestudeer nou paragraaf 4.2.5 in CIMA (2017) op bladsy 129 tot 130. Die vermenigvuldiger word afgelei uit die marginale verbruikersgeneigdheid (MVG of MPC). =
1
1 !
Verwys na illustrasie 1 om jouself te toets of jy die formule verstaan. 3.6.4
Handelsiklus/sakesiklus
Bestudeer: CIMA, 2017: 144-145 (Hoofstuk 8, paragrawe 3-3.5) Mohr & medewerkers, 2015: 429-431 (Hoofstuk 22, paragraaf 22.2)
Die sakesiklus (ook konjunktuurgolf genoem) wys tendense van ekonomiese aktiwiteit oor ʼn lang/verlengde tydperk (gewoonlik gemeet in jare) en word gemeet in periodes van inkrimping (afwaartse bewegings) en uitbreidings (opwaartse bewegings). Bestudeer die verskillende fases van die sakesiklus en wees in staat om dit grafies voor te stel. Oefening 1.2: Sakesiklus Bestudeer bogemelde paragrawe en doen dan die volgende: Dui die verskillende fases van die sakesiklus aan op die onderstaande grafiek vir Punt A tot E.
Bladsy 30
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
Figuur 3.3 Sakesiklus (CIMA, 2017) Aangesien die sakesiklus tendense van ekonomiese aktiwiteit aanwys, is daar verskeie benaderings tot wat die oorsake van tendense in ekonomiese aktiwiteit is.
Oorsake van die sakesiklus • Monetaristiese benadering (mark) • Keynesiaanse benadering (prys) • Monetêre instrumente (bv. rentekoerse) • Nuwe ekonomiese benadering (bv. werkloosheid, belasting) • Regeringsbeleide
3.6.5
Openbare sektor/owerheidsektor
Bestudeer: CIMA, 2017: 141-143 (Hoofstuk 8, paragrawe 1-1.4) CIMA, 2017: 177-180 (Hoofstuk 10, paragrawe 1-2.1.3) Mohr & medewerkers, 2015: 288 (Hoofstuk 15, paragraaf 15.1)
Die regering van ʼn land het vier basiese doelwitte waarop gefokus word: 1. Ekonomiese groei
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 31
GEN105 Bedryfsekonomie 2. Inflasiebeheer 3. Volle indiensname 4. Handelsbalans Staatsbesteding Staatsbesteding word in CIMA (2017) op bladsy 177 bespreek. Daar kan ook drie tipes staatsbesteding onderskei word. Verwys gerus na die voorbeeld op bladsy 178. Finansiering vir staatsbesteding Die regering is ook verantwoordelik vir belastinginvordering en die staatsbegroting. Verwys na CIMA (2017) op bladsy 178 tot 179. Belasting is die grootste bron van inkomste vir die land en daar is verskillende tipes belasting. Belasting het ook ander funksies, soos beheer op inkomste en industriebeskerming teenoor mededingers.
Tipes belasting •Inkomstebelasting •Kapitaalwinsbelasting •Uitgawe-belasting (BTW) op produkte en dienste •Regressiewe belasting •Progressiewe belasting •Proporsionele belasting
Eienskappe van goeie belasting •Regverdig •Verstaanbaar •Gerieflik •Bekostigbaar •Doeltreffend
Funksies van belasting •Regeringsinkomste •Totale vraagbeheer •Stabiliseer nasionale inkomste •Prysbeheer op sekere produkte •Beperking op rykdom en inkomste •Beskerming teen mededinging
Finansiering vir staatsbegroting Daar is verskeie gevalle waar begrotingstekorte voorkom, soos bespreek in CIMA (2017: 180). Verder word daar ook op bladsy 181, paragraaf 3.3.1, beleide bespreek wat handel oor die hantering van strukturele tekorte. 3.6.6
Prysinflasie
Bestudeer: CIMA, 2017: 149-150 (Hoofstuk 8, paragrawe 6-6.3) Mohr & medewerkers, 2015: 396-409 (Hoofstuk 20.1-20.4)
Bladsy 32
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
Pryse wat neig om van een tydperk tot die volgende te styg = inflasie
Verwys ook na CIMA (2017) op bladsy 141-142, paragraaf 1.3, vir die definisie en ongewensde gevolge van inflasie. ʼn Land se BBP of BNP kan op twee maniere gemeet word – teen heersende pryse (Nominale BBP) of teen konstante pryse (Reële BBP) en die verskil tussen die twee metodes = INFLASIE Inflasie (verbruikersprysindeks, VPI) bepaal die koopkrag van ʼn verbruiker se inkomste oor tyd heen, met ander woorde hoe pryse van goedere en dienste oor ʼn tydperk verander. Hierdie data word maandeliks deur Statistiek Suid-Afrika bereken en uitgereik. Die inflasiekoers is ʼn belangrike aanduiding vir beleggers vir stabiliteit in ʼn land en die inflasiekoers word ook deur die wisselkoers beïnvloed. Groot veranderings in die inflasiesyfers kan ook lei tot veranderings in die rentekoerse. Die Suid-Afrikaanse Reserwe Bank (SARB) het ʼn inflasieteiken van 3-6% vir Suid-Afrika gestel. In 2014 het SA die 6% maksimum oorskry as gevolg van sosiale probleme soos stakings en die swak wisselkoers teenoor die belangrike geldeenhede. Die hoë inflasiekoers het slegte gevolge vir die algemene verbruikers omdat baie verbruikers se inkomste nie elke jaar proporsioneel met die inflasiekoerse verhoog nie. Dit beteken dat die verbruikers onder geweldige druk is om finansieel te oorleef as ander pryse aanhoudend verhoog, maar inkomste stabiel bly. Voorbeeld van die VPI op die SARB-webtuiste volgens die inflasieteikens:
Figuur 3.4: Inflasie (SARB, 2015)
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 33
GEN105 Bedryfsekonomie
Voorbeeld 1.1 Piet se salaris (1975) is R1 500 en Jan se salaris (2012) is R1 500. San koop ʼn TV (1975) vir R500 en Sarie koop ʼn TV (2012) vir R500. In NOMINALE terme het Piet en Jan dieselfde salaris verdien, en San en Sarie het dieselfde vir die TV betaal, maar in REËLE terme (inflasie in ag geneem) het Piet ʼn hoër salaris as Jan verdien, en San het meer vir die TV betaal as Sarie. Hoewel die betrokke bedrae in rand/monetêre terme dieselfde is, is daar in werklikheid ʼn verskil omdat die waarde/koopkrag van geld met verloop van tyd verander. Nominaal: geld/monetêre waarde van goedere/dienste. Reële: werklike/wesenlike waarde van goedere of dienste, met ander woorde die reële waarde van ʼn salaris verwys dus na die werklike waarde volgens wat daarmee gekoop kan word = die koopkrag van die salaris (as inflasie verhoog met meer as die salaris, sal die salaris se reële waarde dus afneem).
Met verwysing na die sakesiklus kan twee tipes inflasie onderskei word, naamlik vraagtreken kostedrukinflasie. Sien verder die verduideliking in CIMA (2017: 149-150). Jy moet ook in staat wees om die grafiek wat die inflasiegaping illustreer kan weergee. 3.6.7
Werkloosheid
Bestudeer: CIMA, 2017: 147-149 (Hoofstuk 8, paragrawe 5-5.3) Mohr & medewerkers, 2015: 416-421 (Hoofstuk 21, paragraaf 21.1)
Werkloosheid is ʼn baie groot probleem in ontwikkelende lande en speel ʼn belangrike rol in die meting van ekonomiese groei van ʼn land en die welvaart van die mense. ʼn Verhoging en konstante hoë werkloosheidskoers beteken dat daar meer mense afhanklik is van staatshulp, soos subsidies en toelaes, en dit is ʼn verhoging op staatsbesteding. Onthou: ekonomiese groei is nie gelyk aan volle indiensname nie. Die werkloosheidskoers word bereken as persentasie van die bevolking wat aan spesifieke vereistes voldoen (mense wat werk gesoek het, maar nie werk gekry het nie): •
15-64 jaar oud
Bladsy 34
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Nie in eie diens/betaalde diens is nie
•
Beskikbaar om te werk/in staat om te werk (dus is gestremde persone uitgesluit)
•
Het aktief werk gesoek en nie gekry nie
Redes hoekom mense werkloos is 1. Nuut in arbeidsmark, byvoorbeeld studente wat klaar studeer het en begin werk soek 2. Persone wat huidige werk verlaat en nuwe werk soek 3. Afleggings 4. Afdankings Hoë werkloosheid in ʼn land het baie sosiale en ekonomiese koste daaraan verbonde. Die werklose bevolking raak afhanklik van staatstoelae vir oorlewing en individue kan gedryf word tot geweld en misdaad.
