Finansiële Bestuur & Persoonlike Finansiële Bestuur
Skrywer: Roelien Botha
c Kopiereg 2015 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Roelien Botha Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: H.v. D.F. Malanrylaan & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
www.akademia.ac.za
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
INHOUDSOPGAWE Inleiding ................................................................................................................................ 7 Vakleeruitkomste .................................................................................................................. 9 Woordomskrywing vir evaluering......................................................................................... 11 Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming ............................... 13 1.1
Studie-eenheid leeruitkomste................................................................................ 13
1.2
Voorgeskrewe handboek ...................................................................................... 13
1.3
Verrykende bronne ............................................................................................... 14
1.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................ 14
1.5
Inleiding ................................................................................................................ 16
1.6
Die konteks, omgewing en fundamentele beginsels van finansiële bestuur .......... 16
1.6.1
Definisie van finansiële bestuur ......................................................................... 16
1.6.2
Konteks en rol van finansiële bestuur ................................................................ 17
1.6.3
Die omgewing en doelwit van finansiële bestuur ............................................... 18
1.7
Etiek en korporatiewe bestuur in terme van finansiële bestuur (King III) ............... 19
1.8
Die rol van die tydwaarde van geld ....................................................................... 20
1.9
Die konsep van saamgestelde rente ..................................................................... 21
1.10
Bepaling van toekomstige waarde ........................................................................ 21
1.10.1
Die toekomstige waarde van ʼn enkele bedrag wat vandag belê word ................ 22
1.10.2
Toekomstige waarde van ʼn annuïteit ................................................................. 25
1.11
Die berekening van huidige waarde ...................................................................... 26
1.11.1
Huidige waarde van ʼn enkele toekomstige bedrag ............................................ 26
1.11.2
Huidige waarde van ʼn annuïteit ......................................................................... 27
1.11.3
Huidige waarde van ʼn ewigdurende annuïteit .................................................... 27
1.11.4
Huidige waarde van ʼn groeiende ewigdurende annuïteit ................................... 28
1.11.5 Huidige waarde van ʼn kontantvloeistroom wat groei teen ʼn konstante koers oor ʼn tydperk .......................................................................................................................... 28 1.11.6
Huidige waarde van ʼn ongelyke kontantvloeistroom .......................................... 29
1.12
Definisie en berekening van ʼn jaarlikse effektiewe koers ...................................... 29
1.13
Die onderskeid tussen nominale en reële rentekoerse .......................................... 30
1.14 Die toepassing van saamstelling en verdiskontering by komplekse kontantvloeistrome .......................................................................................................... 31 1.15 Tydwaarde van geld se toepassing in reële wêreldprobleme en die waardasie van ʼn verband ........................................................................................................................... 31
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.16
Faktore wat die termynstruktuur van rentekoerse bepaal ...................................... 32
1.17 Opsomming van formules en gebruik van finansiële sakrekenaar en Excel spreadsheets ................................................................................................................... 33 1.18
Die onderskeid tussen besigheidsrisiko en finansiële risiko .................................. 34
1.18.1
Besigheidsrisiko ................................................................................................ 34
1.18.2
Finansiële risiko................................................................................................. 34
1.19
Berekening van aanduidings van opbrengs .......................................................... 35
1.20
Berekening van aanduidings van risiko ................................................................. 35
1.21 Die impak van diversifikasie op die verwagte risiko en opbrengs van ʼn aandeleportefeulje ........................................................................................................... 37 1.22 Berekening van verskeie aanduidings van risiko en opbrengs van ʼn aandeleportefeulje ........................................................................................................... 37 1.23
Die doeltreffendheidsgrens ................................................................................... 38
1.24
Die konsep van markdoeltreffendheid ................................................................... 38
1.25
Die gebruik van betas in die praktyk en toepassing van die sekuriteitsmarklyn ..... 39
1.26
Finansiële verslae as kommunikasie aan belanghebbendes ................................. 39
1.27
Metodes om finansiële state te analiseer .............................................................. 40
1.28
Finansiële verhoudings ......................................................................................... 41
1.29
Die Du Pont-analise .............................................................................................. 43
1.30
Ekonomiese waarde toegevoeg (EVA).................................................................. 44
1.31
Samevatting .......................................................................................................... 44
1.32
Selfevaluering ....................................................................................................... 44
1.33
Selfevalueringsriglyne ........................................................................................... 46
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite ............................................................................ 47 2.1
Studie-eenheid leeruitkomste................................................................................ 47
2.2
Voorgeskrewe handboek ...................................................................................... 47
2.3
Verrykende bronne ............................................................................................... 48
2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................ 49
2.5
Inleiding ................................................................................................................ 52
2.6
Waardasie van skuldbriewe, verbande of effekte en voorkeuraandele .................. 52
2.6.1
Waardasie van skuldbriewe ............................................................................... 53
2.6.2
Waardasie van voorkeuraandele ....................................................................... 54
2.7
Waardasie van gewone ekwiteit ............................................................................ 56
2.7.1
Dividend-afslagmodel ........................................................................................ 57
2.7.2
Vrye-kontantvloeimodel ..................................................................................... 59
Inhoudsopgawe
Bladsy 2
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur 2.7.3
Ekonomiese-waarde-toegevoegsbenadering (EWT-benadering)....................... 61
2.8
Die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC) ........................................ 62
2.9
Die koste van skuld en voorkeuraandelekapitaal .................................................. 63
2.9.1
Koste van skuld (Kd) .......................................................................................... 64
2.9.2
Koste van voorkeuraandele (Kp) ........................................................................ 64
2.10
Die berekening van die koste van ekwiteit ............................................................ 65
2.10.1
Dividendopbrengs- en groeimodel ..................................................................... 65
2.10.2
Kapitaal-bateprysingsmodel (CAPM) ................................................................. 65
2.11
Die kapitale begroting ........................................................................................... 66
2.12
Tipes beleggingsprojekte ...................................................................................... 66
2.13
Tegnieke vir die uitvoer van kapitale begrotingsbesluite ....................................... 67
2.13.1
Netto huidige waarde (NHW) ............................................................................. 67
2.13.2
Interne opbrengskoers (IOK) ............................................................................. 68
2.13.3
Terugbetalingsmetode (payback method).......................................................... 69
2.13.4
Rekeningkundige opbrengskoers [accounting rate of return (ARR)] .................. 69
2.13.5
Ander metodes vir die kapitale begrotingsbesluit ............................................... 70
2.14
Die rol van na-oudits (post-audits) in kapitale begrotings ...................................... 70
2.15
Vergelyking van projekte met ongelyke leeftye ..................................................... 70
2.16
Die invloed van inflasie op die kapitale begrotingsbesluit ...................................... 71
2.17
Kapitaalrantsoenering (capital rationing) ............................................................... 71
2.18
Risiko betrokke by belegginsgprojekte .................................................................. 72
2.19
Risiko-assesseringstegnieke as deel van die kapitale begrotingsbesluit ............... 72
2.19.1
Verwagte opbrengs en waarskynlikheidsverdeling (probability distribution) ....... 72
2.19.2
Beslissingsboom (Decision tree) ....................................................................... 73
2.19.3
Gelykbreekontleding (break-even analysis) ....................................................... 74
2.19.4
Monte Carlo simulasie ....................................................................................... 74
2.19.5
Kapitaalbateprysingsmodel (CAPM) .................................................................. 75
2.20
Konsepte betreffende die bedryfskapitaal van ʼn sakeonderneming ...................... 76
2.21
Die bedryfskapitaalsiklus....................................................................................... 77
2.22
Bedryfskapitaalbeleide .......................................................................................... 78
2.23
Bedryfskapitaal-finansieringsvereistes .................................................................. 79
2.24 Die bestuur van bedryfsbates: die kredietbeleid, debiteure (rekeninge ontvangbaar) en voorraad ..................................................................................................................... 79 2.24.1
Die kredietbeleid................................................................................................ 80
2.24.2
Bestuur van debiture (rekeninge ontvangbaar) .................................................. 81
2.24.3
Voorraadbestuur................................................................................................ 81
Inhoudsopgawe
Bladsy 3
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.25
Die finansiering van bedryfsbates ......................................................................... 82
2.26
Samevatting .......................................................................................................... 83
2.27
Selfevaluering ....................................................................................................... 84
2.28
Selfevalueringsriglyne ........................................................................................... 86
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite ........................................................................ 89 3.1
Studie-eenheid leeruitkomste................................................................................ 89
3.2
Voorgeskrewe handboek ...................................................................................... 89
3.3
Verrykende bronne ............................................................................................... 90
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................ 90
