Finansiële Bestuur & Persoonlike Finansiële Bestuur
Skrywer: Rika Nieuwoudt
c Kopiereg 2017 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Rika Nieuwoudt Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: Von Willichlaan 284, Die Hoewes, Centurion Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
www.akademia.ac.za
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
INHOUDSOPGAWE Inleiding ............................................................................................................................... 3 Vakleeruitkomste ................................................................................................................ 5 Woordomskrywing vir evaluering ...................................................................................... 7
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning ............................. 9 1.1
Studie-eenheid leeruitkomste ............................................................................................. 9
1.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 10
1.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 10
1.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 10
1.5
Inleiding ................................................................................................................................ 12
1.6
Die konteks, omgewing en doelwit van finansiële bestuur .......................................... 12
1.6.1
Die konteks van finansiële bestuur .............................................................................. 12
1.6.2
Die doelwit van finansiële bestuur ............................................................................... 13
1.6.3
Die rol van finansiële bestuur ....................................................................................... 13
1.7
Tydwaarde van geld........................................................................................................... 13
1.7.1
Die rol van tydwaarde van geld .................................................................................... 13
1.7.2
Tydlyne en die finansiële sakrekenaar........................................................................ 14
1.7.3
Die konsep van saamgestelde rente ........................................................................... 14
1.7.4
Die berekening van toekomstige waardes ................................................................. 15
1.7.5
Die berekening van huidige waardes .......................................................................... 17
1.7.6
Inflasie en reële opbrengskoerse ................................................................................. 18
1.8
Risiko en opbrengs ............................................................................................................ 19
1.8.1
Die konsep “risiko”.......................................................................................................... 19
1.8.1.1
Besigheidsrisiko .......................................................................................................... 19
1.8.1.2
Finansiële risiko .......................................................................................................... 20
1.8.1.3
Totale besigheidsrisiko .............................................................................................. 20
1.8.2
Die berekening van verwagte opbrengs en risiko ..................................................... 20
1.8.3 Die interpretasie van statistieke met betrekking tot risiko en opbrengs in finansiële markte ............................................................................................................................ 21 1.9
Portefeuljebestuur .............................................................................................................. 23
1.9.1
Die beginsel van portefeulje bestuur ........................................................................... 23
1.9.2
Die risiko en opbrengs van ʼn portefeulje wat uit twee aandele bestaan ............... 24
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.9.3
Die risiko en opbrengs van ʼn portefeulje wat uit meervoudige aandele bestaan . 24
1.9.4
Beta-ontleding in kontemporêre portefeuljebestuursteorie ...................................... 25
1.9.5
Die effektiewe markhipotese ........................................................................................ 25
1.10
Samevatting ........................................................................................................................ 25
1.11
Selfevaluering ..................................................................................................................... 26
1.12
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 27
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite ............................................................................. 29 2.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 29
2.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 29
2.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 30
2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 30
2.5
Inleiding ................................................................................................................................ 32
2.6
Die ontleding van finansiële state .................................................................................... 33
2.6.1
Die ontleding van finansiële state deur middel van verhoudingsanalise ............... 34
2.6.2
Du Pont-analise vir die bepaling van sukses ............................................................. 34
2.6.3
Ekonomiese waarde toegevoeg ................................................................................... 35
2.7
Waardasie ........................................................................................................................... 36
2.7.1
Die waardasie van skuldbriewe.................................................................................... 36
2.7.2
Die waardasie van voorkeuraandele ........................................................................... 38
2.7.3
Die waardasie van gewone ekwiteit (aandele) .......................................................... 39
2.8 2.8.1
Koste van kapitaal .............................................................................................................. 41 Berekening van die geweegde gemiddelde koste van kapitaal .............................. 42
2.9
Samevatting ........................................................................................................................ 43
2.10
Selfevaluering ..................................................................................................................... 44
2.11
Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 45
Bronnelys .......................................................................................................................... 46
Bladsy 2
Inhoudsopgawe
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
INLEIDING Finansiële bestuur word vanuit twee perspektiewe behandel – die finansiële bestuur van ʼn sakeonderneming en die finansiële bestuur van ʼn individu. Die belangrikste doelwit van ʼn finansiële bestuurder is om te bepaal in watter bates die sakeonderneming moet belê en watter finansieringsbronne benut moet word om bates te bekom. Die eerste studie-eenheid fokus op die konteks, doel en rol van ʼn finansiële bestuurder. Die tydwaarde-van-geld-beginsel word verduidelik asook die belangrikheid daarvan op beleggingsalternatiewe vir sakeondernemings sowel as individue word uitgelig. Tydwaarde van geld kan bereken word met behulp van ʼn verskeidenheid formules en tabelle. ʼn Reeks berekeninge kan ook uitgevoer word om aanduidings van risiko en opbrengs te meet, asook om die risiko-opbrengswisselwerking in ʼn sakeonderneming te begryp. Die belangrike verwantskap tussen risiko en opbrengs word ook in hierdie gedeelte beklemtoon. Studie-eenheid 2 verduidelik waardasie van bates. Om die waarde van ʼn belegging in bates (aandele, skuldbriewe en effekte) te bepaal, word die dividendeverdiskonteringsmodel, relatiewe waardasiemodel, verdiskonteerde kontantvloeimodel asook die ekonomiese waardetoegevoegde benadering geïmplementeer. Ten einde ʼn belegging in ʼn bategroep soos aandele moontlik te maak, moet die koste van die kapitaal bereken word. In die derde studie-eenheid word die kapitale begroting behandel. Hierdie konsep bepaal die beleggingsprojekte wat onderneem kan word. Risiko speel uit die aard van die saak ʼn kardinale rol in die kapitale begroting van ʼn sakeonderneming. Sodra die besluit van die gepaste beleggingsprojek geneem is deur die bestuur, verskuif die fokus na die finansieringsbron en die kapitaalstruktuur van die sakeonderneming, dit word dan in Studie-eenheid 4 bespreek. Ander alternatiewe soos bruikhuur, dividende uitkeer, aandele terugkoop, samesmeltings met ander sakeondernemings en afgeleide instrumente word ook deur die bestuur oorweeg as die finansiering van ʼn beleggingsprojek ter sprake is. Die laaste gedeelte (Studie-eenheid 5) handel oor persoonlike finansiële bestuur en dit behels dat ʼn individu beplanning, meting en assessering van sy persoonlike finansiële prestasie moet handhaaf. Persoonlike finansiële beplanning dek die volgende areas: persoonlike finansiële begroting, kredietbeplanning, belastingbeplanning, boedelbeplanning, versekeringsbeplanning, gesondheidsorgbeplanning asook aftreebeplanning.
Inleiding
Bladsy 3
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die begeleidingsgids word in twee dele aangebied: Deel I: Studie-eenheid I: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite Deel II Studie-eenheid 3: Kapitaalbegrotingsbestuur Studie-eenheid 4: Finansieringsbesluite Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële besluite Vir hierdie vak is die volgende handboek voorgeskryf: Botha, T. 2015. Finansiële Bestuur. Pretoria: Akademia (MSW). Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
Bladsy 4
Inleiding
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
VAKLEERUITKOMSTE Kennis en begrip Na voltooiing van die vak FINANSIËLE BESTUUR EN PERSOONLIKE FINANSIËLE BESTUUR (GFM206) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Die beginsels van finansiële besluitneming
•
Beleggingsbesluite
•
Kapitaalbegrotingsbestuur
•
Finansieringsbesluite
•
Persoonlike finansiële bestuur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die konteks, doelwit en rol van finansiële bestuur te verduidelik;
•
ʼn begrip van tydwaarde van geld te demonstreer;
•
die risiko-opbrengs-verrekening te verduidelik;
•
ʼn begrip van portefeuljebestuur ten opsigte van aandele te demonstreer;
•
finansiële state te analiseer;
•
die waardasie van bates te kan uitvoer;
•
die koste van kapitaal te bereken;
•
die kapitaalbegrotingsproses toe te pas;
•
risiko as deel van die kapitaalbegrotingsproses te analiseer;
•
bedryfskapitaalbeleide te formuleer;
•
bedryfsbates en korttermynfinansiering te bestuur;
•
ʼn begrip van die verskillende finansieringsbronne te demonstreer;
•
die kapitaalstruktuur van ʼn onderneming te verduidelik;
•
bruikhuur te verduidelik;
•
dividende en aandeleterugkoop te bespreek;
•
samesmeltings, verkrygings en korporatiewe herstrukturering te verduidelik;
Vakleeruitkomste
Bladsy 5
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
•
die bestuur van risiko en afgeleide instrumente te omskryf;
•
persoonlike finansiële beplanning te verduidelik;
•
persoonlike finansiële prestasie te meet en assesseer;
•
kredietbeplanning te bespreek;
•
die verskeie soorte belasting te omskryf en belasbare inkomste en belastingaanspreeklikheid te bereken;
•
boedelbeplanning te verduidelik;
•
die hoofelemente van beleggingsbeplanning te beskryf;
•
die bestuur van risiko in persoonlike beleggingsbeplanning te omskryf;
•
gesondheidsorg as deel van jou persoonlike finansiële beplanning te bespreek; en
•
die belangrikste aspekte rakende aftredebeplanning te verduidelik.
Bladsy 6
Vakleeruitkomste
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord Wanneer daar van jou
Omskrywing Moet jy die volgende doen:
verwag word om te: Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 7
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Notes
Bladsy 8
Woordomskrywing vir evaluering
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING EN BEGINSELS VAN FINANSIËLE BEPLANNING
1.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die konteks, omgewing en doelwit van finansiële bestuur
•
Tydwaarde van geld
•
Die risiko-opbrengsverrekening
•
Portefeuljebestuur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die konteks van finansiële bestuur te verduidelik;
•
die doelwit van finansiële bestuur te verduidelik;
•
die rol van die finansiële bestuurder te verdedig;
•
die rol van tydwaarde van geld in finansies te verduidelik;
•
tydlyne en ʼn finansiële sakrekenaar te kan gebruik in die oplossing van probleme rakende tydwaarde van geld;
•
die toekomstige waarde van geld te bereken;
•
die huidige waarde van geld te bereken;
•
die beginsels van inflasie en reële opbrengskoerse te verduidelik;
•
die konsep “risiko” te verstaan en die verskillende tipes risiko vanuit ʼn beleggingsoogpunt te verduidelik;
•
aanwysers van verwagte opbrengs en risiko te bereken;
•
statistieke met betrekking tot risiko en opbrengs in finansiële markte te interpreteer;
•
beginsels van portefeuljebestuur te verduidelik;
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
Bladsy 9
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
•
risiko en opbrengskoers van ʼn portefeulje wat uit twee aandele bestaan te bereken;
•
risiko en opbrengskoers van ʼn portefeulje wat uit meervoudige aandele bestaan toe te pas;
•
beta-ontleding in kontemporêre portefeuljebestuursteorie te verstaan en verduidelik; en
• 1.2
effektiewe markhipotese te verduidelik. Voorgeskrewe handboek
Botha, T. 2015. Finansiële Bestuur. Pretoria: Akademia (MSW). Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1, paragrawe 1.1-1.4 Hoofstuk 2, paragrawe 2.1-2.6 Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.4 Hoofstuk 4, paragrawe 4.1-4.6 1.3
Verrykende bronne •
Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2015. Financial management. 7de uitgawe. Kaapstad: Juta and Company Ltd.
