prestasie Bedryfsekonomie
bestuur
ting
mer
Skrywer: Marnel Ferreira
prysvasstelling
vraag & aanbod winsbesluitneming ekonomiese teorie
c Kopiereg 2016 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Marnel Ferreira Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: Von Willichlaan 284, Die Hoewes, Centurion Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
www.akademia.ac.za
GEN105 Bedryfsekonomie
INHOUDSOPGAWE
Inleiding ............................................................................................................................... 5 Vakleeruitkomste ................................................................................................................ 7 Woordomskrywing vir evaluering ...................................................................................... 9
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging ...................................................... 11 1.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 11
1.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 12
1.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 13
1.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 13
1.5
Inleiding ................................................................................................................................ 14
1.6
Markprys .............................................................................................................................. 14
1.6.1
Markvraag ........................................................................................................................ 14
1.6.2
Markaanbod .................................................................................................................... 18
1.6.3
Vraag en aanbod ............................................................................................................ 20
1.6.4
Markewewig .................................................................................................................... 21
1.6.5
Pryselastisiteit ................................................................................................................. 22
1.7
Prysonstabiliteit................................................................................................................... 25
1.8
Markmislukking en mededinging...................................................................................... 27
1.8.1
Die aard van eksternaliteite .......................................................................................... 28
1.8.2
Mededinging .................................................................................................................... 29
1.8.3
Markstruktuur .................................................................................................................. 30
1.8.4
Monopolie ........................................................................................................................ 30
1.9
Samevatting ........................................................................................................................ 32
1.10
Selfevaluering en riglyne ................................................................................................... 33
Studie-eenheid 2: Die monetĂŞre beleid........................................................................... 35 2.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 35
2.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 36
2.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 36
2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 37
2.5
Inleiding ................................................................................................................................ 37
2.6
Die finansiĂŤle stelsel .......................................................................................................... 38
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
GEN105 Bedryfsekonomie 2.6.1
Huishoudings .................................................................................................................. 39
2.6.2
Ondernemings ................................................................................................................ 39
2.6.3
Regering .......................................................................................................................... 39
2.7
Finansiële markte en instellings ....................................................................................... 41
2.7.1
Kommersiële banke ....................................................................................................... 41
2.7.2
Finansiële tussengangers ............................................................................................. 42
2.7.3
Opbrengs op krediet en geldskepping ........................................................................ 43
2.7.4
Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB) ...................................................................... 45
2.7.5
Internasionale handelsmarkte ...................................................................................... 47
2.8
Samevatting ........................................................................................................................ 48
2.9
Selfevaluering en riglyne ................................................................................................... 48
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings.................................................. 51 3.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 51
3.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 52
3.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 53
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 53
3.5
Inleiding ................................................................................................................................ 54
3.6
Makro-ekonomiese faktore: Nasionale inkome en groei .............................................. 54
3.6.1
Nasionale inkome (produksie, inkome en besteding) ............................................... 55
3.6.2
Ekonomiese kringloop ................................................................................................... 58
3.6.3
Marginale verbruikersgeneigdheid en die vermenigvuldiger ................................... 59
3.6.4
Handelsiklus/sakesiklus ................................................................................................ 60
3.6.5
Openbare sektor/owerheidsektor ................................................................................. 61
3.6.6
Prysinflasie ...................................................................................................................... 62
3.6.7
Werkloosheid .................................................................................................................. 64
3.6.8
Fiskale en monetêre beleid ........................................................................................... 65
3.7
Internasionale handel ........................................................................................................ 65
3.7.1
Handelsbalans/betalingsbalans ................................................................................... 66
3.7.2
Wisselkoers ..................................................................................................................... 66
3.7.3
Beskermingsbeleid ......................................................................................................... 67
3.8
Ekonomiese ontwikkeling .................................................................................................. 67
3.9
Samevatting ........................................................................................................................ 68
3.10
Selfevaluering ..................................................................................................................... 69
Bladsy 2
Inhoudsopgawe
GEN105 Bedryfsekonomie 3.11
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 69
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings ............................ 71 4.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 71
4.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 72
4.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 73
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 73
4.5
Inleiding ................................................................................................................................ 74
4.6
Ekonomiese doelwitte van ondernemings ...................................................................... 74
4.6.1
Tipe ondernemings ........................................................................................................ 75
4.6.2
Ondernemingsdoelwitte ................................................................................................. 76
4.7
Produksiekostes en prys ................................................................................................... 79
4.7.1
Tipes kostes (insette)..................................................................................................... 79
4.7.2
Korttermynkoste.............................................................................................................. 80
4.8
Uitset, prys en wins ............................................................................................................ 81
4.9
Samevatting ........................................................................................................................ 84
4.10
Selfevaluering ..................................................................................................................... 85
4.11
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 85
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting ......................................................................... 87 5.1
Inleiding ................................................................................................................................ 87
5.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 87
5.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 87
5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 88
5.5
Die totale ekonomie ........................................................................................................... 89
5.6
Makro-ekonomie ................................................................................................................. 90
5.6.1
Totale produksie, besteding en inkomste ................................................................... 90
5.6.2
Betalingsbalans .............................................................................................................. 91
5.6.3
Meting van ongelykheid................................................................................................. 92
5.6.4
Vraag na krediet ............................................................................................................. 93
5.6.5
Vraag na geld .................................................................................................................. 94
5.7
Mikro-ekonomie .................................................................................................................. 96
5.7.1
Produksiemoontlikheidskromme .................................................................................. 96
5.7.2
Verbruikersewewig in die nutsbenadering.................................................................. 97
Inhoudsopgawe
Bladsy 3
GEN105 Bedryfsekonomie 5.7.3
Produksie en kostes....................................................................................................... 97
5.7.4
Ewewigsvoorwaardes .................................................................................................... 98
5.8
Bladsy 4
Samevatting ........................................................................................................................ 99
Inhoudsopgawe
GEN105 Bedryfsekonomie
INLEIDING Bedryfsekonomie is die toepassing van ekonomiese teorie en metodologie op sakeondernemings en behels besigheidsorganisasie, bestuur en meting van prestasie. Die fokus is hoofsaaklik op die impak van die ekonomie op ondernemings, asook hoe mededinging, finansiële markte en regeringsbeleid ʼn onderneming kan beïnvloed. Belangrike mikro-ekonomiese tegnieke word uitgelig ten opsigte van prysvasstelling en winsbesluite. Die studie fokus op die belangrikste ekonomiese aktiwiteite wat relevant is vir besluitneming in ʼn onderneming. Die kwessie van keuses ontstaan omdat die basiese hulpbronne van ’n onderneming, soos kapitaal, grond, arbeid, en bestuursvermoë en vaardighede dikwels beperk is. Die ekonomiese faktore wat ondernemingsbesluite gaan beïnvloed sluit inflasie, die handelsbalans, werkloosheid en belasting in. Hierdie faktore gaan ʼn impak hê op prysvasstelling en winsbesluitneming in ʼn onderneming en kan dus die groei en ontwikkeling van die onderneming bevorder of beperk. Die markstelsel word gedryf deur vraag en aanbod wat die prys van produkte en dienste beïnvloed en gevolglik ook die wins van ʼn onderneming. Regulasies word gebruik om onregverdige praktyke in die markstelsel te vermy en mededinging regverdig te hou. Die finansiële stelsel van ʼn land voorsien krediet vir huishoudings en ondernemings. Hierdie stelsel word deur verskeie instellings bestuur om ekonomiese groei in die land aan te moedig.
Huishoudings
Staat
Ondernemings
Die Ekonomie (Outeur 2015)
Inleiding
Bladsy 5
Mikro-ekonomie
•Individuele gebruikers •Huishoudings •Sakeondernemings •Ander organisasies •Omvat die VRAAG, AANBOD en PRYSE van individuele goedere en dienste soos brandstof, voedselprodukte, mediese dienste
Makro-ekonomie
GEN105 Bedryfsekonomie
•Beeld van TOTALE ekonomiese stelsel word ontwikkel en die ekonomiese gedrag van groot groepe deelnemers, byvoorbeeld lande word bestudeer. •Klem val op: •Totale produksie •Totale inkomste •Totale besteding in die ekonomie •Ekonomiese groei, werkloosheid, algemene prys, inflasie en betalingsbalans
Mikro- en makro-ekonomie (Mohr, 2012: 3) Vir hierdie vak is die volgende handboeke voorgeskryf: •
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C04: Fundamentals of Business Economics
•
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers
Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig, om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
Bladsy 6
Inleiding
GEN105 Bedryfsekonomie
VAKLEERUITKOMSTE Die fokus van hierdie vak is op die impak van die ekonomie op ondernemings, asook hoe mededinging, finansiële markte en regeringsbeleid ʼn onderneming kan beïnvloed. Belangrike mikro-ekonomiese tegnieke word uitgelig ten opsigte van prysvasstelling en winsbesluite. Die kurrikulum fokus op die belangrikste ekonomiese aktiwiteite wat relevant is vir besluitneming in ʼn onderneming. Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BEDRYFSEKONOMIE (GEN105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die impak van makro-ekonomiese faktore op ondernemings
•
Die doelwitte en besluitneming van ondernemings
•
Die markstelsel en mededingingsproses
•
Die finansiële stelsel
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die makro-ekonomiese faktore wat ʼn land se nasionale inkome en groeikoers kan beïnvloed, asook die impak daarvan op sakeondernemings te bespreek;
•
die faktore wat handel tussen ʼn land en die res van die wêreld kan beïnvloed en die impak daarvan op daaglikse besigheidsaktiwiteite te identifiseer;
•
die invloed van ekonomiese ontwikkeling van lande en die effek daarvan op sakeondernemings te verduidelik;
•
die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en die onderneming te identifiseer;
•
die impak wat ʼn verandering in insetkostes en volume op prys, mededinging en die industrie sal hê te beskryf;
•
die vlak van uitset en prys om winste te maksimeer te bepaal;
•
die markprys en die impak van verandering van pryse op wins te verduidelik;
•
die redes en effek van regeringsinmenging om pryse te stabiliseer te beskryf;
•
die belangrikste redes vir mislukking in die mark en regulasies wat beskikbaar is
Vakleeruitkomste
Bladsy 7
GEN105 Bedryfsekonomie om dit te vermy te beskryf en prakties toe te pas; •
die redes vir die vraag na geld en bates, en die gebruike van krediet te verduidelik; en
•
die funksies van die basiese finansiĂŤle markte en instellings in die fasilitering van handel en ontwikkeling te beskryf.
Bladsy 8
Vakleeruitkomste
GEN105 Bedryfsekonomie
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg dit en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens.
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens.
Bereken
Gebruik wiskundige berekeninge om die antwoord te bepaal
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 9
GEN105 Bedryfsekonomie
Notas
Bladsy 10
Woordomskrywing vir evaluering
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 1: DIE MARKSTELSEL EN MEDEDINGING
1.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Nadat jy hierdie eenheid bestudeer het, sal jy in staat wees om die markprys te bepaal, asook die impak daarvan op winste, regeringsinmenging vir prysstabilisasie en markmislukking en regulasies te verduidelik. Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Markprys en die impak van verandering van pryse op wins
•
Prysonstabiliteit
•
Markmislukking en mededinging
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
ten opsigte van markpryse die volgende te doen: o
die markprys te bepaal en die impak van verandering van pryse op wins te verduidelik; en
o
die ewewigsprys in ’n produk- of faktormark wat waarskynlik die resultaat van bepaalde veranderinge in vraag- of aanbodomstandighede is te identifiseer.
•
ten opsigte van pryselastisiteit die volgende te doen: o
die pryselastisiteit van vraag en die pryselastisiteit van aanbod te bereken;
o
die determinante van die pryselastisiteit van vraag en aanbod te verduidelik; en
o
die gevolge van pryselastisiteit van vraag op ’n onderneming se inkomste ná ’n verandering in pryse te verduidelik.
•
ten opsigte van die onstabiliteit van pryse die volgende te doen: o
die oorsake van onstabiliteit van pryse in markte vir primêre goedere te identifiseer; en
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 11
GEN105 Bedryfsekonomie
o
die impak van onstabiliteit van pryse op die inkomste van produsente en die stabiliteit van die bedryf te verduidelik.
•
ten opsigte van regeringsinmenging die volgende te doen: o
die redes en effek van regeringsinmenging om pryse te stabiliseer te verduidelik;
o
te verduidelik hoe die regering se beleid pryse, produsentinkomste en markewewig in die markte kan beïnvloed; en
o •
die impak van die prysregulasie in goedere- en faktormarkte te verduidelik.
die markkonsentrasie en die faktore wat aanleiding gee tot verskillende vlakke van konsentrasie tussen markte, insluitende die verkryging en kombinasies, te verduidelik;
•
ten opsigte van markmislukking en mededinging die volgende te doen: o
die belangrikste redes van mislukking in die mark en regulasies wat beskikbaar is om dit te vermy te verduidelik;
o
markmislukkings en hul uitwerking op pryse, die doeltreffendheid van die markwerking en ekonomiese welsyn te verduidelik;
o
die impak van die verskillende vorme van mededinging op pryse, uitset en winsgewendheid te identifiseer;
o
die belangrikste beleide om te verhoed dat maatskappye monopoliekrag misbruik te verduidelik; en
o
die waarskynlike antwoorde van die regering tot markmislukkings te verduidelik.
1.2
Voorgeskrewe handboek
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C04: Fundamentals of Business Economics Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer:
Bladsy 12
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie
CIMA, C04: Deel A: Die doelstellings en mededingende omgewing van ondernemings •
Hoofstuk 3, paragrawe 1.1-5.1
•
Hoofstuk 4, paragrawe 1.1-1.6; 3.1 en 4.1-5.3
•
Hoofstuk 5, paragrawe 1.1-5.2
•
Hoofstuk 8, paragrawe 1.1-6.3
Mohr & medewerkers, 2015: •
Hoofstuk 4, paragrawe 4.2-4.5
•
Hoofstuk 5, paragrawe 5.1-5.6 (paragraaf 5.7 en 5.8 hoef nie bestudeer te word nie)
1.3
•
Hoofstuk 6, paragrawe 6.1-6.3 en 6.5
•
Hoofstuk 10
•
Hoofstuk 11
•
Hoofstuk 15, paragraaf 15.2 en 15.3
Verrykende bronne •
http://www.netwerk24.com/sake/2015-01-25-selfs-switsers-trap-klei-met-wet-vanvraag-en-aanbod
•
http://www.economist.com/news/americas/21637436-mistakes-dilma-rousseff-madeduring-her-first-presidential-term-mean-her-second-will-be
• 1.4
http://www.wsj.com/articles/blackouts-roll-through-large-swath-of-brazil-1421709716 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanbod
Hoeveelheid van ʼn produk/diens wat ondernemings beplan om gedurende ʼn bepaalde tydperk teen verskillende moontlike pryse te verkoop.
Markmislukking
As vryemarkhandel nie goedere en dienste kan verskaf teen die pryse van marginale nut van die produk nie.
Markprys
Ewewigsprys tussen aanbod en vraag – wat verbruikers bereid is
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 13
GEN105 Bedryfsekonomie om te betaal en wat ondernemings/produsente bereid is om te aanvaar as wins. Substituutprodukte
Produkte wat in die plek van ander gebruik kan word om aan ʼn bepaalde behoefte te voldoen (byvoorbeeld margarien as substituut vir botter).
Vraag
Hoeveelheid van ʼn produk/diens wat die potensiële kopers kan bekostig om aan te koop en bereid is om aan te koop
1.5
Inleiding
Die pryse en hoeveelhede in die mark word bepaal deur die wisselwerking tussen vraag en aanbod. Verbruikers het ʼn vraag na sekere produkte en dienste, maar het bepaalde middele (geld) nodig om aan hierdie behoeftes te voldoen. Produsente (ondernemings) verskaf produkte en dienste en het ʼn doelwit om ʼn wins te maak. Vraag en aanbod bepaal gesamentlik die ewewigsprys en hoeveelheid wat deur ondernemings geproduseer gaan word. 1.6
Markprys
Markte is waar kopers en verkopers bymekaarkom om produkte of dienste te koop en te verkoop. Daar is verskillende tipes markte, soos die goederemark, finansiële markte, kommoditeits- en faktormarkte. Hierdie studie-eenheid fokus op die produktemark waar fisiese goedere gekoop en verkoop word en watter faktore die prys sal beïnvloed. 1.6.1
Markvraag
Bestudeer: CIMA, 2012: 34-37 (Hoofstuk 3, paragrawe 1.1-2.2) Mohr & medewerkers, 2015: 62-72 (Hoofstuk 4, paragraaf 4.2)
Die markvraag dui op die hoeveelheid van ʼn sekere produk wat die verbruiker aanvra en bereid is om teen ʼn gegewe prys te koop. Dit word ook beïnvloed deur verbruikersfaktore, byvoorbeeld smaak, voorkeure en inkomste. Die verbruiker moet dus: •
bereid wees om te koop; en
•
gewillig wees om
•
teen die gegewe prys te koop
Bladsy 14
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie
Wet van Vraag • Hoe hoër die prys van 'n produk, hoe laer is die hoeveelheid wat aangevra word, op voorwaarde dat alle ander faktore onveranderd bly Die pryse en hoeveelhede van produkte in die mark word bepaal deur die wisselwerking tussen vraag en aanbod. Firmas/ondernemings bied die produkte en dienste aan en huishoudings is die verbruikers wat die finale goedere en dienste aanvra. Bestudeer paragraaf 2.2 op bladsy 35-37 (CIMA, 2012) en maak seker dat jy die skets van die grafieke verstaan en in staat is om self hierdie grafieke te teken. Op hierdie twee grafieke kan jy sien hoe die vraag na die produk verander namate die prys verander: hoe hoër die prys, hoe laer die vraag na die produk. Probeer die vraag op bladsy 37 (CIMA, 2012) self beantwoord voordat jy na die antwoord kyk en maak seker dat jy dit verstaan. Dikwels word simbole gebruik om ekonomiese teorieë uit te druk. Die simbole wat vir vraag gebruik word, is soos volg (Mohr & medewerkers, 2015: 67): Qd = Aantal aangevra (gedurende spesifieke tydperk) Px = Prys van produk Pg = Prys van verwante goedere Y = Inkomste van huishouding gedurende die bepaalde tydperk T = Smaak/voorkeur van die verbruikers N = Aantal persone betrokke ... = Voorsiening vir ander invloede
Die hoeveelheid van ʼn produk wat in ʼn bepaalde tydperk deur ʼn individu (of huishouding) aangevra word, hang af van die PRYS van die produk, die prys van verwante goedere, die INKOMSTE van die individu (of huishouding), die SMAAK/VOORKEURE van die betrokke verbruiker(s), die AANTAL persone in die huishouding en enige ander moontlike invloede. Faktore wat die markvraag beïnvloed (voorwaardes van vraag) Bestudeer: CIMA, 2012: 38-39 (Hoofstuk 3, paragraaf 2.3) Mohr & medewerkers, 2015: 69-72 (Hoofstuk 4, paragraaf 4.2)
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 15
GEN105 Bedryfsekonomie Daar is vyf basiese faktore wat die vraag na ʼn produk kan beïnvloed: •
Inkomste van die huishouding
•
Substituut- en komplimentêre produkte wat beskikbaar is en die pryse daarvan
•
Smake en voorkeure van die verbruiker
•
Prys van die produk
•
Verwagte prysveranderings in die toekoms
Hierdie faktore speel ʼn belangrike rol in die vraag na ʼn produk, soos die verandering in die verskillende aspekte van inkomste in ʼn huishouding. Bestudeer paragraaf 2.3 (CIMA, 2012) en beantwoord die vraag op bladsy 39. Wanneer een van die faktore ʼn verskuiwing kan veroorsaak in die prys van die produk, kan die hele vraagkromme skuif. Beweging van die vraagkromme op ʼn grafiek Bestudeer: CIMA, 2012: 40-41, (Hoofstuk 3, paragraaf 2.4) Mohr & medewerkers, 2015: 68-69 (Hoofstuk 4, paragraaf 4.2)
Voorwaardes wat die vraagkromme sal laat skuif, sluit in: •
As die inkomste van die huishouding verhoog
•
Prys van substituutprodukte styg
•
Prys van komplimentêre produkte daal
•
Verandering in die verbruiker se smaak en voorkeur na ʼn produk
•
ʼn Onverwagse verhoging in die prys van die produk
•
Toename in die bevolking
Bestudeer Figuur 3 (Changes in quantity demanded and outward shift of the demand curve) op bladsy 40 (CIMA, 2012) vir die verskillende verskuiwings van die vraagkromme en beantwoord die vraag op bladsy 41.