3.5
Inleiding ................................................................................................................ 92
3.6
Die verskillende tipes finansiële markte ................................................................ 93
3.7
Die rol van die Johannesburgse Effektebeurs in die verkryging van finansiering ... 94
3.8
Die tipes finansiële instellings en finansiële instrumente ....................................... 94
3.9
Ekwiteits- en skuld-verwante-instrumente ............................................................. 95
3.10
Kredietgradering ................................................................................................... 98
3.11
Die optimale kapitaalstruktuur ............................................................................... 98
3.12 Praktiese toepassings van die optimale kapitaalstruktuur en die verrekeningsteorie (trade-off theory)............................................................................................................ 101 3.13
Bruikhuur van bates en die voordele daaraan verbonde ..................................... 102
3.14
Dividend-uitbetalingsbeleide ............................................................................... 106
3.15
Die terugkoop van aandele as ʼn alternatief tot dividende uitbetaal...................... 108
3.16
Samesmeltings (mergers) van sakeondernemings.............................................. 109
3.17
Die regulasies waaraan samesmeltings of verkrygings moet voldoen ................. 112
3.18
Risiko-bestuurstrategieë ..................................................................................... 113
3.19 Afgeleide instrumente (derivative instruments) om die onderneming teen finansiële risiko te verskans ........................................................................................................... 114 3.20
Samevatting ........................................................................................................ 117
3.21
Selfevaluering ..................................................................................................... 118
3.22
Selfevalueringsriglyne ......................................................................................... 119
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1......................................... 121 4.1
Studie-eenheid leeruitkomste.............................................................................. 121
4.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................... 122
4.3
Verrykende bronne ............................................................................................. 122
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? .......................................................................... 123
Inhoudsopgawe
Bladsy 4
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 4.5
Inleiding .............................................................................................................. 125
4.6
Oorsig van persoonlike finansiële beplanning ..................................................... 126
4.7
Die meting en assessering van persoonlike finansiële prestasie ......................... 127
4.8
Tydwaarde van geld............................................................................................ 129
4.9
Kredietbeplanning ............................................................................................... 130
4.10
Loopbaanbeplanning .......................................................................................... 134
4.11
Inkomstebelastingbeplanning .............................................................................. 136
4.11.1
Definisie van inkomstebelasting ................................................................... 137
4.11.2
Soorte inkomstebelasting ............................................................................. 137
4.11.3
Belastingjaar ................................................................................................ 139
4.11.4
Standaard inkomstebelasting op werknemers (SIBW) ................................. 139
4.11.5
Lopendebetaalstelsel (LBS) (pay-as-you-earn) ............................................ 139
4.11.6
Voorlopige belasting .................................................................................... 139
4.11.7
Berekening van belasbare inkomste en belastingaanspreeklikheid .............. 140
4.12
Die entrepreneurskapkonsep .............................................................................. 143
4.12.1
Stappe om ʼn onderneming te begin ............................................................. 143
4.12.2
Wat is ʼn entrepreneur? ................................................................................ 143
4.12.3
Sakegeleenthede vir die entrepreneur ......................................................... 144
4.12.4
Die vorme van besigheidseienaarskap......................................................... 144
4.13
Samevatting ........................................................................................................ 145
4.14
Selfevaluering ..................................................................................................... 146
4.15
Selfevalueringsriglyne ......................................................................................... 147
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2......................................... 149 5.1
Studie-eenheid leeruitkomste.............................................................................. 149
5.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................... 150
5.3
Verrykende bronne ............................................................................................. 150
5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? .......................................................................... 150
5.5
Inleiding .............................................................................................................. 151
5.6
Boedelbeplanning ............................................................................................... 152
5.7
Beleggingsbeplanning ......................................................................................... 155
5.8
Die koop van ʼn woning (residence) ..................................................................... 157
5.9
Die koop van vaste eiendom ............................................................................... 161
5.10
Buitelandse beleggings ....................................................................................... 165
5.11
Die bestuur van risiko verbonde aan beleggingsbeplanning................................ 165
5.12
Gesondheidsorgbeplanning ................................................................................ 166
Inhoudsopgawe
Bladsy 5
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur 5.13
Beplan vir jou aftrede .......................................................................................... 169
5.14
Emigrasiebeplanning .......................................................................................... 170
5.15
Samevatting ........................................................................................................ 173
5.16
Selfevaluering ..................................................................................................... 174
5.17
Selfevalueringsriglyne ......................................................................................... 175
Woordelys in Engels en Afrikaans ................................................................................. 177 Bronnelys ........................................................................................................................ 180
Inhoudsopgawe
Bladsy 6
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
INLEIDING Finansiële bestuur word vanuit twee perspektiewe behandel – die finansiële bestuur van ʼn sakeonderneming en die finansiële bestuur van ʼn individu. Die belangrikste objektief van ʼn finansiële bestuurder is om te bepaal in watter bates die sakeonderneming moet belê en watter finansieringsbronne benut moet word om bates te bekom. Tydwaarde van geld se uitwerking op beleggingsalternatiewe vir sakeondernemings sowel as individue kan bereken word met behulp van ʼn verskeidenheid formules en tabelle. ʼn Reeks berekeninge kan ook uitgevoer word om aanduidings van risiko en opbrengs te meet, asook om die risiko-opbrengs wisselwerking in ʼn sakeonderneming te begryp. Risiko en opbrengs kan effektief bestuur word deur die konsep van diversifikasie toe te pas. Potensiële beleggers in ʼn sakeonderneming maak gebruik van die finansiële state van ʼn sakeonderneming om besluitneming te fasiliteer. Om die waarde van ʼn belegging in bates (aandele, skuldbriewe en effekte) te bepaal word die verdiskonteerde-kontantvloeimetode, die dividend-afslagmodel, die vryekontantvloeimodel, asook die ekonomiese-waarde-toegevoeg-benadering geïmplementeer. Ten einde ʼn belegging in ʼn bategroep soos aandele moontlik te maak, moet die koste van die kapitaal bereken word. Die kapitale begroting bepaal die beleggingsprojekte wat onderneem kan word. Risiko speel uit die aard van die saak ʼn kardinale rol in die kapitale begroting van ʼn sakeonderneming. Sodra die besluit van die gepaste beleggingsprojek geneem is deur bestuur, verskuif die fokus na die finansieringsbron en die kapitaalstruktuur van die sakeonderneming. Ander alternatiewe soos bruikhuur, dividende uitkeer, aandele terugkoop, samesmeltings met ander sakeondernemings en afgeleide instrumente word ook deur bestuur oorweeg as die finansiering van ʼn beleggingsprojek ter sprake is. Persoonlike finansiële bestuur behels dat ʼn individu beplanning, meting en assessering van sy persoonlike finansiële prestasie moet handhaaf. Dit begin by ʼn verstandhouding van die tydwaarde van geld. Persoonlike finansiële beplanning dek die volgende areas: krediet beplanning; loopbaan beplanning; inkomste belasting beplanning; boedel beplanning; beleggingsbeplanning; aankoop van eiendom; gesondheidsbeplanning; pensioenbeplanning asook immigrasie beplanning. Vir hierdie vak is die volgende handboeke voorgeskryf: Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2013. Financial management. 7th ed. Cape Town: Juta and Company Ltd. Swart, N. 2012. Personal Financial Management: The Southern African guide to
Inleiding
Bladsy 7
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur personal financial planning. 3rd ed. Cape Town: Juta and Company Ltd. Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
Inleiding
Bladsy 8
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
VAKLEERUITKOMSTE Kennis en begrip Na voltooiing van die vak FINANSIËLE BESTUUR EN PERSOONLIKE FINANSIËLE BESTUUR (GFM206) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Die beginsels van finansiële besluitneming
•
Beleggingsbesluite
•
Finansieringsbesluite
•
Persoonlike finansiële bestuur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die konteks, omgewing en doelwit van finansiële bestuur te verduidelik;
•
etiese en korporatiewe bestuur in terme van finansiële bestuur te omskryf;
•
ʼn begrip van tydwaarde van geld te demonstreer;
•
die risiko-opbrengs-verrekening te verduidelik;
•
ʼn begrip van portefeuljebestuur ten opsigte van aandele te demonstreer;
•
finansiële state te analiseer;
•
die waardasie van bates te kan uitvoer;
•
die koste van kapitaal te bereken;
•
die kapitaalbegrotingsproses toe te pas;
•
risiko as deel van die kapitaalbegrotingsproses te analiseer;
•
bedryfskapitaalbeleide te formuleer;
•
bedryfsbates en korttermynfinansiering te bestuur;
•
ʼn begrip van die verrskillende finansieringsbronne te demonstreer;
•
die kapitaalstruktuur van ʼn onderneming te verduidelik;
•
bruikhuur te verduidelik;
•
dividende en aandeleterugkoop te bespreek;
•
samesmeltings, verkrygings en korporatiewe herstrukterering te verduidelik;
Vakleeruitkomste
Bladsy 9
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
•
die bestuur van risiko en afgeleide instrumente te omskryf;
•
persoonlike finansiële beplanning te verduidelik;
•
persoonlike finansiële prestasie te meet en assesseer;
•
kredietbeplanning te bespreek;
•
die elemente ten opsigte van loopbaanbeplanning te bespreek;
•
die verskeie soorte belasting te omskryf en belasbare inkomste en belastingaanspreeklikheid te bereken;
•
entrepreneurskap te definieer en metodes om die besigheidswêreld te betree te identifiseer;
•
boedelbeplanning te verduidelik;
•
die hoofelemente van beleggingsbeplanning te beskryf;
•
die belangrikste aspekte van ʼn huis (woning) koop te bespreek;
•
die belangrikste aspekte van vaste eiendom koop te bespreek;
•
buitelandse beleggingsalternatiewe te identifiseer en bespreek;
•
die bestuur van risiko in persoonlike beleggingsbeplanning te omskryf;
•
gesondheidsorg as deel van jou persoonlike finansiële beplanning te bespreek;
•
die belangrikste aspekte rakende aftredebeplanning te verduidelik; en
•
emigrasie aspekte te verduidelik.