•
Tradingseconomics, 2014. http://www.tradingeconomics.com/south-africa/inflationcpi (Besoek op 01/09/2014) (Opgedateerde inflasiekoers in Suid-Afrika)
1.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Annuïteit
ʼn Reeks gelyke kontantvloeistrome waarvan die eerste paaiement aan die einde van die eerste periode ontvangbaar is.
Effektiewe
Die werklike rentekoers soos verdien op die belegging indien rente
rentekoers
meer as een keer per jaar bereken word.
Enkelvoudige rente
Rente wat aan die einde van elke beleggingstydperk uitbetaal word.
Finansiële bestuur
Bladsy 10
Bestuur van die besluite ten opsigte van watter bates die
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur maatskappy moet investeer en hoe hierdie investering gefinansier moet word. Gekwoteerde
Die jaarlikse rentekoers gekwoteer deur die beleggingshuis.
rentekoers Gelykbreekpunt
Die aktiwiteitsvlak waar daar nie ʼn wins of verlies voorkom nie.
Huidige waarde
Die geldbedrag wat vandag teen ʼn gegewe rentekoers per periode belê kan word om na ʼn bepaalde aantal periodes tot ʼn toekomstige bedrag aan te groei.
Korporatiewe
Die raamwerk van reëls en praktyke wat deur ʼn raad van direkteure
bestuur
geïmplementeer word om aanspreeklikheid, regverdigheid en deursigtigheid in ʼn maatskappy se verhouding met al die belanghebbendes te verseker. (http://www.businessdictionary.com/definition/corporategovernance.html)
Nominale
Die gekwoteerde opbrengs- of rentekoers van ʼn belegging.
rentekoers Oneindige
Annuïteite wat paaiemente vir ʼn oneindige periode lewer.
annuïteit Reële rentekoers
Opbrengskoers wat realiseer nadat inflasie in berekening gebring is.
Risiko
Moontlikheid dat die werklike uitkoms of opbrengs van ʼn projek of belegging mag verskil van die verwagte uitkoms. Kan positief of negatief wees en waarskynlikhede kan aan geïdentifiseerde verwagte uitkomste gekoppel word.
Saamgestelde
Behels die rente wat op rente verdien word by beleggings. Dus
rente
word ʼn belegging se verdiende rente nie uitbetaal nie, maar saam met die oorspronklike kapitale bedrag belê.
Toekomstige
Die geldwaarde waarteen ʼn bedrag wat vandag belê word teen ʼn
waarde
bepaalde rentekoers en vir ʼn bepaalde tydperk kan groei.
Tydwaarde van
Die konsep dat kontant se waarde beïnvloed word deur die tydperk,
geld
die rentekoers en inflasiekoers waarteen dit belê word.
Verdienste voor
Die effek van besigheidsrisiko op die finansiële prestasie van die
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
Bladsy 11
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur rente en belasting (EBIT = Earnings
onderneming word gemeet deur die veranderlikheid van verdienste voor rente en voor belasting.
before interests and tax) Verwagte opbrengs
Geweegde gemiddelde van elke opbrengs wat voorspel word vir ʼn enkele aandeel gedurende verskillende toestande van die ekonomie.
1.5
Inleiding
Finansiële bestuur is ʼn komplekse, geïntegreerde vakgebied wat jou, asook die maatskappy waarby jy jouself mag bevind se toekoms gaan beïnvloed. Hoe was dit moontlik vir die befaamde Warren Buffet om $1 per aandeel tot $4 092 per aandeel binne 45 jaar vir sy aandeelhouers te laat groei? Hoekom is sy maatskappye steeds so suksesvol? Was hy eties in al sy bedrywighede? Hoe besluit ʼn belegger tussen verskillende aandele? Dit is die tipe vrae wat in Studie-eenheid 1 beantwoord gaan word. Eerstens gaan daar gefokus word op die konteks en omgewing waarin finansiële bestuur toegepas word. Tweedens verskuif die aandag na die waarde van ʼn kontantbelegging oor ʼn tydperk, as rente en inflasie in ag geneem word. Derdens word die keuse van ʼn belegger tussen verskeie aandele op grond van die risiko wat die belegger neem en die opbrengs wat verlang word, ondersoek met behulp van berekeninge. Vierdens word daar ondersoek hoe ʼn portefeulje van verskeie aandele die risiko van ʼn belegger kan diversifiseer. 1.6
Die konteks, omgewing en doelwit van finansiële bestuur
1.6.1
Die konteks van finansiële bestuur
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 1: Paragraaf 1.1 Finansiële beplanning is ʼn proses van voorspelling van die kapitaal benodig om bates aan te skaf vir die bedryf van ʼn onderneming. Bates word aangewend om sekere produkte en/of dienste te realiseer wat dan oor ʼn tydperk wins sal realiseer. Die korrekte aanwending van hierdie bates is van kardinale belang. Botha (2015: 12) verduidelik dat die finansiële funksie gemoeid is met die in- en uitvloei van fondse. Hierdie funksie kan soos volg saamgevat word: •
Die finansieringsfunksie
•
Die aanwendingsfunksie
•
Finansiële verslagdoening
Bladsy 12
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Verwys na Botha (2015: 12) vir die verduideliking van die drie funksies. 1.6.2
Die doelwit van finansiële bestuur
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 1: Paragraaf 1.2 Finansiële bestuur is verantwoordelik vir die beplanning, bestuur, organisering en beheer van ʼn maatskappy se kapitale hulpbronne. Eienaars van klein ondernemings vul tipies hierdie funksie, maar groot ondernemings benodig ʼn finansiële bestuurder. Finansiële bestuur het verskeie doelwitte in ʼn onderneming en word dikwels uitgedruk in terme van “maksimering” van een of ander veranderlike (Botha, 2015: 12). Aandeelhouers belê in ʼn onderneming met die hoogste opbrengs en laagste risiko. Die aandeelhouers is in werklikheid ook die eienaars van ʼn onderneming, daarom is die primêre doelwit van finansiële bestuur die maksimering van aandeelhouerswelvaart. Aandeelhouerswelvaart word gemaksimeer deur die uitbetaling van dividende en/of die aandeelprys of markwaarde van gewone aandele te verhoog. Een belangrike vraag wat gevra moet word, is of die maksimering van die aandeelprys goed vir die breë gemeenskap is. Bestudeer Botha (2015: 13) wat verskillende redes aanvoer waarom hierdie doelwit (maksimering van aandeelprys) die breë gemeenskap bevoordeel. 1.6.3
Die rol van finansiële bestuur
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 1: Paragraaf 1.3 Volgens Botha (2015: 14) vervul ʼn finansiële bestuurder twee primêre rolle, naamlik: •
Die identifisering van welvaartskeppende beleggingsgeleenthede.
•
Die voorsiening van fondse om die beleggingsgeleenthede te finansier.
Bestudeer die res van paragraaf 1.3 wat hierdie twee doelwitte in detail bespreek. Werk ook deur die volgende: • 1.7 1.7.1
Paragraaf 1.4: Opsomming Tydwaarde van geld Die rol van tydwaarde van geld
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 2: Paragraaf 2.1 Tydwaarde van geld is een van die belangrikste beginsels in finansiële bestuur. Hierdie beginsel bepaal dat R100 wat jy vandag in die bank het, meer werd is as die R100 wat jy
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
Bladsy 13
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur verwag om in die toekoms te ontvang. Hierdie is eenvoudig dat die geldwaarde wat jy vandag het meer werd is as dieselfde hoeveelheid geld wat jy in die toekoms kan ontvang. Hierdie konsep van tydwaarde van geld word in Botha (2015: 18) paragraaf 2.1 deur middel van voorbeelde geïllustreer. Bestudeer hierdie voorbeelde en maak seker dat jy die konsep van tydwaarde van geld verstaan voordat jy die onderwerp verder bestudeer. 1.7.2
Tydlyne en die finansiële sakrekenaar
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 2: Paragraaf 2.2 Om ʼn waarde te kan koppel aan toekomstige kontantvloei, die tydsberekening daarvan in ag te neem en die opbrengs van beleggings te bepaal, is baie belangrike konsepte vir ʼn finansiële bestuurder en ʼn maatskappy in geheel. Volgens Botha (2015: 18) is tydlyne van die belangrikste hulpmiddele in die ontledings en berekenings van tydwaarde van geld. Bestudeer paragraaf 2.2 wat tydlyne illustreer. Die volgende notasies is belangrik om te verstaan: N
=
aantal periodes
I/R
=
rentekoers uitgedruk as ʼn persentasie
PV
=
huidige waarde
PMT
=
paaiemente van ʼn annuïteit
FV
=
toekomstige waarde
Hierdie sleutels sal ook op ʼn finansiële sakrekenaar verskyn wat gebruik kan word om die tydwaarde-van-geld berekeninge uit te voer. Bestudeer die belangrike punte in Botha (2015: 20) wat jy in ag moet neem in die gebruik van sakrekenaars vir die oplos van probleme rakende tydwaarde van geld. 1.7.3
Die konsep van saamgestelde rente
Volgens Botha (2016: 21) word die huidige en toekomstige waarde van kontantvloei beïnvloed deur saamgestelde rente. Verskillende formules, tabelle en ʼn finansiële sakrekenaar kan gebruik word om die effek van saamgestelde rente te beskou. ʼn Belegging kan gemaak en rente verdien word op ʼn jaarlikse, halfjaarlikse, kwartaallikse, maandelikse of selfs ʼn daaglikse interval. Saamgestelde rente behels dat rente op rente verdien word – die rente word gevoeg by die oorspronklike belegging en dit word nie uitbetaal nie. Die effek van saamgestelde rente is veral duidelik sigbaar en doeltreffend oor ʼn lang beleggingstydperk. Die formule van saamgestelde rente is soos volg:
Bladsy 14
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Formule 1: Saamgestelde rente (CIMA studieteks, 2012: 218). = (1 + ) Waar X
=
die oorspronklike totaal geïnvesteer
r
=
rente
n
=
die hoeveelheid periodes
S
=
die totaal geïnvesteer na ʼn periode plus rente
ʼn Eenvoudige voorbeeld van saamgestelde en enkelvoudige rente kan die konsep beter verduidelik.