Bladsy 16
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie Opsomming van “VRAAG” Beweging langs ʼn kromme = verandering van voorwaardes Verskuiwing van die kromme = verandering in prys Beweging langs ʼn kromme = verandering in helling Indien die PRYS van die produk verander, word die verandering in die hoeveelheid gevra verkry deur die toepaslike punte op die vraagkromme met mekaar te vergelyk langs die kromme te beweeg (dit is hoe ʼn verandering in die hoeveelheid bepaal word) Markvraag is die verband tussen die prys van die produk (Px) en die hoeveelheid aangevra (Qd) van die produk. Verskuiwing van die kromme = posisie/afsnit/verandering in vraag Faktore wat ʼn verandering in die vraag na ʼn produk kan veroorsaak, dit wil sê ʼn determinant van vraag behalwe die prys van die produk, word op die vertikale as getoon. Dit word verdeel tussen substituut- en komplimentêre produkte.
ʼn Verhoging in die prys van die substituutproduk verhoging in die vraag na alternatiewe produkte. Byvoorbeeld ʼn styging in die PRYS van botter verhoging in die VRAAG na margarien. •
Indien die prys van botter styg, sal ʼn groter hoeveelheid margarien as voorheen teen elke prys (van margarien) aangevra word.
•
Die vraagkromme met betrekking tot margarien skuif na REGS = toename in vraag, sien Figuur 1.1 hieronder.
In Mohr & medewerkers (2015) paragraaf 4.2, bladsy 68-72 word veranderings in die vraagkromme bespreek.
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 17
GEN105 Bedryfsekonomie
Figuur 1.1: Substituutprodukte Kyk ook na die opsomming van VRAAG in Mohr & medewerkers (2015: 73) paragraaf 4.2 (Tabel 4-3, Die markvraagkromme: ’n opsomming). 1.6.2
Markaanbod
Bestudeer: CIMA, 2012: 41-42, (Hoofstuk 3, paragraaf 3.1-3.2) Mohr & medewerkers, 2015: 72-78 (Hoofstuk 4, paragraaf 4.3)
Die markaanbod van produsente/firmas is die hoeveelhede wat beplan word om te verkoop teen ʼn moontlike prys, met die moontlikheid van wins. Aanbod word bepaal deur die prys van die produk/diens, pryse van alternatiewe produkte, insetkoste en produksiefaktore, verwagte toekomstige pryse en die stand van tegnologie. Aanbod is dus die hoeveelheid wat te koop aangebied word of wat ondernemings bereid is om in die mark aan te bied teen ʼn gegewe prys. Anders gestel: Dit is die hoeveelheid van ʼn produk of diens wat ondernemings beplan om gedurende ʼn bepaalde tydperk teen verskillende pryse te verkoop. Bestudeer Figuur 4 op bladsy 42 (CIMA, 2012) vir die grafiese voorstelling van die aanbodkromme.
Bladsy 18
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie
Die simbole wat gewoonlik vir aanbod op grafiese voorstellings gebruik word, is soos volg (Mohr & medewerkers, 2015: 75): Qs = Aantal aangebied (gedurende spesifieke tydperk) Px = Prys van produk Pg = Prys van verwante goedere Pf = Verwagte toekomstige prys Ty = Tegnologie ... = Voorsiening vir ander invloede
Faktore wat die markaanbod beïnvloed Bestudeer: CIMA, 2012: 42-43 (Hoofstuk 3, paragraaf 3.3) Mohr & medewerkers, 2015: 77 (Hoofstuk 4, paragraaf 4.3) Die belangrikste faktore wat die hoeveelheid aangebied beïnvloed, is prys en koste: •
Koste om produkte te maak
•
Pryse van ander produkte, soos substituut- en komplimentêre produkte
•
Verwagte veranderinge in die prys
•
Verandering in tegnologie
•
Ander faktore soos weersomstandighede, stakings, ensovoorts.
Net soos met markvraag, is daar voorwaardes wat die aanbodkromme of die hoeveelheid aangebied sal beïnvloed. Beweging van die aanbodkromme op ʼn grafiek Bestudeer: CIMA, 2012: 43-44, (Hoofstuk 3, paragraaf 3.4) Mohr & medewerkers, 2015: 77-78 (Hoofstuk 4, paragraaf 4.3)
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 19
GEN105 Bedryfsekonomie Voorwaardes wat die aanbodkromme sal laat skuif, sluit in: •
Verandering in produksiekoste
•
Prys van ander produkte verander
•
Tegnologie wat produksie beïnvloed om koste te bespaar
•
Verbeterde produktiwiteit
•
Toename in belasting of vermindering van subsidies
Bestudeer Figuur 5 (Shifts in the supply curve) op bladsy 44 (CIMA, 2012) met die moontlike verskuiwings van die aanbodkromme en beantwoord ook die vraag daarna. Kyk ook na die opsomming van AANBOD in Mohr & medewerkers (2015: 79) paragraaf 4.3 (Tabel 4.5, Die markaanbodkromme: ’n opsomming). 1.6.3
Vraag en aanbod
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 62-78 (Hoofstuk 4, paragrawe 4.1-4.3)
Vraag en aanbod is baie belangrike faktore in die ekonomie. ʼn Agtergrond van vraag en aanbod word in Hoofstuk 4 (Mohr & medewerkers, 2015) en die toepassing in Hoofstuk 5 bespreek. Wenke om “vraag en aanbod” te verstaan: •
Maak seker jy verstaan HOE die verskuiwings op die grafieke plaasvind en HOEKOM dit plaasvind.
•
Benoem die asse, lyne en verskuiwings soos in die voorbeelde in die handboeke.
•
Dink logies oor die vraag – VRAAG is uit die oogpunt van die verbruiker en AANBOD is uit die oogpunt van die produsent.
Bestudeer die grafieke op bladsy 92 (Mohr & Seymore) (Figuur 5.5). Hierdie grafieke dui aan hoe beide die vraag- en aanbodkurwes gelyktydig op ʼn grafiek kan skuif.
Bladsy 20
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie 1.6.4
Markewewig
Bestudeer: CIMA, 2012: 44-46 (Hoofstuk 3, paragraaf 4.1-4.2) Mohr & medewerkers, 2015: 78-83 (Hoofstuk 4, paragraaf 4.4-4.5) Die punt waar markvraag en markaanbod bymekaarkom, is die ewewigsprys. Op hierdie punt is die produsent (verkoper) en die verbruiker (koper) tevrede met die prys van die produk asook die hoeveelheid beskikbaar in die mark. Hierdie ewewig is steeds veranderbaar indien daar ʼn verandering in vraag of aanbod is. By die ewewig (snypunt van die twee lyne) is daar ook geen surplus of tekort van die produk in die mark nie. Bestudeer Figuur 6 (Market Equilibrium) op bladsy 45 (CIMA, 2012) en die besprekings van punte (a)-(d). Let op die veranderinge in prys, hoeveelheid aangebied en hoeveelheid gevra. Die funksies van die prysmeganisme is: a) om aan te dui wanneer daar ʼn tekort of surplus aan ʼn produk is; b) om die verhouding van skaarsheid in die hoeveelheid aangebied te beheer; en c) om verbruikers en produsente te beloon om die tekorte en surplusse in die mark te beperk. Toepassing van vraag en aanbod Bestudeer: CIMA, 2012: 46-49, (Hoofstuk 3, paragraaf 4.3-5.1) Mohr & medewerkers, 2015: 87-104 (Hoofstuk 5, paragraaf 5.1-5.6)
Bestudeer die voorbeeld in die handboek (CIMA, 2012) op bladsy 46, vanaf paragraaf 4.3. Die voorbeeld handel oor veranderinge in vraag en aanbod van tweedehandse motors indien sekere faktore verander. Figuur 7(i) en Figuur 7(ii) toon die impak wat ʼn verandering in die brandstofprys op die verkope van die tweedehandse motors het. Brandstof en motors is komplimentêre produkte en dus sal die verhoging in die prys van brandstof lei tot ʼn klein verandering in die hoeveelheid motors gevra – verbruikers gaan nie ophou om motors te koop net omdat die brandstofprys gestyg het nie. Al twee produkte word benodig. Bestudeer nou Figuur 8(i) en Figuur 8(ii) (die effek) wat nuwe teenoor gebruikte motorverkope aandui en Figuur 9(i) en Figuur 9(ii) (die effek) wat die invloed van investering
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 21
GEN105 Bedryfsekonomie in openbare vervoer op die gebruikte motormark aandui (op bladsy 47). Maak seker jy verstaan hoekom die spesifieke krommes verander sodat jy vrae hieroor kan beantwoord. 1.6.5
Pryselastisiteit
Bestudeer: CIMA, 2012: 54-59 (Hoofstuk 4, paragrawe 1.1-1.6) Mohr & medewerkers, 2015: 108-120 (Hoofstuk 6, paragraaf 6.1-6.3) Pryselastisiteit is ʼn mate/maatstaf van sensitiwiteit/beweging van veranderlikes wat met mekaar verband hou. Die elastisiteit meet hoe sensitief/afhanklik die veranderlikes vir verandering van ander onafhanklikes is. Dit word soos volg bereken:
%∆ %∆
Waar: = die simbool vir “verandering inâ€? Pryselastisiteit van vraag Die pryselastisiteit handel oor die verhouding tussen die verandering in hoeveelheid gevra en die verandering in prys. Dit is dus ʼn manier om te meet in watter mate die markvraag van ʼn produk sal reageer indien daar ʼn verandering in die prys is.
%∆ %∆ OF
%∆ %∆
Waar: PEV = Pryselastisiteit van vraag Δ = verandering (simbool) P = prys van produk Q = hoeveelheid gevra
Bladsy 22
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie Doen die voorbeelde in paragraaf 1.2 en 1.3 en probeer om self die PEV in die vrae op bladsye 55-57 (CIMA, 2012) te bepaal. Daar is ook spesiale waardes vir pryselastisiteit – sien paragraaf 1.6 en Tabel 1 (Summary of price elasticity of demand) op bladsy 58-59 (CIMA, 2012). Hierdie waardes sluit pryselastisiteit in wat perfek onelasties is (koëffisiënt = 0) en eenheidselastisiteit (koëffisiënt = 1) Die impak van elastisiteit word met behulp van grafieke in paragrawe 2.1-2.2, bladsy 59-62 (CIMA, 2012) bespreek. Hierdie grafieke dui aan hoe die verskil in elastisiteit beïnvloed word as gevolg van prysveranderings, wins en uitgawes. In Figuur 3, wanneer die vraag pryselasties is, sal totale wins daal, maar indien dit onelasties, sal die toeneem. Bestudeer hierdie grafieke en die verskuiwings van elastisiteit. Dit is ook belangrik om te verstaan watter faktore die pryselastisiteit van vraag sal beïnvloed. Bestudeer: CIMA, 2012: 62-63 (Hoofstuk 4, paragraaf 3.1) Mohr & medewerkers, 2015: 116-119 (Hoofstuk 6, paragraaf 6.3) Faktore wat pryselastisiteit van vraag beïnvloed Die volgende faktore beïnvloed pryselastisiteit van vraag: •
Persentasie inkomste wat aan produk bestee word
•
Beskikbaarheid van substituutprodukte
•
Noodsaaklikheid van produk
•
Die invloed van tydsduur/tydperk
•
Gewoonte-aankope
(Paragraaf 6.4 hoef nie bestudeer te word nie) Pryselastisiteit van aanbod
Bestudeer: CIMA, 2012: 63-66 (Hoofstuk 4, paragraaf 4.1-5.3) Mohr & medewerkers, 2015: 121-123 (Hoofstuk 6, paragraaf 6.5)
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 23
GEN105 Bedryfsekonomie Die pryselastisiteit van aanbod dui aan hoe elasties en sensitief aanbod tot prysveranderings is.
%∆ ℎ %∆ ℎ OF
=
%∆ ℎ ℎ %∆
Waar: PEA = Pryselastisiteit van aanbod Pryselastisiteit van aanbod kan verskil soos wat die produkte wat aangebied word verskil en afhangend van of die hoeveelheid voorraad beperk of onbeperk is. Bestudeer die voorbeelde op bladsy 64 (CIMA, 2012). Faktore wat pryselastisiteit van aanbod beïnvloed Die volgende faktore beïnvloed pryselastisiteit van aanbod: •
Beskikbaarheid van voorraad van produkte
•
Beskikbaarheid van arbeid
•
Bykomende kapasiteit om te vervaardig
•
Beskikbaarheid van materiale om te vervaardig
•
MaatreĂŤls vir marktoetrede
•
Tydsduur om te besluit
Bladsy 24
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie Opsomming: Pryselastisiteit
E DP
E DY
EDXP
ESP
oneindig elasties ∞
interpreteer die teken
- komplimentêr
elasties
relatief elasties 1-∞
+ normale produk
+ substituut
relatief elasties >1
relatief onelasties 0-∞
0-1 = noodsaaklike produk / > 1 = luukse produk
relatief onelasties 0-1
onelasties =0
- minderwaardige produk
onelasties = 0
eenheidselasties =1
eenheidselasties = 1
Figuur 1.2: Pryselastisiteit (Mohr, 2015; CIMA, 2012) 1.7
Prysonstabiliteit
Bestudeer: CIMA, 2012: 72-76 (Hoofstuk 5, paragrawe 1.1-2.2) Bestudeer hierdie gedeelte en maak seker dat jy die redes en effek van regeringsinmenging om pryse te stabiliseer kan verduidelik. Daar is verskeie redes vir onstabiliteit in pryse, hoofsaaklik vir primêre goedere. Dit gaan ook dikwels saam met onelastisiteit en sikliese veranderinge in die mark. Oorsake van onstabiliteit in pryse van primêre goedere Primêre goedere sluit in kos, primêre insette in produksie en minerale soos metale.
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 25
GEN105 Bedryfsekonomie Die volgende is oorsake van onstabiliteit in pryse van primêre goedere: 1. Sikliese variasie in aanbod: Die hog cycle en die cobweb effect 2. Weer en aanbod van landbouprodukte: Klimaatsveranderings en landbou-uitsette het ʼn invloed op prysstabiliteit en op markpryse, byvoorbeeld indien daar groot droogte/vloede is wat die aanbod van ʼn sekere produk beïnvloed. 3. Regeringsbeleid: Staatsinmenging met pryse deur, byvoorbeeld, subsidies. 4. Prysbeleid in mark: Minimum en maksimum pryse word vasgestel in die mark deur middel van staatsinmenging en regulasies met die oog op produkte of lone. Om drastiese onstabiliteit te beheer, is daar maatreëls wat die regering ingestel het om deelnemers in die primêre sektor te help. Bestudeer: CIMA, 2012: 76-77 (Hoofstuk 5, paragrawe 3.1)
Prysstabilisasie-beleidsmaatreëls •
Direkte betalings: Die regering betaal ʼn bepaalde bedrag aan die produsent (byvoorbeeld die boer) vir ʼn bepaalde hoeveelheid uitset wat gelewer word.
•
Subsidies: Dit is betalings om nie te produseer nie, met ander woorde om pryse te beheer en die surplusprodukte in die mark te verminder.
•
Staatsaankope van surplus: Die staat koop die surplusuitset (byvoorbeeld mielies) by die produsent aan teen ʼn minimumprys vir toekomstige verkope. Hierdie is wanneer die staat ekstra voorraad van ʼn produk by ʼn boer teen ʼn minimumprys koop, sodat dit nie dalk verrot nie en sodat die boer nie ʼn verlies maak nie. Dit is om die kostes te dek, maar daar is gewoonlik op daardie stadium nie noodwendig ʼn groot markvraag vir die produk nie. Die regering sal dan later hierdie voorraad teen ʼn lae prys aan die verbruiker verkoop en ʼn klein wins maak.
•
Effek van staatsinmenging: Prysvasstelling, onproduktiewe produsente in die mark, aankope van surplusvoorraad
Prysbeleid en prysvasstelling
Bestudeer: CIMA, 2012: 77-82 (Hoofstuk 5, paragrawe 4.1-5.2)
Bladsy 26
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie Waar daar ʼn tekort of ʼn surplus van ʼn produk in die mark is, is daar ʼn moontlikheid van onregverdige pryse of onwettige aktiwiteite (swartmarkverkope) om produkte te bekom. Dus is prysvasstelling en prysbeleide belangrik om beide die verbruiker en die produsent te beskerm. Prysplafon (maksimum) word gebruik om verbruik aan te moedig en prysvloer (minimum) word ingestel om produsente te beskerm om ten minste ʼn minimumprys vir ʼn produk te kry Bestudeer die grafieke op bladsy 78 (Figuur 6, maksimumprys) en bladsy 80 (Figuur 7, minimumprys), asook die voorbeeld op bladsy 79. Kyk na die verskillende verskuiwings vanaf die ewewig en die nuwe prys en hoe die surplus van die produk verander. Minimumlone word ook saam met prysvasstelling gebruik wanneer ʼn prysvloer (minimum) ingestel word. Dit verseker dat lae-inkomstewerkers genoeg verdien om aan basiese behoeftes te kan voldoen en koste, soos voedsel en verblyf, te kan dek. Dit moedig werkers ook aan om opleiding in die industrie, byvoorbeeld mynbou of landbou, te bekom. Minimumlone word deur wetgewing ingestel of vakbonde beding, wat kan lei tot ʼn afname in werkloosheid. Kyk na die grafiek op bladsy 81 (Figuur 8, Minimum Wage) en die effek wat minimumlone op inkomste-ewewig het. 1.8
Markmislukking en mededinging
Bestudeer: CIMA, 2012: 128-135 (Hoofstuk 8, paragrawe 1.1-2.3) Mohr & medewerkers, 2015: 289-297 (Hoofstuk 15, paragraaf 15.3) (Lees deur paragraaf 15.2 vir agtergrondskennis)
Bestudeer hierdie afdeling en maak seker dat jy die belangrikste redes vir mislukking in die mark kan verduidelik, asook watter regulasies beskikbaar is om dit te voorkom. Besigheidsintegrasie en -groei vind plaas wanneer ondernemings na nuwe markte wil uitbrei en winste wil verhoog. Ondernemings het bepaalde keuses wat uitgeoefen kan word om groei aan te moedig. Die Ansoff Growth Matriks dui vier potensiële rigtings van groei vir ʼn onderneming aan. Die vier kwadrante is soos volg:
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 27
GEN105 Bedryfsekonomie
Markpenetrasie
Produkontwikkeling
Markontwikkeling
Diversifikasie
Figuur 1.3: Ansoff Growth Matriks (CIMA, 2012: 128) Ondernemings kan groei en uitbrei deur middel van organiese groei, samesmelting met ʼn ander onderneming, of die aankoop van, of deur ʼn ander onderneming (merger and acquisition). Groei word in drie kategorieë verdeel: •
Vertikale groei: Ondernemings op verskillende vlakke van produksie of verkope
•
Horisontale groei: Ondernemings op dieselfde vlak van produksie of verkope
•
Diversifikasie: Samesmelting met ʼn onderneming in ʼn heel ander mark of industrie
Bestudeer die tabel op bladsy 131 (CIMA, 2012) vir ʼn opsomming van die voordele en nadele van elk van hierdie kategorieë van groei. 1.8.1
Die aard van eksternaliteite
Bestudeer: CIMA, 2012: 128-135 (Hoofstuk 8, paragraaf 5)
Belangrike konsepte hier is die volgende: •
Markmislukking: Markmislukking is wanneer die vryemarkstelstel nie in die verbruiker se behoeftes in terme van produksie, hoeveelheid, prys en marginale nut van produkte en dienste kan voorsien nie.