Vakleeruitkomste
Bladsy 10
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die paragraaf oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
Bereken
Voer berekeninge uit om tot ʼn oplossing te kom
Berei voor
Stel op en toon ʼn spesifieke finansiële staat of berekening
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 11
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Notas
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 12
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING EN BEGINSELS VAN FINANSIËLE BESLUITNEMING
1.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die konteks, omgewing en grondbeginsels van finansiële bestuur
•
Die etiek en korporatiewe bestuur in terme van finansiële bestuur
•
Tydwaarde van geld
•
Die risiko-opbrengsverrekening
•
Portefeuljebestuur
•
Die analisering van finansiële state
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
ʼn definisie van finansiële bestuur te formuleer en die doel daarvan in die korporatiewe sektor te verduidelik;
•
te verduidelik wat behels goeie korporatiewe bestuur in terme van die King IIIbeginsels;
•
ʼn goeie begrip van die tydwaarde van geld te demonstreer en berekeninge uit te voer;
1.2
•
te demonstreer wat die risiko-opbrengsverrekening behels;
•
ʼn begrip van aandele of bate-portefeulje-bestuur te demonstreer; en
•
finansiële state te analiseer en betekenisvolle interpretasies te formuleer.
Voorgeskrewe handboek
Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2013. Financial management. 7th ed. Cape Town: Juta and Company Ltd.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 13
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Let asseblief daarop dat die handboek se bladsynommers weer by nommer 1 begin met elke hoofstuk. Dus beteken bladsynommer 1-3 dat dit Hoofstuk 1, bladsynommer 13 is. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Afdeling A: Inleiding Hoofstuk 1, paragraaf 1 tot 4 (bladsye 1-3 tot 1-21), 7 tot 8 (bladsye 1-27 tot 1-32) en Aanhangsel 1.1 (bladsy 1-37) Afdeling B: Grondbeginsels van besluitneming Hoofstuk 2, paragraaf 1 tot 5 (bladsye 2-3 tot 2-38 Hoofstuk 3, paragraaf 1 tot 3 (bladsye 3-3 tot 3-18) Hoofstuk 4, paragraaf 1 tot 4 (bladsye 4-2 tot 4-13; 4-15 tot 4-16 en 4-18 tot 4-28) Hoofstuk 5, paragraaf 1 (bladsye 5-2 tot 5-8), 4 (bladsye 5-9 tot 5-12), 5 (bladsye 5-12 tot 5-21), 6 (bladsye 5-21 tot 5-23) en 9 (bladsye 5-25 tot 5-28) LW! Die leeruitkomste van hierdie vak vereis nie dat die handboek in geheel bestudeer word nie. Slegs die hoofstukke en paragrawe wat telkens uitgelig word moet bestudeer word. Verwys dus deurentyd na die paragraaf- en bladsynommers soos dit aangedui word. 1.3
Verrykende bronne •
South African Institute of Chartered Accountants, 2014. https://www.saica.co.za/Technical/LegalandGovernance/King/tabid/2938/language/e n-ZA/Default.aspx (Besoek op 15/07/2014) (King III-Verslag en Kode soos uiteengesit deur SAICA)
•
Tradingseconomics, 2014. http://www.tradingeconomics.com/south-africa/inflationcpi (Besoek op 01/09/2014) (Opgedateerde inflasiekoers in Suid-Afrika)
1.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Annuïteit
ʼn Reeks gelyke kontantvloeistrome waarvan die eerste paaiement aan die einde van die eerste periode ontvangbaar is.
Enkelvoudige
Rente wat aan die einde van elke beleggingstydperk uitbetaal word.
rente Etiek
Die basiese konsepte en fundamentele beginsels rondom aanvaarbare
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 14
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur menslike gedrag in die korporatiewe omgewing. (http://www.businessdictionary.com/definition/ethics.html#ixzz3C4TM39 U7) Finansiële
Bestuur van die besluite rondom watter bates die maatskappy moet
bestuur
investeer en hoe hierdie investering gefinansier moet word.
Huidige waarde
Die geldbedrag wat vandag teen ʼn gegewe rentekoers per periode belê kan word om na ʼn bepaalde aantal periodes tot ʼn toekomstige bedrag aan te groei.
King III
Verslag en kode wat die basiese beginsels rondom korporatiewe bestuur en praktyke bevat. Die verslag wentel ook rondom etiese waardes in die korporatiewe omgewing.
Korporatiewe
Die raamwerk van reëls en praktyke wat deur 'n raad van direkteure
bestuur
geïmplementeer word om aanspreeklikheid, regverdigheid en deursigtigheid in 'n maatskappy se verhouding met al die belanghebbendes te verseker. (http://www.businessdictionary.com/definition/corporategovernance.html)
Likiditeit
Vermoë om korttermynskuldverpligtinge na te kom deur bates aan te wend of te verkoop.
Nominale
Die gekwoteerde opbrengs- of rentekoers van ʼn belegging.
rentekoers Reële
Opbrengskoers wat realiseer nadat inflasie in berekening gebring is.
rentekoers Risiko
Moontlikheid dat die werklike uitkoms of opbrengs van ʼn projek of belegging mag verskil van die verwagte uitkoms. Kan positief of negatief wees en waarskynlikhede kan aan geïdentifiseerde verwagte uitkomstes gekoppel word.
Saamgestelde
Behels dat rente op rente verdien word by beleggings. Dus word ʼn
rente
belegging se verdiende rente nie uitbetaal nie, maar saam met die oorspronklike kapitale bedrag belê.
Solventheid
Vermoë om langtermynskuldverpligtinge na te kom indien die onderneming sluit en al die bates verkoop word om die skuld te dek.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 15
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Toekomstige
Die geldwaarde waarteen ʼn bedrag wat vandag belê word teen ʼn
waarde
bepaalde rentekoers en vir ʼn bepaalde tyderk kan groei.
Tydwaarde van
Die konsep dat kontant se waarde beïnvloed word deur die tydperk, die
geld
rentekoers en inflasiekoers waarteen dit belê word.
Verwagte
Geweegde gemiddelde van elke opbrengs wat voorspel word vir ʼn
opbrengs
enkele aandeel gedurende verskillende toestande van die ekonomie.
1.5
Inleiding
Finansiële bestuur is ʼn komplekse, geïntegreerde vakgebied wat jou, asook die maatskappy waarby jy jouself mag bevind se toekoms gaan beïnvloed. Hoe was dit moontlik vir die befaamde Warren Buffet om $1 per aandeel tot $4 092 per aandeel binne 45 jaar vir sy aandeelhouers te laat groei? Hoekom is sy maatskappye steeds so suksesvol? Was hy eties in al sy bedrywighede? Hoe besluit ʼn belegger tussen verskillende aandele? Watter belangrike besluite kan geneem word deur finansiële state deeglik te analiseer? Dit is die tipe vrae wat in Studie-eenheid 1 beantwoord gaan word. Eerstens gaan daar gefokus word op die konteks en omgewing waarin finansiële bestuur toegepas word. Tweedens verskuif die aandag na die waarde van ʼn kontantbelegging oor tyd as rente en inflasie in ag geneem word. Derdens word die keuse van ʼn belegger tussen verskeie aandele op grond van die risiko wat die belegger neem en die opbrengs wat verlang word, ondersoek met behulp van berekeninge. Vierdens word daar ondersoek hoe ʼn portefeulje van verskeie aandele die risiko van ʼn belegger kan diversifiseer. Laastens word die analise van finansiële state by wyse van finansiële verhoudings bestudeer. 1.6
Die konteks, omgewing en fundamentele beginsels van finansiële bestuur
1.6.1
Definisie van finansiële bestuur
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 1-3 tot 1-4. Die finansiële bestuur van ʼn maatskappy wentel rondom twee sentrale finansiële besluite, naamlik: •
In watter bates moet die maatskappy belê?
•
Hoe moet die aanskaf van bates gefinansier word?
Die betrokke bates wat aangeskaf word moet die waarde van die maatskappy in so ʼn mate verhoog dat die kapitaal (ekwiteit of skuld) wat vereis word vir die aankoop daarvan, strategies geregverdig kan word. Die sukses van ʼn maatskappy hang in geheel af van die
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 16
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur strategiese finansiële besluite wat geneem word en hoe die maatskappy se fondse benut word. Die fokus van ʼn finansiële bestuurder is om bronne doeltreffend te bestuur en doeltreffende benutting van fondse te handhaaf. 1.6.2
Konteks en rol van finansiële bestuur
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 1-4 tot 1-5. Finansiële bestuur moet nie gesien word as ʼn alleenstaande vakgebied nie. Die belangrikheid van ekonomie en rekeningkunde sal deurgaans duidelik wees. Die beginsels van finansiële bestuur is nie uitsluitlik net van toepassing op genoteerde maatskappye met aandele nie, dit is van toepassing op enige vorm van sakeonderneming. Die skakel tussen finansiële bestuur, ekonomie en rekeningkunde kan met behulp van ʼn illustrasie verduidelik word.