Voorbeeld 1.1 Veronderstel R1 word vandag belê teen ʼn jaarlikse rentekoers van 10%. Teen die einde van Jaar 1 sal jy dus R1.10 (R1 x 10% rentekoers = R0.10 rente) in jou belegging hê. In die tweede jaar van die belegging sal die R1.10 van Jaar 1 belê word teen 10%. Dus teen die einde van Jaar 2 sal jy dan R1.21 (R1.10 x 10% rentekoers = R0.11 rente; R1.10 belê + R0.11 rente = R1.21) in jou belegging hê. •
Die saamgestelde rente op R10 000 teen 10% rente jaarliks saamgestel vir 10 jaar = R25 937.42 – R10 000 = R15 937.42
•
Die saamgestelde rente op R10 000 teen 10% rente halfjaarliks saamgestel vir 10 jaar = R26 532.98 – R10 000 = R16 532.98
•
Die saamgestelde rente op R10 000 teen 10% rente maandeliks saamgestel vir 10 jaar = R27 070.41 – R10 000 = R17 070.41
1.7.4
Die berekening van toekomstige waardes
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 2: Paragraaf 2.3 Die toekomstige waarde van ʼn belegging is die waarde daarvan in Rand oor ʼn sekere tydperk, teen ʼn spesifieke rentekoers. Formules en tabelle word gebruik om (i) die toekomstige waarde van ʼn enkele bedrag wat vandag belê word en (ii) die toekomstige waarde van ʼn annuïteit, te bepaal. Die gebruik van formules en tabelle mag dalk geag word as onnodig, maar dit is belangrik om eers die wiskundige berekening te begryp voordat ander hulpmiddele soos die finansiële sakrekenaar gebruik word. Volgens Botha (2015) kan toekomstige waardes bereken word vir: Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
Bladsy 15
GFM206 FinansiÍle Bestuur en Persoonlike FinansiÍle Bestuur •
ʼn enkelbedrag oor ʼn enkelperiode;
•
ʼn enkelbedrag oor meervoudige periode met jaarlikse saamgestelde rente;
•
ʼn enkelbedrag oor meervoudige periodes met nie-jaarlikse saamgestelde rente; en
•
ʼn reeks beleggings in ʼn gewone annuïteit oor meervoudige periodes.
Elkeen van die berekeninge soos hierbo uiteengesit word in diepte in die voorgeskrewe handboek saam met voorbeelde bespreek. Soos reeds genoem, kan die toekomstige waarde bereken word deur middel van tabelle, die formules soos in die paragrawe genoem sal aangepas word en word hieronder aangedui. Die tabelle kan aan die einde van die begeleidingsgids gevind word. Gaan deur elk van die volgende paragrawe en maak seker dat jy hierdie konsepte verstaan en van mekaar kan onderskei. Paragraaf 2.3.1: Die toekomstige waarde van ʼn enkelbedrag oor ʼn enkelperiode. Formule 2.1
= (1 + )
= Ă— ( )*
of
*FVIF = Future Value Interest Factor Paragraaf 2.3.2: Die toekomstige waarde van ʼn enkelbedrag oor meervoudige periode met jaarlikse saamgestelde rente. Formule 2.2
= (1 + )
= Ă— ( )*
of
Bestudeer formule 2.3, 2.4 en 2.5 in Botha (2015: 23-24) wat verduidelik hoe Formule 2.2 hierbo aangepas kan word vir die berekening van ʼn onbekende rentepersentasie of beleggingsperiode. Paragraaf 2.3.3: Die toekomstige waarde van ʼn enkelbedrag oor meervoudige periodes met nie-jaarlikse saamgestelde rente. Formule 2.6
= (1 + ) Dit is baie belangrik dat jy die verskil tussen gekwoteerde rentekoers en jaarlikse effektiewe rentekoers verstaan. Bestudeer Botha (2015: 25) wat hierdie verskil verduidelik en met voorbeelde toelig. Doen Voorbeeld 2.12 op jou eie voordat jy na die oplossing aan die onderkant van die voorbeeld kyk. Die formule vir die berekening van effektiewe rentekoers is:
Bladsy 16
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiĂŤle beplanning
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Formule 2.7 =
−1
Indien die rente maandeliks bereken word, sal die effektiewe rentekoers hoÍr wees as die gekwoteerde (of nominale) rentekoers. Paragraaf 2.3.4: Die toekomstige waarde van ʼn gewone annuïteit oor meervoudige periodes. Formule 2.8
= Ă— !
( ) "
#
of
= Ă— $
Die formule hierbo aanvaar dat die paaiemente aan die einde van elke periode gemaak word, maar indien die paaiement aan die begin van elke periode gemaak word, sal die toekomstige waarde van die belegging hoÍr wees. ʼn Ander formule word gebruik om die toekomstige waarde van ʼn annuïteit wat aan die begin van elke periode gemaak word te bereken. Bestudeer Formule 2.9 in Botha (2015: 27) en doen ook Voorbeeld 2.17 op jou eie voordat jy na die antwoord kyk. 1.7.5
Die berekening van huidige waardes
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 2: Paragraaf 2.4 In die vorige paragraaf is die toekomstige waardes van beleggings bereken. In hierdie paragraaf fokus ons op die huidige waardes van beleggings. Die huidige waarde van ʼn bedrag is ʼn nuttige konsep om verskillende beleggings te vergelyk ten einde die beste besluit te neem. Baie waardasieprobleme wat in latere hoofstukke bespreek word, behels die berekening van die huidige waarde van ʼn kontantvloeistroom wat in die toekoms verwag word. Volgens Botha kan huidige waardes bereken word vir: •
ʼn enkele toekomstige bedrag;
•
ʼn gewone annuïteit
•
ʼn oneindige annuïteit
•
ʼn groeiende annuïteit
Elkeen van hierdie onderwerpe soos hierbo uiteengesit word in diepte in die voorgeskrewe handboek bespreek en met voorbeelde toegelig. Soos met die berekening van toekomstige waardes kan die huidige waarde deur middel van formules, finansiĂŤle sakrekenaar of tabelle bereken word. Gaan deur elk van die volgende paragrawe en maak seker dat jy hierdie konsepte verstaan en van mekaar kan onderskei.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiĂŤle beplanning
Bladsy 17
GFM206 FinansiÍle Bestuur en Persoonlike FinansiÍle Bestuur Paragraaf 2.4.1: Die huidige waarde van ʼn enkele toekomstige bedrag %&
= ( )
= Ă— ' (PVIF)
of
PVIF = Present Value Interest Factor Bestudeer Voorbeeld 2.21 in Botha (2015: 30) wat illustreer hoe die formule hierbo aangepas kan word indien ʼn belegging oor meerdere periodes gemaak word. Paragraaf 2.4.2: Die huidige waarde van ʼn gewone annuïteit Formule 2.10
= Ă—
(
"(()*)
of
= Ă— + ( )
PVIFA = Present Value Interest Factor of an Annuity Dit mag gebeur dat die eerste paaiement aan die begin van die eerste periode ontvang word. In so ʼn geval moet die formule aangepas word. Bestudeer hierdie formule asook Voorbeeld 2.25 op bladsy 32 van Botha. Paragraaf 2.4.3: Die huidige waarde van ʼn oneindige annuïteit Formule 2.12
=
,-.
Paragraaf 2.4.4 Die huidige waarde van ʼn groeiende oneindige annuïteit Formule 2.13 /0 = /12(3 + 4) × 1.7.6
35(3)4)6 (3)7)6
7"4
Inflasie en reĂŤle opbrengskoerse
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 2: Paragraaf 2.5 Inflasiekoers is die algemene koers waarmee goedere en dienste se pryse sal styg en die koers waarmee die koopkrag van die geldeenheid sal daal. Inflasie veroorsaak dat die waarde van geld oor tyd verlaag. Die impak van inflasie moet in terme van die koopkrag van geld oorweeg word. Die reÍle rentekoers verwys na die koers en opbrengs wat realiseer nadat inflasie afgetrek word. Die invloed van inflasie behoort in alle beleggingsbesluite in ag geneem te word, veral indien ʼn hoÍ inflasiekoers aan die orde van die dag is. Die volgende formule kan gebruik word vir die berekening van reÍle opbrengskoers:
Bladsy 18
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiĂŤle beplanning
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Formule 2.14 1 + ë 9: ;<=>9 = =
1 + ;9? ; 9: ;<=>9 = 1 + ;@ = >9 =
Vir eksamendoeleindes bestudeer Botha (2015: 37-38) wat ʼn opsomming gee van al die formules soos in paragraaf 1.7.4 en 1.7.5 hierbo bespreek. Werk ook deur die volgende: Paragraaf 2.6 – Opsomming
• 1.8
Risiko en opbrengs
Daar is verskeie faktore wat deur die finansiële bestuurder in ag geneem moet word wanneer beleggings oorweeg word. Die finansiële prestasie van die belegging word beïnvloed deur die risiko daaraan verbonde. Hoe hoër die risiko, hoe hoër sal die opbrengs wees. Dit is belangrik dat jy die twee konsepte, “risiko” en “opbrengs”, verstaan. 1.8.1
Die konsep “risiko”
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 3: Paragraaf 3.1 Volgens Botha (2015: 42) verwys “risiko” in finansiële bestuur na die verwagting dat die werklike uitkoms van ʼn bepaalde projek of belegging van die verwagte uitkoms mag verskil. Met ander woorde dit wat jy beplan of voorspel die uitkomste sal wees (meestal in Randwaarde) en dit wat die uitkomste werklik is, verskil. Die risiko hieraan verbonde is dat finansiële besluite op verwagte inkomstes gemaak word. Indien die werklike inkomste van die verwagte inkomste verskil, kan dit ʼn rimpeleffek op ander besluite hê. Botha verduidelik dat beleggingsgeleenthede in twee kategorieë geklassifiseer word, naamlik: •
Beleggingsgeleenthede waarvan die uitkomste seker is; en
•
beleggingsgeleenthede waarvan die uitkomste onseker is.
Bestudeer Botha (2015: 42) wat die verskil tussen die twee kategorieë verduidelik. 1.8.1.1
Besigheidsrisiko
Besigheidsrisiko ontstaan bloot vanweë die aard van die sakeonderneming en die industrie waarin dit handel. Besigheidsrisiko word gewoonlik gesien in veranderinge by verkope en uitgawes. Die effek van besigheidsrisiko op die finansiële prestasie van ʼn onderneming word gemeet aan die wisselvalligheid in die verdienste voor rente en belasting (EBIT). Botha bespreek vier belangrike konsepte:
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
Bladsy 19
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1)
kostestruktuur van ʼn onderneming;
2)
die gelykbreekpunt;
3)
veranderings in EBIT as gevolg van veranderings in die kostestruktuur van ʼn onderneming; en
4)
die verandering in die graad van bedryfshefboom van die onderneming.