•
Eksternaliteite: Maatskaplike voordele waarvan die marginale nut nie gemeet kan word nie, byvoorbeeld voorsiening van water, vullisverwydering (voordele vir die gemeenskap).
•
Openbare goedere: Kollektiewe goedere, byvoorbeeld straatligte. Ons kan nie die nut daarvan meet nie omdat almal dit gebruik – dus kan ons nie meet wie kry die meeste nut daaruit en so ʼn prys daaraan koppel nie.
Bladsy 28
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Meriete goedere/nie-meriete goedere: Onderwys, veiligheid, sigarette, besoedeling
•
Onvolmaakte mededinging
•
Gebrek aan inligting
•
Onbeweeglikheid van produksiefaktore
•
Onvolmaakte verspreiding van inkomste en welvaart
1.8.2
Mededinging
Bestudeer: CIMA, 2012: 132-135;140-142 (Hoofstuk 8, paragrawe 2.1-2.3; 4.1-4.2) Mohr & medewerkers, 2015: 169-185 (Hoofstuk 10) Daar is vier basiese vorme van mededinging in die mark – volmaakte mededinging, monopolie, monopolistiese mededinging en oligopolie. Alle vorme van mededinging bestaan uit kopers en verkopers met eienskappe wat sal verskil, byvoorbeeld wat die vlak van mededinging is. Sien Tabel 10-1 (Opsomming van markstrukture) in Mohr & medewerkers (2015: 171). Dis belangrik om te verstaan wat “prysnemers” beteken. Prysnemers moet die prys as gegewe aanvaar en kan slegs besluit watter hoeveelhede hulle teen daardie prys gaan aanbied/vra. Volmaakte mededinging is die hoogste/volledigste graad van mededinging en kom voor wanneer nie een van die individuele markdeelnemers (kopers/verkopers) die prys van die produk kan beïnvloed nie.
VOORWAARDES VAN VOLMAAKTE MEDEDINGING: 1. Groot aantal kopers en verkopers vir die produk 2. Geen samewerking tussen verkopers 3. Goedere moet homogeen/identies wees 4. Vryheid van toetrede tot en uittrede uit die mark 5. Volledige kennis van die mark 6. Geen owerheidsinmenging 7. Produksiefaktore moet beweeglik wees
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 29
GEN105 Bedryfsekonomie 1.8.3
Markstruktuur
Bestudeer: CIMA, 2012: 128-156 (Hoofstuk 8, paragrawe 5-6) Mohr & medewerkers, 2015: 170-171 (Hoofstuk 10, paragraaf 10.1) Die gedrag van ʼn onderneming hang van die kenmerke van die mark (waarin sy produk/diens verkoop word) en van die produksiekoste af. Kenmerke van markstrukture: 1. Aantal kopers en verkopers 2. Relatiewe groottes 3. Mate van produkdifferensiasie 4. Beskikbaarheid van inligting 5. Beperking op toetrede en uittrede 1.8.4
Monopolie
Bestudeer: CIMA, 2012: 135-140 (Hoofstuk 8, paragrawe 3.1-3.6) Mohr & medewerkers, 2015: 187-215 (Hoofstuk 11) ʼn Monopolie het net een verkoper van ʼn produk of diens met geen goeie substitute nie. Toetrede tot die mark is ook dikwels moeilik of geblokkeer. Die verkoper (produsent) bepaal die prys van die produk/diens en die prys kan ook baie onelasties wees, wat die verbruiker kan benadeel, byvoorbeeld die verkoper kan ʼn baie hoë prys stel en sodoende die verbruiker uitbuit. Kyk na die grafiek (Figuur 3, Impact of monopoly on market price) in CIMA (2012: 136) vir ʼn oorsig op die impak wat ʼn monopolie op markpryse het. Omdat daar nie mededingers is vir substituutprodukte nie, word die produk se pryse en hoeveelheid aangebied deur die produsent beheer. Die prys styg en om ʼn surplusvoorraad in die mark te voorkom, word die hoeveelheid aangebied beperk en dit verhoog die produsent se wins.
Bladsy 30
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie
Voordele van monopolie
Nadele van monopolie
• maksimum skaalvoordele • onderneming kan in navorsing belê • neem risiko's met nuwe produkte in die mark • beter toegang tot kapitaal
• totale uitset van produk is beperk • hulpbronne word nie altyd effektief gebruik nie • kostebeheer verswak • innovasie neem af weens tekort aan mededinging
Figuur 1.4: Voor- en nadele van monopolie (CIMA, 2012: 136-137) ʼn Klein groepie ondernemings kan ook saamkom en ʼn kartel vorm. Die beheer wat die kartel op die markprys en die produk het, het ʼn soortgelyke effek as ʼn monopolie. Die kartel besluit op: •
die hoeveelheid uitset;
•
die prys van die produk; en
•
toegang tot die mark.
Sien grafiek Figuur 4 (Price cartel) in CIMA (2012: 139) vir die effek op die markprys. Die sukses van die pryskartel hang af van die produsente van die produk, die pryselastisiteit, substituutprodukte wat beskikbaar is en hoe maklik die voorraad in die mark beheer kan word. Daar is ook gevalle waar ʼn monopolie natuurlik kan voorkom in die mark. Natuurlike monopolie (Mohr & medewerkers, 2015: 195) kan voorkom as gevolg van: 1. Skaalvoordele 2. Beperkte omvang van die mark 3. Uitsluitlike besit van grondstowwe 4. Patente 5. Lisensiëring 6. Alleenreg op bepaalde goedere of dienste kan gekoop word 7. Invoerbeperkings 8. Gevestigde ondernemings kan beperkings tot marktoetrede skep 9. Roofprysbepalings
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 31
GEN105 Bedryfsekonomie 10. Oormaatkapasiteit op te bou Maak seker dat jy die verskil tussen ‘n gewone monopolie en ‘n kwasi-monopolie (Mohr, 2015: 188) verstaan. Alle markstrukture – reëls Die onderstaande vergelykings word vir alle markstrukture gebruik om die gemiddelde koste, grenskoste, totale koste en wins te bepaal. GEMIDDELD
GRENS
TOTAAL WINS
=
$ %& =
!"! #" #
∆!"! ∆#" #
!"! = #" # × $(& (QXR) MR=MC
Kyk na die opsomming van markstrukture in Mohr & medewerkers (2015: 214) paragraaf 11.6 (Tabel 11-2, Die verskillende markstrukture: ’n opsomming). 1.9
Samevatting
Handel vind plaas om die markprys deur middel van vraag en aanbod vas te stel. Dit word bepaal deur die hoeveelheid wat verbruikers bereid is om te betaal en die hoeveelheid wat teen ʼn prys van die produsent beskikbaar is. Daar is ook verskeie faktore wat die prys kan beïnvloed, soos insetkostes, mededingers, skaarsheid en verbruikersvoorkeure. Vraag word ook gedryf deur die beskikbaarheid en prys van komplimentêre en substituutprodukte. Pryselastisiteit is ’n aanduiding van hoe sensitief die verandering in hoeveelheid is, indien die prys van ʼn produk of diens verander. Daar is verskeie faktore wat die pryselastisiteit van die vraag na ʼn produk kan beïnvloed, soos substituutprodukte, gewoonte-aankope en die noodsaaklikheid van die produk. Dit word ook gebruik om te meet hoe die hoeveelheid aangebied gaan verander indien daar ʼn verskil in die prys is. Daar is baie sikliese veranderinge in die primêre sektor, veral met betrekking tot landbouprodukte en as gevolg van veranderinge in arbeid en weersomstandighede. Daar is verskillende vorme van staatshulp om landbouprodusente te ondersteun en onstabiliteit in pryse te beheer. Minimumlone vir werkers, asook minimum- en maksimumpryse word gebruik om die produsent (boere) en die verbruikers te help teen onstabiliteit.
Bladsy 32
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
GEN105 Bedryfsekonomie Ondernemings wat gerig is op winsmaksimering sal ook poog om skaalvoordele te verkry deur middel van nuwe produkte, uitbreiding, diversifikasie of markontwikkeling. ʼn Monopolie is gewoonlik nie die beste praktyk in die mark nie en kan verbruikers uitbuit met die prys van produkte en toetrede tot die mark is gewoonlik beperk vir nuwe mededingers. Mededinging het bepaalde markreëls om markmislukking te voorkom en prysstabiliteit te verseker. 1.10 Selfevaluering en riglyne Vraag en aanbod is ʼn baie belangrike afdeling. Dit is belangrik dat jy dit goed verstaan en kan verduidelik. Voltooi al die oefeninge aan die einde van die verskillende hoofstukke in CIMA (Hoofstukke 3-5 en 8) en maak seker jy kan grafieke trek en ook verskuiwings aandui. Dit is ook belangrik om te verstaan watter faktore daartoe sal bydra dat ʼn punt op die lyn verander en watter faktore die hele lyn sal verskuif. Jy moet ook weet hoe om die ewewig te bereken. In hierdie studie-eenheid en in die handboek (CIMA) word verskeie teorieë, somme/bewerkings, grafieke/interpretasies bespreek. Maak seker dat jy elk van die volgende goed onder die knie het: Teorie (CIMA, 2012): •
Die vrae in Hoofstuk 3 van CIMA: Substituut- en komplimentêre produkte op bladsy 39 en bladsy 41 onderskeidelik.
•
Die vrae (Quick Quiz) oor vraag en aanbod op bladsy 51 en antwoorde op bladsy 52.
•
Die vrae (Quick Quiz) oor elastisiteit op bladsy 67-68 en antwoorde op bladsy 69.
•
Die vrae (Quick Quiz) oor prysstabiliteit op bladsy 83-84 en antwoorde op bladsy 85.
Somme/bewerkings (CIMA, 2012): •
Elastisiteit – Bladsy 55-57; 61-62
Grafieke/interpretasie (CIMA, 2012): •
Vraagkurwe – Bladsy 37
•
Hoeveel aangebied – Bladsy 44
•
Ewewig – Bladsy 79-80
•
Belasting en elastisiteit – Bladsy 151
Eksamenvrae (Exam Question Bank) (CIMA, 2012): •
Vrae 11-13 op bladsy 306-307 en die antwoorde is op bladsy 323.
Studie-eenheid 1: Die markstelsel en mededinging
Bladsy 33
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Vrae 14-18 op bladsy 307-308 en die antwoorde is op bladsy 324.
VRAE 19-22 OP BLADSY 308-309 EN DIE ANTWOORDE VERSKYN OP BLADSY 324.
Bladsy 34
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 2: DIE MONETÊRE BELEID
2.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Na hierdie eenheid sal jy in staat wees om die funksies van die finansiële markte en stelsels te kan verduidelik. Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Finansiële stelsel
•
Finansiële markte en instellings
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die redes vir die vraag na geld en bates, en die gebruike van krediet te verduidelik;
•
die funksies van die basiese finansiële markte en instellings in die fasilitering van handel en ontwikkeling te verduidelik;
•
die faktore wat lei tot likiditeitsurplusse en -tekorte in huishoudings, ondernemings en owerhede op die kort, medium en lang termyn te identifiseer;
•
die rol van verskeie finansiële bates, markte en instellings in die ondersteuning van organisasies om hul likiditeitsposisie te bestuur, te verduidelik;
•
die finansiële en ekonomiese funksies van finansiële tussengangers te verduidelik;
•
die rol van die kommersiële banke in die proses van kredietskepping en in die bepaling van die struktuur van rentekoerse te verduidelik;
•
die rol van die sentrale bank in die versekering van likiditeit en in omsigtige regulering te verduidelik;
•
die oorsprong van die 2008-bankkrisis en kredietkrisis te verduidelik;
•
die rol van die buitelandse valutamark, die faktore wat dit beïnvloed en die funksie van wisselkoerse te verduidelik;
•
die rol van die nasionale en internasionale regeringsorganisasies in die regulering
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 35
GEN105 Bedryfsekonomie van die finansiële stelsel te verduidelik; die rol van supranasionale finansiële instellings in die stabilisering van die
•
ekonomie en die aanmoediging van groei te verduidelik.
2.2
Voorgeskrewe handboek
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C04: Fundamentals of Business Economics Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: CIMA, C04: Deel A: Die doelstellings en mededingende omgewing van ondernemings •
Hoofstuk 9, paragrawe 1.1-3.3
•
Hoofstuk 10, paragrawe 1.1-2.11 en 4.1-4.4
•
Hoofstuk 11, paragrawe 1.1-3.6
Mohr & medewerkers, 2015:
2.3
•
Hoofstuk 3, paragraaf 3.5
•
Hoofstuk 14, paragrawe 14.3-14.8
Verrykende bronne
CNBCAfrica.com, 2015. Beskikbaar by http://www.cnbcafrica.com/news/southernafrica/2014/08/10/sarb-abil-support-measures/ (African Bank / ABIL) The Crisis of Credit Visualized, 2011. Beskikbaar by https://www.youtube.com/watch?v=bx_LWm6_6tA&spfreload=10
Bladsy 36
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie 2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Internasionale
ʼn Internasionale organisasie wat hulp aan lande verleen om
Monetêre Fonds
ekonomiese doelwitte te bereik en om finansiële hulp te bied aan
(IMF)
lidlande.
Krediet
Krediet kom voor in die vorm van spaarrekeninge of lenings deur ʼn verbruiker of onderneming by ʼn finansiële instelling soos ʼn bank
Rentekoers
Uitleenkoers waarteen verbruikers geld/krediet by kommersiële banke leen.
Repokoers
Uitleenkoers van die SARB waarteen kommersiële banke geld by die SARB leen.
Stagflasie
Lae groei en hoë werkloosheid saam met hoë werkloosheidskoers lei tot stagflasie in ʼn land.
Wêreldbank
Internasionale bank wat daarop ingestel is om ekonomiese groei en ontwikkeling te bevorder.
2.5
Inleiding
ʼn Land se ekonomie is afhanklik van ʼn groot netwerk van ekonomiese verhoudings. Belangrike verhoudings sluit in die vloei van hulpbronne tussen ondernemings, huishoudings en regerings. Finansiële instellings, soos banke, is belangrik, want dit verskaf finansiering vir al die partye betrokke en is ook ʼn middel om die kapitaal/geld te verhandel. Dit verskaf krediet in die ekonomie en moedig markaktiwiteite aan. Die monetêre sektor speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en die rol van geld en krediet in die ekonomie is van kritieke belang om die marksiklus aan die gang te hou. Die figuur hieronder dui die verskil tussen ʼn monetêre en fiskale stelsel aan:
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 37
GEN105 Bedryfsekonomie
Fiskale stelsel
Monetêre stelsel SARB
Regering
Suid-Afrikaanse Reserwebank
Regeringsuitgawes en begroting
(president van die Reserwebank: Lesetja Kganyago)
Tesourie
Figuur 2.1: Monetêre en fiskale stelsels (Mohr & medewerkers, 2015) 2.6
Die finansiële stelsel
Bestudeer: CIMA, 2012: 164 (Hoofstuk 9, paragrawe 1.1-1.2) Mohr & medewerkers, 2015: 275-279 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.6)
Bestudeer hierdie gedeelte en maak seker dat jy die redes vir die vraag na geld en bates en die gebruik van krediet sal kan verduidelik. Gedurende ekonomiese aktiwiteite het die verskillende rolspelers een of ander vorm van krediet of geld nodig. Produsente het dit nodig om voorraad mee aan te koop en verbruikers het dit nodig om die finale produkte mee aan te koop. Daar is dus verskillende funksies wat geld (krediet) in die ekonomie het en dit behels ook verskillende finansiële tussengangers/instellings wat dit moontlik maak om krediet te bekom (geld te leen). Die leners word in drie basiese groepe (sektore) in die ekonomie (buiteland uitgesluit) ingedeel, naamlik huishoudings, ondernemings en die regering.
Figuur 2.2: Rolspelers in die finansiële stelsel (CIMA, 2012: 164)
Bladsy 38
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie
Bestudeer: CIMA, 2012: 165-170 (Hoofstuk 9, paragrawe 1.3-3.3) Mohr & medewerkers, 2015: 48-51 (Hoofstuk 3, paragraaf 3.5) en bladsye 275-279 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.3) 2.6.1
Huishoudings
Huishoudings en individue het verskillende bronne van inkomste, soos salarisse, beleggings en pensioene en lopende uitgawes soos voedsel, brandstof/vervoer, verblyf, ensovoorts. Hierdie inkomstes en uitgawes kan opgedeel word in verskillende tydperke waar die behoefte vir krediet oor tyd heen sal verander. Voedsel en brandstof is dag-tot-daguitgawes, maar wonings word gewoonlik met ʼn lening oor ʼn langer tydperk gefinansier. Huishoudings se bronne van krediet is dikwels banke, spaarrekeninge en beleggings. 2.6.2
Ondernemings
Ondernemings se behoeftes verskil van huishoudings ten opsigte van aankope – korttermynuitgawes kan lone, skryfbehoeftes en voorraad insluit, maar langtermynfinansiering is nodig vir investering, geboue en toerusting. Ondernemings kan hoofsaaklik gebruik maak van drie bronne van krediet: •
Ekwiteitskapitaal deur aandele te verkoop
•
Interne fondse uit winste wat behou is
•
Eksterne krediet soos banklenings
2.6.3
Regering
Die regering gebruik die nasionale begroting om inkomstes en uitgawes te bepaal. Uitgawes sluit in salarisse van staatsamptenare, openbare dienste, infrastruktuur, staatspensioene en subsidies. Die meeste van die inkomste word uit belasting en bydraes tot staatspensioenfondse verdien, maar regerings kan ook eksterne bronne van krediet gebruik om staatsbesteding te finansier. Bronne van finansiering Hierdie bronne sluit in: •
Sentrale bank, soos die Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB)
•
Verkoop van staatsverbande (bonds)
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 39
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Verkoop van bates (privatisering)
Regeringskuld, soos ʼn begrotingstekort (in Suid-Afrika se geval) word dikwels nie 100% vereffen nie. Die nasionale begroting word opgestel om die tekort te verminder en om die skuld te beheer. In Suid-Afrika, wat gesien word as ʼn ontwikkelende land, is die vlak van staatskuld ongelukkig baie hoog. Hierdie vlak word gemeet deur te kyk wat die persentasie skuld in terme van die BBP is. Berekening van die begrotingstekort Bestudeer: CIMA, 2012: 170 (Hoofstuk 9, paragrawe 3.3)
Die begrotingstekort word soos volg bereken: Begrotingstekort = staatsuitgawes – staatsinkomstes = staatsaankope (P) + oordragte (TR) + netto rente (INT) – staatsinkomstes (T) = P + TR + INT – T
Indien die aankope en betalings meer is as die belasting wat verdien word, is daar ʼn begrotingstekort en sal die regering geld moet leen om besteding te finansier. Let op die verskil tussen ʼn tekort (deficit) en skuld (debt): Tekort (deficit): dit is die hoeveelheid wat uitstaande is en nog gefinansier moet word – dit is “nuwe” geld wat uitstaande is en waarvoor ʼn “lening” bekom moet word om dit te betaal – dus “nuwe” skuld aan die einde van die finansiële jaar. Skuld (debt): dit is klaar ingereken en met krediet oor ʼn tydperk gefinansier, skuld wat reeds terugbetaal word – dus ʼn bestaande “lening” wat betaal moet word en wat reeds in die begroting ingereken is. As jy na die begroting van Februarie 2015 kyk, is die skuld die geld wat oor ʼn tydperk opgehoop het en klaar gefinansier is. Dit is dus reeds in die begroting vir die 2014/2015 en 2015/2016 finansiële jaar ingereken. Die tekort is dit wat teen die einde Februarie 2015 nog vir die finansiële jaar uitstaande is en waarvoor daar nie in die 2014/2015 begroting begroot is nie. Dit is addisionele uitgawes.