Figuur 1.1: Die skakel tussen ekonomie, rekeningkunde en finansiële bestuur (Outeur, 2014)
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 17
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.6.3
Die omgewing en doelwit van finansiële bestuur
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 1-5 tot 1-21. Die finansiële bestuurder moet besluite neem in ʼn omgewing wat aanhoudend verander en word beïnvloed deur ekonomiese besluite en regulasies van die regering en inwoners van ʼn land, die beskikbare bronne in daardie land en die sisteme wat ontwikkel is om ekonomiese aktiwiteite te stimuleer. Die Suid-Afrikaanse ekonomie word beïnvloed deur ʼn verskeidenheid faktore. Lees deur die verduideliking van elke faktor (Correia et al. 2013: 1-5 tot 1-7) en vorm jou eie interpretasie daarvan. Die tipe sake-entiteit speel ook ʼn belangrike rol wanneer dit kom by die finansiële bestuur daarvan. Die vorm van eienaarskap het regs- en belastingimplikasies wat finansiële besluite beïnvloed. Verwys na Figuur 1.2 in Correia et al. (2013: 1-7) vir ʼn uiteensetting van die vorme van sake-eienaarskap. Bestudeer die vier hooftipes sakeondernermings se eienskappe en voordele of nadele soos uiteengesit in Correia et al. (2013:1-7 tot 1-10). Tabel 1.1 hieronder bevat ʼn opsomming van die basiese eienskappe van en verskille tussen die verskillende tipes sakeondernemings. Alleeneienaarsaak
Vennootskap
Private Maatskappy
Publieke Maatskappy
Aparte regsidentiteit
Nee
Nee
Ja
Ja
Aanspreeklikheid van eienaars
Onbeperk
Onbeperk
Beperk
Beperk
Apart van die eienaars belas
Nee
Nee
Ja, maatskappybelasting van toepassing
Ja, maatskappybelasting van toepassing
Inkomstebelastingkoers
Tot en met 40%
Tot en met 40%
28%
28%
Kontinuïteit van voortbestaan
Nee, as eienaar sterf of uittree, beeïndig
Nee, as ʼn vennoot sterf of uittree, beeïndig
Ja
Ja
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 18
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Grootte
entiteit
entiteit
1 eienaar
2 – 20 vennote
1 – 50 lede
1 – onbeperkte aandeelhouers
Tabel 1.1: Die hoofverskille tussen die verskillende vorme van sakeondernemings (Outeur, 2014) Die fundamentele doelwit van finansiële bestuur word bespreek in paragraaf 3 en word hoofsaaklik beskou as die maksimering van die aandeelhouers se waarde. Bestudeer die bespreking rondom hierdie doelwit in Correia, et al. (2013: 1-11 tot 1-15). Jy kan ook vlugtig deur die rol van die finansiële bestuurder lees in paragraaf 4. Figuur 1.5 beeld die rol van die finansiële bestuurder goed uit (Correia, et al., 2013: 1-16). Paragrawe 5, 6 en 9 in Hoofstuk 1 van Correia, et al. kan uitgelaat word. 1.7
Etiek en korporatiewe bestuur in terme van finansiële bestuur (King III)
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 1-27 tot 1-32; Aanhangsel 1.1, bladsy 1-37 tot 1-39. Alhoewel finansiële besluite die kern van finansiële bestuur en hierdie vak is, moet sekere etiese standaarde in ag geneem word. King III is ʼn omvattende verslag en kode wat die basiese beginsels rondom korporatiewe bestuur en praktyke bevat. Dit is bekendgestel op 1 September 2009 en het in werking getree vanaf 1 Maart 2010. King III bepaal, onder andere, dat dit die direksie se verantwoordelikheid is om te verseker dat die etiese waardestelsel van die maatskappy doeltreffend toegepas word in alledaagse aktiwiteite. Die etiese prestasie van ʼn maatskappy behoort gemeet en gemoniteer te word ten einde terugvoer aan die direksie te verskaf. King III omskryf etiek as dit wat reg en goed is. Gedrag wat as “goed en reg” beskou word, beteken dat daar eerstens standaarde gestel moet word waarteen dit gemeet kan word. Hierdie standaarde word na verwys as “waardes”. Etiese waardes is die oortuigings wat ons as ʼn samelewing as belangrik beskou in ons karakter en interaksies met mekaar. Voorbeelde van etiese waardes sluit in: integriteit, respek, eerlikheid, verantwoordelikheid, billikheid, deursigtigheid en lojaliteit. Lees gerus deur maatskappye soos AECI en Bidvest se etiese waardes soos wat dit uiteengesit word in die jaarlikse verslae (Correia et al., 2013: 1-27 tot 1-32). Korporatiewe bestuur word omskryf as die verhoudinge tussen bestuur, aandeelhouers, direkteure en enige ander belanghebbendes (soos werknemers). Dit omsluit al die Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 19
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur beginsels, prosedures, prosesse en kontrolemeganismes wat geïmplementeer word in die bestuur van die maatskappy. Die skeiding van eienaarskap vanaf die bestuur van ʼn maatskappy het die klem op korporatiewe aanspreeklikheid en deursigtigheid verskerp. Die raad van direkteure wat verkies word deur die aandeelhouers moet verseker dat etiek en korporatiewe bestuur top-prioriteite is en net so belangrik is as die finansiële sukses van die maatskappy. Die raad van direkteure en hul funksies word uiteengesit in Correia et al. (2013: 1-28 tot 1-29). Die Suid-Afrikaanse Instituut van Geoktrooieerde Rekenmeesters (South African Institute of Chartered Accountants – SAICA) en ander professionele rekenmeestersinstansies reik spesifieke etiese standaarde in ʼn gedragskode uit aan hul lede (Aanhangsel 1.1, Correia et al. 2013: 1-37). Figuur 1.2 beeld die belangrikste professionele beginsels vir ʼn geoktrooieerde rekenmeester uit volgens SAICA.
Integriteit
Professionele bekwaamdheid en sorg
Objektiwiteit SAICA Professionele Gedragskode
Vertroulikheid
Professionele gedrag
Figuur 1.2: Die belangrikste professionele beginsels vir ʼn geoktrooieerde rekenmeester volgens SAICA (Outeur, 2014) 1.8
Die rol van die tydwaarde van geld
Bestudeer die handboek: Hoofstuk 2, Correia et al. 2013: 2-3 tot 2-4. Die waarde van R1 vandag, is nie wat dit in die toekoms ook gaan wees nie – daardie R1 is vandag meer werd as wat dit in die toekoms sal wees. As jy daardie R1 vandag gaan belê en dit verdien rente, sal jy oor ʼn jaar meer as net R1 hê. Dit is die basiese konsep agter die
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 20
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur tydwaarde van geld en saamgestelde rente. Om ʼn waarde te kan koppel aan toekomstige kontantvloei, die tydsberekening daarvan in ag te neem en die opbrengs van beleggings te bepaal, is baie belangrike konsepte vir ʼn finansiële bestuurder en ʼn maatskappy in geheel. Tydwaarde-van-geld-konsepte kan ook toegepas word in jou persoonlike finansies. Meer oor persoonlike finansiële bestuur sal volg in Studie-eenhede 4 en 5. 1.9
Die konsep van saamgestelde rente
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-4 en 2-11. Die huidige en toekomstige waarde van kontantvloei word beïnvloed deur saamgestelde rente. Verskillende formules, tabelle en ʼn finansiële sakrekenaar kan gebruik word om die effek van saamgestelde rente te beskou. ʼn Belegging kan gemaak en rente verdien word op ʼn jaarlikse, halfjaarlikse, kwartaallikse, maandelikse of selfs ʼn daaglikse interval. Saamgestelde rente behels dat rente op rente verdien word – die rente word gevoeg by die oorspronklike belegging en dit word nie uitbetaal nie. Die effek van saamgestelde rente is veral duidelik sigbaar en doeltreffend oor ʼn lang beleggingstydperk. ʼn Eenvoudige voorbeeld van saamgestelde en enkelvoudige rente kan die konsep beter verduidelik. Voorbeeld 1.1 Veronderstel R1 word vandag belê teen ʼn jaarlikse rentekoers van 10%. Teen die einde van Jaar 1 sal jy dus R1.10 (R1 x 10% rentekoers = R0.10 rente) in jou belegging hê. In die tweede jaar van die belegging sal die R1.10 van Jaar 1 belê word teen 10%. Dus teen die einde van Jaar 2 sal jy dan R1.21 (R1.10 x 10% rentekoers = R0.11 rente; R1.10 belê + R0.11 rente = R1.21) in jou belegging hê. ʼn Verdere voorbeeld kan bestudeer word in die handboek (Correia et al. 2013: 2-4).
Enkelvoudige rente behels weer dat dieselfde R1 elke jaar belê word en die rente verdien elke jaar net R0.10 (R1 x 10%) is. Die rente verdien van Jaar 1 sal dus nie ook saam met die R1 belegging belê word vir Jaar 2 nie.
1.10
Bepaling van toekomstige waarde
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-4 tot 2-15
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 21
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Formules en tabelle word gebruik om (i) die toekomstige waarde van ʼn enkele bedrag wat vandag belê word en (ii) die toekomstige waarde van ʼn annuïteit, te bepaal. Die gebruik van formules en tabelle mag dalk geag word as onnodig, maar dit is belangrik om eers die wiskundige berekening te begryp voordat ander hulpmiddele soos die finansiële sakrekenaar gebruik word. Die toekomstige waarde kan gedefinieer word as die waarde in Rand wat ʼn belegging, of waarna ʼn reeks beleggings, sal groei oor ʼn spesifieke tydperk en teen ʼn spesifieke rentekoers. Dit is baie belangrik om kennis te neem van die formules se notasie wat deurgaans in die handboek gebruik word (Correia et al. 2013: 2-4): FV:
Toekomstige waarde – die bedrag kontant wat opgeloop het teen ʼn bepaalde datum as gevolg van ʼn vroeër enkele bedrag of periodieke beleggings.
PV:
Huidige waarde – die waarde van ʼn belegging aan die begin van ʼn tydperk, soms na verwys ook as die hoofsom.
r:
Rentekoers
PMT: Paaiement – die periodieke beleggings of paaiemente wat gemaak word aan die begin of einde van elke periode. n:
die aantal tydperke waaroor die belegging rente gaan verdien.