Tipes werkloosheid 1. Wrywingswerkloosheid 2. Seisoenale werkloosheid 3. Sikliese werkloosheid 4. Strukturele werkloosheid
Maak seker dat jy die verskillende tipes werkloosheid verstaan en kan beskryf. Let daarop dat slegs drie van dié tipes werkloosheid in CIMA (2017) bespreek word. 3.6.8
Fiskale en monetêre beleid
Bestudeer: CIMA, 2017: 143-144 (Hoofstuk 8, paragrawe 2-2.4) CIMA, 2017: 181-186 (Hoofstuk 10, paragrawe 4-7.2)
Die fiskale beleid hou verband met die regeringsbeleid ten opsigte van belasting, staatsbesteding en staatskuld. Die fiskale beleid word deur die regering beheer. Die monetêre beleid is gefokus op die regeringsbeleid ten opsigte van geldvoorraad, rentekoers en wisselkoers. Die monetêre beleid word beheer deur die SARB. Fiskale en monetêre beleid word breedvoerig in CIMA (2017) op bladsy 181-183 bespreek. Hierdie beleide poog om die makroekonomiese doelwitte te behaal deur die totale vraag in die ekonomie te beïnvloed. In ʼn scenario waar die ekonomie in ʼn afswaaifase is, poog die
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 35
GEN105 Bedryfsekonomie regering om belasting te verminder of staatsbesteding te verhoog sodat daar ʼn toename in spandering kan plaasvind en gevolglik lei dit tot ekonomiese groei. Voordele word onderskei wanneer fiskale en monetêre beleid met mekaar vergelyk word om te bepaal watter beleid die positiefste impak op ekonomiese groei sal hê. Bestudeer hierdie voordele en wees in staat om dit toe te pas op ʼn gegewe scenario. 3.7
Internasionale ekonomie en handel
Bestudeer: CIMA, 2017: 193-202 (Hoofstuk 11, paragrawe 1-4.2) CIMA, 2017: 209-214 (Hoofstuk 12, paragrawe 1-6.2) Mohr & medewerkers, 2015: 314-325 (Hoofstuk 16, paragrawe 16.1-16.4)
Bestudeer die onderstaande gedeeltes in die CIMA-handboek en maak seker dat jy kan verduidelik watter faktore die handel tussen ʼn land en die res van die wêreld kan beïnvloed en wat die impak daarvan op daaglikse besigheidsaktiwiteite is.
Internasionale ekonomie en handel •Hoofstuk 11: •Betalingsbalans (paragrawe 1-1.4.1) •Wanbalans in die betalingsbalans (handelstekort) (paragrawe 2-2.3) •Wisselkoerse (paragrawe 3-3.5) •Regeringsbeleide aangaande wisselkoerse (paragrawe 4-4.2) •Hoofstuk 12: •Vryemark handel (paragrawe 1-1.3) •Handelsooreenkomste (paragrawe 2-2.4) •Internasionale finansiële instansies (paragrawe 3-5) •Globalisasie (paragrawe 6-6.2) Die meeste lande het ʼn OOP ekonomie wat beteken dat hulle handel dryf met ander lande. Internasionale handel is belangrik om goedere (en dienste) te ruil waar een land ʼn surplus beskikbaar het of kan produseer, en ʼn ander land ʼn vraag of tekort daarvoor het. Daar is ook verskeie aspekte wat ʼn rol speel in internasionale handel in terme van regulasies, finansiële impak en die effek op die verbruikers.
Bladsy 36
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie 3.7.1
Handelsbalans/betalingsbalans
Bestudeer: CIMA, 2017: 151 (Hoofstuk 8, paragraaf 7) CIMA, 2017: 193-195 (Hoofstuk 11, paragrawe 1-1.4.1)
Die handelsbalans is ʼn opsomming van al die transaksies tussen huishoudings, sakeondernemings en die owerheid in Suid-Afrika en die buiteland vir ʼn bepaalde tydperk. Die handelstatistiek word op ʼn maandelikse basis deur die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) se Doeane-afdeling vrygestel met die invoer- en uitvoerdata. Dit sluit in die waardes van die handel asook die sektor of industrie, byvoorbeeld mynbou-uitvoere het met 5% gedaal. Dit bestaan uit drie afdelings, naamlik die lopende, kapitale en finansiële rekening. ʼn Land moet rekening hou in die lopende rekening van alle aankope (invoere) en verkope (uitvoere) van goedere en dienste met die res van die wêreld. Die balans van die kapitale rekening bestaan uit die openbare sektor se kapitale vloei in en uit die land. ʼn Voorbeeld hiervan is wanneer die regering geld uitleen aan ander lande. Die finansiële rekening hou verband met die vloei van kapitaal in en uit die nie-regeringsektor. ʼn Voorbeeld hiervan is direkte investering in oorsese fasiliteite. 3.7.2
Wisselkoers
Bestudeer: CIMA, 2017: 197-201 (Hoofstuk 11, paragrawe 3-3.5) Mohr & medewerkers, 2015: 319-325 (Hoofstuk 16, paragraaf 16.4)
ʼn Wisselkoers is die waarde van een geldeenheid in terme van ʼn ander. Dit word bepaal deur die vraag en aanbod van die spesifieke geldeenheid op die buitelandse valutamark. Verwys na die grafiek in CIMA (2017) op bladsy 197 as voorbeeld. Daar is sekere faktore wat ʼn invloed het op die vraag en aanbod van ʼn geldeenheid. Die belangrikste is dat jy die verskil tussen die volgende moet verstaan en ook hoe om dit grafies te kan illustreer. •
Appresiasie van ʼn geldeenheid (R7/$1 → R5/$1) = styging in die WAARDE in terme van ander geldeenhede
•
Depresiasie van ʼn geldeenheid (R7/$1 → R10/$1) = daling in die WAARDE in terme van ander geldeenhede
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 37
GEN105 Bedryfsekonomie 3.7.3
Vryemarkhandel
Bestudeer: CIMA, 2017: 209-210 (Hoofstuk 12, paragraaf 1.1-1.3) Mohr & medewerkers, 2015: 318-319 (Hoofstuk 16, paragraaf 16.3) Die rede waarom daar internasionale handel plaasvind is vir die optimalisering van skaars hulpbronne, deurdat lande wat spesialiseer in die produksie van spesifieke produkte met mekaar handel kan dryf. Uit vryemarkhandel spruit daar sekere voordele sowel as probleme soos bespreek in CIMA (2017) op bladsy 209 paragrawe 1.1 en 1.2. Om die land te beskerm tydens vryemarkhandel word beskermingsmaatreëls ingestel om plaaslike en internasionale ondernemings te beskerm. Daar is verskillende beskermingsbeleide: •
Volskaalse verbod op invoere of die invoer van sekere produkte
•
Die heffing van invoertariewe/invoerbelasting
•
Die beperking van die hoeveelheid items wat ingevoer mag word (kwotas)
•
Aansporings/subsidies word aangebied (gewoonlik deur ʼn staatsdepartement) om plaaslike vervaardiging aan te moedig
3.8
Internasionale instellings
Bestudeer: CIMA, 2017: 211-212 (Hoofstuk 12, paragrawe 3-5) Mohr & medewerkers, 2015: 428-435 (Hoofstuk 22, paragrawe 22.1-22.4) Verwys na die bespreking aangaande die volgende drie internasionale instansies:
3.9
•
WTO
•
IMF
•
World Bank Samevatting
Daar is verskeie makro-ekonomiese faktore wat ʼn rol in die alledaagse ekonomie speel en ʼn impak op ondernemings het. Werkloosheid, inflasie en internasionale handel beïnvloed die totale ekonomiese groei, maar ook individuele ondernemings. Belangrike aspekte soos die handelsiklus, handelsbalans en finansiële instansies se rol is belangrik, asook die faktore Bladsy 38