Bladsy 40
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie 2.7
Finansiële markte en instellings
Bestudeer: CIMA, 2012: 178-184, 193-198, (Hoofstuk 10, paragrawe 1.1-1.8, 4.1-4.4) Mohr & medewerkers, 2015: 272-274 (Hoofstuk 14, paragrawe 14.4-14.5)
Bestudeer hierdie gedeelte en maak seker dat jy die funksies van die basiese finansiële markte en instellings in die fasilitering van handel en ontwikkeling kan bespreek. Kommersiële banke word deur verbruikers en ondernemings gebruik. Daar is verskillende tipe kommersiële banke, byvoorbeeld privaatbanke soos Investec en verbruikersbanke soos FNB. Daar is ook banke wat meer gerig is op ondernemings, soos Bidvest Bank en Mercantile Bank. 2.7.1
Kommersiële banke
Bestudeer: CIMA, 2012: 178-182 (Hoofstuk 10, paragrawe 1.1-1.8)
Die basiese funksies/dienste wat kommersiële banke aan verbruikers en ondernemings bied, is baie belangrik om geld en krediet in sirkulasie in die ekonomie te hou. Funksies van kommersiële banke Die volgende is funksies van kommersiële banke: 1. Betalings en klaringsdienste: oorbetalings tussen banke en individue 2. Spaar van geld/deposito’s 3. Uitleen van krediet: lenings of kredietkaarte 4. Tussenganger van finansies 5. Uitleen en verskaf buitelandse valuta aan individue/ondernemings Uit ʼn ondernemings- en ʼn diensverskaffer-oogpunt, is banke ook tipe ondernemings met doelwitte. Doelwitte van kommersiële banke Die doelwitte van kommersiële banke is: •
Wins: ʼn Bank moet wins vir aandeelhouers maak deur middel van inkomste uit rente.
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 41
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Kontantvloei: Daar moet voldoende kontantvloei wees om aan die vereistes van die verbruikers te kan voldoen, byvoorbeeld indien daar onttrekkings uit rekeninge en lenings is.
•
Sekuriteit: Banke moet ʼn beeld van sekuriteit en stabiliteit aan verbruikers uitdra sodat hulle hul geld daar sal wil spaar of belê.
Voorbeeld: Lehman Brothers en die Sub-prima Krisis 2008-2009 Lehman Brothers was een van die grootste banke in die VSA en het soos baie van die ander banke ʼn groot hoeveelheid geld uitgeleen en staatgemaak op die rente-inkomste uit daardie skuld. Vanaf ongeveer 2002 het Lehman Brothers al hoe meer geld begin leen vir huislenings aan verbruikers wat nie eintlik kwalifiseer vir ʼn lening nie – hulle sou dus nie die betalings per maand kon bekostig nie en het reeds te veel skuld gehad. Die bank het ook later nie meer die kontant gehad om hierdie lenings te ondersteun nie. Lande soos die VSA, Europese lande en die VK het baie laer rentekoerse as SA. Dit is nie altyd so voordelig soos wat ʼn mens sou dink nie. In 2006 het die VSA se huismark begin tuimel en die pryse van eiendom daarmee saam – meer as wat die banke verwag het. Baie verbruikers het gevoel die bank kan liewer die eiendom terugneem (repossess) as wat hulle aanhou om ʼn huislening/verband te betaal wat hulle eintlik nie kan bekostig nie. Op daardie stadium was die huise en eiendomme minder werd as die uitstaande skuld op die lenings. Die leningsterugbetalings het agterstallig geraak en die bank kon nie die aandele verkoop nie – die bank self het te veel skuld gehad. In 2008 is Lehman Brothers bankrot verklaar en sy bates is vir baie laer waardes deur ander banke gekoop. Sien ook die verrykende bronne vir ʼn skakel na hierdie inligting. Banke “skep” krediet met spaarrekeninge en beleggings. Indien ʼn verbruiker R100 000 spaar, is daar dus R100 000 wat “uitgeleen” kan word, maar teen ʼn rentekoers. Wanneer hierdie R100 000 terugbetaal is, het die bank byvoorbeeld R140 000 teruggekry en dus R40 000 rente “verdien”. Dan is daar R140 000 beskikbaar om wees uit te leen, ensovoorts. Kyk ook na die voorbeeld hoe banke krediet “skep” op bladsy 179-181 van CIMA (2012) en probeer die vraag op bladsy 182 beantwoord. 2.7.2
Finansiële tussengangers
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 272-272 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.4)
Bladsy 42
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie Die volgende is voorbeelde van finansiële tussengangers: •
•
Spaarders: o
Huishoudings
o
Firmas
Leners: o
Firmas
o
Owerheid
o
Huishoudings
Verwys na Raam 14-2 vir ‘n samevatting van die rol van finansiële tussengangers as skakels tussen spaarders en leners in die ekonomie. 2.7.3
Opbrengs op krediet en geldskepping
Bestudeer: CIMA, 2012: 184-198 (Hoofstuk 10, paragrawe 2.1-2.11) Mohr & medewerkers, 2015: 279-281 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.7) Krediet word deur individue en ondernemings by finansiële instellings, soos banke, aangevra om ʼn tekort aan kontantvloei aan te vul of om addisionele uitgawes te dek. Finansiële tussengangers gebruik administratiewe kostes en rentekoerse om wins te maak, asook om vir tekortkominge in wanbetalings op te maak. Kommersiële banke se rentekoerse word gebaseer op die SARB se repokoers. Indien die repokoers verhoog, word die rentekoers proporsioneel ook verhoog en omgekeerd. Rentekoerse kan ook gebruik word om individue aan te moedig om te spaar. Aan die ander kant word die rentekoerse op krediet en spaarfondse deur die inflasiekoers beïnvloed. Rente en opbrengs Vir ʼn kommersiële bank om wins te maak, moet die uitleenrentekoers vir verbruikers hoër wees as waarteen die bank dit by die sentrale bank (SARB) leen. Dieselfde geld indien dit deposito’s is wat weer uitgeleen gaan word – die rente waarteen dit belê word, is dikwels veel laer as waarteen geld by ʼn bank geleen word.
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 43
GEN105 Bedryfsekonomie Nominale en reĂŤle rentekoerse Die nominale rentekoers is die waarde sonder inflasie en die reĂŤle koers is met inflasie ingesluit. Inflasie moet ingereken word omdat dit die waarde en die opbrengs op ʼn belegging of spaargeld kan verminder. Dit word soos volg bereken: ReĂŤle rentekoers 1 + = 1 + ĂŤ 1 + Voorbeeld: Indien jy 4% rente op ʼn belegging verdien en die inflasiekoers is tans ongeveer 6%, dus: 1.04 = 0.98% 1.06 verdien jy in reĂŤle terme minder as 1% rente op die belegging, omdat die inflasiekoers hoĂŤr is as die rentekoers op die belegging. Rente op lenings Die rente wat verdien word op ʼn belegging kan ook verskil ten opsigte van die vlak van risiko – hoe hoĂŤr die risiko hoe hoĂŤr die rente – dieselfde reĂŤl word ook toegepas op skuld. Indien ʼn verbruiker of onderneming ʼn persoonlike lening uitneem met geen sekuriteit nie, sal die rentekoers baie hoĂŤr wees as ʼn huislening/verband waar ʼn eiendom of huis “terugneemâ€? kan as sekuriteit in die geval van wanbetaling. Rentekoers is dus ʼn aanduiding van risiko op krediet. Kyk ook na die opbrengs op geldmarkte en ander beleggings in paragrawe 2.4 en 2.5 (CIMA, 2012: 186-188) en na die voorbeelde. Doen die berekeninge. Veranderinge in rentekoerse oor ʼn tydperk In Suid-Afrika word die rentekoers bepaal deur die repokoers – enige veranderinge in die repokoers word deur die Suid-Afrikaanse Reserwebank aangekondig. Daar is verskeie faktore wat in ag geneem word indien daar ʼn verandering in die repo- en rentekoerse is: •
ReĂŤle opbrengs op beleggings vir verbruikers en beleggers wat beter vaar as inflasie.
•
Onsekerheid oor toekomstige veranderinge in die inflasiekoers.
•
Veranderinge in die vlak van staatskuld.
•
Verhoogde vlakke van krediet van verbruikers.
Bladsy 44
Studie-eenheid 2: Die monetĂŞre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Monetêre beleid om rentekoerse te beheer en sodoende inflasie te beheer.
•
Rentekoerse van ander lande.
Suid-Afrika se rentekoerse het in 2014 twee maal verhoog ná ʼn lang tydperk met geen veranderinge nie. Ondanks die inflasiekoers wat in die eerste paar maande van 2015 verlaag het, is dit onwaarskynlik dat rentekoerse vir Suid-Afrikaners in 2015 sal daal. Struktuur van rentekoerse Rentekoerse kan ook verskil oor die tydperk waarteen geleen word. Hoër rente word terugbetaal op korttermynlenings, soos ʼn persoonlike lening, terwyl langtermynlenings, soos ʼn huislening, laer rentekoerse het. Dit is ook gekoppel aan die vlak van risiko en wanbetaling wat gepaardgaan met die krediet, asook die grootte van die lening. Die risiko word ook verhoog met korttermynveranderinge in inflasiekoerse en ekonomiese veranderinge wat oor ʼn lang termyn meer stabiel is. Opbrengskurwe en dividende-opbrengs Bestudeer: Bestudeer paragrawe 2.8 tot 2.11 (CIMA, 2012: 190-193) Die risiko verbonde aan ʼn belegging sal ook die opbrengs beïnvloed, dus sal hoë risiko beleggings moontlik hoër opbrengs kan lewer, maar kan ook ʼn groter risiko inhou om die geld wat belê is te verloor, indien die mark afwaarts beweeg. Daar is verskillende tipes aandele/beleggings beskikbaar en ook verskillende vlakke van risiko en opbrengs vir hierdie beleggings. 2.7.4
Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB)
Bestudeer: CIMA, 2012: 193-198 (Hoofstuk 10, paragrawe 4.1-4.4) Mohr & medewerkers, 2015: 272-274 (Hoofstuk 14, paragrawe 14.5 en 14.8) Die primêre doel van die SARB is om die waarde van die geldeenheid (ZAR) in belang van gebalanseerde en volhoubare ekonomiese groei te beskerm. Die bank oefen sy funksies onafhanklik, sonder voorkeur/bevooroordeling uit, maar moet gereeld met die lid van die kabinet (die Minister van Finansies) beraadslaag – die bank is dus nie 100% onafhanklik nie; daar is ook staatsbetrokkenheid en beheer betrokke. Die SARB werk ook saam met die
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 45
GEN105 Bedryfsekonomie Nasionale Tesourie en die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) met die jaarlikse begrotings en beleidsbeplanning. Die Bank se belangrikste funksie is die handhawing van stabiliteit in die monetêre stelsel. Indien ʼn kommersiële bank dringend hulp nodig het, kan die SARB ingeroep word om te help, byvoorbeeld in die geval van African Bank se finansiële probleme in 2014. Die SARB is ook die “bank” vir kommersiële banke om geld by te leen wat dan aan huishoudings, individue en ondernemings uitgeleen word. Die SARB se rol om finansiële stabiliteit te verseker sluit in om staatskuld te moniteer en buitelandse geld en goudreserwes te berg. Die SARB het vier hooffunksies: 1. Formulering en implementering van die monetêre beleid 2. Diens aan die regering 3. Voorsiening van ekonomiese en statistiese dienste 4. Handhawing van finansiële stabiliteit Dus is die SARB die sentrale bank vir die regering en kommersiële banke en is verantwoordelik vir die beheer van inflasie- en rentekoerse. Bestudeer ook paragrawe 4.1 tot 4.4 (CIMA, 2012: 194-198) wat handel oor die invloed van die sentrale bank oor finansiële markte. Die Suid-Afrikaanse Reserwebank is verantwoordelik vir die Suid-Afrikaanse monetêre beleid en dit is dus baie belangrik om paragraaf 14.8 in Mohr (2015: 281-284) te bestudeer. Die werksaamhede van die SARB is soos volg: 1. Formulering en implementering van monetêre beleid: Dit word gedoen deur middel van: (a) herfinansieringsproses (repokoers); (b) kontant-reserwe-vereistes van die banke; en (c) opemarktransaksies via aankoop of verkoop van staatseffekte. 2. Diens aan die regering: Die SARB bied drie dienste aan die regering: (a) Bankier en raadgewer; (b) Bewaarder van goud en buitelandse valutareserwes (saam met die hou van hierdie deposito’s is die Bank verantwoordelik vir die formulering van die wisselkoersbeleid); en (c) Administrasie van valutabeheer (dit beperk die beweging van buitelandse valuta ten einde die ekonomie teen skommelinge in kapitaalbewegings te beskerm). 3. Voorsiening van ekonomiese en statistiese dienste: Die Bank versamel, prosesseer, interpreteer en publiseer ekonomiese statistieke en ander inligting. Dit is ’n belangrike bron van inligting vir beleidmakers, ontleders en navorsers.
Bladsy 46
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie 4. Die handhawing van finansiële stabiliteit: Om prysstabiliteit te verseker word as die belangrikste doel van die Bank beskou. 5. Banktoesig: Die SARB is verantwoordelik vir bankregulering en -toesighouding met die doel om ’n gesonde en doeltreffende bankstelsel te verseker. 6. Die nasionale betaalstelsel: Interbankvereffeningsrisiko (interbank settlement risk) word verminder deur toesig te hou oor die veiligheid en welstand van die Nasionale Betaalstelsel (National Payment System – NPS). 7. Bankier aan ander banke: Die SARB tree op as bewaarder van die minimum kontantreserwes wat banke wetlik verplig is om by die SARB te hou. Hierdie fondse kan gebruik word om die aanvraagdeposito’s (D) op te los wanneer dit nodig is en ook verpligtinge aan ander banke na te kom. Die SARB kan ook likiditeit aan banke voorsien wat likiditeitsprobleme ondervind. 8. Banknote en munte: Die SARB het die alleenreg om note en munte te maak, uit te reik en te vernietig. Die SA Muntmaatskappy (’n filiaal van die SARB) munt alle muntstukke, terwyl die SA Banknootmaatskappy (’n ander filiaal) afdrukke van banknote maak. Die kwessie van munte en note word grootliks deur die publiek se kontantvereistes bepaal. Kontant gaan in sirkulasie deur die aankoop van bates (gewoonlik finansiële bates) deur die SARB. 2.7.5
Internasionale handelsmarkte
Bestudeer: CIMA, 2012: 206-217 (Hoofstuk 11, paragrawe 1.1-3) Lande kan nie onafhanklik funksioneer nie en het internasionale handel nodig om goedere (en dienste) in te voer. Omdat verskillende lande van verskillende geldeenhede gebruik maak, is dit nodig om die geldeenheid op ʼn regverdige manier te meet om internasionale handel te finansier. Die waarde van ʼn land se geldeenheid word deur die wisselkoersstelsel bepaal. Buitelandse valuta (soos Euro’s, dollars en ander) word deur die SARB gereguleer en word slegs onderhewig aan streng maatreëls aan verbruikers verkoop. Die waarde van die wisselkoerse/geldeenheid word gemeet in terme van ʼn ander koers, byvoorbeeld die Rand het verswak teenoor die Amerikaanse Dollar. Dit word bepaal deur die prys van die geldeenheid in ruil vir ʼn ander en word soos volg bepaal:
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 47
GEN105 Bedryfsekonomie Appresiasie (OP) van ʼn geldeenheid = styging in die PRYS in terme van ʼn ander
•
geldeenheid Depresiasie (AF) van ʼn geldeenheid = daling in die PRYS in terme van ʼn ander
•
geldeenheid Daar is ook verskillende faktore wat die waarde van die geldeenheid/wisselkoers kan beïnvloed: Vraag na die geldeenheid: Byvoorbeeld die vraag na VSA-dollars sal die
•
waarde/prys van die dollar verhoog.
2.8
•
Beleggers: Goeie opbrengs in ʼn spesifieke mark sal aanloklik vir beleggers wees.
•
Spekulasie: Die aandelemark en spekulasie wat die wisselkoers kan laat appresieer.
•
Mededinging
•
Verandering in uitvoere/invoere
•
Resessie Samevatting
In ʼn ekonomie sal daar altyd ʼn uitruil van geld en krediet wees om in behoeftes te voorsien. Finansiële tussengangers soos banke maak hierdie proses makliker en fasiliteer die proses om geld te spaar en krediet te leen soos benodig. Die uitruil van geld/kapitaal/krediet word op verskeie maniere gedoen en kan oor die kort en lang termyn gebruik word. Banke is die belangrikste finansiële instelling wat in die ekonomie deur beide verbruikers en ondernemings gebruik word. Kommersiële banke word gereguleer deur ʼn sentrale bank, die SARB, wat ook rentekoerse en inflasie moniteer. Die uitleen van krediet is belangrik, maar moet gereguleer word om ʼn toekomstige ekonomiese en finansiële krisis, soos wat in 2007-2010 gesien is, te voorkom. Internasionale transaksies word beïnvloed deur die wisselkoers en internasionale markte. 2.9
Selfevaluering en riglyne
Voltooi die vrae (Quick quiz) aan die einde van elk van die betrokke hoofstukke in CIMA, asook in die eksamenvrae (Exam Question Bank). Maak seker jy verstaan die verskillende konsepte, byvoorbeeld die verskil tussen wisselkoers, depresiasie en devaluasie. Gebruik ook die internasionale voorbeelde in jou CIMA-handboek, byvoorbeeld Lehman Brothers (paragraaf 1.8, bladsy 183-184) en plaaslike voorbeelde soos ABIL (oftewel die African Bank) (sien verrykende bronne) om die finansiële probleme te kan bespreek of konsepte toe te pas. Bladsy 48
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie Kyk na die bewerkings in die voorbeelde in Hoofstuk10, byvoorbeeld die kredietvermenigvuldiger en rentekoerse. Maak seker wat gevra word en watter formule jy moet gebruik. Jy moet verstaan hoekom sekere elemente in die formule is en wat jy wil bereken. In Hoofstuk 11 word wisselkoerse en die buitelandse mark bespreek. Kyk na die effek wat wisselkoerse op die totale ekonomie het, sowel as die ekonomiese aanwysers. Fokus spesifiek op die volgende vrae in die eksamenvraebank (Exam Question Bank): •
Vrae 39-44 op bladsy 313 en die antwoorde verskyn op bladsy 325.
•
Vrae 45-50 op bladsy 313-314 en die antwoorde is op bladsy 325-326.
•
Vrae 51-55 op bladsy 314-315 en die antwoorde is op bladsy 326.
Studie-eenheid 2: Die monetêre beleid
Bladsy 49
GEN105 Bedryfsekonomie
Notas
Bladsy 50
Studie-eenheid 2: Die monetĂŞre beleid
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 3: MAKRO-EKONOMIE VIR ONDERNEMINGS
3.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Hierdie studie-eenheid fokus op hoe makro-ekonomiese faktore ʼn land se alledaagse besigheidsaktiwiteite kan beïnvloed deur middel van ekonomiese groei en ontwikkeling, internasionale handel en die impak van hierdie faktore op sakeondernemings. Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die makro-ekonomiese faktore wat ʼn land se nasionale inkome en groeikoers kan beïnvloed, asook die impak daarvan op sakeondernemings
•
Die faktore wat handel tussen ʼn land en die res van die wêreld kan beïnvloed en die impak daarvan op daaglikse besigheidsaktiwiteite
•
Die invloed van ekonomiese ontwikkeling van lande en die effek daarvan op sakeondernemings
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te verduidelik hoe makro-ekonomiese faktore ʼn land se alledaagse besigheidsaktiwiteite kan beïnvloed deur middel van ekonomiese groei en ontwikkeling, internasionale handel en die impak van hierdie faktore op sakeondernemings;
•
die volgende te verduidelik: o
watter makro-ekonomiese faktore ʼn land se nasionale inkome en groeikoers kan beïnvloed asook die impak daarvan op sakeondernemings;
o
die faktore wat handel tussen ʼn land en die res van die wêreld kan beïnvloed en die impak daarvan op daaglikse besigheidsaktiwiteite;
o
die invloed van ekonomiese ontwikkeling van lande en die effek daarvan op sakeondernemings;
o
die bepaling van makro-ekonomiese verskynsels, insluitend ewewig vir
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 51
GEN105 Bedryfsekonomie nasionale inkome, groei in die nasionale inkome, inflasie, werkloosheid en handelstekorte en -surplusse; o
die fases van die handelsiklus, asook die oorsake en gevolge vir die beleidskeuses van die regering;
o
die gevolge van die handelsiklus vir ondernemings;
o
die konsep van die betalingsbalans en die implikasies daarvan vir die regeringsbeleid;
die impak van potensiële beleidsantwoorde van die regering op sakeondernemings
•
en vir elke fase van die handelsiklus te beskryf; die belangrikste elemente van die nasionale beleid ten opsigte van handel te
•
identifiseer; die volgende te verduidelik:
•
o
die impak van die wisselkoersbeleid op ondernemings;
o
die konsep van globalisering en die gevolge vir ondernemings en nasionale ekonomieë; en
o 3.2
die rol van groot instellings om globale handel en ontwikkeling aan te moedig.