Die formules is genommer in die handboek en begin by Formula 2.1 tot Formula 2.9 (kursief en in hakies langs die berekeninge) op bladsy 2-4 tot 2-15 in Correia et al. 1.10.1 Die toekomstige waarde van ʼn enkele bedrag wat vandag belê word Bestudeer die handboek: Formule 2.1, Correia et al. 2013: 2-4 Wanneer ʼn enkele bedrag belê word vir ʼn jaar (tydperk n = 1), gebruik ons Formule 2.1 om die toekomstige waarde van daardie kontantbedrag oor ʼn jaar te bereken. FV = PV (1 + r)
Voorbeeld 1.2 ʼn Bedrag van R5 000 word belê vir een jaar teen ʼn rentekoers van 15% per jaar (dus r = 15% of 0.15). [Let daarop dat rentekoerse uitgedruk kan word as jaarliks; halfjaarliks, kwartaalliks, maandeliks of selfs daagliks. Lees dus noukeurig wat die vraag behels.]
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 22
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Die toekomstige waarde aan die einde van die jaartermyn sal soos volg bereken word: FV = PV (1 + r) = R5 000 (1.15) = R5 750 Die rente op die belegging is dus R750 (verskil tussen die toekomstige waarde en die oorspronklike bedrag belê). Veronderstel dieselfde R5 000 word belê vir meer as een jaar. Die effek van saamgestelde rente sal ʼn rol speel. Die rente wat verdien word, sal nie uitbetaal word nie, maar saam met die oorspronlike R5 000 belê word elke jaar. Maak seker of rente jaarliks of teen ander tydperk-intervalle verdien word. Formule 2.2 op bladsy 2-5 in Correia et al. neem in ag die effek van saamgestelde rente as die toekomstige waarde van ʼn enkele bedrag oor meervuldige tydperke bereken word. FV = PV (1 + r)n
Voorbeeld 1.3 ʼn Bedrag van R5 000 word belê vir 8 jaar (n = 8) teen ʼn rentekoers van 15% per jaar (r = 15% of 0.15). Die toekomstige waarde kan soos volg bereken word met Formule 2.2: FV = PV (1 + r)n = R5 000 (1.15)8 = R15 295 (afgerond tot die naaste Rand) In plaas daarvan om Formule 2.2 te gebruik, kan ʼn finansiële sakrekenaar, Excel spreadsheet of Tabel A ook gebruik word. Tabel A – die toekomstige waarde van R1 aan die einde van n periodes kan gevind word agterin Correia et al. op bladsy T-2 & T-3. Tabel A is geformuleer vir al die algemene rentekoerse waarteen belê word tot en met 50 verskillende tydperke. Tabel A kan soos volg gebruik word om die toekomstige waarde van ʼn bedrag oor meervoudige tydperke te bereken: Voorbeeld 1.4 As Tabel A beskou word, sal die horisontale kolomme die rentekoerspersentasies voorstel vanaf 1% tot 30% (r) en die vertikale rye die tydperk vanaf 1 tot 50 jaar (n).
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 23
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Indien R5 000 belê word vir 8 jaar (n = 8) teen ʼn rentekoers van 15% per jaar (r = 15% of 0.15), kan die toekomstige waarde soos volg bereken word met die gebruik van Tabel A: Hou Formule 2.2 in gedagte: FV = PV (1 + r)n As jy op die vertikale rye vir 15% soek en dan op die horisontale kolomme vir 8 (jaar), sal jy op die getal 3.0590 uitkom. FV = R5 000 × 3.0590 = R15 295 (soos voorheen bereken met Formule 2.2). Verwys na Figuur 2.1 in Correia et al. (2013: 2-6) om die verskillende effekte te sien van saamgestelde en enkelvoudige rente. Figuur 2.2 in Correia et al. beeld weer uit hoe verskillende saamgestelde rentekoerse ʼn belegging se toekomstige waarde beïnvloed (2013: 2-6). Die beskikbare inligting kan ook van so ʼn aard wees dat die aantal jare (tydperk) van die belegging nie bekend is nie. Logaritmes sal gebruik moet word om ʼn geskikte formule te ontwikkel. Tabel A kan gebruik word om die tydperk (n) te vind. Formule 2.4 is toepaslik indien die tydperk onbekend is (Correia et al. 2013: 2-8): (1 + r)n =
FV PV
Of n = [(LN FV – LN PV) / LN(1 + r)]
Voorbeeld 1.5 Die bedrag van R5 000 word belê teen ʼn rentekoers van 15% per jaar. Die belegging sal groei na R15 295. Hoeveel tydperke sal dit neem om daardie groei te realiser? FV
(1 + r)n = PV (1.15)n =
15 295 5 000
(1.15)n = 3.0590 Indien Tabel A weer beskou word en dit bekend is dat die rentekoers 15% per jaar is, kan daar na die 15%-kolom gekyk word en afbeweeg word totdat ʼn syfer naby aan 3.0590 gevind word. In die geval sal 3.0590 gevind word in die 8-jaar ry van Tabel A. Dus sal R5 000 vir 8 jaar teen 15% rente per jaar belê moet word om R15 295 te realiseer.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 24
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur In Correia et al. (2013: 2-8) kan ʼn soortgelyke voorbeeld se oplossing met behulp van natuurlike logaritmes gesien word. Die volgende formule wat verskyn in die handboek (Correia et al. 2013: 2-8) word gebruik indien die rentekoers onbekend is. Die konsep van saamgestelde rente is van toepassing. Formule 2.5: (1 + r)n =
FV PV
r = (FV/PV)(1/n) – 1 Weer eens kan Tabel A ook gebruik word om die onbekende rentekoers te bereken. Indien ons weet R5 000 gaan vir 8 jaar belê word en ons weet vanuit die vorige voorbeelde dat die toekomstige waarde-faktor 3.0590 is, ondersoek ons die 10-jaar ry tot ons die 3.0590 faktor vind. Die kolom waarin die 3.0590 faktor gevind word verteenwoordig dus die rentekoers om die toekomstige waarde van R15 295 te realiseer oor 8 jaar. Kyk na die voorbeeld van Allan Gray, een van Suid-Afrika se grootste beleggingsmaatskappye (Correia et al. 2013: 2-8). 1.10.2 Toekomstige waarde van ʼn annuïteit Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-12 tot 2-13 ʼn Reeks gelyke kontantvloeistrome waarvan die eerste kontantvloei aan die einde van die eerste periode ontvangbaar is, word genoem ʼn gewone annuïteit. Die aanname is dat die eerste paaiement aan die einde van die eerste tydperk belê word. Om die toekomstige waarde van ʼn gewone annuïteit te bereken, kan elke individuele paaiement of kontantvloeistroom se toekomstige waarde bereken word met behulp van die volgende formule: FVA = Ʃ(1 + r)n - 1 Formule 2.8 word egter verkies aangesien al die paaiemente van die annuïteit se toekomstige waarde in een berekening uitgevoer kan word. Formule 2.8: FVA = PMT ×
(1 + r) n -1 r
Tabel B agter in die handboek kan ook gebruik word vir hierdie berekening. Verwys na Voorbeeld 2.9 op bladsy 2-12.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 25
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.11
Die berekening van huidige waarde
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-15 tot 2-24. Gebruik formules en tabelle om die huidige waarde van ʼn (i) enkele toekomstige bedrag; (ii) annuïteit; (iii) ewigdurende annuïteit; (iv) groeiende ewigdurende annuïteit; (v) kontantvloeistroom wat groei teen ʼn konstante koers oor ʼn tydperk; en (vi) ongelyke kontantvloeistroom te bereken. Die huidige waarde van ʼn bedrag is ʼn nuttige konsep om verskillende beleggings te vergelyk ten einde die beste besluit te neem. Baie waardasieprobleme wat in latere hoofstukke bespeek word, behels die berekening van die huidige waarde van ʼn kontantvloeistroom wat in die toekoms verwag word. Die berekening van die huidige waarde vandag van ʼn bedrag of annuïteit behels ʼn proses wat ons noem verdiskontering. Dit is presies die omgekeerde van saamgestelde rente. Ons neem nou in ag die verdiskonteringskoers of diskontokoers om ʼn bedrag se huidige waarde te bereken. 1.11.1 Huidige waarde van ʼn enkele toekomstige bedrag Formule 2.2 kan aangepas word om ʼn verskeidenheid berekeninge uit te voer met tydwaarde-van-geld-konsepte. Veronderstel die gegewe inligting in ʼn toetsvraag is die toekomstige waarde, die tydperk en die rentekoers van ʼn belegging. Die huidige waarde van die enkelbedrag wat oorspronklik belê is, is onbekend. Deur Formule 2.2 aan te pas, kan die onbekende huidige waarde bereken word. Hierdie is Formule 2.3 op bladsy 2-7 en bladsy 216 in Correia et al. (2013) FV
PV = (1+r)n
Voorbeeld 1.6 Oor 8 jaar van vandag af wil jy graag die bedrag van R15 295 tot jou beskikking hê. Hoeveel sal jy vandag moet belê as die diskontokoers 15% per jaar is? FV
PV = (1+r)n =
15 295 (1.15)8
= R5 000 (afgerond tot die naaste R1). Dus sal R5 000 vir 8 jaar lank teen 15% per jaar rente belê moet word om die verlangde R15 295 teen die einde van die 8 jaar te hê.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 26
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Vewys na Tabel A vir dieselfde bereken (Correia et al. 2013: T-2): Die toekomstige waardefaktor van 3.0590 is ter sprake (n = 8 jaar; r = 15%) R15 295 ÷ 3.0590 = R5 000 (afgerond tot die naaste R1). Tabel C (die huidige waarde van R1) agter in die handboek kan ook gebruik word om die huidige waarde te bereken. Al die diskontofaktore in Tabel C is minder as 1 wat aandui ons verdiskonteer terug na vandag se waarde toe. 1.11.2 Huidige waarde van ʼn annuïteit Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-17 tot 2-18 ʼn Reeks gelyke kontantvloeistrome waarvan die eerste kontantvloei aan die einde van die eerste periode ontvangbaar is, word genoem ʼn gewone annuïteit. Die formule wat gebruik word om die toekomstige waarde van die annuïteit terug te verdiskonteer na die huidige waarde, is Formule 2.10 op bladsy 2-18 in die handboek: PVA = PMT ×
1-
1 (1 + r)n
r