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie wat dit beïnvloed. Produksiefaktore en ekonomiese aktiwiteite vorm die basis van die ekonomie en saam met tegnologie het dit gelei tot globalisasie en mededinging van ontwikkelende lande. Nasionale inkomste is die meting van die waarde van goedere en dienste wat in ʼn land vervaardig word oor ʼn bepaalde tydperk en dit is ʼn belangrike aanwyser van ekonomiese aktiwiteit en indiensname van die bevolking. Die ewewig vir nasionale inkomste word bepaal deur totale vraag en aanbod. Nasionale besteding word beïnvloed deur die vloei van goedere en dienste in die mark sowel as inspuitings en lekkasies. Verbruikersbesteding word bepaal deur die verbruiker se inkomste en die verbruik word beïnvloed deur die marginale verbruikersgeneigdheid. Die handelsiklus/sakesiklus word gebruik om tendense/fases oor tyd in die ekonomie van ʼn land aan te dui en sal ook regeringsbeleide en besluitneming beïnvloed. Die nasionale rekeninge word gebruik om die stand van ʼn land se ekonomie aan te dui. Dit word verdeel in verskillende rekeninge en kan ʼn surplus of tekort op die rekening hê. Die doelwit is om ʼn ewewig of surplus op die rekeninge te hê en ʼn groot faktor is die betalingsbalans. Die betalingsbalans is die verskil tussen die land se in- en uitvoere en dit is baie afhanklik van die wisselkoers. Internasionale handel en globalisasie is ook belangrik vir die verspreiding van hulpbronne tussen lande. Handelsooreenkomste word gebruik om handel te beheer en te moniteer. 3.10 Selfevaluering Voltooi die vrae (Test your learning) aan die einde van elk van die betrokke hoofstukke in CIMA. •
Hoofstuk 7 op bladsy 137 en die antwoorde verskyn op bladsy 334.
•
Hoofstuk 8 op bladsy 156 en die antwoorde is op bladsy 334.
•
Hoofstuk 10 op bladsy 190 en die antwoorde verskyn op bladsy 335-336.
•
Hoofstuk 11 op bladsy 206 en die antwoorde is op bladsy 336-337.
•
Hoofstuk 12 op bladsy 217 en die antwoorde verskyn op bladsy 337.
Verwys ook na die aktiwiteite, illustrasies en antwoorde in elk van die betrokke hoofstukke in CIMA. •
Hoofstuk 7 vanaf bladsy 122-130.
•
Hoofstuk 8 vanaf bladsy 143-150.
•
Hoofstuk 10 vanaf bladsy 180-186.
•
Hoofstuk 11 vanaf bladsy 194-201.
•
Hoofstuk 12 vanaf bladsy 211-214.
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 39
GEN105 Bedryfsekonomie
Notas
Bladsy 40
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 4: DIE DOELSTELLINGS EN BESLUITE VAN ONDERNEMINGS
4.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Hierdie studie-eenheid fokus op die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en onderneming, veranderings in koste en prys, asook hoe die vlak van uitset en prys bepaal word om wins te maksimeer. Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en die onderneming
•
Die effek wat ʼn verandering in insetkoste op prys, mededinging en die industrie sal hê
•
Die vlak van uitset en prys om wins te maksimeer
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te onderskei tussen o
die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en die onderneming;
o
die doelwitte van die winsgerigte ondernemings, niewinsgewende organisasies (NWO) en regeringsorganisasies; en
o
die potensiële/moontlike doelwitte van bestuur en dié van aandeelhouers, asook die gevolge van hierdie prinsipaal-agent-probleem op besluite oor die prys, opbrengs en groei van die onderneming.
•
te onderskei tussen die moontlike veranderings van die insetkoste oor die kort- en langtermyn;
•
die effek wat ʼn verandering in insetkoste op prys, mededinging en die industrie sal
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 41
GEN105 Bedryfsekonomie hê te beskryf; •
die vlak van uitset en prys om wins te maksimeer te bepaal;
•
aandeelhouerrykdom, die veranderlikes wat aandeelhouerrykdom beïnvloed en die toepassing daarvan in bestuursbesluitneming te verduidelik; belanghebbendes en hul moontlike impak op die doelwitte van ondernemings en
•
die bestuursbesluite te identifiseer; die moontlike gevolge van 'n langtermynkostegedrag op pryse, die grootte van die
•
onderneming en die aantal mededingers in die bedryf grafies voor te stel; die potensiële/moontlike impak op pryse en mededinging van e-besigheid en
•
globalisering grafies voor te stel; die punt van winsmaksimering vir ’n enkelproduk-onderneming oor die korttermyn
•
met behulp van data te bereken, asook die punt van winsmaksimering met behulp van totale koste en totale inkomstekurwes grafies voor te stel. 4.2
•
Voorgeskrewe handboek BPP Learning Media. 2017. CIMA Study text for level BA1: Fundamentals of Business Economics
•
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: CIMA, BA1: Die doelstellings en mededingende omgewing van ondernemings •
Hoofstuk 1, paragrawe 1-3.4
•
Hoofstuk 2, paragrawe 1-2.1.5
•
Hoofstuk 5, paragrawe 1-5.2.2
Mohr & medewerkers, 2015: •
Bladsy 42
Hoofstuk 9, paragrawe 9.1-9.5
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie 4.3
Verrykende bronne •
Die storie van African Bank (video) Netwerk24. 12 September 2014. Beskikbaar by: https://www.youtube.com/watch?v=76tEKmRto4k
•
Reuters. 2014. African Bank ‘kept lending to indebted customers’. Fin24. 21 Augustus 2014. Beskikbaar by: http://www.fin24.com/Companies/Financial-Services/African-Bank-kept-lending-toindebted-customers-20140821
•
Roodt, K. 2013. African Bank verloor meer as kwart van sy waarde binne minute. Praag. 11 November 2013. Beskikbaar by: http://praag.co.za/?p=19469
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Monopolie
ʼn Onderneming wat beheer het in ʼn mark deur ʼn produk of diens eksklusief te verskaf met min/geen kompetisie.
Niewinsgerigte
Dikwels welsynsorganisasies – die doelwit is nie om wins te
onderneming
maak nie, net om koste te dek en om die produk/diens te lewer.
Omvangsvoordele
Die kostebesparing wat voortspruit uit die vervaardiging van verwante produkte deur een onderneming eerder as meer ondernemings.
Openbare sektor
Besit en bestuur in die hande van die regering.
Private sektor
Besit en bestuur in die hande van individue.
Skaalnadele
Wanneer eenheidskoste styg namate die produksiehoeveelheid toeneem.
Skaalopbrengs
Verwys na die langtermynverband tussen insette en uitsette van produksie. Opbrengs is volgens bedryfsgrootte.
Skaalvoordele
Koste-per-eenheid wat geproduseer word daal namate die produksieomvang of skaal toeneem.
Vaste koste
Koste wat konstant bly, ongeag die hoeveelheid wat geproduseer word.
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 43
GEN105 Bedryfsekonomie
Veranderlike koste
Koste wat verander soos die totale produksie verander.