Hierdie konsepte word met behulp van voorbeelde verduidelik. Bestudeer die voorbeelde en besprekings vanaf bladsy 43 tot en met bladsy 47. Hierdie bladsye bevat baie belangrike formules wat jy moet verstaan en kan bereken. Bestudeer die gedeelte aandagtig en doen die voorbeelde soos voorsien. 1.8.1.2
Finansiële risiko
Finansiële risiko ontstaan weer vanuit die finansiering van die onderneming se bates deur middel van rentedraende lenings. Rente op hierdie lenings moet betaal word ongeag die finansiële prestasie van die onderneming. Finansiële risiko kan gemeet word deur die berekening van die graad van finansiële hefboom van die onderneming. Die formule vir die berekening hiervan word in Botha (2015: 48) bespreek. 1.8.1.3
Totale besigheidsrisiko
Bedryfs- en finansiële risiko werk saam om die graad van gekombineerde hefboom (degree of combined leverage of DCL) te bepaal. Die volgende formule kan gebruik word vir die berekening hiervan: Formule 3.4 +'A =
− ' − ' − −
Die betekenis van die formule word aan die einde van bladsy 48 in die voorgeskrewe handboek verduidelik. Nadat jy al drie die verskillende risiko’s bestudeer en verstaan, doen dan Voorbeeld 3.5 op jou eie voordat jy na die antwoord onder aan die voorbeeld kyk. 1.8.2
Die berekening van verwagte opbrengs en risiko
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 3: Paragraaf 3.2 Opbrengste van ʼn belegging in ʼn enkele aandeel bestaan uit twee komponente: die dividende wat ontvang is en die kapitaal-appresiasie (kontantwaarde wat realiseer indien die aandeel verkoop word) van die aandeel. Formule 3.5 toon aan hoe die aandeelprys en
Bladsy 20
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur dividende ontvang, in berekening gebring word om die opbrengs van die aandeelhouers te bepaal. Gebruik die formule en doen Voorbeeld 3.6 in Botha (2015: 50). Die akkurate voorspelling van toekomstige gebeure is belangrik en in Botha (2015: 50-55) word daar gefokus op die meting van die verwagte opbrengskoers van Ĺ&#x2030; enkele aandeel. Bestudeer die volgende paragrawe in Botha aandagtig: Paragraaf 3.2.1: Die meting van die verwagte opbrengskoers op Ĺ&#x2030; enkele aandeel. Die formule vir die berekening van verwagte opbrengs op Ĺ&#x2030; aandeel is: Formule 3.6 B = â&#x2C6;&#x2018; D = D BD Paragraaf 3.2.2: Die meting van die risiko verbonde aan Ĺ&#x2030; enkele aandeel. Risiko kan moontlik gemeet word deur die risiko verbonde aan Ĺ&#x2030; belegging te vergelyk met die mark van daardie soort beleggings oor die algemeen. Risiko verteenwoordig dus die verskil tussen die werklike uitkomste en die verwagte uitkomste â&#x20AC;&#x201C; in statistieke terme word hierna verwys as variansie. Bestudeer Voorbeeld 3.8 wat die berekening van variansie van Ĺ&#x2030; aandeel verduidelik. Paragraaf 3.2.3: Die gemiddelde-variansie reĂŤl Volgens Botha is die gemiddelde-variansie reĂŤl van toepassing op alle beleggingsbesluite geneem deur rasionele en risiko-vermydende beleggers. Hierdie reĂŤl kan bestudeer word op bladsy 55. Pas dan ook hierdie reĂŤls toe wanneer jy Voorbeeld 3.11 op jou eie doen voordat jy na die verduideliking van die voorbeeld kyk. Botha (2016: 56) beweer dat sodra die verwagte opbrengs en die risiko bepaal is, die gemiddelde-variansie (mean-variance) reĂŤl geĂŻmplementeer word om tussen twee beleggingsopsies te besluit. 1.8.3
Die interpretasie van statistieke met betrekking tot risiko en opbrengs in finansiĂŤle markte
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 3: Paragraaf 3.3 Tot dusver is slegs sekere interpretasies met behulp van statistiek verduidelik en behandel, asook die keuses van een aandeel. In hierdie gedeelte sal verdere interpretasies en keuse tussen twee of meer aandele bestudeer word. Daar word gefokus op: i.
Normaalverdeling
ii. Variasie-koĂŤffisiĂŤnt iii. Kovariansie
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiĂŤle beplanning
Bladsy 21
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur iv. Korrelasie Elkeen van hierdie onderwerpe word in diepte in jou voorgeskrewe handboek bespreek. Die volgende is slegs vir toeligting. Paragraaf 3.3.1: Eienskappe van ʼn normaalverdeling Normaalverspreiding is ʼn waarskynlikheidsverspreiding wat van toepassing is by deurlopende veranderlikes, byvoorbeeld die prys van aandele. Die eienskappe van normaalverspreiding (Fourie, 2015: 26): •
Simmetries en klokvormig
•
Het ʼn gemiddeld (E)
•
Die gebied onder die kurwe se totaal is 1
•
Die gebied links van die gemiddeld = gebied regs van die gemiddeld = 0,5
ʼn Standaard normaalverspreiding het ʼn gemiddeld van 0 en ʼn standaardafwyking van 1. Dit is nie vir jou nodig om die normaalverdeling te bereken nie, maar slegs te kan toepas. Voorbeeld 3.12, bladsy 57, illustreer hoe die berekening toegepas kan word. 1.8.3.1
Variasie-koëffisiënt
Die variasie-koëffisiënt dui die verwantskap tussen die opbrengs en risiko aan. Die volgende formule kan gebruik word om dit te bereken: Formule 3.9 ' =
F B
WAAR: F = standaardafwyking B = verwagte opbrengs Gebruik nou hierdie formule hierbo en pas dit toe op Voorbeeld 3.14, bladsy 58. Die toepassing van hierdie berekening is baie belangrik. Maak dus seker jy verstaan waarom die koëffisiënt bereken word sodat jy dit kan toepas op ʼn feitestel. Hoe hoër die variasiekoëffisiënt, hoe hoër is die risiko en opbrengs. 1.8.3.2
Die z-telling
Die telling bepaal die waarskynlikheid dat opbrengs onder ʼn gegewe vlak daal. Die formule vir die berekening van z-telling is soos volg:
Bladsy 22
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Formule 3.10 G=
( − H ) F
Bestudeer Voorbeeld 3.16 en pas die formule toe. Let op dat die voltooiing van die berekening vereis dat jy van tabelle gebruik maak. Hierdie normaalverspreidingstabelle kan gevind word op bladsy 293 van die voorgeskrewe handboek (Botha, 2015). Bestudeer paragraaf 3.3.3 van Botha (2015) aandagtig en maak seker jy kan dit bereken en toepas. 1.8.3.3
Kovariansie en Korrelasie
Volgens Botha meet kovariansie van opbrengskoerse twee veranderlikes: eerstens gee dit ʼn aanduiding van die mate waarin die opbrengskoerse op aandele saambeweeg; tweedens gee dit ʼn aanduiding van die sterkte van die verwantskap van bewegings tussen opbrengskoerse. Bestudeer paragraaf 3.3.4, bladsy 60, wat hierdie konsep in diepte bespreek. Werk ook deur die volgende: • 1.9
Paragraaf 3.4: Opsomming Portefeuljebestuur
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 4: Paragrawe 4.1, 4.2, 4.3, 4.4 & 4.5 Hierdie gedeelte sluit aan by die vorige paragraaf wat handel oor risiko en opbrengs. In die paragraaf gaan daar gefokus word op die verwagte opbrengskoers en risiko van portefeuljeaandele. Dit is belangrik dat die teorie agter hierdie konsep verstaan word. Daar sal nie van jou verwag word om hierdie berekeninge te doen nie, maar eerder die beginsels toe te pas. Voordat jy die beginsels kan toepas, sal jy die berekeninge moet verstaan. Gebruik genoeg tyd om die voorbeelde in die voorgeskrewe handboek te bestudeer. 1.9.1
Die beginsel van portefeulje bestuur
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 4: Paragraaf 4.1 Die gesegde lui: Moenie al jou eiers in een mandjie sit nie. Met beleggings is dit wys om nie al jou beskikbare fondse in een belegging te plaas nie, veral t.o.v. die aandelemark. Dit is altyd ʼn beter strategie om in ʼn verskeidenheid aandele te belê as om net een soort aandeel te besit. Botha (2015: 66) verduidelik hierdie konsep breedvoerig en lig dit toe met behulp van ʼn voorbeeld (Voorbeeld 4.1). Bestudeer paragraaf 4.1, bladsy 66, om dit te verstaan.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
Bladsy 23
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.9.2
Die risiko en opbrengs van ʼn portefeulje wat uit twee aandele bestaan
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 4: Paragraaf 4.2 Soos reeds bespreek, sal die belegging in ʼn portefeulje beter wees as in ʼn enkele aandeel. Volgens Botha (2015: 67) is die opbrengskoers van ʼn portefeulje wat uit twee aandele bestaan bloot die geweegde gemiddeld van die opbrengskoers van die individuele bates in die portefeulje. Bestudeer Formule 4.1 op bladsy 67 vir die berekening van die opbrengskoers op ʼn portefeulje wat uit twee aandele bestaan. Nadat jy hierdie formule bestudeer het, doen Voorbeeld 4.2. Die berekening van die risiko verbonde aan die belegging in ʼn portefeulje wat uit twee aandele bestaan, is meer ingewikkeld as die berekening van die portefeulje-opbrengskoers soos in Voorbeeld 4.2 van Botha (2015: 68). Voorbeeld 4.3 illustreer hoe individuele aandele gekombineer kan word om die portefeuljerisiko so laag as moontlik te probeer hou. Voorbeeld 4.4 illustreer die geval waar die opbrengskoers op die twee maatskappye perfek positief gekorreleer is. Gaan aandagtig deur Voorbeeld 4.3 & 4.4 en gee aandag aan die besprekings onder elke voorbeeld. Volgens Botha (2015: 71) kan die volgende reël geformuleer word: Die portefeuljerisiko sal afneem soos wat die aantal aandele in die portefeulje toeneem. Die mate waarin die toevoeging van aandele tot ʼn portefeulje die risiko daaraan verbonde verminder, is ʼn funksie van die graad van korrelasie tussen die aandele. Hoe kleiner die positiewe korrelasiekoëffisiënt, hoe kleiner is die risiko van ʼn groot portefeulje. Formule 4.2 in Botha (2015: 71) is die formule wat gebruik kan word vir die berekening van die risiko verbonde aan ʼn portefeulje van twee aandele. Die risiko daaraan verbonde is dat dit wat jy as belegger verwag en dit wat werklik gebeur van mekaar sal verskil. Hoe groter hierdie verskil, hoe groter is die risiko. Die wisselvalligheid van ʼn portefeulje word bepaal deur die proporsie van die belegging gemaak, die verskil in die opbrengskoers en die kovariansie van die opbrengskoers op aandele. Bestudeer die voorbeeld op bladsy 71 aandagtig. Hierdie is ʼn omvattende voorbeeld wat die risiko van aandele in twee maatskappye bereken. Dit sal nie vir jou nodig wees om hierdie berekening so omvattend te kan doen nie, maar dit is belangrik dat jy dit verstaan en kan toepas. 1.9.3