Werk deur Voorbeeld 2.13 (bladsy 2-17) in die handboek wat van Formule 2.10 gebruik maak. Buiten die formule, kan jy met behulp van Tabel D, die huidige waarde van ʼn annuïteit van R1 per periode, die huidige waarde van die annuïteit in Voorbeeld 2.13 bereken. Tabel D is agter in die handboek gelys op bladsyT-8 en T-9. Verwys ook na Tabel 2.5 in die handboek om prakties te sien wat gebeur met die annuïteit. Gaan ook deur Voorbeeld 2.14 waar die eerste paaiement van die annuïteit onmiddellik betaalbaar is aan die belegger. 1.11.3 Huidige waarde van ʼn ewigdurende annuïteit Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-22 tot 2-23 Hoewel dit in praktyk baie skaars is, is daar annuïteite wat ewigdurend aanhou uitbetaal. Dit is gewoonlik nie-aflosbare voorkeuraandele in JSE genoteerde maatskappye. Formule 2.11 word hier toegepas: PV =
PMT r
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 27
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Gaan deur Voorbeeld 2.16 in die handboek wat handel oor nie-aflosbare voorkeuraandele en die huidige waarde van sulke ewigdurende annuïteite. 1.11.4 Huidige waarde van ʼn groeiende ewigdurende annuïteit Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-22 tot 2-23. ʼn Groeiende ewigdurende annuïteit is ʼn kontantvloeistroom waar die paaiement teen ʼn konstante koers groei. Dus kan die huidige waarde van die paaiment wat doelgemaak is, gebruik word en met die groeikoers aangepas word oor tyd. Formule 2.12: (g = groeikoers) PV =
PMT0 (1+ g) (r - g)
Verwys na die voorbeeld op bladsy 2-23 in die handboek. 1.11.5 Huidige waarde van ʼn kontantvloeistroom wat groei teen ʼn konstante koers oor ʼn tydperk Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-23. Indien ʼn bedrag of paaiement teen ʼn konstante koers groei vir ʼn vasgestelde aantal jare, kan daar in plaas van om elke kontantvloeistroom te verdiskonteer, eerder van Formule 2.13 gebruik gemaak word. PV van ʼn groeiende annuïteit = PMT (1 + g) ×
1-
n (1 + g) (1 + r)n
r-g
Voorbeeld 1.7 Jy begin vandag met ʼn nuwe pos by Google. Jou huidige pakket sluit ʼn jaarlikse salaris van R250 000 in. Jy voorsien dat jy by Google gaan werk tot die dag wat jy aftree oor 40 jaar. Gedurende hierdie 40 jaar verwag jy dat jou salaris konstant teen ʼn koers van 8% per jaar gaan groei, genoeg om inflasie te wen. Wat is die huidige waarde van jou toekomstige salaris oor die werkstydperk van 40 jaar indien jy ʼn vereiste opbrengskoers van 10% verwag? Neem aan jou salaris word een keer ʼn jaar aan jou uitbetaal. PV = R250 000 (1 + 0.08) ×
1-
(1.08 )40 (1.10)40
0.10 - 0.08
= R7 019 977
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 28
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.11.6 Huidige waarde van ʼn ongelyke kontantvloeistroom Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-21 tot 2-22 Dit kan soms die geval wees dat ʼn kontantvloeistroom se bedrae ongelyk is en selfs negatief is in sekere tydperke. Elke kontantvloeistroom moet individueel verdiskonteer word met behulp van Tabel C op bladsy T-6 agter in die handboek. Die huidige waarde van elke kontantvloeistroom word dan opgetel om die huidige waarde van ʼn ongelyke kontantvloeistroom te bepaal. Verwys na die voorbeeld op bladsy 2-21 in die handboek. 1.12
Definisie en berekening van ʼn jaarlikse effektiewe koers
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-9 tot 2-11 Die werklike situasie met beleggings is dikwels dat die rentekoers aangebied word as die koers per jaar, maar dat die rente saamgestel word teen verskillende intervalle, byvoorbeeld, maandeliks of kwartaalliks. Met ander woorde, die rente word by die kapitale bedrag getel meer gereeld as een keer per jaar. Rente word op rente verdien teen ʼn hoër koers en die belegging groei dus vinniger. Die jaarlikse rentekoers wat aangebied word, word na verwys as die gekwoteerde koers. Die ware opbrengs in ʼn jaar is hoër indien die aantal saamstellingstydperke meer as een keer per jaar is en hierdie koers word na verwys as die jaarlikse effektiewe koers. Formule 2.6 en 2.7 (Correia et al. 2013: 2-9; 2-10) is van toepasssing om die toekomstige waarde van ʼn belegging te bereken en om die effektiewe jaarlikse koers te bereken indien slegs die gekwoteerde nominale rentekoers bekend is. Formule 2.6: r
FV = PV (1 + m )mn waar m die aantal kere in ʼn jaar is wat die rente saamgestel word en n die aantal jare is.
Voorbeeld 1.8 Indien R5 000 belê word vir 8 jaar (n = 8) teen ʼn gekwoteerde rentekoers van 15% per jaar (r = 15) en die rente word maandeliks saamgestel (dus is m = 12), bereken die toekomstige waarde.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 29
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
r
FV = PV (1 + m )mn FV = R5 000 (1 +
. 12 × 8 )
= R5 000 × 1.012596
= R5 000 × 3.295513243 = R16 477.57
(R16 478 indien afgerond tot die naaste R1)
Ons kan dus sien wat die effek is indien die rente meer gereeld as een keer per jaar saamgestel word by die kapitale bedrag. Indien die rente slegs een keer per jaar saamgestel word soos in die vorige voorbeelde, was die toekomstige waarde R15 295 van die R5 000 belegging oor 8 jaar teen 15% per jaar. Die toekomstige waarde is egter R16 478 indien die rente maandeliks saamgestel word. Soos voorheen genoem – die toekomstige opbrengs is R1 183 hoër omdat die rente maandeliks by die kapitale bedrag gevoeg word en dus belê word. Om die gekwoteerde nominale rentekoers om te skakel in die effektiewe jaarlikse koers is noodsaaklik om te besluit tussen verskillende beleggingsalternatiewe met verskillende samestellingstydperke. Die effektiewe jaarlikse koers van rente is die jaarlikse koers wat, indien dit saamgestel word slegs een keer per jaar, vir ons dieselfde antwoord gaan gee as in die geval wat rente saamgestel word ʼn aantal kere per jaar (Correia et al. 2013: 2-10). Formule 2.7: r
1 + re = (1 + mn )m – 1 Waar re die effektiewe koers en rn die gekwoteerde nominale koers is, saamgestel m-kere per jaar. Bogenoemde formule kan vereenvoudig word na Formule 2.7 om die effektiewe jaarlikse koers te bereken: r
re = (1 + mn )m – 1
Voorbeeld 2.7 in die handboek (Correia et al. 2013: 2-10) verduidelik hoe om ʼn gekwoteerde nominale koers om te skakel na die effektiewe jaarlikse koers met die gebruik van Formule 2.7. 1.13
Die onderskeid tussen nominale en reële rentekoerse
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-23 tot 2-24
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 30
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Inflasie veroorsaak dat die waarde van geld oor tyd verlaag. Wanneer geld belê word by Allan Gray in ʼn spaarportefeulje wat ʼn nominale rentekoers van 8% per jaar aanbied, maar die inflasiekoers in Suid-Afrika is 6.3% per jaar (koers in Julie 2014: http://www.tradingeconomics.com/south-africa/inflation-cpi) moet die impak van inflasie oorweeg word in terme van die koopkrag van geld. As die inflasie koers 6.3% per jaar is, beteken dit jou belegging realiseer in werklikheid nie die nominale koers van 8% per jaar nie. Die reële rentekoers verwys na die koers en opbrengs wat realiseer nadat inflasie afgetrek word. Indien ʼn belegging by Allan Gray ʼn nominale koers van 8% per jaar aanbied, maar die inflasiekoers is 6.3% per jaar, beteken dit die reële rentekoers is ongeveer 1.7% per jaar. Daar is ʼn meer akkurate metode om reële rentekoerse te bereken deur middel van ʼn formule: 1 + reële opbrengs =
(1+nominale opbrengs) (1+inflasiekoers)
Verwys na die voorbeeld in die handboek rondom die kwessie van pensioen en die koopkrag van die pensioeninkomste in die toekoms indien inflasie in ag geneem word (Correia et al. 2013: 2-23). 1.14
Die toepassing van saamstelling en verdiskontering by komplekse kontantvloeistrome
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-20 Komplekse kontantvloeistrome kan beskou word as annuïteite wat ewigdurend is, groei of negatief en ongelyk is oor die beleggingstydperk. Verwys terug na die gedeeltes oor die huidige waarde van ʼn ewigdurende annuïteit, ʼn annuïteit waar die betaling uitgestel word, ongelyke kontantvloeistrome, asook die toekomstige waarde van ʼn annuïteit. Pensioenbeplanning is ʼn reële probleem wêreldwyd wat hier ter sprake is. Werk deur Voorbeelde 2.10 (bladsy 2-14) en 2.15 (bladsy 2-20) wat fokus op ʼn uitgestelde annuïteit se toekomstige en huidige waarde. 1.15
Tydwaarde van geld se toepassing in reële wêreldprobleme en die waardasie van ʼn verband
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-24 tot 2-27; 2-35 tot 2-38
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 31
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Dit is baie belangrik om betyds te begin beplan en spaar vir die dag wanneer jy aftree en nie meer ʼn voltydse inkomste verdien nie. Tydwaarde-van-geld-konsepte kan toegepas word by pensioenbeplanning. Daar word beraam dat slegs 6% van alle Suid-Afrikaners gemaklik sal kan aftree en steeds die leefstyl handhaaf waaraan hul gewoond was. Verwys na Voorbeeld 2.17 in die handboek om te kan bereken wat jou maadelikse bydrae tot ʼn pensioenfonds moet wees tot die dag wat jy aftree. Verdere reële wêreldkwessies wat met behulp van tydwaarde van geld bereken kan word, is die aangaan van ʼn huislening, verbande uitneem of selfs motorfinansiering. 1.16
Faktore wat die termynstruktuur van rentekoerse bepaal