Vryehandel
Verbruikers en produsente kan goedere en dienste op ʼn mark ruil sonder inmenging en beperkings.
Winsgerigte
Ondernemings wat produseer/diens lewer en pryse bepaal met
onderneming
die doelwit om wins te behaal en wins te maksimeer.
4.5
Inleiding
Die meeste lande het ʼn gemengde ekonomie wat bestaan uit ʼn openbare (staat-/regering-) sektor en ʼn private sektor met ondernemings. Hierdie ondernemings werk saam met die regering om in die behoeftes van die verbruikers te voorsien. Private ondernemings kan in verskillende kategorieë verdeel word volgens hul struktuur en doelwitte. Die meerderheid ondernemings in die private sektor word besit deur aandeelhouers. Daar is ondernemings wat ook aandele op die aandelebeurs (genoteerde ondernemings, byvoorbeeld Anglo American) aan die publiek verkoop en hierdie aandele word op ʼn daaglikse basis gekoop en verkoop. Aandeelhouers speel ʼn belangrike rol in ondernemings se winsstrategie en sal ook die bestuur van die ondernemings ten opsigte van doelwitte in die besluitnemingsproses kan beïnvloed. Die verskillende tipe ondernemings het wel verskillende doelwitte en pryse, en koste word ook volgens hierdie groepe bepaal. 4.6
Ekonomiese doelwitte van ondernemings
Bestudeer die onderstaande gedeeltes en maak seker dat jy kan onderskei tussen die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en die onderneming. Bestudeer: CIMA, 2017: 14-18 (Hoofstuk 1, paragrawe 1-1.3) Mohr & medewerkers, 2015: 148-149 (Hoofstuk 9, paragraaf 9.1)
Groot ondernemings se belange word dikwels verdeel en verkoop in die vorm van aandele in ruil vir kontant/beleggings. Aandeelhouers “besit” dan ʼn gedeelte van die maatskappy, afhangende van die hoeveelheid aandele. Die waarde van die aandele word beïnvloed deur die maatskappy se wins en verliese, en word beskou as ekwiteit. Die finansiële doelwit van hierdie ondernemings is om die rykdom vir die aandeelhouers te maksimeer en om dus aandele teen ʼn wins te verhandel.
Bladsy 44
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie Wins kan uitbetaal word in die vorm van dividende en dit kan geruil word vir kontant of weer in die maatskappy belê word om sodoende die ekwiteit/aandeel te verhoog. Hierdie aandele kan ook verhandel word op internasionale aandelebeurse, soos die NYEB, JEB of NASDAQ. Bestudeer die skets in die CIMA-handboek op bladsy 14. 4.6.1
Tipe ondernemings
Bestudeer: CIMA, 2017: 18-21 (Hoofstuk 1, paragrawe 1.2-2.2) Mohr & medewerkers, 2015: 148-149 (Hoofstuk 9, paragraaf 9.1)
Algemene soorte ondernemings in Suid-Afrika: •
Alleeneienaarsake (Sole proprietors)
•
Vennootskappe
•
Maatskappye
•
Beslote korporasies
•
Koöperasies
•
Trusts
•
Openbare koöperasies
Daar is ook informele ondernemings wat nie geregistreer is nie, maar wat ook ʼn bydrae tot die ekonomie lewer, byvoorbeeld smouse en straatverkopers. In die grafiek op bladsy 19 in CIMA (2017) word die verskillende belanghebbendes uitgebeeld en hieronder opgesom.
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 45
GEN105 Bedryfsekonomie
Betrokke rolspelers
Interne rolspelers
Eksterne rolspelers
Bestuur
Banke
Gemeenskap
Werkers/ personeel
Verskaffers
Vakbonde
Kliënte
Belangegroepe
Aandeelhouers
Regering
Figuur 4.1: Rolspelers in ʼn onderneming (CIMA, 2012) 4.6.2
Ondernemingsdoelwitte
Die onderneming se doelwitte ten opsigte van wins word dikwels verdeel tussen kort- en langtermdoelwitte. Die doelwitte word beplan om wins te maksimeer en aandeelhouers se rykdom te verhoog. Korttermyndoelwitte Bestudeer: CIMA, 2017: 31-35, (Hoofstuk 2, paragrawe 1-1.3.2)
Korttermyndoelwitte is vir ʼn tydperk wat so kort is dat ten minste een van die insette nie verander kan word nie. •
Formule 1 (hieronder in Engels en Afrikaans aangedui) word gebruik om die onderneming se sukses (gemeet in wins) te meet in terme van die koste van die hulpbronne wat gebruik is om dit te bereik. Met ander woorde, die koste van, byvoorbeeld werkers (salarisse) en die wins wat behaal is danksy die werkers, want sonder iemand wat die werk DOEN, sal daar waarskynlik nie wins wees nie.
Bladsy 46
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Formule 1: ROCE (Return on Capital Employed) of RONA (Return on Net Assets) "#$% =
& ' ( ) *&+'(, / 100 $ - - .
"#$%
0 ! *&+'(, / 100 1 - 2
Probeer die aktiwiteit in CIMA (2017) op bladsy 32 self doen voordat jy na die antwoord kyk. •
Formule 2 (hieronder in Engels en Afrikaans aangedui) word gebruik om te bepaal wat is die ekwiteit van aandeelhouers/aandele se waarde. Dit word bepaal nadat belasting en ander koste soos rente afgetrek is, gedeel deur die aantal aandele. Formule 2: EPS (Earnings per share) %&3
& ) - 4 ! 56 76 . 8 6
%&3
0 ! 6 ! 9 ! 8 2 - 6 2
Probeer die aktiwiteit in CIMA (2017) op bladsy 33 self doen voordat jy na die antwoord kyk. Langtermyndoelwitte Bestudeer: CIMA, 2017: 35-39 (Hoofstuk 2, paragrawe 2-2.1.3)
Ondernemings stel ook langtermyndoelwitte en alle insette is veranderbaar oor die langtermyn wat voor- en nadele kan inhou vir wins, byvoorbeeld oor die korttermyn is huur van die gebou konstant en word dit as ʼn onveranderlike waarde in die koste ingereken, maar vir langtermyndoelwitte is dit veranderbaar. Dis onseker met hoeveel persent die prys gaan verhoog (byvoorbeeld oor die volgende 10 jaar), maar daar kan ook voordele wees, byvoorbeeld die produsent kan oor 10 jaar sy eie perseel hê en NIE ʼn huuruitgawe hê wat as insetkoste bygereken moet word nie. Beleggings verdien ook dikwels meer opbrengs oor ʼn langer tyd as korttermynbeleggings.
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 47
GEN105 Bedryfsekonomie Risiko’s van aandeelhouers Bestudeer: CIMA, 2017: 34 (Hoofstuk 2, paragrawe 1.3.1)
Aandeelhouers dra baie risiko van ʼn maatskappy en wil graag verseker wees van toekomstige opbrengs en dividende. Ongelukkig kan dit nooit gewaarborg word nie en daar is altyd ʼn mate van risiko betrokke, soos die volgende: •
Aandele fluktueer namate die wins van die onderneming toeneem of afneem.
•
Aandele se waarde verander volgens die mark se siening van/sentiment oor die onderneming
• 4.7
Die aandele is waardeloos indien die onderneming bankrot verklaar word Produksiekoste en prys
Bestudeer die gedeeltes hieronder en maak seker dat jy die effek wat ʼn verandering in insetkoste op prys, mededinging en die industrie/bedryf sal hê, kan beskryf. 4.7.1
Tipes koste (insette)
Bestudeer: CIMA, 2017: 84-95 (Hoofstuk 5) Mohr & medewerkers, 2015: 149-157 (Hoofstuk 9, paragraaf 9.2-9.3)
Tydens die produksieproses word die volgende insette saamgestel om uitsette te lewer met behulp van die produksiefaktore: •
Vaste koste: Inset waarvan die hoeveelheid (of prys) nie op die korttermyn verander nie, byvoorbeeld huur.