Die risiko en opbrengs van ʼn portefeulje wat uit meervoudige aandele bestaan
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 4: Paragraaf 4.3
Bladsy 24
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die berekening van risiko en opbrengs van ʼn portefeulje wat uit meervoudige aandele bestaan, stem ooreen met die berekening van die risiko en opbrengs van ʼn portefeulje wat uit twee aandele bestaan. Die teorie van hierdie gedeelte is belangriker as die berekening. Maak seker jy verstaan die voordele wat die belegging in portefeulje-aandele vir die belegger inhou. Jy moet ook die aannames waarop die berekening van risiko en opbrengs gebaseer is, kan noem. Hierdie voordele en aannames kan bestudeer word in Botha (2015: 76). Sharpe (soos aangehaal in Botha. 2015: 76) het ʼn konsep, “risikovrye bate”, bekendgestel. Jy moet hierdie konsep verstaan en kan verduidelik. Bestudeer die voorbeeld onderaan bladsy 76 en bladsy 78 wat risikovrye bate verduidelik. 1.9.4
Beta-ontleding in kontemporêre portefeuljebestuursteorie
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 4: Paragraaf 4.4 Soos met alle voorspellings is daar sekere beperkinge. Daar is seker beperkinge aan die portefeuljebestuursteorie soos reeds bespreek. Hierdie beperkinge kan bestudeer word op bladsy 78. Sharpe het hierdie tekortkominge aangespreek deur die meting van die betakoëffisiënt van ʼn aandeel te ontwikkel. Hierdie koëffisiënt meet markrisiko. Bestudeer die res van bladsy 79 en die voorbeeld op bladsy 80 wat hierdie konsep verduidelik. Onthou Beta meet die volatiliteit van ʼn aandeel met betrekking tot die markportefeulje. 1.9.5
Die effektiewe markhipotese
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 4: Paragraaf 4.5 Botha (2015: 81) brei uit dat die moderne portefeuljebestuursteorie en die kapitaalbateprysteorie op sekere aannames gebaseer is. Bestudeer hierdie aannames sowel as die drie vlakke van effektiwiteit in die mark. Werk ook deur die volgende: •
Paragraaf 4.6: Opsomming
1.10 Samevatting Verskeie aspekte van finansiële besluite wat individue sowel as sakeondernemings beïnvloed, is uitgelig in Studie-eenheid 1. Die eerste belangrike konsep in finansiële bestuur wat beleggings affekteer, naamlik die tydwaarde van geld, is behandel. Daar sal van jou verwag word om ʼn verskeidenheid berekeninge uit te voer om ʼn enkele bedrag; annuïteit of ewigdurende annuïteit se huidige of toekomstige waarde te bepaal. Die berekeninge kan met behulp van ʼn wiskundige formule, ʼn tabel, ʼn finansiële sakrekenaar of Excel spreitabel Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
Bladsy 25
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur uitgevoer word. Sodra die toekomstige of huidige waarde van ʼn belegging bepaal kan word, moet verdere faktore soos die risiko en verwagte opbrengs oorweeg word. Die risiko en verwagte opbrengs kan met behulp van statistiese formules bereken word. Die realiteit is egter dat die keuse tussen ʼn verskeidenheid beleggingsopsies in aandele geheel en al afhang van die risikotoleransie van die belegger. Die risiko van ʼn belegging kan diversifiseer word deur in ʼn portefeulje van ʼn verskeidenheid aandele te belê. 1.11 Selfevaluering
Aktiwiteit 1: Hoofstuk 1 1.1 Doel van finansiële bestuur: Watter doelstellings moet ʼn finansiële bestuurder altyd motiveer in sy daaglikse aktiwiteite? 1.2 Etiek en doelstellings van die maatskappy: Kan die doel om aandele se waarde te verhoog bots met ander doelstellings soos om onetiese en onwettige gedrag te vermy? Aktiwiteit 2: Hoofstuk 2 2.1 Die bedrag van R5 000 word belê teen ʼn rentekoers van 15% per jaar. Die belegging sal groei na R15 295. Hoeveel tydperke sal dit neem om daardie groei te realiseer? 2.2 Oor 8 jaar van vandag af wil jy graag die bedrag van R15 295 tot jou beskikking hê. Hoeveel sal jy vandag moet belê as die diskontokoers 15% per jaar is?
Bladsy 26
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.12 Selfevalueringsriglyne
Riglyne Aktiwiteit 1: Hoofstuk 1 1.1 Oorweeg die belangrikste besluite en definisie van finansiële bestuur. Vir elke tipe besluit gee ʼn voorbeeld van ʼn relevante besigheidstransaksie. 1.2 Om spesifiek te wees, dink jy kliënte en werknemers se veiligheid, die bewaring van die omgewing en algemene goedgesindheid pas in die raamwerk van winsbejag, of word dit geïgnoreer? Dink aan spesifieke scenario’s om jou antwoord te illustreer. Riglyne Aktiwiteit 2: Hoofstuk 2 2.1 Indien Tabel A weer beskou word en dit bekend is dat die rentekoers 15% per jaar is, kan daar na die 15%-kolom gekyk word en afbeweeg word totdat ʼn syfer naby aan 3.0590 gevind word. In die geval sal 3.0590 gevind word in die 8-jaar ry van Tabel A. Dus sal R5 000 vir 8 jaar teen 15% rente per jaar belê moet word om R15 295 te realiseer. 2.2 Verwys na Tabel A vir die bereken. Die toekomstige waardefaktor van 3.0590 is ter sprake (n = 8 jaar; r = 15%) R15 295 ÷ 3.0590 = R5 000 (afgerond tot die naaste R1). Tabel C (die huidige waarde van R1) agter in die begeleidingsgids kan ook gebruik word om die huidige waarde te bereken. Al die diskontofaktore in Tabel C is minder as 1 wat aandui ons verdiskonteer terug na vandag se waarde toe.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
Bladsy 27
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Notes
Bladsy 28
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële beplanning
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
STUDIE-EENHEID 2: BELEGGINGSBESLUITE
2.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die ontleding van finansiële state
•
Waardasie van bates
•
Koste van kapitaal
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die ontleding van finansiële state deur middel van verhoudingsanalise te verduidelik;
•
die Du Pont-analise vir die bepaling van algehele sukses van ʼn onderneming te verduidelik;
•
die toevoeging van ekonomiese waarde deur ʼn onderneming te verduidelik;
•
ʼn oorsig te bied ten opsigte van die waardasie van bates;
•
skuldbriewe te waardeer deur die verdiskonteerde kontantvloeitegniek te gebruik;
•
voorkeuraandele te waardeer deur van die verdiskonteerde kontantvloeitegniek gebruik te maak;
•
gewone aandele te waardeer deur van die dividendverdiskonteringsmodel, relatiewe waardasiemodel, verdiskonteerde kontantvloeimodel en die ekonomiese waardetoegevoegde benadering gebruik te maak;
2.2
•
ʼn oorsig van die geweegde gemiddelde koste van kapitaal te gee; en
•
die geweegde gemiddeld koste van kapitaal van ʼn onderneming te bereken. Voorgeskrewe handboek
Botha, T. 2015. Finansiële Bestuur. Pretoria: Akademia (MSW). Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer:
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 29
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Hoofstuk 5, paragrawe 5.1-5.5 Hoofstuk 6, paragrawe 6.1-6.5 Hoofstuk 7, paragrawe 7.1-7.3 2.3
Verrykende bronne •
Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2015. Financial management. 7th ed. Cape Town: Juta and Company Ltd.
•
Fama, E.F. & French, K.R. 2004. The capital asset pricing model: theory and evidence. Journal of Economic Perspectives, 18(3): 25-46. [Aanlyn] Beskikbaar by http://pubs.aeaweb.org/doi/pdfplus/10.1257/0895330042162430. [Datum besoek: 23/10/2014] (Verskaf inligting betreffende die teorie en ontwikkeling van die kapitaalbateprysingsmodel.)
•
Johannesburg Stock Exchange (JSE). 2014. https://www.jse.co.za/content/JSEEducationItems/Debentures.pdf [Datum besoek: 7/10/2014] (Beskrywing van skuldbriewe en hoe om daarin te belê.)
•
https://www.jse.co.za/content/JSEEducationItems/Preference%20shares.pdf [Datum besoek: 7/10/2014]. (Meer inligting oor voorkeuraandele en beleggings daarin.)
•
McGraw Hill Higher Education. 2014. http://finance.wharton.upenn.edu/~acmack/Chapter_12_app.pdf [Datum besoek: 24/10/2014] (Verskaf ʼn ekstra voorbeeld en verduideliking van ekonomiese waarde toegevoeg EWT)
2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Dividend
ʼn Randbedrag gekoppel aan elke aandeel wat ʼn uitkeer van die maatskappy se verdienste of winste aan die aandeelhouer verteenwoordig (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/d/dividend.asp).
Ekonomiese waarde
ʼn Maatstaf van die sakeonderneming of ʼn spesifieke
toegevoeg (EWT)
beleggingsprojek se finansiële prestasie (ekonomiese wins) wat gebaseer word op die waarde waarmee verdienste (wins) die verwagte minimum opbrengs (koste van kapitaal) van aandeelhouers en skuldverskaffers oorskry of kortkom.
Bladsy 30
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Geweegde
ʼn Finansiële maatstaf wat die koste van elke kapitaalkomponent
gemiddelde koste
(gewone aandele, voorkeuraandele, verbande of effekte,
van kapitaal
skuldbriewe en ander langtermynskuld) uitdruk in verhouding tot
(Weighted-average
die gewig wat dit in die totale kapitaalstruktuur van die
cost of capitol –
sakeonderneming opneem. Die verskillende kapitaalkomponente
WACC)
se geweegde koste word bymekaar gevoeg om die gemiddelde koste van kapitaal van die sakeonderneming te bereken (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/w/wacc.asp).
Gewone ekwiteit
Gewone ekwiteit sluit slegs die gewone aandelekapitaal in. ʼn Gewone aandeel verteenwoordig ekwiteit- (of kapitaal-) eienaarskap in ʼn maatskappy en die gewone aandeelhouer is geregtig op ʼn stemreg in jaarlikse vergaderings. Gewone aandeelhouers ontvang ook dividende, maar slegs indien daar fondse beskikbaar is nadat voorkeuraandeelhouers se dividende uitgekeer is. Gewone aandele word beskou as ongesekureerde krediteure (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/o/ordinaryshares.asp).
Interne
Diskontokoers wat die huidige waarde van netto toekomstige
opbrengskoers
kontantvloeie wat die projek sal genereer gelyk stel aan die koste
(IOK)
van die oorspronklike belegging.