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-32 tot 2-35 Die eenvoudige ekonomiese markreëls van vraag en aanbod bepaal die hoeveelheid geld wat geleen en uitgeleen word asook die rentekoerse gekoppel aan die lenings. Dieselfde geld vir beleggings. Die rentekoers, wat die vereiste opbrengs van die uitlener verteenwoordig, bestaan uit drie hoof veranderlikes: •
Tydwaarde van geld
•
Risiko dat die kapitale bedrag nie terugbetaal kan word nie
•
Inflasie
Rentekoerse fluktueer soos wat verwagte veranderinge plaasvind in die drie hoof veranderlikes. Figuur 2.5 (Correia et al. 2013: 2-32) verteenwoordig hoe rentekoerse verander soos wat die termyn of uitkeerdatum van ʼn belegging verskil in die toekoms. Die vastelyn in Figuur 2.5 word na verwys as die opbrengskromme. Die opbrengskromme in Figuur 2.5 dui aan dat hoe langer die tydperk van die lening is, hoe groter is die risiko vir die uitlener en hoe hoër is die vereiste rentekoers. Daar word ook na Suid-Afrikaanse Regering se Vaste Koepon Effekte verwys as ʼn voorbeeld om die termynstruktuur van rentekoerse te verduidelik (Correia et al. 2013: 2-33). ʼn Aantal teorieë is ook ontwikkel om die termynstruktuur van rentekoerse te verduidelik, naamlik: •
Verwagtinge teorie
•
Likiditeitsvoorkeurteorie
•
Marksegmentasieteorie
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 32
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.17
Opsomming van formules en gebruik van finansiële sakrekenaar en Excel spreadsheets
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 2-27 tot 2-31 Belangrik: Daar word onder paragraaf 4 in Hoofstuk 2 in detail beskryf en geïllustreer hoe om van ʼn HP-10BII finansiële sakrekenaar, asook Excel spreadsheets gebruik te maak om al die tydwaarde-van-geld-berekeninge uit te voer. Werk deur die voorbeelde vanaf bladsy 2-27 tot 2-31 in die handboek. Hieronder is ʼn opsomming van die verskillende formules wat gebruik kan word: Formule 2.1: Toekomstige waarde van ʼn enkele
FV = PV (1 + r)
bedrag oor 1 jaar FV = PV (1 + r)n
Formule 2.2: Toekomstige waarde van ʼn enkele bedrag belê oor meervoudige tydperke Formule 2.3: Huidige waarde van ʼn enkele
FV
PV = (1+r)n
toekomstige bedrag Formule 2.4: Tydperk van belegging is onbekend
FV
(1 + r)n = PV Of n = [(LN FV – LN PV) / LN(1 + r)]
Formule 2.5: Rentekoers onbekend
r = (FV/PV)(1/n) – 1 r
Formule 2.7: Effektiewe jaarlikse koers bereken Formule 2.8: Toekomstige waarde van gewone annuïteit Formule 2.10: Huidige waarde van gewone annuïteit
re = (1 + mn )m – 1 FVA = PMT ×
(1 + r) n -1 r
PVA = PMT ×
Formule 2.11: Huidige waarde van ewigdurende
PV =
annuïteit Formule 2.12: Huidige waarde van groeiende ewigdurende annuïteit
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
PV =
1-
1 (1 + r)n
r
PMT r
PMT0 (1+ g) (r - g)
Bladsy 33
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Formule 2.13: Huidige waarde van groeiende gewone annuïteit
PV = PMT (1 + g) ×
1-
n (1 + g) n (1 + r)
r-g
Tabel 1.2: Opsomming van tydwaarde-van-geld-formules (Outeur, 2014) 1.18
Die onderskeid tussen besigheidsrisiko en finansiële risiko
Bestudeer die handboek: Hoofstuk 3; Correia et al. 2013: 3-3 tot 3-8 Finansiële bestuur behels die besluitneming van beleggings- en finansieringsopsies. Hierdie besluite word gebaseer op die risiko wat die sakeondernemings bereid is om te neem asook die verwagte opbrengskoers van die belegging. Die algemene tendens van hoe groter die risiko, hoe hoër die opbrengs hang af van die risiko-aptyt van die sakeonderneming. 1.18.1 Besigheidsrisiko Besigheidsrisiko ontstaan bloot vanweë die aard van die sakeonderneming en die industrie waarin dit handel. Besigheidsrisiko word gewoonlik gesien in veranderinge by verkope en uitgawes. Die effek van besigheidsrisiko op die finansiële prestasie van ʼn onderneming word gemeet aan variasies in die verdienste voor rente en belasting (EBIT). Dit is belangrik om ʼn onderskeid te tref tussen vaste koste en veranderlike koste. Vaste koste bly konstant ongeag die produksie- of verkopekapasiteit. Voorbeelde van vaste koste is die huur van ʼn fabriek en die administratiewe personeel se salarisse. Veranderlike koste verander in totaal direk in verhouding met die produksie- en verkopekapasiteit. Voorbeelde hiervan is materiaalkoste en verkoopskommissies aan verkoopspersoneel. Werk deur Voorbeeld 3.1, die koste-volume-wins-analise om te verstaan hoe die gelykbreekpunt in aantal eenhede verkoop die verdienste voor rente en belasting beïnvloed en uiteindelik hoe besigheidsrisiko’s soos ʼn verhoging in vaste koste die gelykbreekpunt beïnvloed. 1.18.2 Finansiële risiko Finansiële risiko ontstaan weer vanuit die finansiering van die onderneming se bates deur middel van rentedraende lenings. Rente op hierdie lenings moet betaal word ongeag die finansiële prestasie van die onderneming. Formule 3.3, die graad van finansiële hefboomwerking (degree of financial leverage) (DFL) bepaal die impak wat rente op die verdienste van die onderneming het. Die totale onderneming se risiko word gemeet met die Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 34
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur graad van gekombineerde hefboomwerking (degree of combined leverage) (DCL) en is ʼn kombinasie van graad van bedryfshefboomwerking (operating leverage) (DOL) en finansiële hefboomwerking (financial leverage) (DFL). Formule 3.4 word gebruik om die DCL te bereken. Werk deur Voorbeeld 3.2, spesifiek Tabel 3.4, waar die berekeninnge van DOL, DFL en DCL aangedui word. 1.19
Berekening van aanduidings van opbrengs
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 3-8 tot 3-10 Opbrengste van ʼn belegging in ʼn enkele aandeel bestaan uit 2 komponente: die dividende wat ontvang is en die kapitaal-appresiasie (kontantwaarde wat realiseer indien die aandeel verkoop word) van die aandeel. Formule 3.5 toon aan hoe die aandeelprys en dividende ontvang, in berekening gebring word om die opbrengs aan die aandeelhouers te bepaal. Indien die verwagte opbrengs egter op onsekere uitkomstes bereken word, moet daar van ʼn waarskynlikheidsverdeling (probability distribution) gebruik gemaak word. Verwys na Voorbeeld 3.3 om die berekening van ʼn verwagte opbrengs met ʼn waarskynlikheidsverspreiding te sien. Baie belangrik om op te let dat die waarskynlikhede altyd optel na 100% toe. Die verwagte opbrengs van elke situasie word vermenigvuldig met elke ooreenstemmende waarskynlikheid dat die situasie gaan realiseer soos aangetoon deur Formule 3.6. 1.20
Berekening van aanduidings van risiko
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 3-10 tot 3-14 Risiko kan moontlik gemeet word deur die risiko verbonde aan ʼn belegging te vergelyk met die mark van daardie soort beleggings oor die algemeen. Risiko verteenwoordig dus die verskil tussen die werklike uitkomste en die verwagte uitkomste – in statistieke terme word hierna verwys as variansie. Tabel 3.6 toon aan hoe om ʼn variansie te bereken van ʼn enkele aandeel indien daar sekere onbekende situasies heers en daar is ʼn waarskynlikheid gekoppel aan elke situasie se kans om werklik te gebeur. Formule 3.7 en 3.8 dui onderskeidlik aan hoe om dan die variansie te verwerk na die standaardafwyking. Formule 3.8 is die meer algemeen aanvaarbare formule.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 35
GFM206 FinansiÍle Bestuur en Persoonlike FinansiÍle Bestuur Sodra die verwagte opbrengs en die risiko bepaal is, word die gemiddelde variansie (meanvariance) reÍl geïmplementeer om tussen twee beleggingsopsies te besluit. Die reÍl is egter net toepasbaar op rasionele beleggers wat risiko vermy. Die twee voorwaardes van die reÍl kan gevind word op bladsy 3-11 tesame met Figuur 3.4 as illustrasie. Verskillende ander metodes kan ook gebruik word om tussen twee beleggings te besluit. Voorbeeld 3.4 illustreer dat met behulp van die verspreiding van opbrengste van twee aandele met identiese verwagte opbrengste, kan daar ʼn keuse gemaak word. In Figuur 3.7 is al die vorige opbrengste van die twee aandele ook in berekening gebring. Voorbeeld 3.5 (bladsy 3-14) beeld weer ʼn situasie uit waar die twee aandele verskillende verwagte opbrengste toon en die risikokomponent ook verskil vir beide. Om ʼn besluit te neem tussen die twee alternatiewe is dit nodig om die variasiekoÍffisiÍnt (co-efficient of variation) (CV) te bereken. Die eienskappe van ʼn normale verspreiding, die standaardafwyking, variasiekoÍffisiÍnt (co-efficient of variation) en z-telling (z-score) word gebruik in Voorbeeld 3.5. Verwys na bladsy 3-12 en 3-13 vir ʼn vinnige terugblik op die normale verspreiding se eienskappe. Werk deeglik deur Voorbeeld 3.5. Die volgende formules is van belang:
Formule 3.9:
Druk die
Ďƒ
Besluit: hoe laer
CV = R
e
VariasiekoĂŤffisiĂŤnt
eenhede van
(Co-efficient of
risiko per 1%
per 1% opbrengs,
variation)
opbrengs uit
hoe beter
Formule 3.10:
Bepaal
z-telling (z-score)
waarskynlikheid
=
dat opbrengs
die eenheidsrisiko
−
Besluit: gebruik Tabel E agter in handboek om
onder ʼn gegewe
waarskynlikheid %
vlak val
te bereken
Formule 3.11:
Meet hoe
kovariansie (co-
aandele se
variance)
opbrengste
, =
− −
saam met mekaar beweeg
Besluit: Indien aandele saam met mekaar beweeg, sal werklike opbrengs hoĂŤr wees
Formule 3.12:
Bepaal sterkte
Korrelasie-
van lineĂŞre
=
,
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiĂŤle besluitneming
Besluit: Fokus op positiewe
Bladsy 36
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur koëffisiënt
verhouding
korrelasie (+1).