•
Veranderlike koste: Inset waarvan die hoeveelheid (of prys) oor die kort- of langtermyn kan verander, byvoorbeeld voedselpryse.
Bestudeer paragraaf 9.3 (Mohr & medewerkers, 2015). Vir die doel van hierdie oefening, word sekere aannames gemaak om produksie vir ʼn denkbeeldige maatskappy op die korttermyn te ontleed: 1. Die onderneming produseer net een produk. 2. Alle eenhede is identies/homogeen.
Bladsy 48
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie 3. Insette kan in oneindig verdeelbare hoeveelhede gebruik word (bron sal nie uitgeput word nie). 4. Pryse is gegewe. 5. Die onderneming gebruik vaste koste en een veranderlike koste. Voorbeeld: Indien die prys van die produk verhoog, gaan die totale koste verhoog.
Figuur 4.2 Totale koste verhoog (CIMA, 2012: 90) 4.7.2
Korttermynkoste
Bestudeer: CIMA, 2017: 85 (Hoofstuk 5, paragraaf 1.1) Mohr & medewerkers, 2015: 157-161, (Hoofstuk 9, paragraaf 9.4)
Tydens die korttermynproduksieproses word die volgende insette saamgestel om uitsette te lewer met die volgende eienskappe: •
Vaste koste: koste bly konstant, ongeag die hoeveelheid geproduseer
•
Veranderlike koste: koste verander namate hoeveelheid geproduseer verander
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 49
GEN105 Bedryfsekonomie Neem kennis van die konsepte en berekeninge hieronder. Bestudeer ook illustrasie 1 in die CIMA-handboek (2017) op bladsy 87. Gemiddeld en grenskoste: Gemiddelde vaste koste (AFC): :;$ =
( ! ( - 6 *(&,
Gemiddelde veranderlike koste (AVC): : $
( ! ( - 6 *(&,
Gemiddelde koste: :$
( *($, ( - 6 *(&,
ʼn Opsomming van die bogenoemde formules kan verkry word in Mohr vanaf bladsy 155-163. Verwys veral na die tabelle wat gebruik word om die berekeninge uit te voer. 4.7.3
Produksie en koste op die langtermyn
In die langterym is daar geen vaste insette; alle koste en insette is veranderlikes/veranderbaar. ʼn Firma kan permanent verander na hoÍr uitsetvlakke deur die investering in nuwe hulpbronne, byvoorbeeld IT-stelsels, wat lei tot hoÍr effektiwiteit. Verlaagde gemiddelde koste is die gevolg van hoÍr effektiwiteit. Bestudeer die figuur in CIMA (2017) op bladsy 85 en wees in staat om dit weer te gee. Bestudeer die beskrywings van verskillende konsepte op bladsy 85 tot 91. 4.8
Uitset, prys en wins
Bestudeer die onderstaande gedeeltes en maak seker dat jy die vlak van uitset en prys om wins te maksimeer kan bepaal. Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 149-153 (Hoofstuk 9, paragrawe 9.2)
Bladsy 50
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie Die meeste ondernemings streef daarna om wins te maak, maar moet eers al die koste verbonde aan produksie in ag neem om wins te maksimeer. Al die koste verbonde is nie net die vaste en veranderlike insetkoste in die produksieproses nie, maar ook onverrekende koste wat betrokke is. Hierdie koste kan opgedeel word in eksplisiete, implisiete en werklike ekonomiese koste en word in die volgende tabel beskryf:
Eksplisiete koste
Implisiete koste
•Geldbedrae wat die onderneming betaal om die produksiefaktore en ander insette aan te koop of te huur
•Die geleentheidskoste wat nie in die geldelike betalings weerspieël word nie
Werklike ekonomiese koste •Geleentheidskoste •Eksplisiete en implisiete koste •Gekoppel aan 'n bepaalde gebruik van hulpbronne is die waarde van die beste alternatiewe gebruik/geleentheid wat prysgegee word
Tabel 2.1: Basiese koste en winsbegrippe (Outeur, 2017) Normale wins Daar is verskillende vlakke van wins vir ʼn onderneming. Die algemeenste konsep/begrip is normale wins: Normale wins = vorm deel van die maatskappy/onderneming se produksiekoste Die geldelike betalings wat die onderneming se hulpbronne in die beste alternatiewe aanwendings kon verdien het. Wins word bereken deur die volgende formules: •
Total inkomste (Total Revenue) = Prys (P) x hoeveelheid verkoop (Q) (" = & / <
•
Gemiddelde inkomste (Average Revenue) = Totale inkomste (TR) ÷ hoeveelheid verkoop (Q) :"
Totale inkomste *TR, Hoeveelheid verkoop *Q,
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 51
GEN105 Bedryfsekonomie Indien die eenhede van die produk teen dieselfde prys verkoop word, is die gemiddelde inkomste gelyk aan die prys van die produk. •
Grensinkomste (Marginal Revenue) = Bykomende inkomste wat verdien word deur een bykomende eenheid van die produk te verkoop.
•
Totale koste (Total Cost) = Die koste om ʼn sekere hoeveelheid van ʼn onderneming se produk te produseer Q x C (cost)
•
Gemiddelde koste (Average Cost) = Totale koste (TC) ÷ aantal eenhede (Q) :$ =
•
Totale koste (TC) Hoeveelheid (Q)
Grenskoste (Marginal Cost) = Die toevoeging tot die totale koste wat benodig word om ʼn bykomende/ekstra eenheid van die produk te produseer $ =
•
∆TC ∆Q
Wins
= die verskil tussen inkomste en koste
Wins
= TR – TC = (P x Q) – (Q x C)
Bestudeer ook die onderstaande tabel met die verskille tussen totale (rekeningkundige) wins, normale wins en ekonomiese wins, asook die opsomming van die formules. Totale (Rekeningkundige) wins • Die verskil tussen totale inkomste uit die verkoop van die onderneming se produkte en die onderneming se totale eksplisiete koste • Totale inkomste – totale eksplisiete koste
Normale wins • Gelyk aan die hoogste netto opbrengs wat die onderneming se hulpbronne elders kon verdien het en is deel van die produksiekoste
Ekonomiese wins • Verskil tussen die totale inkomste uit die verkoop van die onderneming se produkte en die totale ekplisiete en implisiete koste • totale inkomste – totale koste • ook suiwerwins/ oorskotwins/ oormaatwins/ abnormale wins
Tabel 2.2: Verskille tussen totale, normale en ekonomiese wins (Outeur, 2017)
Bladsy 52
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
KOSTE
INKOMSTE
PRODUKSIE
TOTALE (TOTAL)
TC = AC x Q
TR = P x Q
TP = AP x N
GEMIDDELDE (AVERAGE) GRENS (MARGINAL) Q= eenhede produseer
N= veranderlike inset (arbeid)
Tabel 2.3: Opsomming van formules (Outeur, 2017) Bestudeer ook bladsye 161-166 (paragraaf 9.5) in Mohr & medewerkers (2015) om jou begrip van skaalopbrengs, skaalvoordele en omvangsvoordele uit te brei. 4.9
Samevatting
Die ekonomie word opgedeel in ʼn private en openbare sektor. Die openbare sektor verskaf dienste aan die publiek en word ook soms deels besit deur die staat/regering. Daar is verskeie groepe wat betrokke is by ʼn onderneming se aktiwiteite en die onderneming ook kan beïnvloed deur middel van beheer of belange. Die meeste ondernemings se doelwitte sal daarop fokus om wins te maksimeer om die inkomste te verhoog vir die eienaar en aandeelhouers van die onderneming. Aandeelhouers sal na die prestasie van die maatskappy kyk om die risiko van die belegging te bepaal. Finansiële vooruitskattings word ook gebruik om te bepaal wat die minimum opbrengs op die beleggings sal wees en om die verwagte wins van die onderneming te bepaal. Daar word onderskei tussen vaste en veranderlike insetkoste in die produksieproses om uitsette te vervaardig. Hierdie veranderlikes en die eienskappe daarvan oor die kort- en langtermyn word gebruik om prys en hoeveelheid te bepaal, wat dan ook gebruik word om wins te maksimeer. 4.10 Selfevaluering Voltooi die vrae (Test your learning) aan die einde van elk van die betrokke hoofstukke in CIMA. •
Hoofstuk 1 op bladsy 28 en die antwoorde verskyn op bladsy 331.