Voorgeskrewe handboek
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C04: Fundamentals of Business Economics Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: CIMA, C04: Deel C: Die makro-ekonomiese konteks van ondernemings •
Hoofstuk 12, paragrawe 1.1-2.7; 3.1-4.2
•
Hoofstuk 13, paragrawe 1-2.7; 3.1-7.4
•
Hoofstuk 14, paragrawe 1.1-7.6
Mohr & medewerkers, 2015: •
Bladsy 52
Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.7
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
3.3
•
Hoofstuk 14, paragraaf 14.8
•
Hoofstuk 15, paragrawe 15.1 en 15.8
•
Hoofstuk 16, paragrawe 16.1-16.4
•
Hoofstuk 20, paragraaf 20.1
•
Hoofstuk 21, paragraaf 21.1
•
Hoofstuk 22, paragrawe 22.1-22.4
Verrykende bronne •
http://www.thepresidency.gov.za/docs/pcsa/planning/pgdsguidelines.pdf
•
http://www.dti.gov.za/ (Hierdie is die webtuiste van die Departement van Handel en Nywerheid. Loer gerus na die verskillende afdelings vir insig in die industrie in Suid-Afrika. Kyk veral na die volgende bladsye o
http://tradestats.thedti.gov.za/ReportFolders/reportFolders.aspx?sCS_referer =&sCS_ChosenLang=en (vir statistiese inligting)
o
http://www.dti.gov.za/publications.jsp?year=&subthemeid (verskillende publikasies))
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Bruto Binnelandse Produk
Totale waarde van alle finale goedere en dienste wat
(BBP)
gedurende ʼn bepaalde tydperk (gewoonlik ʼn jaar) binne die grense van ʼn land geproduseer is.
Bruto Nasionale Produk (BNP)
Die totale uitset deur die inwoners van ʼn land, insluitend inkomstes wat in die buiteland verdien is.
Werkloosheid
Mense wat bereid is om te werk, in staat is om te werk, aktief werk gesoek het en nie werk kon kry nie.
Ekonomiese groei
Toename in die totale produksie/uitset van goedere en dienste van een tydperk na die volgende.
Verbruikersprysindeks (VPI)
Die VPI is ʼn indeks van die pryse van ʼn verteenwoordigende “mandjie” verbruiksgoedere en dienste en verandering van die prys oor ʼn tydperk.
Handelsbalans
ʼn Opsomming van al die transaksies tussen
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 53
GEN105 Bedryfsekonomie huishoudings, ondernemings en die owerheid in SuidAfrika en die buiteland oor ʼn bepaalde tydperk. Prysinflasie
Inflasie is ʼn verandering (gewoonlik ʼn verhoging) in die prys van ʼn produk/diens oor ʼn tydperk sonder ʼn verhoging in jou inkomste, met ander woorde die koopkrag van jou inkomste het verminder.
Arbeidsmag
Aantal mense wat gewillig en in staat is om te werk.
Werkloosheidskoers
Aantal werklose mense gedeel deur aantal mense wat bereid is en in staat is om te werk.
Volle indiensname
Alle mense tussen 15 en 65 jaar oud, werkloses en werkendes, maar sluit pensioenarisse, kinders onder 15 jaar en persone wat nie kan werk nie uit.
Globalisering
Dit vind plaas wanneer verskillende lande se ekonomieë saamwerk en handel dryf.
3.5
Inleiding
Ekonomie gaan oor die optimale aanwending van hulpbronne en die verkryging van skaars middele/hulpbronne om aan behoeftes te voldoen. Die makro-ekonomiese omgewing behels die nasionale en internasionale ekonomiese omgewing waarin ondernemings moet funksioneer. Die vlak van ekonomiese aktiwiteit word bepaal deur die nasionale inkome en dit word beïnvloed deur vraag en aanbod in die mark. Daar word vier produksiefaktore gebruik: natuurlike hulpbronne, arbeid, kapitaal en ondernemerskap. Tegnologie word gesien as die vyfde produksiefaktor en dit dra by tot kennis, navorsing, uitvindings en innovasie. Daar is drie belangrike aktiwiteite in die ekonomie, naamlik produksie, handel en verbruik. Produksie word opgedeel in drie sektore: die primêre, sekondêre en tersiêre sektor. Verwys na Figuur 3.2 in Mohr (2015: 52) vir ‘n verduideliking van die verskillende komponente van produksie, inkomste en besteding. 3.6
Makro-ekonomiese faktore: Nasionale inkome en groei
Maak seker dat jy in staat is om te verduidelik watter makro-ekonomiese faktore ʼn land se nasionale inkome en groeikoers kan beïnvloed asook die impak daarvan op sakeondernemings.
Bladsy 54
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
Bestudeer: CIMA, 2012: 224-233 (Hoofstuk 12, paragrawe 1.1-2.4) Mohr & medewerkers, 2015: 41-56 (Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.7) Die doel van ekonomiese aktiwiteite is om aan menslike behoeftes (vraag) te voldoen deur goedere en dienste te produseer (aanbod). Hierdie produkte word geproduseer deur middel van produksiefaktore en op ʼn mark aangebied vir verbruikers. Hierdie ekonomiese aktiwiteite dra by tot ʼn land se inkome en besteding. Al die faktore wat ʼn rol speel word met ʼn simbool aangedui sodat die inkome/besteding bepaal kan word. Daar is drie sentrale vrae wat ʼn land moet antwoord ten opsigte van sy ekonomiese benadering: 1. Watter goedere en dienste gaan geproduseer word en in watter hoeveelheid? 2. Hoe gaan dit geproduseer word? 3. Vir wie gaan dit geproduseer word? ʼn Land maak hierdie besluit op grond van die beskikbare produksiefaktore (natuurlike hulpbronne, arbeid, entrepreneurs/kapitaal en tegnologie), byvoorbeeld Zambië ontgin koper wat natuurlik in die land voorkom en dit word uitgevoer na die buiteland. Suid-Afrika kan nie internasionaal met Zambië meeding in terme van koperproduksie nie, want dit is nie in SuidAfrika beskikbaar nie. Lande met ʼn oop markstelsel en beperkte staatsinmenging, soos Suid-Afrika, word beskou as ʼn gemengde ekonomie. In ʼn gemengde ekonomie word daar drie basiese vloeie gebruik. 3.6.1
Nasionale inkome (produksie, inkome en besteding)
Bestudeer: CIMA, 2012: 224-226 (Hoofstuk 12, paragrawe 1.1-1.3) Mohr & medewerkers, 2015: 42-48 (Hoofstuk 3.1-3.4)
Die drie tipes vloei in ʼn gemengde ekonomie is produksie, inkome en besteding. Produksie is ʼn baie belangrike vloei in die ekonomie want dit word dikwels gebruik om nuwe werksgeleenthede te skep – die werkers verdien dan ʼn inkomste wat dan weer bestee word in die ekonomie om produkte te koop. Dit stimuleer dus verdere ekonomiese aktiwiteite in die kringloop, soos gesien in Figuur 3.1 hieronder.
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 55
GEN105 Bedryfsekonomie
1. Produksie
Produksie vind plaas en verdien inkomste as vergoeding
3. Bestee
Bestee inkomste op produkte
2. Inkomste
Figuur 3.1: Produksie, inkome en besteding (aangepas uit Mohr & medewerkers, 2015: 43) Hierdie kringloop en vloei kan verder verdeel word in verskillende deelnemers wat betrokke is en ʼn bydrae tot die kringloop lewer. Bestudeer: CIMA, 2012: 229-231 (Hoofstuk 12, paragrawe 2.1-2.3) Mohr & medewerkers, 2015: 48-52 (Hoofstuk 3, paragraaf 3.5)
Verbruikers (C) Individue of huishoudings wat produkte en dienste verbruik om aan behoeftes te voldoen word beskou as verbruikers. Verbruikers koop verbruiksgoedere, byvoorbeeld kos en klere en hierdie besteding word totale verbruikersbesteding genoem. Dit word aangedui met ʼn C-simbool (consumption). Ondernemings (I) Ondernemings (firms) is ʼn eenheid wat die produksiefaktor gebruik om goedere (produkte) en dienste te produseer en op die goederemark te verkoop. Ondernemings moet dus kapitaalgoedere aankoop as investering in die produksieproses en vir langtermynkapitaal en wins. Investering word met ʼn I-simbool aangedui (investments). Bestudeer ook Figuur 3-3, Die goederekringloop (Mohr & medewerkers, 2015: 9).
Bladsy 56
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie Staat (G) Die staat/owerheid koop produksiefaktore van huishouding op die faktormark en goedere en dienste van firmas op die goederemark. In ruil daarvoor verskaf die staat openbare goedere en dienste soos onderwys, gesondheidsdienste en infrastruktuur aan ondernemings en huishoudings. Dit word gefinansier deur belasting wat deur beide huishoudings en ondernemings betaal word, byvoorbeeld inkomstebelasting en maatskappybelasting. Die staat hef ook belasting op goedere/produkte soos BTW en aksynsbelasting wat ʼn inkomste genereer. Buiteland (X + M/Z) (Die CIMA-handboek verwys na M en Mohr verwys na Z – sien toepassing in die verwerking: (X + M) (CIMA) of (X + Z) (Mohr) ) Internasionale handel met die buiteland sluit invoere en uitvoere in. Invoere is onttrekking van geld, want dit word betaal aan die buiteland en word met ʼn M- of Z-simbool aangedui. Uitvoere is ʼn inspuiting/toevoeging want geld vloei die land binne wanneer die buiteland vir goedere betaal en word met ʼn X-simbool aangedui. (Let wel dat beide M- en Z-simbole gebruik word om na invoere te verwys, gebruik net deurlopend dieselfde simbool in jou bewerkings. Hierdie gids gaan verwys na die M-simbool soos gebruik in die CIMAhandboek.) Finansiële instellings (S) Finansiële instellings sluit in banke, versekeringsmaatskappye en die Johannesburgse Effektebeurs (JEB) en hierdie instellings dien as ʼn skakel tussen huishoudings en firmas. Die finansiële instellings wat fondse beskikbaar stel vir verbruikers en huishoudings word met ʼn S-simbool (saving) aangedui. Die beplande makro-ekonomiese ewewig is wanneer die beplande uitgawe = inkome (E=Y). Daar is ook inspuitings en lekkasies in die ekonomie wat die ewewig sal beïnvloed:
Lekkasies • Spaar (S) • Belasting (T) • Invoere (M)
Inspuitings • Investering (I) • Owerheidsbesteding (G) • Uitvoere (X)
Moenie die SPAAR van finansiële instellings verwar met die INVESTERING van instellings nie. In hierdie konteks word SPAAR/surplusfondse uit sirkulasie uitgehaal (dit gaan nie
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 57
GEN105 Bedryfsekonomie gebruik word vir aankope of produksie ensovoorts nie) en dit is dus ʼn lekkasie uit die ekonomie. Totale inkome word dus bereken uit al die inkomstes wat gegenereer word van die verskillende produksiefaktore: lone, salarisse, huur, rente en wins. Totale besteding in SuidAfrika word bereken as al die uitgawes wat aan produksiefaktore uitgegee word: verbruikersgoedere en -dienste, kapitaalgoedere, staatsbesteding en die buiteland. Bestudeer ook die diagram en beskrywings op bladsy 231, paragraaf 2.3 in CIMA, 2012. Dus, om die totale besteding te bereken word die volgende formule gebruik:
I+G+X=S+T+M TOTALE BESTEDING = C + G + I + X – M Waar: I: Investering G: Staatsbesteding X: Uitvoere S: Spaar T: Belasting M: Invoere C: Verbruik van huishoudings 3.6.2
Ekonomiese kringloop
Bestudeer: CIMA, 2012: 229-230 (Hoofstuk 12, paragrawe 2.1-2.2) Mohr & medewerkers, 2015: 52- (Hoofstuk 3, paragrawe 3.6-3.7)
In die ekonomiese kringloop is dit belangrik om te verstaan hoe die vloei van geld en produkte tussen die verskillende sektore beweeg in ʼn ekonomie. Oefening 1.1: Ekonomiese kringloop Bestudeer die diagramme in die twee handboeke (Mohr & medewerkers, 2015: 54, Figuur 3-5 en CIMA, 2012:229, Figuur 6) en voltooi die onderstaande diagram. Dui die rigting van die vloei aan met behulp van pyltjies, asook die lekkasie of inspuiting.
Bladsy 58
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
Figuur 3.2: Ekonomiese kringloop (Mohr & medewerkers, 2015: 54) Onthou die volgende in verband met die ekonomiese kringloop tussen die sakesektor, die staat en private huishoudings: Verandering in nasionale inkomste = verandering in ekonomiese groei
3.6.3
Marginale verbruikersgeneigdheid en die vermenigvuldiger
Bestudeer: CIMA, 2012: 232-235 (Hoofstuk 12, paragrawe 2.4-2.7)
Bestudeer CIMA (2012: 232-233) en Figuur 8, The consumption function. Hierdie grafiek dui aan op watter punt (ewewig) verbruik sal verander terwyl inkomste toeneem. Hierdie term is vandag nog baie relevant, want verbruikers spandeer/bestee meer as wat hulle verdien omdat hulle krediet gebruik. Dus is die MVG die persentasieverandering van ʼn addisionele eenheid inkomste wat gebruik word vir besteding. Probeer die bewerking in die CIMA-handboek op bladsy 233 self doen. =
∆ ∆ 2
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 59
GEN105 Bedryfsekonomie Die vermenigvuldiger word gebruik in die inkomesiklus waar ʼn toename in aanvanklike besteding lei tot ʼn toename in nasionale inkome. Bestudeer nou paragraaf 2.5 in CIMA, 2012. Die vermenigvuldiger word afgelei uit die marginale verbruikersgeneigdheid (MVG of MPC). =
1 1 3 2
Die vermenigvuldiger is die verhouding van die totale toename van nasionale inkome tot ʼn aanvanklike inspuiting. Hierdie inspuiting sluit in investerings, staatsbesteding of inkome wat die land invloei as gevolg van uitvoere. Die vermenigvuldiger word dus gebruik om te bepaal met hoeveel die nasionale inkome sal verhoog as gevolg van hierdie nuwe bron van inkome vir ʼn land. Bestudeer die voorbeeld in paragraaf 2.7 op bladsy 235 (CIMA, 2012) om die vermenigvuldiger te bepaal. 3.6.4
Handelsiklus/sakesiklus
Bestudeer: CIMA, 2012: 238-242 (Hoofstuk 12, paragrawe 3.1-4.2) Mohr & medewerkers, 2015: 429-431 (Hoofstuk 22, paragraaf 22.2)
Die sakesiklus (ook konjunktuurgolf genoem) wys tendense van ekonomiese aktiwiteit oor ʼn lang/verlengde tydperk (gewoonlik gemeet in jare) en word gemeet in periodes van inkrimping (afwaartse bewegings) en uitbreidings (opwaartse bewegings). Oefening 1.2: Sakesiklus Bestudeer bogemelde paragrawe en doen dan die volgende: Dui die verskillende fases van die sakesiklus aan op die onderstaande grafiek vir Punt A tot E.
Bladsy 60
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
Figuur 3.3 Sakesiklus (CIMA, 2012) Aangesien die sakesiklus tendense van ekonomiese aktiwiteit aanwys, is daar verskeie benaderings tot wat die oorsake van tendense in ekonomiese aktiwiteit is.
Oorsake van die sakesiklus • Monetaristiese benadering (mark) • Keynesiaanse benadering (prys) • Monetêre instrumente (bv. rentekoerse) • Nuwe ekonomiese benadering (bv. werkloosheid, belasting) • Regeringsbeleide
3.6.5
Openbare sektor/owerheidsektor
Bestudeer: CIMA, 2012: 248-253 (Hoofstuk 13, paragrawe 1-2.7) Mohr & medewerkers, 2015: 288 (Hoofstuk 15, paragraaf 15.1)
Die regering van ʼn land het vier basiese doelwitte waarop gefokus word: 1. Ekonomiese groei 2. Inflasiebeheer
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 61
GEN105 Bedryfsekonomie 3. Volle indiensname 4. Handelsbalans Die regering is ook verantwoordelik vir belastinginvordering en die staatsbegroting. Belasting is die grootste bron van inkomste vir die land en daar is verskillende tipes belasting. Belasting het ook ander funksies, soos beheer op inkomste en industriebeskerming teenoor mededingers.
Tipes belasting •Inkomstebelasting •Kapitaalwinsbelasting •Uitgawe-belasting (BTW) op produkte en dienste •Regressiewe belasting •Progressiewe belasting •Proporsionele belasting
3.6.6
Eienskappe van goeie belasting •Regverdig •Verstaanbaar •Gerieflik •Bekostigbaar •Doeltreffend
Funksies van belasting •Regeringsinkomste •Totale vraagbeheer •Stabiliseer nasionale inkome •Prysbeheer op sekere produkte •Beperking op rykdom en inkomste •Beskerming teen mededinging
Prysinflasie
Pryse wat neig om van een tydperk tot die volgende te styg = inflasie
ʼn Land se BBP of BNP kan op twee maniere gemeet word – teen heersende pryse (Nominale BBP) of teen konstante pryse (Reële BBP) en die verskil tussen die twee metodes = INFLASIE Inflasie (verbruikersprysindeks, VPI) bepaal die koopkrag van ʼn verbruiker se inkomste oor tyd, met ander woorde hoe pryse van goedere en dienste oor ʼn tydperk verander. Hierdie data word maandeliks deur Statistiek Suid-Afrika bereken en uitgereik. Die inflasiekoers is ʼn belangrike aanduiding vir beleggers vir stabiliteit in ʼn land en die inflasiekoers word ook deur die wisselkoers beïnvloed. Groot veranderings in die inflasiesyfers kan ook lei tot veranderings in die rentekoerse.
Bladsy 62
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie Die SARB het ʼn inflasieteiken van 3-6% vir Suid-Afrika gestel. In 2014 het SA die 6% maksimum oorskry as gevolg van sosiale probleme soos stakings en die swak wisselkoers teenoor die belangrike geldeenhede. Die hoë inflasiekoers het slegte gevolge vir die algemene verbruikers omdat baie verbruikers se inkomste nie elke jaar proporsioneel met die inflasiekoerse verhoog nie. Dit beteken dat die verbruikers onder geweldige druk is om finansieel te oorleef as ander pryse aanhoudend verhoog, maar inkomstes stabiel bly. Voorbeeld van die VPI op die SARB-webtuiste volgens die inflasieteikens:
Figuur 3.4: Inflasie (SARB, 2015)
Voorbeeld 1.1 Piet se salaris (1975) is R1 500 en Jan se salaris (2012) is R1 500. San koop ʼn TV (1975) vir R500 en Sarie koop ʼn TV (2012) vir R500. In NOMINALE terme het Piet en Jan dieselfde salaris verdien, en San en Sarie het dieselfde vir die TV betaal, maar in REËLE terme (inflasie in ag geneem) het Piet ʼn hoër salaris as Jan verdien, en San het meer vir die TV betaal as Sarie Hoewel die betrokke bedrae in rand/monetêre terme dieselfde is, is daar in werklikheid ʼn verskil omdat die waarde/koopkrag van geld met verloop van tyd verander. Nominaal: geld/monetêre waarde van goedere/dienste. Reële: werklike/wesenlike waarde van goedere of dienste. Met ander woorde die reële waarde van ʼn salaris verwys dus na die werklike waarde volgens wat daarmee gekoop kan word = die koopkrag van die salaris (as inflasie verhoog met meer as die salaris, sal die salaris se reële waarde dus afneem).