Kontantvloei
Die in- en uitvloei van kontant in ʼn sakeonderneming. In rekeningkunde word kontantvloei beskou as die verskil tussen die hoeveelheid kontant beskikbaar aan die begin van die jaar teenoor die hoeveelheid kontant beskikbaar aan die einde van die jaar (Business Dictionary, 2014. http://www.businessdictionary.com/definition/cash-flow.html).
Likiditeit
Vermoë om korttermynskuldverpligtinge na te kom deur bates aan te wend of te verkoop.
Skuldbrief
ʼn Tipe langtermyn-ongesekureerde-lening of verband wat uitgereik word deur ʼn maatskappy en waarop terugbetaling op ʼn spesifieke datum in die toekoms sal plaasvind. Daar sal gewoonlik ʼn vaste rentekoers betaal word aan skuldbriefhouers tot en met die vervaldatum (Finance Glossary, 2014. http://www.finance-
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 31
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur glossary.com/define/debenture/365). Sigwaarde
Die sigwaarde van ʼn skuldbrief is die gestelde waarde (in Rand) op die skuldbrief.
Solventheid
Vermoë om langtermynskuldverpligtinge na te kom indien die onderneming sluit en al die bates verkoop word om die skuld te dek.
Verband of effek
ʼn Skuldinstrument waarby die skulduitreiker (maatskappy of regering) onderneem om die hoofsom (pariwaarde) aan die verbandhouer op ʼn vasgestelde datum (vervaldatum) terug te betaal. Gedurende die lewensduur van die verband sal daar ook aan die verbandhouer ʼn vaste rentebedrag betaal word (Business Dictionary, 2014. http://www.businessdictionary.com/definition/bond.html).
Voorkeuraandele
Aandele met dividende daaraan gekoppel wat betaal word aan die voorkeuraandeelhouers voordat enige uitkerings aan gewone aandeelhouers gemaak word. Die dividende van voorkeuraandele is gewoonlik vas en word uitgedruk as ʼn persentasie (byvoorbeeld, 10% voorkeuraandeel). Voorkeuraandele het ook eerste aanspraak op bates in die geval van die bankrotskap van ʼn maatskappy (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/p/preference-shares.asp).
Vrye kontantvloei
Die netto bedryfswins na belasting wat aangepas word met waardevermindering, kapitaalbesteding, toename in bedryfskapitaal en veranderinge in skuldfinansiering. Dus, die kontant gegenereer deur ʼn sakeonderneming wat deur aandeelhouers onttrek kan word.
2.5
Inleiding
In hierdie studie-eenheid word die analise van finansiële state by wyse van finansiële verhoudings bestudeer. In Studie-eenheid 1 is die konsep van tydwaarde van geld behandel. Dit is moontlik om die waarde van ʼn skuldbrief, effek of voorkeuraandele te bepaal deur tydwaarde-van-geld-beginsels toe te pas. Die situasie met gewone aandele is egter meer gekompliseerd. Hoe gaan ʼn voornemende belegger te werk om in aandele te belê? Waarop
Bladsy 32
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur baseer sakeondernemings en groot internasionale maatskappye besluite rondom beleggingsprojekte vir die toekoms? In hierdie studie-eenheid sal daar beoog word om al die belangrike vrae rondom beleggingsbesluite te beantwoord. Die beleggingsproses begin by die waardasie van skuldinstrumente soos skuldbriewe en effekte asook aandelekapitaal. Die fokus verskuif vanaf tydwaarde-van-geld-formules na die gebruik van die verdiskonteerdekontantvloeitegniek, die dividend-afslagmodel, die vrye-kontantvloeimodel en laastens die ekonomiese-waarde-toegevoeg-benadering om die waarde van aandele en skuldinstrumente te bepaal. Laastens word die konsep van geweegde gemiddelde koste van kapitaal bespreek. Dit sluit aan by die waardasie van aandele en skuldinstrumente. 2.6
Die ontleding van finansiële state
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 5: Paragrawe 5.1, 5.2, 5.3, 5.4 & 5.5 Een van die maniere om die vordering van die onderneming te meet is met behulp van die ontleding van finansiële state. Botha (2015: 86) verduidelik dat die ontleding van finansiële state uit twee dele bestaan naamlik 1) ʼn vergelyking van die onderneming se prestasie met soortgelyke onderneming en, 2) ʼn evaluering van veranderings en neigings in die finansiële posisie van die onderneming. Dit is belangrik dat die finansiële bestuurder en bestuur van ʼn onderneming die regte finansiële staat vir die regte situasie gebruik. Dit sal verseker dat die onderneming aan regulatoriese vereistes voldoen en die regte inligting sal gebruik word vir spesifieke besluitnemingsdoeleindes. Botha (2015: 86) beskryf in paragraaf 5.1 waarvoor die finansiële jaarstate aanduiding gee. Bestudeer hierdie aanduidings. Daar word vier finansiële state voorberei vir die aanduidings soos in paragraaf 86 uiteengesit. Hierdie vier finansiële state is soos volg: i)
Staat van finansiële posisie
ii)
Staat van omvattende (algehele) inkomste
iii)
Staat van ekwiteitsverandering
iv)
Kontantvloeistaat
Hierdie vier state asook hulle formate word in paragrawe 5.1.1 tot 5.1.3 bespreek. Die vak, Finansiële Rekeningkunde (GAC206), fokus op die opstel van die finansiële state. Indien daar ʼn finansiële verhouding bereken moet word, sal volledige finansiële state voorsien word. Jy moet egter sekermaak dat jy die formate verstaan en weet watter tipe inligting elke staat aan besluitnemers voorsien.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 33
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.6.1
Die ontleding van finansiële state deur middel van verhoudingsanalise
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 5: Paragraaf 5.2 Volgens Botha (2016) is daar vier metodes wat algemeen gebruik word om ʼn analise op finansiële state uit te voer: Vergelykende finansiële state en tendensanalise: state van ten minste 5 jaar van ʼn maatskappy word langs mekaar gehou en ondersoek vir enige veranderinge jaar-tot-jaar. Indeksanalise: Soortgelyk aan ʼn vergelykende tendensanalise, behalwe dat ʼn basisjaar gekies word en al die waardes vir daardie jaar word uitgedruk as 100%. Daaropvolgende jare word dan uitgedruk in terme van persentasies op die basisjaar. Gemeenskaplike-grootte-analise: Individuele items in ʼn staat word uitgedruk as ʼn verhouding van die totaal. Verhoudingsanalise: Druk die verhouding van een item tot ʼn ander item uit of marges word bereken. Verhoudingsanalise is waarop hierdie hoofstuk fokus. Finansiële verhoudings, as sodanig, beteken nie veel tensy hulle vergelyk of ontleed word nie. Botha (2015: 91) verdeel finansiële verhoudings in ses kategorieë: •
Likiditeitsverhoudings
•
Batebestuursverhoudings
•
Skuldbestuursverhoudings
•
Winsgewendheidsverhoudings
•
Kontantvloeiverhoudings
•
Markwaardeverhoudings
Hierdie verhoudings word meer breedvoerig vanaf bladsy 92-100 in jou voorgeskrewe handboek bespreek. Dit is belangrik dat jy nie net hierdie verhoudings kan bereken nie, maar ook kan interpreteer. Indien die verhoudings klaar bereken is, moet dit aan die bestuur verduidelik kan word. 2.6.2
Du Pont-analise vir die bepaling van sukses
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 5: Paragraaf 5.3 Du Pont-analise is ʼn metode wat gebruik word om ʼn onderneming se winsgewendheid en opbrengs op ekwiteit te analiseer. Die opbrengs op ekwiteit word as algehele maatstaf van sukses van die onderneming geag. Opbrengs op ekwiteit bepaal hoeveel wins ʼn onderneming genereer met die geld wat deur aandeelhouers belê word. Dit word uitgedruk
Bladsy 34
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur as ʼn persentasie en is ʼn belangrike syfer vir die onderneming. In Botha (2015: 101) word die berekening van opbrengs op ekwiteit deur die Du Pont-analise-metode grafies uitgebeeld in Figuur 5.1. Bestudeer hierdie figuur asook die vyf stappe wat gevolg moet word vir die uitvoering van hierdie analise en doen die voorbeeld hieronder. Voorbeeld 2.1 Uittreksel uit die Staat van Finansiële Posisie van XYZ vir die jaar XXX Totale bates
R25 000
Aandeelhouersekwiteit
R5 000
Uittreksel uit die Staat van Omvattende Inkomste van XYZ vir die jaar XXX Verkope
R 10 000
Netto wins
R2 000
Verlang: Bereken die opbrengs op ekwiteit van XYZ? Oplossing: 2 000 10 000 25 000 I: ;<= 9: >J K K = L O×L O×L O 10 000 25 000 5 000 I: ;<= 9: >J K K = 0.20 × 0.40 × 5 I: ;<= 9: >J K K = 0.40 = 40%
Volgens Botha (2015: 102) is die belangrikste voordeel van die Du Pont-analise dat dit ʼn aanduiding gee van die algehele sukses van die onderneming in terme van die maksimering van welvaart, wat uiteindelik die hoofdoelwit van die finansiële bestuurder is. 2.6.3
Ekonomiese waarde toegevoeg
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 5: Paragraaf 5.4 Daar kan na hierdie berekening verwys word as ekonomiese wins en dit poog om die ware ekonomiese wins van ʼn onderneming te bereken. Ekonomiese waarde toegevoeg of anders verwys na as EVA (Economic Value Added) word gebruik om te bepaal hoeveel waarde ʼn maatskappy genereer deur die fondse wat in hulle investeer word, met ander woorde jy belê in ʼn maatskappy maar daardie maatskappy moet jou belegging neem en deur die belegging waarde toevoeg of winste genereer. Hierdie berekening wys hoe goed ʼn maatskappy dit
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 35
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur regkry. Die berekening van EVA word in Botha (2015: 102) paragraaf 5.4 verduidelik. Bestudeer die formule en maak seker dat jy in staat is om die toevoeging van ekonomiese waarde deur ʼn onderneming kan verduidelik. Werk ook deur die volgende: • 2.7
Paragraaf 5.5: Opsomming Waardasie
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 6: Paragrawe 6.1, 6.2, 6.3, 6.4 & 6.5 Die waardasie van bates is ʼn proses om die waarde van ʼn maatskappy of enige ander waardevolle item te bepaal. Hierdie items is gewoonlik bates wat kontantvloei genereer. Bate waardasie word gewoonlik uitgevoer voor die aankoop of verkoop van ʼn bate of voor die aankope van versekering van ʼn bate. Volgens Botha (2015:108) is die boustene in die waardasie van enige bate soos volg saamgevat word: •
die toekomstige kontantvloei;
•
die tydsberekening van die toekomstige kontantvloeie;
•
die risiko geassosieer met die toekomstige kontantvloeie; en
•
die vereiste opbrengskoers.