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 53
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Hoofstuk 2 op bladsy 44 en die antwoorde is op bladsy 331.
•
Hoofstuk 5 op bladsy 100 en die antwoorde is op bladsy 332-333.
Verwys ook na die aktiwiteite, illustrasies en antwoorde in elk van die betrokke hoofstukke in CIMA. •
Hoofstuk 1 vanaf bladsy 15-23.
•
Hoofstuk 2 vanaf bladsy 31-39.
•
Hoofstuk 5 vanaf bladsy 87-94.
Bladsy 54
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 5: ADDISIONELE INLIGTING
5.1
Inleiding
Hierdie studie-eenheid bied addisionele agtergrond en inligting in basiese ekonomiese konsepte. Dit dien ook as ʼn “opsomming” van hoe die verskillende aspekte bymekaar pas en mekaar beïnvloed. Die studie-eenheid bevat ook bykomende voorbeelde en verwysings na die handboek wat jou kan help met jou studies in hierdie vak. 5.2
Voorgeskrewe handboek
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015:
5.3
•
Hoofstuk 1, paragraaf 1.3-1.4
•
Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.3
•
Hoofstuk 7, paragrawe 7.3-7.5
•
Hoofstuk 8, paragrawe 8.2-8.5
•
Hoofstuk 9, paragrawe 9.1-9.6
•
Hoofstuk 10, paragrawe 10.2-10.3
•
Hoofstuk 13, paragraaf 13.6-13.7
•
Hoofstuk 14, paragrawe 14.1-14.4 en 14.6
Verrykende bronne
https://www.resbank.co.za/Pages/default.aspx http://beta2.statssa.gov.za/ http://www.sars.gov.za/ClientSegments/Customs-Excise/Trade-Statistics/Pages/default.aspx
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 55
GEN105 Bedryfsekonomie 5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Begeertes
Menslike begeerte na iets wat nie noodsaaklik is nie, byvoorbeeld ʼn nuwe motor.
Behoeftes
Noodsaaklik vir oorlewing, byvoorbeeld kos, klere, water, behuising.
Elastisiteit
ʼn Maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou. Om te meet hoe sensitief die afhanklike veranderlike is vir veranderings in die onafhanklike verandering.
Ekonomiese
Goedere/dienste wat teen ʼn koste geproduseer word en skaars
goedere
hulpbronne gebruik.
Ekonomiese
Onafgebroke vloei van besteding, produksie en inkomste tussen
kringloopmodel
verskillende sektore.
Faktormark
Die mark waar produksiefaktore verhandel word, byvoorbeeld arbeidsmark.
Finansiële mark
Die finansiële instellings wat nie direk by produksie betrokke is nie, byvoorbeeld banke.
Finansiële
’n Groep instellings wat in suiwer finansiële transaksies
tussengangers
spesialiseer.
Geleentheidskoste
Koste van produk/diens wat nie gekies is nie, byvoorbeeld kies botter = geleentheidskoste van margarien.
Heterogene goedere
Goedere met verskillende eienskappe en kwaliteite, byvoorbeeld klere en kos.
Homogene goedere
Goedere wat in alle opsigte dieselfde kwaliteite/eienskappe het, byvoorbeeld, brandstofverskaffers soos Total, BP en Shell.
Kapitaalgoedere
Goedere wat in die produksieproses van ander goedere, nie direk deur die verbruiker gesien word nie, byvoorbeeld skole en paaie.
Korrelasie
Indien twee faktore ongeveer dieselfde tyd verander, word daar afgelei dat daar ʼn korrelasie (verwantskap) tussen die faktore is,
Bladsy 56 Inligting
Studie-eenheid 5: Addisionele
GEN105 Bedryfsekonomie byvoorbeeld inflasie styg as wisselkoers verswak = korrelasie. Oop ekonomie
Ĺ&#x2030; Ekonomie wat handel dryf met die buitelandse sektor.
Produksiemoontlik-
Wys moontlike kombinasies indien hulpbronne ten volle benut
heidskromme
word.
Verbruiksgoedere
Goedere wat deur huishoudings gebruik word om aan behoeftes te voldoen, byvoorbeeld kos en klere.
Vrye goedere
Onbeperk/nie skaars nie, het geen prys nie, byvoorbeeld lug en sonskyn.
5.5
Die totale ekonomie
As ons na die totale ekonomie kyk, kan ons sekere temas en onderwerpe uitlig en in kleiner dele verdeel.
Ekonomiese kringloop
Sakesiklus Makro-ekonomie Openbare sektor
Betalingsbalans Ekonomie
Volmaakte markte
Mikro-ekonomie
Markmislukking
Onvolmaakte markte Figuur 5.1: Oorsig op die ekonomie (Outeur, 2017)
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 57
GEN105 Bedryfsekonomie Hierdie konsepte is in Studie-eenheid 1 tot 4 behandel. Hieronder word egter addisionele voorbeelde en verwysings gegee. Die studie-eenheid word verdeel in mikro- en makroekonomie. Kyk na werklike gebeure in die ekonomie en probeer om toepassings van die teorie te identifiseer. Neem tyd om deur die begrotingsrede te lees en lees artikels van sakelui wat hul menings en sienings oor die begroting gee. Die ekonomie verander daagliks, met aanwysers soos wisselkoerse wat nuwe rekords bereik, faktore wat die rentekoers beïnvloed en staatsbesteding in Suid-Afrika. 5.6
Makro-ekonomie
Soos bespreek in Studie-eenheid 3, handel makro-ekonomie oor die totale ekonomiese stelsel, byvoorbeeld die totale vraag en aanbod, produksie en koste. Dit word gebruik om die nasionale inkomste te bereken, asook om die groeikoers van ʼn land te bepaal. ʼn Land se ekonomie kan in drie sektore verdeel word – ʼn primêre, sekondêre en tersiêre sektor. •
Primêre sektore bestaan uit grondstowwe wat gebruik word om ander produkte mee te produseer of te vervaardig, soos mynbou- en landbouprodukte.
•
Sekondêre sektor bestaan uit die vervaardiging en die grondstowwe wat gebruik word om verbruiksgoedere mee te produseer, byvoorbeeld staal, klere en meubels.
•
Tersiêre sektore bestaan uit dienste en handel in die ekonomie, soos opvoeding en finansiële dienste.
Die ekonomie word dus saamgestel uit hierdie drie sektore en beïnvloed die land se inkomste en besteding, welvaart van sy bevolking en ekonomiese groei. 5.6.1
Totale produksie, besteding en inkomste
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 42-48 (Hoofstuk 3, paragraaf 3.1-3.3)
Die totale produksie is die produksie van alle goedere en dienste in die ekonomie en genereer inkomste vir ʼn land. Totale inkomste is alle inkomste wat deur die verskillende produksiefaktore verdien word. Die produksieproses vorm ook ʼn siklus van inkomste en besteding vir die verskillende rolspelers in die ekonomie en word dus gesien as ʼn ekonomiese vloei oor tyd heen.