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 63
GEN105 Bedryfsekonomie 3.6.7
Werkloosheid
Bestudeer: CIMA, 2012: 255- 258 (Hoofstuk 13, paragrawe 3.1-3.4) Mohr & medewerkers, 2015: 416-421 (Hoofstuk 21, paragraaf 21.1)
Werkloosheid is ʼn baie groot probleem in ontwikkelende lande en speel ʼn belangrike rol in die meting van ekonomiese groei van ʼn land en die welvaart van die mense. ʼn Verhoging en konstante hoë werkloosheidskoers beteken dat daar meer mense afhanklik is van staatshulp, soos subsidies en toelaes, en dit is ʼn verhoging of staatsbesteding. Onthou: ekonomiese groei is nie gelyk aan volle indiensname nie. Die werkloosheidskoers word bereken as persentasie van die bevolking wat aan spesifieke vereistes voldoen (mense wat werk gesoek het, maar nie werk gekry het nie): •
15-64 jaar oud
•
Nie in eie diens/betaalde diens is nie
•
Beskikbaar om te werk/in staat om te werk (dus gestremde persone is uitgesluit)
•
Het aktief werk gesoek en nie gekry nie
Redes hoekom mense werkloos is 1. Nuut in arbeidsmark, byvoorbeeld studente wat klaar studeer het en begin werk soek 2. Persone wat huidige werk verlaat en nuwe werk soek 3. Afleggings 4. Afdankings Hoë werkloosheid in ʼn land het baie sosiale en ekonomiese kostes daaraan verbonde. Die werklose bevolking raak afhanklik van staatstoelae vir oorlewing en individue kan gedryf word tot geweld en misdaad.
Tipes werkloosheid 1. Wrywingswerkloosheid 2. Seisoenale werkloosheid 3. Sikliese werkloosheid 4. Strukturele werkloosheid
Maak seker dat jy die verskillende tipes werkloosheid verstaan en kan beskryf.
Bladsy 64
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie 3.6.8
Fiskale en monetêre beleid
Bestudeer: CIMA, 2012: 264-270 (Hoofstuk 13, paragrawe 5.1-6.12) Mohr & medewerkers, 2015: 281-284 en 303 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.8 en Hoofstuk 15, paragraaf 15.8) Die fiskale beleid word gebruik om regeringsbeleid toe te pas ten opsigte van belasting, staatsbesteding en staatskuld. Hierdie beleid word dus elke jaar gesien in die staatsbegroting met die doelwitte vir die staat se beplande inkomstes en besteding. Die fiskale beleid word gebruik om die verbruikers te help en dus word die inflasie- en rentekoerse ook in ag geneem in die fiskale beleid en impak van veranderings in die koerse op die verbruiker. 3.7
Internasionale handel
Bestudeer: CIMA, 2012: 278-295 (Hoofstuk 14, paragrawe 1.1-7.6) Mohr & medewerkers, 2015: 314-325 (Hoofstuk 16, paragrawe 16.1-16.4)
Bestudeer die onderstaande gedeeltes in die CIMA-handboek en maak seker dat jy kan verduidelik watter faktore die handel tussen ʼn land en die res van die wêreld kan beïnvloed en wat die impak daarvan op daaglikse besigheidsaktiwiteite is.
Internasionale handel
•Betalingsbalans (paragrawe 1.1-1.4) •Buitelandse valuta en internasionale handel (paragrawe 1.5-1.7) •Wanbalans in die betalingsbalans (handelstekort) (paragrawe 2.1-2.4) •Handelsbeleide om 'n tekort te voorkom (paragrawe 3.1-3.4) •Voorwaardes van handel (paragrawe 4.1-4.4) •Internasionale finansiële instansies (paragrawe 5.1-5.4) •Globalisasie (paragrawe 6.1- 6.7; 8.1-8.2) •Handelsooreenkomstes (paragrawe 7.1- 7.6) Die meeste lande het ʼn OOP ekonomie wat beteken dat hulle handel dryf met ander lande. Internasionale handel is belangrik om goedere (en dienste) te ruil waar een land ʼn surplus beskikbaar het of kan produseer, en ʼn ander land ʼn vraag of tekort daarvoor het. Daar is ook
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 65
GEN105 Bedryfsekonomie verskeie aspekte wat ʼn rol speel in internasionale handel in terme van regulasies, finansiële impak en die effek op die verbruikers. 3.7.1
Handelsbalans/betalingsbalans
Bestudeer: CIMA, 2012: 278-283 (Hoofstuk 14, paragrawe 1.1-2.4)
Die handelsbalans is ʼn opsomming van al die transaksies tussen huishoudings, sakeondernemings en die owerheid in Suid-Afrika en die buiteland vir ʼn bepaalde tydperk. Die handelstatistiek word op ʼn maandelikse basis deur die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) se Doeane-afdeling vrygestel met die invoere- en uitvoere-data. Dit sluit in die waardes van die handel asook die sektor of industrie, byvoorbeeld mynbou-uitvoere het met 5% gedaal. Dit bestaan uit twee afdelings, naamlik die lopende en finansiële rekening. ʼn Land moet rekening hou van alle aankope (invoere) en verkope (uitvoere) van goedere en dienste met die res van die wêreld. Al die primêre inkomste en betalings word in die lopende rekening opgeteken. Suiwer finansiële vloei na en van die land, byvoorbeeld finansiële bates, word in die finansiële rekening aangeteken. Lopende rekening •Surplus: uitvoere > invoere •Tekort: uitvoere < invoere Finansiële rekening •Surplus: netto invloei van fondse (buitelandse kapitaal) •Tekort: netto uitvloei van fondse (buitelandse kapitaal)
3.7.2
Wisselkoers
Bestudeer: CIMA, 2012: 283-284 (Hoofstuk 14, paragraaf 3.1) Mohr & medewerkers, 2015: 319-325 (Hoofstuk 16, paragraaf 16.4)
ʼn Land se geldeenheidswaarde word bepaal deur die wisselkoersstelsel.
Bladsy 66
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Appresiasie (OP) van ʼn geldeenheid = styging in die PRYS in terme van ander geldeenhede
•
Depresiasie (AF) van ʼn geldeenheid = daling in die PRYS in terme van ander geldeenhede
3.7.3
Beskermingsbeleid
Bestudeer: CIMA, 2012:285 (Hoofstuk 14, paragraaf 3.3) Mohr & medewerkers, 2015: 318-319 (Hoofstuk 16, paragraaf 16.3) Om die land te beskerm in hierdie proses, word beskermingsmaatreëls ingestel om plaaslike en internasionale ondernemings te beskerm. Daar is verskillende beskermingsbeleide: •
invoervervanging word gedoen deur middel van invoertariewe en belasting om die invoer van sekere produkte te beperk of te ontmoedig of kwotas word ingestel om volumes te beperk;
•
uitvoerbevordering in die vorm van aansporings/subsidies word aangebied (gewoonlik deur ʼn staatsdepartement) om plaaslike vervaardiging aan te moedig.
3.8
Ekonomiese ontwikkeling
Bestudeer: CIMA, 2012: 288-290 (Hoofstuk 14, paragraaf 5) Mohr & medewerkers, 2015: 428-435 (Hoofstuk 22, paragrawe 22.1-22.4)
Bestudeer die invloed van ekonomiese ontwikkeling van lande en die effek op sakeondernemings sodat jy dit kan bespreek Ekonomiese ontwikkeling is wanneer die lewenstandaard van inwoners verbeter, met ander woorde daar is beter dienste beskikbaar, werkloosheid word verminder, en die produksie en ekonomiese aktiwiteite van die land verbeter. Daar is ʼn verskil tussen ekonomiese groei en ekonomiese ontwikkeling. Hierdie verskille word hieronder aangedui:
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 67
GEN105 Bedryfsekonomie
Ekonomiese groei
•
Ekonomiese ontwikkeling
Produksiekapasiteit verbeter met die
•
verloop van tyd
Lewenstandaard van die mense van die land verhoog/verbeter
•
Nasionale inkome en produksie verhoog
•
BBP verhoog
•
Groei lei (gewoonlik) tot ontwikkeling
In Suid-Afrika is daar tans verskillende groei- en ontwikkelingsprojekte wat gebruik word om die land se nasionale (plaaslike) ekonomiese doelwitte te bereik (sien die verrykende bronne vir meer inligting). Voorbeelde hiervan is die volgende: Growth, Employment and
ʼn Strategie wat fokus op ekonomiese groei,
Redistribution (GEAR)
werkskepping en herverdeling van inkomste
Heropbou- en
ʼn Gemeenskapsontwikkelingsprogram, veral gefokus op
Ontwikkelingsprogram (HOP)
behuising en dienslewering in arm gemeenskappe
Joint Initiative on Priority Skills
Program wat vaardighede en werkskepping bevorder
Acquisition (JIPSA) Hierdie is ʼn paar voorbeelde van die programme wat beskikbaar is en dit is hoofsaaklik gefokus op werkskepping en om die lewenstandaard van die mense in die land te verbeter. Hierdie tipe programme word dikwels saamgestel in departemente soos die Departement van Handel en Nywerheid, maar kan ook oorvleuel met ander staatsdepartemente. Daar is ook internasionale ontwikkelingsprogramme en inisiatiewe tussen lande. Hierdie programme word dikwels gebruik om internasionale handel te bevorder en maak gebruik van handelsooreenkomste, byvoorbeeld General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) wat gebruik word vir internasionale ooreenkomste tussen lande om algemene reëls en tariefstandaarde op te stel en beperkings te verminder. 3.9
Samevatting
Daar is verskeie makro-ekonomiese faktore wat ʼn rol in die alledaagse ekonomie speel en ʼn impak op ondernemings het. Werkloosheid, inflasie en internasionale handel beïnvloed die totale ekonomiese groei, maar ook individuele ondernemings. Belangrike konsepte soos die handelsiklus, handelsbalans en finansiële instansies se rol is belangrik, asook die faktore
Bladsy 68
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie wat dit beïnvloed. Produksiefaktore en ekonomiese aktiwiteite vorm die basis van die ekonomie en saam met tegnologie het dit gelei tot globalisasie en mededinging van ontwikkelende lande. Nasionale inkome is die meting van die waarde van goedere en dienste wat in ʼn land vervaardig word oor ʼn bepaalde tydperk en dit is ʼn belangrike aanwyser van ekonomiese aktiwiteit en indiensname van die bevolking. Die ewewig vir nasionale inkome word bepaal deur totale vraag en aanbod. Nasionale besteding word beïnvloed deur die vloei van goedere en dienste in die mark sowel as inspuitings en lekkasies. Verbruikersbesteding word bepaal deur die verbruiker se inkomste en die verbruik word beïnvloed deur die marginale verbruikersgeneigdheid (Marginal Propensity to Consume – MPC). Die handelsiklus/sakesiklus word gebruik om tendense/fases oor tyd in die ekonomie van ʼn land aan te dui en sal ook regeringsbeleide en besluitneming beïnvloed. Die nasionale rekeninge word gebruik om die stand van ʼn land se ekonomie aan te dui. Dit word verdeel in verskillende rekeninge en kan ʼn surplus of tekort op die rekening hê. Die doelwit is om ʼn ewewig of surplus op die rekeninge te hê en ʼn groot faktor is die betalingsbalans. Die betalingsbalans is die verskil tussen die land se in- en uitvoere en dit is baie afhanklik van die wisselkoers. Internasionale handel en globalisasie is ook belangrik vir die verspreiding van hulpbronne tussen lande. Handelsooreenkomste word gebruik om handel te beheer en te moniteer. 3.10 Selfevaluering Voltooi al die volgende oefeninge aan die einde van die hoofstukke in die CIMA-handboek, asook die vrae in die Question Bank (bladsy 303) soos aangedui: •
Hoofstuk 12-vrae op bladsy 244 en vrae 56-61 in die Question Bank
•
Hoofstuk 13-vrae op bladsy 274 en vrae 62-72 in die Question Bank
•
Hoofstuk 14-vrae op bladsy 297 en vrae 73-78 in die Question Bank
3.11 Selfevalueringsriglyne Hoofstuk 12 – vrae op bladsy 244 en die antwoorde op bladsy 245. Hou die volgende in gedagte wanneer jy onderstaande vrae doen: •
Vraag 5: Maak seker jy kan die bewerkings doen om nasionale inkome te bereken.
•
Vraag 7: Jy moet duidelik kan onderskei tussen inflasie en deflasie.
•
Vraag 9: Verskuiwing op grafieke is belangrik, asook watter veranderlike ʼn verskuiwing kan veroorsaak. Teken vir jouself ʼn basiese, klein grafiek om die verskuiwing te “sien” en beter te verstaan.
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie vir ondernemings
Bladsy 69
GEN105 Bedryfsekonomie Hoofstuk 13 – vrae op bladsy 274 en die antwoorde op bladsy 275. Hou die volgende in gedagte met die vrae: •
Vraag 3 en 5: Maak seker dat jy die eienskappe van die verkillende tipes belasting ken sodat jy dit in verskillende kontekste kan beantwoord, soos hier gevra.
•
Vraag 7: ʼn Verandering in die persoonlike belasting kan korttermyn- en langtermyngevolge inhou; maak seker dat jy kan onderskei tussen die twee en weet hoekom dit kort- of langtermyn is.
Hoofstuk 14 – vrae op bladsy 297 en antwoorde op bladsy 298. Hou die volgende in gedagte met die vrae: •
Vraag 5: Kyk na die berekenings en maak seker dat jy dit verstaan en self kan doen.
•
Vraag 6: Hierdie tipe vrae is baie belangrik vir toetse en eksamens! Daar is ʼn verskil tussen devaluasie en depresiasie. Maak seker dat jy kan onderskei tussen die terme en watter faktore dit sal beïnvloed.
•
Vraag 7: Om so ʼn tipe vraag te antwoord, deel dit op en teken dit vir jou op grafieke of tabelle. Gebruik die metode wat vir jou die beste werk om dit te verstaan.
Bladsy 70
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 4: DIE DOELSTELLINGS EN BESLUITE VAN ONDERNEMINGS
4.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Na hierdie eenheid sal jy in staat wees om te onderskei tussen die ekonomiese doelwitte van die verskeie rolspelers in die ekonomie en onderneming, veranderings in kostes en prys, asook hoe om die vlak van uitset en prys te bepaal om winste te maksimeer. Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en die onderneming
•
Die effek wat ʼn verandering in insetkostes op prys, mededinging en die industrie sal hê
•
Die vlak van uitset en prys om winste te maksimeer
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te onderskei tussen o
die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en die onderneming;
o
die doelwitte van die winsgerigte ondernemings, niewinsgewende organisasies (NWO) en regeringsorganisasies; en
o
die potensiële/moontlike doelwitte van bestuur en dié van aandeelhouers, asook die gevolge van hierdie prinsipaal-agent-probleem op besluite oor die prys, opbrengs en groei van die onderneming.
•
te onderskei tussen die moontlike veranderings van die insetkostes oor die kort en lang termyn;
•
die effek wat ʼn verandering in insetkostes op prys, mededinging en die industrie sal hê te beskryf;
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 71
GEN105 Bedryfsekonomie
•
die vlak van uitset en prys om winste te maksimeer te bepaal;
•
aandeelhouerrykdom, die veranderlikes wat aandeelhouerrykdom beïnvloed en die toepassing daarvan in bestuursbesluitneming te verduidelik; belanghebbendes en hul moontlike impak op die doelwitte van ondernemings en
•
die bestuursbesluite te identifiseer; die moontlike gevolge van 'n langtermynkostegedrag op pryse, die grootte van die
•
onderneming en die aantal mededingers in die bedryf grafies voor te stel; die potensiële/moontlike impak op pryse en mededinging van e-besigheid en
•
globalisering grafies voor te stel; die punt van winsmaksimering vir ’n enkelproduk-onderneming oor die kort termyn
•
met behulp van data te bereken, asook die punt van winsmaksimering met behulp van totale koste en totale inkomstekurwes grafies voor te stel. 4.2
Voorgeskrewe handboek
BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C04: Fundamentals of Business Economics Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer:
CIMA, C04: Deel A: Die doelstellings en mededingende omgewing van ondernemings •
Hoofstuk 1, paragrawe 1.1-2.4
•
Hoofstuk 2, paragrawe 2.1-5.2
•
Hoofstuk 6, paragrawe 1.1-1.3; 2.1-4.4
•
Hoofstuk 7, paragrawe 1.1-4.4
Mohr & medewerkers, 2015: •
Bladsy 72
Hoofstuk 9, paragrawe 9.1-9.5
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie 4.3
Verrykende bronne •
Die storie van African Bank (video) Netwerk24. 12 September 2014. Beskikbaar by: https://www.youtube.com/watch?v=76tEKmRto4k
•
Reuters. 2014. African Bank ‘kept lending to indebted customers’. Fin24. 21 Augustus 2014. Beskikbaar by: http://www.fin24.com/Companies/Financial-Services/African-Bank-kept-lending-toindebted-customers-20140821
•
Roodt, K. 2013. African Bank verloor meer as kwart van sy waarde binne minute. Praag. 11 November 2013. Beskikbaar by: http://praag.co.za/?p=19469
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Private sektor
Besit en bestuur in die hande van individue.
Openbare sektor
Besit en bestuur in die hande van die regering.
Winsgerigte
Ondernemings wat produseer/diens lewer en pryse bepaal met
onderneming
die doelwit om wins te behaal en wins te maksimeer.
Niewinsgerigte
Dikwels welsynsorganisasies – die doelwit is nie om wins te
onderneming
maak nie, net om kostes te dek en om die produk/diens te lewer.
Vaste koste
Koste wat konstant bly, ongeag die hoeveelheid wat geproduseer word.
Veranderlike koste
Koste wat verander soos die totale produksie verander.
Skaalvoordele
Koste-per-eenheid wat geproduseer word daal namate die produksieomvang of skaal toeneem.
Skaalopbrengs
Verwys na die langtermynverband tussen insette en uitsette van produksie. Opbrengs is volgens bedryfsgrootte.
Skaalnadele
Wanneer eenheidskoste styg namate die produksiehoeveelheid toeneem.
Omvangsvoordele
Die kostebesparing wat voortspruit uit die vervaardiging van verwante produkte deur een onderneming eerder as meer
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 73
GEN105 Bedryfsekonomie ondernemings. Vryehandel
Verbruikers en produsente kan goedere en dienste op ʼn mark ruil sonder inmenging en beperkings.
Monopolie
ʼn Onderneming wat beheer het in ʼn mark deur ʼn produk of diens eksklusief te verskaf met min/geen kompetisie.
4.5
Inleiding
Die meeste lande het ʼn gemengde ekonomie wat bestaan uit ʼn publieke (staat-/regering-) sektor en ʼn private sektor met ondernemings. Hierdie ondernemings werk saam met die regering om in die behoeftes van die verbruikers te voorsien. Private ondernemings kan in verskillende kategorieë verdeel word volgens hul struktuur en doelwitte. Die meerderheid ondernemings in die private sektor word besit deur aandeelhouers. Daar is ondernemings wat ook aandele op die aandelebeurs (genoteerde ondernemings, byvoorbeeld Anglo American) aan die publiek verkoop en hierdie aandele word op ʼn daaglikse basis gekoop en verkoop. Aandeelhouers speel ʼn belangrike rol in ondernemings se winsstrategie en sal ook die bestuur van die ondernemings ten opsigte van doelwitte in die besluitnemingsproses kan beïnvloed. Die verskillende tipe ondernemings het wel verskillende doelwitte en pryse, en kostes word ook volgens hierdie groepe bepaal. 4.6
Ekonomiese doelwitte van ondernemings
Bestudeer die onderstaande gedeeltes en maak seker dat jy kan onderskei tussen die ekonomiese doelwitte van die verskillende rolspelers in die ekonomie en die onderneming. Bestudeer: CIMA, 2012: 4-10 (Hoofstuk 1, paragrawe 1.1-2.4) Mohr & medewerkers, 2015: 148-149 (Hoofstuk 9, paragraaf 9.1)
Groot ondernemings se belange word dikwels verdeel en verkoop in die vorm van aandele in ruil vir kontant/beleggings. Aandeelhouers “besit” dan ʼn gedeelte van die maatskappy, afhangende van die hoeveelheid aandele. Die waarde van die aandele word beïnvloed deur die maatskappy se winste en verliese, en word beskou as ekwiteit. Die finansiële doelwit van hierdie ondernemings is om die rykdom vir die aandeelhouers te maksimeer en om dus aandele teen ʼn wins te verhandel.