Die toepassing van tydwaarde-van-geld-konsepte is weereens van belang in hierdie afdeling. 2.7.1
Die waardasie van skuldbriewe
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 6: Paragraaf 6.2 Daar is ʼn paar terme wat jy moet verstaan om die waardasie van skuldbriewe te kan bereken. Die volgende terme word op bladsy 109 verduidelik, maak seker dat jy alles verstaan. •
Sigwaarde
•
Koeponrentekoers
•
Zero-koeponskuldbrief
•
Vervaldatum/uitkeerdatum
•
Opbrengs tot vervaldatum
Bladsy 36
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Daar is twee verskillende tipes skuldbriewe naamlik nie-opeisbare skuldbriewe (nieaflosbare skuldbriewe) en opeisbare skuldbrief (aflosbare skuldbriewe). Die waardasie van die tipes skuldbriewe verskil. a) Die waardasie van nie-opeisbare skuldbriewe (nie-aflosbare skuldbriewe) Soos reeds bespreek verskil die waardasie van opeisbare en nie-opeisbare skuldbriewe. Paragraaf 6.2.1 van Botha (2015: 109) verduidelik hoe om nie-opeisbare skuldbriewe te bereken. Die formule is as volg: Formule 6.1: Nie-opeisbare skuldbriewe T
= U V WXY Z[VW [ Gebruik die formule en bestudeer die volgende voorbeeld asook Voorbeeld 6.1 in jou voorgeskrewe handboek.
Voorbeeld 2.2 Ĺ&#x2030; Nie-opeisbare skuldbrief het Ĺ&#x2030; sigwaarde van R100 en betaal Ĺ&#x2030; koeponkoers van 15% per jaar. Die huidige markkoers vir dieselfde tipe skuldbriewe beloop 9%. Die skuldbrief het geen aflosdatum nie. Verlang: Wat is die waarde van die skuldbrief? Oplossing:
=
( \\ Ă&#x2014; ]%) \.\^
= B166.67
b) Die waardasie van opeisbare skuldbriewe (aflosbare skuldbriewe) Ĺ&#x2030; Opeisbare skuldbrief het weer Ĺ&#x2030; bepaalde aflosdatum, m.a.w. op Ĺ&#x2030; sekere datum moet die skuldbedrag terugbetaal word. Daar is twee verskillende kontantvloeistrome betrokke by Ĺ&#x2030; opeisbare skuldbrief, naamlik die periodieke rentepaaiemente en die kapitale bedrag wat terugbetaalbaar is op die aflosdatum. Die formule vir die berekening hiervan is soos volg: Formule 6.2 a b = cd b < J b e ; ;K + â&#x201E;&#x17D;d b < J b e ; > : K
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 37
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Pas die formule soos hierbo uiteengesit toe en doen Voorbeelde 6.2 en 6.3 in Botha bladsy 110-111. 2.7.2
Die waardasie van voorkeuraandele
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 6: Paragraaf 6.3 Voorkeuraandeelhouers ontvang nie rente nie, maar eerder waarna verwys word as ʼn vaste dividendpaaiement. Maatskappye met voorkeuraandeelhouers is nie verplig om dividende uit te keer aan die einde van ʼn finansiële jaar nie. Indien daar fondse beskikbaar is nadat al die uitgawes en rente betaal is, sal dividende uitgekeer word. Voorkeuraandele word onderverdeel in verskillende soorte volgens sekere kenmerke. Die soorte voorkeuraandele is: •
Kumulatief
•
Nie-kumulatief
•
Opeisbaar
•
Nie-opeisbaar
•
Omskepbaar
•
Deelnemend
Daar word oor die algemeen aanvaar dat voorkeuraandele kumulatief is. a) Die waardasie van kumulatiewe nie-opeisbare voorkeuraandele (Paragraaf 6.3.1) Soos met die waardasie van nie-opeisbare skuldbriewe is die waarde van nie-opeisbare voorkeuraandele bloot die huidige waarde van oneindige annuïteit, soos reeds bespreek in paragraaf 2.4.3 van jou voorgeskrewe handboek. Verwys dus na Studie-eenheid 1, paragraaf 1.7.5 en spesifiek Formule 2.12 in hierdie gids. Gebruik jou kennis vanuit die vorige paragrawe en doen dan Voorbeeld 6.4 in Botha (2015: 112).
Bladsy 38
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur b) Die waardasie van kumulatiewe voorkeuraandele met agterstallige dividende (Paragraaf 6.3.2) Indien die maatskappy nie ʼn dividendbetaling aan die aandeelhouers kon uitkeer nie weens onvoldoende fondse, is dit voordelig om kumulatiewe voorkeuraandele te besit. In die geval van kumulatiewe voorkeuraandele moet die agterstallige dividende van die vorige jaar eers uitbetaal word voordat die maatskappy enige dividende aan gewone aandeelhouers kan uitkeer. Doen Voorbeeld 6.5 in Botha (2015: 113). Let daarop dat jy van Tabel C (Tydwaarde van geld) kan gebruikmaak om hierdie berekening makliker te maak. c) Die waardasie van niekumulatiewe voorkeuraandele (Paragraaf 6.3.3) Die waardasie van niekumulatiewe voorkeuraandele is slegs die huidige waarde van die voorkeur-dividend. Dit beteken dat die dividende wat nie uitbetaal is nie, soos in Voorbeeld 6.5 (Botha, 2015: 113), nie in berekening gebring word nie. Bestudeer nou Voorbeeld 6.6 en kyk hoe die twee voorbeelde van mekaar verskil. Dit is belangrik dat jy verstaan hoe die waardasie van kumulatiewe en niekumulatiewe voorkeuraandele verskil. d) Die waardasie van opeisbare voorkeuraandele (Paragraaf 6.3.4) Die waardasie van opeisbare voorkeuraandele is soortgelyk aan dié van die opeisbare skuldbriewe. Verwys na paragraaf 2.7.1 hierbo. 2.7.3
Die waardasie van gewone ekwiteit (aandele)
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 6: Paragraaf 6.4 Die waardasie van gewone aandele is moeiliker om uit te voer vanweë drie redes: 1. Toekomstige kontantvloeie is onseker en opbrengste en dividend is afhanklik hiervan. Daarom is die dividend betaalbaar onseker. 2. Gewone aandele het geen aflossing nie en daar word aanvaar dat maatskappye ʼn onbepaalde lewensduur het. 3. Daar heers groter onsekerheid rondom die koste van ekwiteit en die koste van kapitaal as dié van skuldbriewe of verbande. Verskeie metodes kan gebruik word in die bepaling van die waarde van gewone aandele en hierdie metodes en modelle word in paragraaf 6.4 verduidelik. Die metodes waarna gekyk word is: •
Dividendverdiskonteringsmodel
•
Relatiewe waardasiemodel
•
Verdiskonteerde kontantvloeimodel
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 39
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur â&#x20AC;˘
Die ekonomiese waardetoegvoegde benadering
Die betekenis van elkeen van hierdie begrippe word in Botha (2015: 115) verduidelik. Elke begrip sal ook nou in diepte bestudeer word. a) Die dividendverdiskonteringsmodel Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 6: Paragraaf 6.4.1 Dividende kan teen Ĺ&#x2030; konstante koers groei of dit kan teen Ĺ&#x2030; niekonstante koers groei. Die formule vir die berekening van gewone aandele met Ĺ&#x2030; konstante dividendgroeikoers is soos volg: Formule 6.6
\ =
+ >â&#x2C6;&#x2019;<
Gebruik die formule hierbo en doen Voorbeeld 6.8 op jou eie. Doen daarna Voorbeeld 6.9 en neem kennis hoe Formule 6.6 aangepas kan word om die waarde van gewone aandele met Ĺ&#x2030; nie-konstante dividendgroeikoers te bepaal. b) Die relatiewe waardasiemodel Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 6: Paragraaf 6.4.2 Hierdie model maak gebruik van die volgende finansiĂŤle verhoudings om die waarde van gewone aandele te bepaal: â&#x20AC;˘
Die prys-verdiensteverhouding (Paragraaf 6.4.2.1)
â&#x20AC;˘
Prys-EBITDA verhouding (Paragraaf 6.4.2.2)
â&#x20AC;˘
Mark- tot boekwaardeverhouding (Paragraaf 6.4.2.3)
â&#x20AC;˘
Prys-tot-verkopeverhouding (Paragraaf 6.4.2.4)
Elkeen van hierdie verhoudings word in paragraaf 6.4.2.1-6.4.2.4 van Botha bespreek. Onder elke paragraaf word die konsep verduidelik en die formule verskaf, asook die voorbeeld uiteengesit. Bestudeer hierdie paragrawe en maak seker jy kan die formules self doen en ook die voorbeelde wat verskaf word kan toepas. c) Verdiskonteerde kontantvloeimodel Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 6: Paragraaf 6.4.3 Hierdie paragraaf is nie nodig om in diepte te bestudeer nie, maar eerder net vir kennisname. Dit is steeds belangrik dat jy die verdiskonteerde kontantvloeimodel kan verduidelik asook die redes vir die gebruik hiervan kan weergee.