Bladsy 58 Inligting
Studie-eenheid 5: Addisionele
GEN105 Bedryfsekonomie Die produksiefaktore kan ook soos volg opgesom word: Produksiefaktor
Besteding
Huishoudings
C (Consumption)
Ondernemings
I (Investment)
Staat
G (Government)
Buitelandse uitvoere
X (eXports)
RSA invoere
Inkomste S (savings)
T (taxes)
Z of M (iMports)
Daar is ʼn verhouding tussen al die rolspelers in die ekonomie en interaksie tussen die partye. Almal is in die proses van mekaar afhanklik en hierdie faktore word gebruik om die welvaart van die land te meet in terme van produksie-uitsette. As hersiening, net weer die formule van totale besteding:
Totale besteding (Y) = C + I + G + (X – Z) Y (inkomste) = verbruikers + staat + beleggers + (handelsbalans)
ʼn Belangrike rolspeler in die ekonomie is die buiteland wat internasionale handel beïnvloed. Dit bestaan uit invoere en uitvoere en word in die land se nasionale rekeninge opgeteken. 5.6.2
Betalingsbalans
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 259-264 (Hoofstuk 13, paragraaf 13.6)
Die handelsdata word maandeliks deur die SA Inkomstediens uitgereik met die verdeling van die land se invoere en uitvoere, asook die handelsbalans vir die maand. Dit dui ook die groei per industrie/sektor aan. Die handelsdata is ʼn baie belangrike aanduiding van ekonomiese aktiwiteite in ʼn land. Dit word ook beïnvloed deur die wisselkoers en sosiale veranderings soos stakings wat produksie-uitsette verminder (Studie-eenheid 3).
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 59
GEN105 Bedryfsekonomie Voorbeeld van maandelikse handelsdata van die SAID:
Figuur 5.2: Handelsdata (SAID, 2015) Wanneer ʼn land (byvoorbeeld Suid-Afrika) met ʼn ander land handel dryf, sal buitelandse valuta die land invloei as betaling vir uitvoere en uitvloei as betaling vir uitvoere. Indien die vraag na ʼn produk verlaag en die uitvoere verlaag, sal die vraag na ons valuta (ZAR) verlaag. 5.6.3
Meting van ongelykheid
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 264-265 (Hoofstuk 13, paragraaf 13.7)
Daar is drie tegnieke wat dikwels gebruik word om die gelykheid/ongelykheid verdeling van inkomste te meet. Lorenz-kromme Dit is ʼn eenvoudige grafiese hulpmiddel wat gebruik word om die graad van ongelykheid in die verdeling van inkomste te illustreer. Om die verdeling van inkomste op te stel: •
Verskillende individue/huishoudings in die ekonomie word op ʼn persentasiebasis van rykste na armste op die horisontale as (X-as) gewys.
•
Die vertikale as (Y-as) is die kumulatiewe persentasie van totale inkomste.
•
Die asse kan verbind word om ʼn vierkant te vorm.
Bladsy 60 Inligting
Studie-eenheid 5: Addisionele
GEN105 Bedryfsekonomie
Figuur 5.3: Lorenz-kromme (aangepas uit Mohr & medewerkers, 2015: 265) Gini-koëffisiënt Die Gini-koëffisiënt bereken ʼn waarde tussen 0 en 1 en is ʼn maatstaf van ongelykheid. Indien die waarde nader aan 0 beweeg = meer gelyk, en nader aan 1 = ongelyk. Dit word verkry deur die gebied van ongelykheid wat op die Lorenz-kromme aangedui is, te bereken as ʼn verhouding van die oppervlakte van die reghoekige driehoek (van die asse en diagonale lyn van gelykheid). Vir die meeste lande is die Gini-koëffisiënt tussen 0,3 en 0,7. Kwantielverhouding Die verhouding tussen die persentasie van die inkomste wat deur die boonste gedeelte (x) van die bevolking verdien word en die persentasie van die inkomste van die onderste 10% van die bevolking. Hoe groter die verhouding, hoe groter is die ongelykheid. Byvoorbeeld die rykste 20% van die land verdien 80% van die land se inkomste en 80% van die bevolking verdien 20% van die inkomste. 5.6.4
Vraag na krediet
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 272 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.4)
Tydens ekonomiese aktiwiteite het die verskillende rolspelers een of ander vorm van krediet of geld nodig. Produsente het dit nodig om voorraad aan te koop en verbruikers het dit nodig om die finale produkte aan te koop. Daar is dus verskillende funksies wat geld (en krediet) in die ekonomie het en dit behels ook verskillende finansiële tussengangers.
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 61
GEN105 Bedryfsekonomie Die verskillende finansiële instellings het verskillende rolle om te vertolk of verantwoordelikhede en funksies om in die stelsel te verrig. Geld en krediet wat beskikbaar is, word deur middel van ʼn finansiële tussenganger na ʼn party wat ʼn tekort het oorgedra. Die tussenganger (soos ʼn bank wat ook finansiële doelwitte het) sal dan administratiewe koste en rente op die krediet hef om wins te genereer. Die voordeel van tussengangers is dat kredietuitlening gemonitor word, geld veilig gespaar kan word en dat daar kontantvloei beskikbaar is vir verbruikers en ondernemings. 5.6.5
Vraag na geld
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 268-279 (Hoofstuk 14, paragrawe 14.1-14.3; 14.6) Die hoeveelheid geld wat gevra word, is die bedrag wat onderskeie deelnemers in die ekonomie beplan om in die vorm van kontantsaldo’s (geld) te hou. Die geleentheidskoste verbonde aan die hou van kontantsaldo’s is die rente wat verdien kon word indien die effekte eerder met kontantsaldo’s gekoop is. Daar is twee komponente: transaksievraag (ruilmiddelfunksie) en vraag na geld as ʼn bate (waardedraer-funksie). Motiewe vir die vraag na geld Drie motiewe (vraag na geld): 1. Transaksiemotief 2. Voorsorgmotief 3. Spekulasiemotief Die rol van geld in die ekonomie kan soos volg opgedeel word: Wat is geld?
Wat is geld nie?
•
Ruilmiddel
•
Rykdom
•
Rekeneenheid
•
Inkomste
•
Waardedraer Tabel 5.1: Rol van geld in die ekonomie (Mohr & medewerkers, 2015: 268-270)
Bladsy 62 Inligting
Studie-eenheid 5: Addisionele
GEN105 Bedryfsekonomie Hoe word geld uitgereik in Suid-Afrika – Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB) Die SARB is in beheer van monetêre sake in Suid-Afrika. Dit maak gebruik van drie mate van die hoeveelheid geld, gemerk M1, M2 en M3 onderskeidelik.
GELD M1
EIENSKAP •
Munte en note in omloop buite die monetêre sektor, plus al die vraagdeposito's van die binnelandse private sektor met monetêre instellings.
•
Munte en note in die monetêre sektor is nie ingesluit nie (byvoorbeeld SARB, banke, die Landbank en Post Bank), omdat net die geld in die hande van die publiek as ’n middel van betaling gebruik kan word.
•
Die vraagdeposito verwys na deposito's wat onmiddellik teruggetrek kan word.
•
Dit word soos volg gedefinieer: M = C + D (M = hoeveelheid geld, C = kontant en D = aanvraag deposito's).
M2
•
M1 plus alle ander korttermyn- en mediumtermyndeposito’s van die binnelandse private sektor met monetêre instellings.
•
Hierdie fondse is nie onmiddellik beskikbaar nie.
•
Korttermynfondse is in minder as 30 dae en mediumtermynfondse in minder as ses maande beskikbaar.
M3
•
M2 kan dus gedefinieer word as geld plus semi-geld.
•
M2 plus al die langtermyndeposito’s van die binnelandse private sektor met monetêre instellings.
•
Langtermyndeposito’s het ’n volwassenheid van langer as ses maande.