Bladsy 74
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie Winste kan uitbetaal word in die vorm van dividende en dit kan geruil word vir kontant of weer in die maatskappy belê word om sodoende die ekwiteit/aandeel te verhoog. Hierdie aandele kan ook verhandel word op internasionale aandele beurse, soos die NYEB, JEB of NASDAQ. Die sukses/rykdom kan oor ʼn kort of lang termyn bepaal word. In paragraaf 2 (CIMA, 2012: 6-10) word die rol van die verskillende deelnemers uiteengesit en opgesom in die tabelle op bladsy 7 en 8. Bestudeer die skets in die CIMA-handboek op bladsy 4 in paragraaf 1.1 (The public and private sectors). Bestudeer: CIMA, 2012: 4-10 (Hoofstuk 1, paragrawe 1.1-2.4) Mohr & medewerkers, 2015: 148-149 (Hoofstuk 9, paragraaf 9.1)
4.6.1
Tipe ondernemings
Algemene soorte ondernemings in Suid-Afrika: •
Alleeneienaarsake (Sole proprietors)
•
Vennootskappe
•
Maatskappye
•
Beslote korporasies
•
Koöperasies
•
Trusts
•
Openbare koöperasies
Daar is ook informele ondernemings wat nie geregistreer is nie, maar wat ook ʼn bydrae tot die ekonomie lewer, byvoorbeeld smouse en straatverkopers. In die tabel op bladsy 7 (CIMA 2012) word die verskillende belanghebbendes uitgebeeld en hieronder opgesom: Internal Stakeholders, Connected Stakeholders & External Stakeholders
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 75
GEN105 Bedryfsekonomie
Betrokke rolspelers
Interne rolspelers
Eksterne rolspelers
Bestuur
Banke
Gemeenskap
Werkers/ personeel
Verskaffers
Vakbonde
Kliënte
Belangegroepe
Aandeelhouers
Regering
Figuur 4.1: Rolspelers in ʼn onderneming (CIMA, 2012: 7) 4.6.2
Ondernemingsdoelwitte
Die onderneming se doelwitte ten opsigte van wins word dikwels verdeel tussen kort- en langtermdoelwitte. Die doelwitte word beplan om wins te maksimeer en aandeelhouers se rykdom te verhoog. Korttermyndoelwitte Bestudeer: CIMA, 2012: 20-23, (Hoofstuk 2, paragrawe 2.1-2.2)
Korttermyndoelwitte is ʼn tydperk wat so kort is dat ten minste een van die insette nie verander kan word nie. •
Formule 1 (hieronder in Engels en Afrikaans aangedui) word gebruik om die onderneming se sukses (gemeet in wins) te meet in terme van die kostes van die hulpbronne wat gebruik is om dit te bereik. Met ander woorde, die kostes van byvoorbeeld werkers (salarisse) en die winste wat behaal is danksy die werkers, want sonder iemand wat die werk DOEN, sal daar waarskynlik nie wins wees nie.
Bladsy 76
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie Formule 1: ROCE (Return on Capital Employed) of RONA (Return on Net Assets) $"4 =
! 5 6 7 !8 ' 100 4 2
$"4
9 6 7 !8 ' 100 :
Probeer voorbeeld 2.1.1 op bladsy 21 (oplossing is op bladsy 22). â&#x20AC;˘
Formule 2 (hieronder in Engels en Afrikaans aangedui) word gebruik om te bepaal wat is die ekwiteit van aandeelhouers/ aandele se waarde. Dit word bepaal nadat belasting en ander kostes soos rente afgetrek is, gedeel deur die aantal aandele. Formule 2: EPS (Earnings per share) &
5 ; %<2 =< <
&
9 < # > < >
Probeer self voorbeeld 2.2.1 op bladsy 23 (oplossing is op bladsy 23). Daar is ook ander voorbeelde met bewerkings wat jy kan doen: Voorbeeld 3.4 en 3.5 op bladsy 25. Langtermyndoelwitte Bestudeer: CIMA, 2012: 23-26 (Hoofstuk 2, paragrawe 3.1-3.5)
Ondernemings stel ook langtermyndoelwitte en alle insette is veranderbaar oor die lang termyn wat voor- en nadele kan inhou vir wins; byvoorbeeld oor die kort termyn is huur van die gebou konstant en word dit as Ĺ&#x2030; onveranderlike waarde in die kostes ingereken, maar vir langtermyndoelwitte is dit veranderbaar. Dis onseker met hoeveel persent die prys gaan verhoog (byvoorbeeld oor die volgende 10 jaar), maar daar kan ook voordele wees, byvoorbeeld die produsent kan oor 10 jaar sy eie perseel hĂŞ en NIE Ĺ&#x2030; huuruitgawe hĂŞ wat as insetkoste bygereken moet word nie. Beleggings verdien ook dikwels meer opbrengs oor Ĺ&#x2030; langer tyd as korttermynbeleggings.
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 77
GEN105 Bedryfsekonomie Risiko’s van aandeelhouers Bestudeer: CIMA, 2012: 26-27 (Hoofstuk 2, paragrawe 4.1-4.3)
Aandeelhouers dra baie risiko van ʼn maatskappy en wil graag verseker wees van toekomstige opbrengs en dividende. Ongelukkig kan dit nooit gewaarborg word nie en daar is altyd ʼn mate van risiko betrokke, soos die volgende: •
Aandele fluktueer namate die wins van die onderneming toeneem of afneem.
•
Aandele se waarde verander volgens die mark se siening van/sentiment oor die onderneming
•
Die aandele is waardeloos indien die onderneming bankrot verklaar word
Impak op aandeelpryse Bestudeer: CIMA, 2012: 28 (Hoofstuk 2, paragrawe 5.1-5.2)
Voorbeeld: African Bank krisis in 2014 African Bank Investments Limited (ABIL) is ʼn mikrolener wat dikwels aan hoërisikokliënte, wat deur die tradisionele banke afgekeur is, uitgeleen het. Die eerste paar jaar het ABIL massiewe groeikoerse gesien en beleggers het in ABIL-aandele vir die geldmarkprodukte belê. Later het hulle ook die meubelhandelaar, Ellerines gekoop, maar ook met ʼn groot skuldboek – baie van die bestaande kliënte was reeds agterstallig met hul terugbetalings. Die strategie wat ABIL grotendeels gevolg het, was om uitermate hoë rentekoerse en fooie op lenings en skuldrekeninge (hulle het ʼn kredietkaartproduk) te hef om sodoende ʼn mate van kontantvloei te vestig. Dit was egter nie goed genoeg om al die agterstallige kostes te dek nie. Sedert 2012 het die agterstallige skuld te veel geword en het winste begin verminder. In 2013 is takke van ABIL deur die NCR (National Credit Regulator) ondersoek weens bedrog met roekelose lenings – vorms met vals inligting is voltooi sodat die kliënt die lening kan kry wat hy/sy eintlik nie kan bekostig om terug te betaal nie. In 2014 word Ellerines onder Sakeredding geplaas (basies bankrot verklaar) en ABIL word onder kuratorskap geplaas. Aandeelhouers het baie geld verloor wat nie weer herwin kan word
Bladsy 78
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie nie. ABIL se aandeleprys het van ʼn maksimum van ongeveer R40.00 in 2011, na minder as R0.30 in 2014 na die aankondiging van kuratorskap, geval.
4.7
Produksiekostes en prys
Bestudeer die gedeeltes hieronder en maak seker dat jy die effek wat ʼn verandering in insetkostes op prys, mededinging en die industrie/bedryf sal hê, kan beskryf. 4.7.1
Tipes kostes (insette)
Bestudeer: CIMA, 2012: 88-89 (Hoofstuk 6, paragraaf 1.1-1.3) Mohr & medewerkers, 2015: 149-157 (Hoofstuk 9, paragraaf 9.2-9.3)
Tydens die produksieproses word die volgende insette saamgestel om uitsette te lewer met behulp van die produksiefaktore: •
Vaste kostes: Inset waarvan die hoeveelheid (of prys) nie op die kort termyn verander nie, byvoorbeeld huur.
•
Veranderlike kostes: Inset waarvan die hoeveelheid (of prys) oor die kort of lang termyn kan verander, byvoorbeeld voedselpryse.
Bestudeer paragraaf 9.3 (Mohr & medewerkers, 2015). Vir die doel van hierdie oefening, word sekere aannames gemaak om produksie vir ʼn denkbeeldige maatskappy op die kort termyn te ontleed: 1. Die onderneming produseer net een produk. 2. Alle eenhede is identies/homogeen. 3. Insette kan in oneindig verdeelbare hoeveelhede gebruik word (bron sal nie uitgeput word nie). 4. Pryse is gegewe. 5. Die onderneming gebruik vaste kostes en een veranderlike koste. Voorbeeld: Indien die prys van die produk verhoog, gaan die totale koste verhoog. Sien die grafiek in CIMA (2012: 90), Figuur 2. Bestudeer ook die voorbeeld in CIMA, 2012 op bladsy 91.
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 79
GEN105 Bedryfsekonomie
Figuur 4.2 Totale koste verhoog (CIMA, 2012: 90) 4.7.2
Korttermynkoste
Bestudeer: CIMA, 2012: 92-104 (Hoofstuk 6, paragrawe 2.1-4.4) Mohr & medewerkers, 2015: 157-161, (Hoofstuk 9, paragrawe 9.4)
Tydens die korttermyn-produksieproses word die volgende insette saamgestel om uitsette te lewer met die volgende eienskappe: â&#x20AC;˘
Vaste kostes: koste bly konstant, ongeag die hoeveelheid geproduseer
â&#x20AC;˘
Veranderlike kostes: koste verander namate hoeveelheid geproduseer verander
Neem kennis van die konsepte en berekeninge hieronder. Bestudeer die gedeelte in die CIMA-handboek (2012: 92-95), paragraaf 2. Gemiddeld en grenskoste: Gemiddelde vaste koste (AFC): ?4 =
Bladsy 80
! ! < 6! 8
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie Gemiddelde veranderlike koste (AVC): 4
! ! < 6! 8
Gemiddelde koste: 4
! 6!48 ! < 6! 8
Produksie en koste op die lang termyn: geen vaste insette; alle kostes en insette is veranderlikes/veranderbaar. â&#x20AC;&#x2DC;n Opsomming van die bogenoemde formules kan verkry word in Mohr vanaf bladsy 155-163. Verwys veral na die tabelle wat gebruik word om die berekeninge uit te voer. Hersien ook weer die volgende konsepte soos omskryf in die woordverklaring in paragraaf 2.4 in hierdie gids: Skaalopbrengs, skaalvoordele, skaalnadele en omvangsvoordele 4.8
Uitset, prys en wins
Bestudeer die onderstaande gedeeltes en maak seker dat jy die vlak van uitset en prys om winste te maksimeer kan bepaal. Bestudeer: CIMA, 2012: 110-120 (Hoofstuk 7, paragrawe 1.1-4.4) Mohr & medewerkers, 2015: 149-153 (Hoofstuk 9, paragrawe 9.2)
Die meeste ondernemings streef daarna om wins te maak, maar moet eers al die koste verbonde aan produksie in ag neem om wins te maksimeer. Al die kostes verbonde is nie net die vaste en veranderlike insetkostes in die produksieproses nie, maar ook onverrekende kostes wat betrokke is. Hierdie kostes kan opgedeel word in eksplisiete, implisiete en werklike ekonomiese kostes en word in die volgende tabel beskryf:
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 81
GEN105 Bedryfsekonomie
Eksplisiete koste
Implisiete koste
•Geldbedrae wat die onderneming betaal om die produksiefaktore en ander insette aan te koop of te huur
•Die geleentheidskoste wat nie in die geldelike betalings weerspieël word nie
Werklike ekonomiese koste •Geleentheidskoste •Eksplisiete en implisiete koste •Gekoppel aan 'n bepaalde gebruik van hulpbronne is die waarde van die beste alternatiewe gebruik/geleentheid wat prysgegee word
Tabel 2.1: Basiese koste en winsbegrippe (Outeur, 2015) Normale wins Daar is verskillende vlakke van wins vir ʼn onderneming. Die algemeenste konsep/begrip is normale wins: Normale wins = vorm deel van die maatskappy/onderneming se produksiekoste Die geldelike betalings wat die onderneming se hulpbronne in die beste alternatiewe aanwendings kon verdien het. Wins word bereken deur die volgende formules: •
Total inkomste (Total Revenue) = Prys (P) x hoeveelheid verkoop (Q) !$ = '
•
Gemiddelde inkomste (Average Revenue) = Totale inkomste (TR) ÷ hoeveelheid verkoop (Q) $
Totale inkomste 6TR8 hoeveelheid verkoop 6Q8
Indien die eenhede van die produk teen dieselfde prys verkoop word, is die gemiddelde inkomste gelyk aan die prys van die produk. •
Grensinkomste (Marginal Revenue) = Bykomende inkomste wat verdien word deur 1 bykomende eenheid van die produk te verkoop.
Bladsy 82
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
•
Totale koste (Total Cost) = Die koste om ʼn sekere hoeveelheid van ʼn onderneming se produk te produseer Q x C (cost)
•
Gemiddelde koste (Average Cost) = Totale koste (TC) ÷ aantal eenhede (Q) 4 =
•
Totale koste (TC) hoeveelheid (Q)
Grenskoste (Marginal Cost) = Die toevoeging tot die totale koste wat benodig word om ʼn bykomende/ekstra eenheid van die produk te produseer 4 =
•
∆TC ∆Q
Wins
= die verskil tussen inkomste en koste
Wins
= TR – TC = (P x Q) – (Q x C)
Bestudeer ook die onderstaande tabel met die verskille tussen totale (rekenkundige) wins, normale wins en ekonomiese wins, asook die opsomming van die formules. Totale (Rekeningkundige) wins • Die verskil tussen totale inkomste uit die verkoop van die onderneming se produkte en die onderneming se totale eksplisiete koste • Totale inkomste - totale eksplisiete koste
Normale wins • Gelyk aan die hoogste netto opbrengs wat die onderneming se hulpbronne elders kon verdien het en is deel van die produksiekoste
Ekonomiese wins • Verskil tussen die totale inkomste uit die verkoop van die onderneming se produkte en die totale ekplisiete en implisiete koste • totale inkomste - totale koste • ook suiwerwins/ oorskotwins/ oormaatwins/ abnormale wins
Tabel 2.2: Verskille tussen totale, normale en ekonomiese wins (Outeur, 2015)
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 83
GEN105 Bedryfsekonomie
KOSTE
INKOMSTE
PRODUKSIE
TC = AC x Q
TR = P x Q
TP = AP x N
TOTALE (TOTAL) GEMIDDELDE (AVERAGE) GRENS (MARGINAL) Q= eenhede produseer
N= veranderlike inset (arbeid)
Tabel 2.3: Opsomming van formules (Outeur, 2015) Bestudeer ook bladsye 161-166 (paragraaf 9.5) in Mohr & medewerkers (2015) om jou begrip van skaalopbrengs, skaalvoordele en omvangsvoordele uit te brei. 4.9
Samevatting
Die ekonomie word opgedeel in ʼn private en openbare sektor. Die openbare sektor verskaf dienste aan die publiek en word ook soms deels besit deur die staat/regering. Daar is verskeie groepe wat betrokke is by ʼn onderneming se aktiwiteite en die onderneming ook kan beïnvloed deur middel van beheer of belange. Die meeste ondernemings se doelwitte sal daarop fokus om winste te maksimeer om die inkomste te verhoog vir die eienaar en aandeelhouers van die onderneming. Aandeelhouers sal na die prestasie van die maatskappy kyk om die risiko van die belegging te bepaal. Finansiële vooruitskattings word ook gebruik om te bepaal wat die minimum opbrengs op die beleggings sal wees en om die verwagte winste van die onderneming te bepaal. Daar word onderskei tussen vaste en veranderlike insetkostes in die produksieproses om uitsette te vervaardig. Hierdie veranderlikes en die eienskappe daarvan oor die kort en lang termyn word gebruik om prys en hoeveelheid te bepaal, wat dan ook gebruik word om winste te maksimeer.
Bladsy 84
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie 4.10 Selfevaluering Voltooi al die oefeninge aan die einde van die volgende hoofstukke in CIMA (2012) en die vrae in die Question bank (bladsy 303) soos aangedui: •
Hoofstuk 1, bladsy 16 en vrae 1-5 in die Question Bank
•
Hoofstuk 2, bladsy 31 en vrae 6-10 in die Question Bank
•
Hoofstuk 6, bladsy 106 en vrae 23-27 in die Question Bank
•
Hoofstuk 7, bladsy 124 en vrae 28-31 in die Question Bank
4.11 Selfevalueringsriglyne •
Hoofstuk 1, bladsy 16. Die antwoorde is op bladsy 17
•
Hoofstuk 2, bladsy 31. Die antwoorde is op bladsy 32. Hou by Vraag 2 die volgende in gedagte: Die formules en die eienskappe moet teoreties of met bewerkings gedoen kan word.
•
Hoofstuk 6, bladsy 106. Die antwoorde is op bladsy 107. Hou in gedagte met die volgende vrae: o
Vraag 2: Probeer die berekenings self doen. Maak seker jy gebruik die regte formule by die regte bewerking/vraag.
o
Vraag 7-8: Skaalvoordele kan verwarrend wees, maar dit is belangrik om te kan onderskei tussen die verskillende aspekte.
•
Hoofstuk 7, bladsy 124. Die antwoorde is op bladsy 125.
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
Bladsy 85
GEN105 Bedryfsekonomie Notas
Bladsy 86
Studie-eenheid 4: Die doelstellings en besluite van ondernemings
GEN105 Bedryfsekonomie
STUDIE-EENHEID 5: ADDISIONELE INLIGTING
5.1 Inleiding Hierdie studie-eenheid bied addisionele agtergrond en inligting in basiese ekonomiese konsepte. Dit dien ook as ʼn “opsomming” van hoe die verskillende aspekte bymekaar pas en mekaar beïnvloed. Die studie-eenheid bevat ook bykomende voorbeelde en verwysings na die handboeke wat jou kan help met jou studies in hierdie vak. 5.2 Voorgeskrewe handboek Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: •
Hoofstuk 1, paragraaf 1.3-1.4
•
Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.3
•
Hoofstuk 7, paragrawe 7.3-7.5
•
Hoofstuk 8, paragrawe 8.2-8.5
•
Hoofstuk 9, paragrawe 9.1-9.6
•
Hoofstuk 10, paragrawe 10.2-10.3
•
Hoofstuk 13, paragraaf 13.6-13.7
•
Hoofstuk 14, paragrawe 14.1-14.4 en 14.6
5.3 Verrykende bronne https://www.resbank.co.za/Pages/default.aspx http://beta2.statssa.gov.za/ http://www.sars.gov.za/ClientSegments/Customs-Excise/Trade-Statistics/Pages/default.aspx
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 87
GEN105 Bedryfsekonomie 5.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter? Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Begeertes
Menslike begeerte na iets wat nie noodsaaklik is nie, byvoorbeeld ʼn nuwe motor.
Behoeftes
Noodsaaklik vir oorlewing, byvoorbeeld kos, klere, water, behuising.
Elastisiteit
ʼn Maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, om te meet hoe sensitief die afhanklike veranderlike is vir veranderings in die onafhanklike verandering.
Ekonomiese
Goedere/dienste wat teen ʼn koste geproduseer word en skaars
goedere
hulpbronne gebruik.
Ekonomiese
Onafgebroke vloei van besteding, produksie en inkomste tussen
kringloopmodel
verskillende sektore.