Bladsy 40
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur d) Ekonomiese waardetoegevoegde benadering Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 6: Paragraaf 6.4.4 Hierdie paragraaf is reeds in Studie-eenheid 2, paragraaf 2.6.3 bespreek. Dit is nie nodig om hierdie konsep weer in diepte te bestudeer nie maar eerder net vir kennisname. Dit is steeds belangrik dat jy die ekonomiese waardetoegevoegde benadering kan verduidelik asook die rede vir die gebruik hiervan kan weergee. Werk ook deur die volgende:
2.8
•
Paragraaf 6.5: Opsomming
•
Bladsy 126: Opsomming van formules vir die berekening van gewone aandele Koste van kapitaal
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 7: Paragrawe 7.1, 7.2 & 7.3 Daar kan ook na die koste van kapitaal verwys word as die geleentheidskoste om ʼn spesifieke besluit te neem. Dit is die opbrengskoers wat verdien kon word indien dieselfde hoeveelheid geld in ʼn ander belegging met dieselfde risiko belê word. Dit word ook beskryf as die koste van fondse wat gebruik word om die onderneming te finansier. Sommige ondernemings gebruik skuld as die enigste bron van finansiering en die koste van daardie skuld moet bepaal word, of in die geval waar slegs ekwiteit (aandele) as bron van finansiering gebruik word, moet die koste van ekwiteit bepaal word. Ondernemings kan ook ʼn mengsel van skuld en ekwiteit as finansiering gebruik en daarom moet die geweegde gemiddelde koste van skuld en ekwiteit bepaal word. Tot dusver het ons die waarde van drie verskillende komponent (skuldbriewe, voorkeuraandele en gewone aandele) bepaal. Hierdie gedeelte handel oor die berekening van die koste van elkeen van hierdie komponente asook die geweegde gemiddelde koste van kapitaal. Volgens Correia et al (2015: 7-3) is die vyf redes waarom die geweegde gemiddelde koste van kapitaal bereken moet word: 1. die evaluering van kapitale projekte; 2. die waardasie van maatskappye; 3. die bepaling van ʼn maatskappy se ekonomiese waarde toegevoeg of ekonomiese wins; 4. die gebruik van GGKvK vir prysbesluite; en 5. die bepaling van billike waarde vir korporatiewe verslagdoeningsdoeleindes.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 41
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Volgens Botha (2016: 61) is die hoofrede hoekom die geweegde gemiddelde koste van kapitaal bereken moet word, om te bepaal of Ĺ&#x2030; voornemende projek se verwagte opbrengs hoĂŤr is as die geweegde gemiddelde koste van kapitaal. Die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (GGKvK) is op sekere beginsels gebaseer. Bestudeer hierdie beginsels in Botha (2015: 130), asook die DRIE stappe vir die berekening hiervan op bladsy 131. 2.8.1
Berekening van die geweegde gemiddelde koste van kapitaal
Bestudeer die handboek: Botha, 2015: Hoofstuk 7: Paragrawe 7.2 Die berekening van die geweegde gemiddelde koste van kapitaal bestaan uit drie stappe: Stap 1: Bereken die marginale komponentkoste van elke bron van kapitaal Hierdie berekening word met behulp van Ĺ&#x2030; voorbeeld in Botha bladsy 131-137 verduidelik. Dit word in die volgende afdelings verdeel. Berekening van:
Formule
Koste van skuld
gh = (1 â&#x2C6;&#x2019; K)
Koste van voorkeuraandele
X =
e J <K b e b ;b 9: ;<=>9 = Ă&#x2014; d K< @K : i= e =K 9: ;<=>9 =
Koste van ekwiteit
â&#x20AC;˘
Dividendopbrengs en -groeibenadering
â&#x20AC;˘
Kapitaalbate-
g =
+ +< X (1 â&#x2C6;&#x2019; )
g = Bj + k(B â&#x2C6;&#x2019; Bj )
prysbenadering
â&#x20AC;˘
Skuldbriefopbrengs
g = ;K >9 = 9: =>d b J + = >9: ?
plus risikopremiebenadering Opgesom en aangepas uit Botha (2015: 131-137)
Bladsy 42
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Gebruik die formules hierbo en werk deur die verduidelikende voorbeeld soos in Botha uiteengesit. Na voltooiing van stap 1, kan stap 2 bestudeer word. Stap 2: Bereken die relevante gewig wat vir elke komponent gebruik moet word Soos reeds genoem, kan die onderneming deur middel van skuld of ekwiteit gefinansier word. Hierdie gewig van finansiering word in hierdie stap bepaal. Bestudeer die voorbeeld in Botha verder om stap 2 te kan doen. Hierdie konsep kan met ʼn eenvoudige voorbeeld verduidelik word. Veronderstel ʼn maatskappy het ʼn totale finansiering van R100 waarvan R60 afkomstig van skuld (skuldbriewe) en R40 daarvan afkomstig is van ekwiteit (aandele), dan is die gewig van skuld tot ekwiteit 60% skuld en 40% ekwiteit. In die berekening van die geweegde gemiddelde koste van kapitaal, gebruik ons egter die markwaardes van elke bron van finansiering. Die berekening van markwaardes is reeds in paragraaf 2.7 van hierdie begeleidingsgids bespreek. Na voltooiing van stap 2, kan stap 3 bestudeer word. Stap 3: Bereken die som van die geweegde bydrae van elke komponent om die geweegde gemiddelde koste van kapitaal te bepaal Die inligting in stap 1 en 2 verkry word nou in die laaste stap gebruik om die geweegde gemiddelde koste van kapitaal te bereken. Bestudeer tabel 7.4 onderaan bladsy 138. Werk ook deur die volgende: • 2.9
Paragraaf 7.3: Opsomming Samevatting
Die interpretasie van die finansiële verhoudings kan die onderneming help om op probleemareas te fokus en dus die algehele finansiële gesondheid van die onderneming verbeter. Die waardasie van skuldinstrumente en gewone ekwiteit is moontlik indien die huidige waarde van toekomstige kontantvloeie bereken word. Dit is die basiese konsep waarop waardasie berus en met behulp van die dividend-afslagmodel, verdiskonteerdekontantvloeitegniek, vrye-kontantvloeimodel en die ekonomiese waardetoegevoeg stegniek is die waarde van skuldinstrumente en ekwiteit bereken. Die waarde van hierdie skuldinstrumente en ekwiteit sluit weer aan by die koste van kapitaal van die sakeonderneming. Die koste van kapitaal is die opbrengskoers wat bereik moet word om verskaffers van kapitaal te bevredig. Elke komponent waaruit die kapitaal van ʼn sakeonderneming bestaan se koste is afsonderlik bepaal, asook die gewig van elke komponent in die optimale kapitaalstruktuur. Indien die komponente van kapitaal (skuld- en
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 43
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur ekwiteit-instrumente) se geweegde koste bymekaar getel word, is dit bekend as die geweegde gemiddelde koste van kapitaal van die sakeonderneming.
2.10 Selfevaluering Waardasie ABC Beperk handel in die farmaseutiese bedryf en het dividende van 20 sent per aandeel uitbetaal. Die aandeelhouers verwag ʼn opbrengs van 12% per jaar. Die onderneming verwag dat aandele teen 6% per jaar sal groei. Wat is die waarde van elke gewone aandeel in ABC beperk? (Geneem en aangepas uit Correia, et al. 2015: 6-33) Koste van kapitaal Lexton Beperk het ʼn beta van 1.10. Daar word verwag dat die markpremie in Suid-Afrika 5% gaan wees en die risikovrye opbrengskoers 7.5%. Lexton het skuldbriewe met pariwaarde van R100 uitgereik. Hierdie aandele handel tans teen R94.50. Die koeponkoers is 8% en ʼn aflossingsdatum van 5 jaar. Die markrentekoers is 9.43%. Aanvaar ʼn belastingkoers van 28%. Rente word aan die einde van elke jaar betaal. Verlang: 1. Wat is Lexton se koste van ekwiteit, gebaseer op die CAPM-benadering? 2. Wat is die na-belaste koste van skuld? 3. Wat is die geweegde gemiddeld koste van kapitaal indien die teikenskuld 33.33% en ekwiteit 66.667% is? (Geneem en aangepas uit Correia, et al. 2015: 7-37)
Bladsy 44
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.11 Selfevalueringsriglyne Waardasie Die huidige dividend is R0.20; Konstante groei = 6%; Verwagte opbrengskoers = R12% a b =
0.20(1.06) 0.12 − 0.06
a b = B3.53 (Geneem en aangepas uit Correia, et al. 2015: 6-35) Koste van kapitaal 1. Koste van ekwiteit g = Bj + k(B − Bj ) g = 7.5% + 1.1(5%) g = 13% 2. Na-belaste koste van skuld 0
1
2
3
4
5
Kontantvloei
-94.50
8
8
8
8
108
Opbrengskoers
9.43%
gh = 9.43%(1 − 28%) gh = 6.79% 3. Geweegde gemiddelde koste van kapitaal Kapitaal struktuur
Koste
WACC
Skuld
33.33%
6.79%
2.26%
Ekwiteit
66.667%
13.00%
8.67%
100%
10.93%
(Geneem en aangepas uit Correia, et al. 2015: 7-39)
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 45
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
BRONNELYS Botha, R. 2016. Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur. Centurion: Akademia (Begeleidingsgids GFM 206). BPP LEARNING MEDIA. 2012. CIMA Certificate: Fundamentals of Business Mathematics. 2nd ed. United Kingdom: London. Codjia, M. The Difference Between the Four Financial Statements. Small Business. http://smallbusiness.chron.com/difference-between-four-financial-statements-25999.html [Datum van gebruik: 5 Jan. 2017] Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2015. Financial management. 7th ed. Cape Town: Juta and Company Ltd. Fourie, E. 2015. Bedryfswiskunde. Centurion: Akademia (Begeleidingsgids GMT 105).
Bladsy 46
Bronnelys
Finansiële Bestuur & Persoonlike Finansiële Bestuur Handboek • Botha, T. 2015. Finansiële Bestuur. Pretoria: Akademia (MSW).
F
inansiële bestuur word vanuit twee perspektiewe behandel – die finansiële bestuur van ʼn sakeonderneming en die finansiële bestuur van ʼn individu. Die belangrikste doelwit van ʼn finansiële bestuurder is om te bepaal in watter bates die sakeonderneming moet belê en watter finansieringsbronne benut moet word om bates te bekom. Die eerste studie-eenheid fokus op die konteks, doel en rol van ʼn finansiële bestuurder. Die tydwaarde-van-geldbeginsel word verduidelik asook die belangrikheid daarvan op beleggingsalternatiewe vir sakeondernemings sowel as individue word uitgelig. Tydwaarde van geld kan bereken word met behulp van ʼn verskeidenheid formules en tabelle. ʼn Reeks berekeninge kan ook uitgevoer word om aanduidings van risiko en opbrengs te meet, asook om die risiko-opbrengswisselwerking in ʼn sakeonderneming te begryp. Die belangrike verwantskap tussen risiko en opbrengs word ook in hierdie gedeelte beklemtoon. Studie-eenheid 2 verduidelik waardasie van bates. Om die waarde van ʼn belegging in bates (aandele, skuldbriewe en effekte) te bepaal, word die dividendeverdiskonteringsmodel, relatiewe waardasiemodel, verdiskonteerde kontantvloeimodel asook die ekonomiese waardetoegevoegde benadering geïmplementeer. Ten einde ʼn belegging in ʼn
bategroep soos aandele moontlik te maak, moet die koste van die kapitaal bereken word. In die derde studie-eenheid word die kapitale begroting behandel. Hierdie konsep bepaal die beleggingsprojekte wat onderneem kan word. Risiko speel uit die aard van die saak ʼn kardinale rol in die kapitale begroting van ʼn sakeonderneming. Sodra die besluit van die gepaste beleggingsprojek geneem is deur die bestuur, verskuif die fokus na die finansieringsbron en die kapitaalstruktuur van die sakeonderneming, dit word dan in Studie-eenheid 4 bespreek. Ander alternatiewe soos bruikhuur, dividende uitkeer, aandele terugkoop, samesmeltings met ander sakeondernemings en afgeleide instrumente word ook deur die bestuur oorweeg as die finansiering van ʼn beleggingsprojek ter sprake is. Die laaste gedeelte (Studie-eenheid 5) handel oor persoonlike finansiële bestuur en dit behels dat ʼn individu beplanning, meting en assessering van sy persoonlike finansiële prestasie moet handhaaf. Persoonlike finansiële beplanning dek die volgende areas: persoonlike finansiële begroting, kredietbeplanning, belastingbeplanning, boedelbeplanning, versekeringsbeplanning, gesondheidsorgbeplanning asook aftreebeplanning.
www.akademia.ac.za