•
Die monetêre owerhede beskou M3 as die mees betroubare aanwyser van ontwikkelinge in die finansiële sektor van die ekonomie. Tabel 5.2: M1, M2 en M3 mate van geld (Mohr & medewerkers, 2015: 270-272)
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 63
GEN105 Bedryfsekonomie Die primêre doel van die SARB is om die waarde van die geldeenheid in belang van gebalanseerde en volhoubare ekonomiese groei in die land te beskerm. Die SARB moet sy funksies onafhanklik uitvoer, hoewel daar gereelde kommunikasie tussen die Bank en die Minister van Finansies moet wees. 5.7
Mikro-ekonomie
Mikro-ekonomie fokus op ondernemings en individue. Vir hersiening bestudeer weer die teorie en toepassings in Studie-eenheid 3 en 4. 5.7.1
Produksiemoontlikheidskromme
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 5-9 (Hoofstuk 1, paragrawe 1.3-1.4)
Dit word gebruik om skaarsheid, keuse en geleentheidskoste grafies voor te stel en verwys na die afwisseling/ruiling tussen twee produkte. Die kromme toon wat die optimale kombinasie is van twee produkte wat geproduseer kan word met beskikbare hulpbronne, met ander woorde vir ʼn onderneming om so doeltreffend as moontlik te produseer met die insette wat beskikbaar is. Aanname: slegs twee produkte in ʼn eenvoudige ekonomie, beperkte hulpbronne en alle moontlike kombinasies word voorgestel. Sien Figuur 5.4 hieronder. Die produksiemoontlikheidskromme toon alle moontlike kombinasies van appels en lemoene wat voorsien (produseer) kan word indien ʼn individu/gemeenskap se hulpbronne ten volle en doeltreffend benut word.
Appels
Lemoene
Figuur 5.4: Produksiemoontlikheidskromme (aangepas uit Mohr & medewerkers, 2015: 6) Bladsy 64 Inligting
Studie-eenheid 5: Addisionele
GEN105 Bedryfsekonomie 5.7.2
Verbruikersewewig in die nutsbenadering
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 127-134 (Hoofstuk 7, paragrawe 7.3-7.5), 138-146 (Hoofstuk 8, paragrawe 8.2-8.5) Die doel is om die graad van behoeftevoldoening wat ʼn huishouding of verbruiker uit die verbruik van ʼn produk of diens kry te bepaal. Die doel van verbruik is om aan behoeftes te voldoen. Daar is basies twee tipes nut: Kardinale nut
Ordinale nut
•
Die nut kan gemeet word
•
Die grootte van nutsverskille kan nie
•
bepaal word nie 5.7.3
Voldoening aan die behoeftes deur die produk of diens in rangorde/voorkeur te plaas
Produksie en koste
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 148-167 (Hoofstuk 9, paragrawe 9.1-9.6)
In Studie-eenheid 4 is die produksiekoste van ondernemings bespreek en hoe om die koste en wins te bereken. Hieronder volg ʼn opsomming van die formules: Opsomming van formules KOSTE
INKOMSTE
PRODUKSIE
TC=AC X Q
TR=P X Q
TP = AP X N
TOTALE (TOTAL) GEMIDDELDE (AVERAGE) GRENS (MARGINAL) Q = eenhede produseer
N = veranderlike inset (arbeid)
Produksie en wins kan oor die kort- of langtermyn plaasvind, afhangende van die onderneming se doelwitte. Hierdie koste en inkomste van ondernemings kan ook grafies voorgestel word.
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 65
GEN105 Bedryfsekonomie Bestudeer Hoofstuk 9 (Mohr & medewerkers, 2015) en kyk na die volgende voorbeelde: Op bladsy 157, Figuur 9-2, word totale produksie (a) en gemiddelde en marginale/grensproduksie (b) grafies voorgestel. Let op hoe albei grafieke net tot ʼn maksimum punt toeneem (piek) en dan afneem namate die hoeveelheid toeneem. Op grafiek (b) kan ook gesien word dat marginale produksie by nege eenhede negatief word en dat die gemiddelde produksie draai (piek) voor die marginale produksie. Dus word die maksimum vroeër bereik. MP en AP is gelyk aan mekaar op die punt waar die twee lyne mekaar sny. Korttermynproduksie het vaste en veranderlike koste. Kyk na die tabelle op bladsy 159 (Tabel 9-3 en Tabel 9-4) en maak seker dat jy hierdie tabelle verstaan en hoe 160 verskillende waardes bereken is deur middel van bogenoemde formules. Op bladsy 177, Figuur 9.4, is marginale koste (grenskoste) en gemiddelde koste grafies uit die tabel voorgestel. 5.7.4
Ewewigsvoorwaardes
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 171-175 (Hoofstuk 10, paragrawe 10.2-10.3)
Die onderneming moet besluit of dit die moeite werd is om te produseer en wat die opbrengs moet wees om wins te maksimeer. 1. Die sluitingsreël (beginreël) Die onderneming sal slegs produseer as die totale inkomste groter of gelyk aan totale veranderlike koste is (TC ≥ TVC). ʼn Onderneming moet slegs produseer as die gemiddelde inkomste (dit wil sê prys) groter/gelyk aan die gemiddelde veranderlike koste is (AR ≥ AVC). 2. Die winsmaksimeringsreël Die onderneming moet die hoeveelheid van die produk produseer waar wins gemaksimeer en verlies geminimaliseer word. Wins kan met behulp van totale inkomste (TR) en totale koste (TC) of met grensinkomste (MC) verduidelik word. [Wins = inkomste – koste]. Wins verhoog wanneer die positiewe verskil tussen totale inkomste en totale koste die grootste is (MR = MC).
Bladsy 66 Inligting
Studie-eenheid 5: Addisionele
GEN105 Bedryfsekonomie 3. Winsmaksimering – volmaakte mededinging Die hoeveelheid waar die positiewe verskil tussen totale inkomste (TR) en totale koste (TC) ʼn maksimum is (waar grensinkomste (MR) = grenskoste (MC)). 5.8
Samevatting
In Studie-eenheid 5 is daar ʼn addisionele opsomming oor die vakinhoud in geheel voorsien. Basiese ekonomiese konsepte is weer aangeraak en bykomende voorbeelde en inligting is bespreek.
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 67
GEN105 Bedryfsekonomie
BRONNELYS â&#x20AC;¢
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C04: Fundamentals of Business Economics
Bladsy 68
Bronnelys
Bedryfsekonomie Handboeke • BPP Learning Media. 2017. CIMA Study text for level BA1: Fundamentals of Business Economics. • Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.
B
edryfsekonomie is die toepassing van ekonomiese teorie en metodologie op sakeondernemings en behels besigheidsorganisasie, bestuur en meting van prestasie. Die fokus is hoofsaaklik op die impak van die ekonomie op ondernemings, asook hoe mededinging, finansiële markte en regeringsbeleid ʼn onderneming kan beïnvloed. Belangrike mikro-ekonomiese tegnieke word uitgelig ten opsigte van prysvasstelling en winsbesluite. Die studie fokus op die belangrikste ekonomiese aktiwiteite wat relevant is vir besluitneming in ʼn onderneming. Die kwessie van keuses ontstaan omdat die basiese hulpbronne van ’n onderneming, soos kapitaal, grond, arbeid, en bestuursvermoë en vaardighede dikwels beperk is. Die ekonomiese faktore wat ondernemingsbesluite gaan beïnvloed sluit inflasie, die handelsbalans, werkloosheid en belasting in. Hierdie faktore gaan ʼn impak hê op prysvasstelling en winsbesluitneming in ʼn onderneming en kan dus die groei en ontwikkeling van die onderneming bevorder of beperk. Die markstelsel word gedryf deur vraag en aanbod wat die prys van produkte en dienste beïnvloed en gevolglik ook die wins van ʼn onderneming. Regulasies word gebruik om onregverdige praktyke in die markstelsel te vermy en mededinging regverdig te hou. Die finansiële stelsel van ʼn land voorsien krediet vir huishoudings en ondernemings. Hierdie stelsel word deur verskeie instellings bestuur om ekonomiese groei in die land aan te moedig.
Die Ekonomie (Outeur 2015)
Mikro- en makro-ekonomie (Mohr, 2015: 12) Hierdie begeleidingsgids word in dele beskikbaar gemaak: Deel I Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging Deel II Sal nog gekommunikeer word.
www.akademia.ac.za