Faktormark
Die mark waar produksiefaktore verhandel word, byvoorbeeld arbeidsmark.
Finansiële mark
Die finansiële instellings wat nie direk by produksie betrokke is nie, byvoorbeeld banke.
Finansiële
’n Groep instellings wat in suiwer finansiële transaksies
tussengangers
spesialiseer.
Geleentheidskoste
Koste van produk/diens wat nie gekies is nie, byvoorbeeld kies botter = geleentheidskoste van margarien.
Heterogene goedere
Goedere met verskillende eienskappe en kwaliteite, byvoorbeeld klere en kos.
Homogene goedere
Goedere wat in alle opsigte dieselfde kwaliteite/eienskappe het, byvoorbeeld, brandstofverskaffers soos Total, BP en Shell.
Kapitaalgoedere
Goedere wat in die produksieproses van ander goedere, nie direk deur die verbruiker gesien word nie, byvoorbeeld skole en paaie.
Korrelasie
Indien twee faktore ongeveer dieselfde tyd verander, word daar afgelei dat daar ʼn korrelasie (verwantskap) tussen die faktore is,
Bladsy 88
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
GEN105 Bedryfsekonomie byvoorbeeld inflasie styg as wisselkoers verswak = korrelasie. Oop ekonomie
Ĺ&#x2030; Ekonomie wat handel dryf met die buitelandse sektor.
Produksiemoontlik-
Wys moontlike kombinasies indien hulpbronne ten volle benut
heidskromme
word.
Verbruiksgoedere
Goedere wat deur huishoudings gebruik word om aan behoeftes te voldoen, byvoorbeeld kos en klere.
Vrye goedere
Onbeperk/nie skaars nie, het geen prys nie, byvoorbeeld lug en sonskyn.
5.5 Die totale ekonomie As ons na die totale ekonomie kyk, kan ons sekere temas en onderwerpe uitlig en in kleiner dele verdeel.
Ekonomiese kringloop
Sakesiklus Makro-ekonomie Openbare sektor
Betalingsbalans Ekonomie
Volmaakte markte
Mikro-ekonomie
Markmislukking
Onvolmaakte markte Figuur 5.1: Oorsig op die ekonomie (Outeur, 2015)
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 89
GEN105 Bedryfsekonomie Hierdie konsepte is in Studie-eenheid 1 tot 4 behandel. Hieronder word egter addisionele voorbeelde en verwysings gegee. Die studie-eenheid word verdeel in mikro- en makroekonomie. Kyk na werklike gebeure in die ekonomie en probeer om toepassings van die teorie te identifiseer. Neem tyd om deur die begrotingsrede te lees en lees artikels van sakelui wat hul menings en sienings oor die begroting gee. Die ekonomie verander daagliks, met aanwysers soos wisselkoerse wat nuwe rekords bereik, faktore wat die rentekoers beïnvloed en staatsbesteding in Suid-Afrika. 5.6 Makro-ekonomie Soos bespreek in Studie-eenheid 3, handel makro-ekonomie oor die totale ekonomiese stelsel, byvoorbeeld die totale vraag en aanbod, produksie en kostes. Dit word gebruik om die nasionale inkomste te bereken, asook om die groeikoers van ʼn land te bepaal. ʼn Land se ekonomie kan in drie sektore verdeel word – ʼn primêre, sekondêre en tersiêre sektor. •
Primêre sektore bestaan uit grondstowwe wat gebruik word om ander produkte mee te produseer of vervaardig, soos mynbou- en landbouprodukte.
•
Sekondêre sektor bestaan uit die vervaardiging en die grondstowwe wat gebruik word om verbruiksgoedere mee te produseer, byvoorbeeld staal, klere en meubels.
•
Tersiêre sektore bestaan uit dienste en handel in die ekonomie, soos opvoeding en finansiële dienste.
Die ekonomie word dus saamgestel uit hierdie drie sektore en beïnvloed die land se inkomste en besteding, welvaart van sy bevolking en ekonomiese groei. 5.6.1
Totale produksie, besteding en inkomste
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 42-48 (Hoofstuk 3, paragraaf 3.1-3.3)
Die totale produksie is die produksie van alle goedere en dienste in die ekonomie en genereer inkomste vir ʼn land. Totale inkomste is alle inkomstes wat deur die verskillende produksiefaktore verdien word. Die produksieproses vorm ook ʼn siklus van inkomste en besteding vir die verskillende rolspelers in die ekonomie en word dus gesien as ʼn ekonomiese vloei oor tyd.
Bladsy 90
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
GEN105 Bedryfsekonomie Die produksiefaktore kan ook soos volg opgesom word: Produksiefaktor
Besteding
Huishoudings
C (Consumption)
Ondernemings
I (Investment)
Staat
G (Government)
Buitelandse uitvoere
X (eXports)
RSA invoere
Inkomste S (savings)
T (taxes)
Z (lekkasie)
Daar is ʼn verhouding tussen al die rolspelers in die ekonomie en interaksie tussen die partye. Almal is in die proses van mekaar afhanklik en hierdie faktore word gebruik om die welvaart van die land te meet in terme van produksie-uitsette. As hersiening, net weer die formule van totale besteding:
Totale besteding (Y) = C + I + G + (X-Z) Y (inkomste) = verbruikers + staat + beleggers + (handelsbalans)
ʼn Belangrike rolspeler in die ekonomie is die buiteland wat internasionale handel beïnvloed. Dit bestaan uit invoere en uitvoere en word in die land se nasionale rekeninge opgeteken. 5.6.2
Betalingsbalans
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 259-264 (Hoofstuk 13, paragraaf 13.6)
Die handelsdata word maandeliks deur die SA Inkomstediens uitgereik met die verdeling van die land se invoere en uitvoere, asook die handelsbalans vir die maand. Dit dui ook die groei per industrie/sektor aan. Die handelsdata is ʼn baie belangrike aanduiding van ekonomiese aktiwiteite in ʼn land. Dit word ook beïnvloed deur die wisselkoers en sosiale veranderings soos stakings wat produksie-uitsette verminder (Studie-eenheid 3).
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 91
GEN105 Bedryfsekonomie Voorbeeld van maandelikse handelsdata van die SAID:
Figuur 5.2: Handelsdata (SAID, 2015) Wanneer ʼn land (byvoorbeeld Suid-Afrika) met ʼn ander land handel dryf, sal buitelandse valuta die land invloei as betaling vir uitvoere en uitvloei as betaling vir uitvoere. Indien die vraag na ʼn produk verlaag en die uitvoere verlaag, sal die vraag na ons valuta (ZAR) verlaag. 5.6.3
Meting van ongelykheid
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 264-265 (Hoofstuk 13, paragraaf 13.7)
Daar is drie tegnieke wat dikwels gebruik word om die gelykheid/ongelykheid verdeling van inkomste te meet. Lorenz- kromme Dit is ʼn eenvoudige grafiese hulpmiddel wat gebruik word om die graad van ongelykheid in die verdeling van inkomste te illustreer. Om die verdeling van inkomste op te stel: •
Verskillende individue/huishoudings in die ekonomie word op ʼn persentasiebasis van rykste na armste op die horisontale as (X-as) gewys.
•
Die vertikale as (Y-as) is die kumulatiewe persentasie van totale inkomste.
•
Die asse kan verbind word om ʼn vierkant te vorm.
Bladsy 92
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
GEN105 Bedryfsekonomie
Figuur 5.3: Lorenz-kromme (aangepas uit Mohr & medewerkers, 2015: 265) Gini-koëffisiënt Die Gini-koëffisiënt bereken ʼn waarde tussen 0 en 1 en is ʼn maatstaf van ongelykheid. Indien die waarde nader aan 0 beweeg = meer gelyk, en nader aan 1 = ongelyk. Dit word verkry deur die gebied van ongelykheid wat op die Lorenz-kromme aangedui is, te bereken as ʼn verhouding van die oppervlakte van die reghoekige driehoek (van die asse en diagonale lyn van gelykheid). Vir die meeste lande is die Gini-koëffisiënt tussen 0,3 en 0,7. Kwantielverhouding Die verhouding tussen die persentasie van die inkomste wat deur die boonste gedeelte (x) van die bevolking verdien word en die persentasie van die inkomste van die onderste 10% van die bevolking. Hoe groter die verhouding, hoe groter is die ongelykheid. Byvoorbeeld die rykste 20% van die land verdien 80% van die land se inkomste en 80% van die bevolking verdien 20% van die inkomste. 5.6.4
Vraag na krediet
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 272 (Hoofstuk 14, paragraaf 14.4)
Tydens ekonomiese aktiwiteite het die verskillende rolspelers een of ander vorm van krediet of geld nodig. Produsente het dit nodig om voorraad aan te koop en verbruikers het dit nodig om die finale produkte aan te koop. Daar is dus verskillende funksies wat geld (en krediet) in die ekonomie het en dit behels ook verskillende finansiële tussengangers.
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 93
GEN105 Bedryfsekonomie Die verskillende finansiële instellings het verskillende rolle om te vertolk of verantwoordelikhede en funksies om in die stelsel te verrig. Geld en krediet wat beskikbaar is, word deur middel van ʼn finansiële tussenganger na ʼn party wat ʼn tekort het oorgedra. Die tussenganger (soos ʼn bank wat ook finansiële doelwitte het) sal dan administratiewe koste en rente op die krediet hef om wins te genereer. Bestudeer ook die skets in Figuur 1 (Flow of funds in an open economy) op bladsy 171 (CIMA, 2012) van die kringloop van krediet in ʼn oop ekonomie. Die voordeel van tussengangers is dat kredietuitlening gemoniteer word, geld veilig gespaar kan word en dat daar kontantvloei beskikbaar is vir verbruikers en ondernemings. 5.6.5
Vraag na geld
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 268-279 (Hoofstuk 14, paragrawe 14.1-14.3; 14.6) Die hoeveelheid geld wat gevra word, is die bedrag wat onderskeie deelnemers in die ekonomie beplan om in die vorm van kontantsaldo’s (geld) te hou. Die geleentheidskoste verbonde aan die hou van kontantsaldo’s is die rente wat verdien kon word indien die effekte eerder met kontantsaldo’s gekoop is. Daar is twee komponente: transaksievraag (ruilmiddelfunksie) en vraag na geld as ʼn bate (waardedraer-funksie). Motiewe vir die vraag na geld Drie motiewe (vraag na geld): 1. Transaksiemotief 2. Voorsorgmotief 3. Spekulasiemotief Die rol van geld in die ekonomie kan as volg opgedeel word: Wat is geld?
Wat is geld nie?
•
Ruilmiddel
•
Rykdom
•
Rekeneenheid
•
Inkomste
•
Waardedraer Tabel 5.1: Rol van geld in die ekonomie (Mohr & medewerkers, 2015: 268-270)
Bladsy 94
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
GEN105 Bedryfsekonomie Hoe word geld uitgereik in Suid-Afrika – Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB) Die SARB is in beheer van monetêre sake in Suid-Afrika. Dit maak gebruik van drie mate van die hoeveelheid geld, gemerk M1, M2 en M3 onderskeidelik.
GELD M1
EIENSKAP •
Munte en note in omloop buite die monetêre sektor, plus al die vraagdeposito's van die binnelandse private sektor met monetêre instellings.
•
Munte en note in die monetêre sektor is nie ingesluit nie (byvoorbeeld SARB, banke, die Landbank en Post Bank), omdat net die geld in die hande van die publiek as ’n middel van betaling gebruik kan word.
•
Die vraagdeposito verwys na deposito's wat onmiddellik teruggetrek kan word.
•
Dit word soos volg gedefinieer: M = C + D (M = hoeveelheid geld, C = kontant en D = aanvraag deposito's).
M2
•
M1 plus alle ander korttermyn- en mediumtermyndeposito’s van die binnelandse private sektor met monetêre instellings.
•
Hierdie fondse is nie onmiddellik beskikbaar nie.
•
Korttermynfondse is in minder as 30 dae en mediumtermynfondse in minder as 6 maande beskikbaar.
M3
•
M2 kan dus gedefinieer word as geld plus semi-geld.
•
M2 plus al die langtermyndeposito’s van die binnelandse private sektor met monetêre instellings.
•
Langtermyndeposito’s het ’n volwassenheid van langer as 6 maande.
•
Die monetêre owerhede beskou M3 as die mees betroubare aanwyser van ontwikkelinge in die finansiële sektor van die ekonomie.. Tabel 5.2: M1, M2 en M3 mate van geld (Mohr & medewerkers, 2015: 270-272)
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 95
GEN105 Bedryfsekonomie Die primêre doel van die SARB is om die waarde van die geldeenheid in belang van gebalanseerde en volhoubare ekonomiese groei in die land te beskerm. Die SARB moet sy funksies onafhanklik uitvoer, hoewel daar gereelde kommunikasie tussen die Bank en die Minister van Finansies moet wees. 5.7 Mikro-ekonomie Mikro-ekonomie fokus op ondernemings en individue. Vir hersiening bestudeer weer die teorie en toepassings in Studie-eenheid 3 en 4. 5.7.1
Produksiemoontlikheidskromme
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 5-9 (Hoofstuk 1, paragrawe 1.3-1.4)
Dit word gebruik om skaarsheid, keuse en geleentheidskoste grafies voor te stel en verwys na die afwisseling/ruiling tussen twee produkte. Die kromme toon wat die optimale kombinasie is van twee produkte wat geproduseer kan word met beskikbare hulpbronne, met ander woorde vir ʼn onderneming om so doeltreffend as moontlik te produseer met die insette wat beskikbaar is. Aanname: slegs twee produkte in ʼn eenvoudige ekonomie, beperkte hulpbronne en alle moontlike kombinasies word voorgestel. Sien Figuur 5.4 hieronder. Die produksiemoontlikheidskromme toon alle moontlike kombinasies van appels en lemoene wat voorsien (produseer) kan word indien ʼn individu/gemeenskap se hulpbronne ten volle en doeltreffend benut word.
Figuur 5.4: Produksiemoontlikheidskromme (aangepas uit Mohr & medewerkers, 2015: 6) Lemoene
Bladsy 96
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
GEN105 Bedryfsekonomie 5.7.2
Verbruikersewewig in die nutsbenadering
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 127-134 (Hoofstuk 7, paragrawe 7.3-7.5), 138-146 (Hoofstuk 8, paragrawe 8.2-8.5) Die doel is om die graad van behoeftevoldoening wat ʼn huishouding of verbruiker uit die verbruik van ʼn produk of diens kry te bepaal. Die doel van verbruik is om aan behoeftes te voldoen. Daar is basies twee tipes nut: Kardinale nut
Ordinale nut
•
Die nut kan gemeet word
•
Die grootte van nutsverskille kan nie
•
bepaal word nie 5.7.3
Voldoening aan die behoeftes deur die produk of diens in rangorde/voorkeur te plaas
Produksie en kostes
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 148-167 (Hoofstuk 9, paragrawe 9.1-9.6)
In Studie-eenheid 4 is die produksiekostes van ondernemings bespreek en hoe om die kostes en wins te bereken. Hieronder volg ʼn opsomming van die formules: Opsomming van formules KOSTE
INKOMSTE
PRODUKSIE
TC=AC X Q
TR=P X Q
TP = AP X N
TOTALE (TOTAL) GEMIDDELDE (AVERAGE) GRENS (MARGINAL) Q = eenhede produseer
N = veranderlike inset (arbeid)
Produksie en wins kan oor die kort of lang termyn plaasvind, afhangende van die onderneming se doelwitte. Hierdie kostes en inkomstes van ondernemings kan ook grafies voorgestel word.
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 97
GEN105 Bedryfsekonomie Bestudeer Hoofstuk 9 (Mohr & medewerkers, 2015) en kyk na die volgende voorbeelde: Op bladsy 157, Figuur 9-2, word totale produksie (a) en gemiddelde en marginale/grensproduksie (b) grafies voorgestel. Let op hoe albei grafieke net tot ʼn maksimum punt toeneem (piek) en dan afneem namate die hoeveelheid toeneem. Op grafiek (b) kan ook gesien word dat marginale produksie by 9 eenhede negatief word en dat die gemiddelde produksie draai (piek) voor die marginale produksie. Dus word die maksimum vroeër bereik. MP en AP is gelyk aan mekaar op die punt waar die twee lyne mekaar sny. Korttermynproduksie het vaste en veranderlike kostes. Kyk na die tabelle op bladsy 159 (Tabel 9-3 en Tabel 9-4) en maak seker dat jy hierdie tabelle verstaan en hoe 160 verskillende waardes bereken is deur middel van bogenoemde formules. Op bladsy 177, Figuur 9.4, is marginale koste (grenskoste) en gemiddelde koste grafies uit die tabel voorgestel. 5.7.4
Ewewigsvoorwaardes
Bestudeer: Mohr & medewerkers, 2015: 171-175 (Hoofstuk 10, paragrawe 10.2-10.3)
Die onderneming moet besluit of dit die moeite werd is om te produseer en wat die opbrengs moet wees om wins te maksimeer. 1. Die sluitingsreël (beginreël) Die onderneming sal slegs produseer as die totale inkomste groter of gelyk aan totale veranderlike koste is (TC ≥ TVC). ʼn Onderneming moet slegs produseer as die gemiddelde inkomste (dit wil sê prys) groter/gelyk aan die gemiddelde veranderlike koste is (AR ≥ AVC). 2. Die winsmaksimeringsreël Die onderneming moet die hoeveelheid van die produk produseer waar wins gemaksimeer en verlies geminimaliseer word. Wins kan met behulp van totale inkomste (TR) en totale koste (TC) of met grensinkomste (MC) verduidelik word. [Wins = inkomste – koste]. Wins verhoog wanneer die positiewe verskil tussen totale inkomste en totale koste die grootste is (MR = MC).
Bladsy 98
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
GEN105 Bedryfsekonomie 3. Winsmaksimering – volmaakte mededinging Die hoeveelheid waar die positiewe verskil tussen totale inkomste (TR) en totale koste (TC) ʼn maksimum is (waar grensinkomste (MR) = grenskoste (MC)).
5.8 Samevatting In Studie-eenheid 5 is daar ‘n addisionele opsomming oor die vakinhoud in geheel voorsien. Basiese ekonomiese konsepte is weer aangeraak en bykomende voorbeelde en inligting is bespreek.
Studie-eenheid 5: Addisionele Inligting
Bladsy 99
Bedryfsekonomie Handboeke • BPP Learning Media. 2012. CIMA Study text for level C04: Fundamentals of Business Economics. • Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.
B
edryfsekonomie is die toepassing van ekonomiese teorie en metodologie op sakeondernemings en behels besigheidsorganisasie, bestuur en meting van prestasie. Die fokus is hoofsaaklik op die impak van die ekonomie op ondernemings, asook hoe mededinging, finansiële markte en regeringsbeleid ʼn onderneming kan beïnvloed. Belangrike mikro-ekonomiese tegnieke word uitgelig ten opsigte van prysvasstelling en winsbesluite. Die studie fokus op die belangrikste ekonomiese aktiwiteite wat relevant is vir besluitneming in ʼn onderneming. Die kwessie van keuses ontstaan omdat die basiese hulpbronne van ’n onderneming, soos kapitaal, grond, arbeid, en bestuursvermoë en vaardighede dikwels beperk is.
Die ekonomiese faktore wat ondernemingsbesluite gaan beïnvloed sluit inflasie, die handelsbalans, werkloosheid en belasting in. Hierdie faktore gaan ʼn impak hê op prysvasstelling en winsbesluitneming in ʼn onderneming en kan dus die groei en ontwikkeling van die onderneming bevorder of beperk. Die markstelsel word gedryf deur vraag en aanbod wat die prys van produkte en dienste beïnvloed en gevolglik ook die wins van ʼn onderneming. Regulasies word gebruik om onregverdige praktyke in die markstelsel te vermy en mededinging regverdig te hou. Die finansiële stelsel van ʼn land voorsien krediet vir huishoudings en ondernemings. Hierdie stelsel word deur verskeie instellings bestuur om ekonomiese groei in die land aan te moedig. Faktore in die mikro- en makroekonomie word in diepte bespreek.
www.akademia.ac.za