tussen 2 aandele Tabel 1.3: Risiko- en opbrengsformules (Outeur, 2014) 1.21
Die impak van diversifikasie op die verwagte risiko en opbrengs van ʼn aandeleportefeulje
Bestudeer die handboek: Hoofstuk 4, Correia et al. 2013: 4-2 tot 4-6; 4-15 tot 4-16 Die gesegde lui: Moenie al jou eiers in een mandjie sit nie. Met beleggings is dit wys om nie al jou beskikbare fondse in een belegging te plaas nie, veral t.o.v. die aandelemark. Hoofstuk 4 skakel in by Hoofstuk 3, maak dus seker jy het Hoofstuk 3 se formules en berekeninge goed onder die knie. Met behulp van die moderne-portefeulje-teorie en die kapitaal-bateprysingsmodel (CAPM) kan daar bewys word dat dit altyd ʼn beter strategie is om in ʼn verskeidenheid aandele te belê (portefeulje te bou) as om net een soort aandeel te besit. Op bladsy 4-15 word die voordele van diversifikasie uitgelig met behulp van Figuur 4.9. 1.22
Berekening van verskeie aanduidings van risiko en opbrengs van ʼn aandeleportefeulje
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 4-2 tot 4-11 Die basiese beginsels rondom ʼn portefeulje van aandele word neergelê in Voorbeeld 4.1 met ʼn portefeulje wat uit slegs twee aandele bestaan. Formule 4.1 word aangewend om die verwagte opbrengs van ʼn aandeleportefeulje te bereken. Dit is belangrik om daarop te let (Formule 4.1) dat daar ʼn gewig of proporsie geheg word aan hoeveel elke aandeel beset uit die totale portefeulje. Die risiko van ʼn portefeulje word nie slegs bepaal deur die risiko van elke individuele aandeel nie, maar ook deur die verhouding tussen die opbrengste van die aandele. Dus word daar weer gebruik gemaak van die korrelasiekoëffisiënt (Formule 3.12 in Hoofstuk 3) om die risiko van ʼn aandeleportefeulje te bereken en die korrelasie tussen die twee aandele se opbrengste te bepaal. Die ideale portefeulje sal nie ʼn perfekte positiewe korrelasie (+1) hê nie aangesien die gevaar dan bestaan dat een aandeel se swak prestasie, die ander aandeel ook swak laat presteer.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 37
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Werk deeglik deur Voorbeeld 4.2 (bladsy 4-7). Dit fokus op ʼn portefeulje wat weer eens uit twee soorte aandele bestaan en hoe om die risiko van so ʼn twee-aandeel-portefeulje met Formule 4.4 te bereken. Formule 4.4 berus op die beginsels van variansie (σ2), die gewig van elke aandeelsoort in die portefeulje en die kovariansie (covariance) van die opbrengste van die twee aandele. Daar kan ook van Formule 4.5 gebruik gemaak word, dit word afgelei vanaf Formule 4.4. Verwys weer terug na Hoofstuk 3 se formules en voorbeelde ook. Belangrik om op te let dat die gewigte van die twee aandele moet optel na 1 toe (of 100% indien dit uitgedruk word in persentasies). Voorbeeld 4.3 (bladsy 4-10). is ook ʼn omvattende oefening rondom risikoberekeninge vir ʼn twee-aandeel portefeulje. In die geval waar ʼn portefeulje van aandele uit meer as twee aandeelsoorte bestaan, word dieselfde berekeninge toegepas as by ʼn twee-aandeel-portefeulje om die verwagte opbrengs en risiko te bereken. Formules 4.4 of 4.5 word weer toegepas. 1.23
Die doeltreffendheidsgrens
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 4-12 tot 4-13 Die keuse rondom watter kombinasie van aandele in ʼn portefeulje ingesluit moet word, is nie ʼn eenvoudige berekening met ʼn regte en verkeerde antwoord nie. Die keuse hang geheel en al af van die belegger se nutsfunskie (utility function), ook bekend as die belegger se risiko-aptyt. Nutsfunskie beteken die subjektiewe satisfaksie wat ʼn individu ervaar vanuit sy/haar optrede of omstandighede. Figuur 4.6 (bladsy 4-12). illustreer hoe die addisionele subjektiewe satisfaksie van ʼn belegger afneem teen ʼn versnellende koers soos wat die verwagte opbrengste van die belegging verbeter. 1.24
Die konsep van markdoeltreffendheid
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 4-24 tot 4-28 Die moderne portefeuljeteorie en die kapitaal-bate-prys-model (CAPM) berus op die aanname van ʼn perfekte kapitale mark. Fama (1970) stel drie vorme van markeffektiwiteit voor (2013: 4-25), soos geïllustreer in Figuur 3 hieronder:
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 38
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Swak vorm: aandelepryse volg 'n random walk
Semi-sterk vorm: alle publieke inligting van 'n aandeel, word in die aandeelprys gereflekteer
Sterk vorm: alle inligting, privaat of publiek, word in die aandeelprys gereflekteer
Figuur 1.3: Die drie vorme van markeffektiwiteit volgens Fama (Saamgestel uit: Correia et al. 2013: 4-25) 1.25
Die gebruik van betas in die praktyk en toepassing van die sekuriteitsmarklyn
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 4-18 tot 4-24 Die moderne portefeuljeteorie en diversifikasie berus op die beginsels dat alle beleggers rasioneel is en verkies so min as moontlik risiko om ʼn verwagte opbrengs te realiseer. Hou egter in gedagte dat ʼn belegger nie beloon word vir risiko wat deur middel van diversifikasie geëlimineer kan word nie. Fluktuasies in die markte en die gepaargaande risiko affekteer die aandeelpryse van ʼn belegger – hierdie risiko word na verwys as niediversifiseerbare risiko. Beta (β) is die maatstaf wat hierdie niediversifiseerbare risiko meet. Die mark het per definisie ʼn beta van 1. Beta is ʼn lineêre konsep en kan op ʼn grafiek voorgestel word met die sekuriteitsmarklyn (security market line) (SML). Die formule vir SML, ook bekend as die kapitaalbateprysingsmodel (CAPM), is Formule 4.10: Ri = Rf + βi (Rm – Rf) Figuur 4.12 (bladsy 4-7) beeld die SML-konsep uit: die premie wat verdien word vir die risiko wat aangeneem word, verhoog soos wat beta verhoog, aangesien die aandeel meer riskant is as ʼn soortgelyke gemiddelde aandeel in die mark. 1.26
Finansiële verslae as kommunikasie aan belanghebbendes
Bestudeer die handboek: Hoofstuk 5, Correia et al. 2013: 5-2 tot 5-8
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 39
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Elke finansiële jaareinde moet ʼn volledige stel finansiële state opgestel word en aan die aandeelhouers voorgelê word. Dit is ʼn statutêre vereiste ingevolge die Maatskappywet (no. 71 van 2008) asook volgens Internasionale Rekeningkunde Standaarde (IAS).
Staat van omvattende inkomste
Kontantvloeistaat
Finansiële state
Staat van finansiële posisie
Staat van veranderinge in ekwiteit
Figuur 1.4: Die volledige stel finansiële state volgens IAS1 (Outeur, 2014) Die vak, Finansiële Rekeningkunde (GAC206) fokus op die opstel van die finansiële state. Indien daar ʼn finansiële verhouding bereken moet word, sal volledige finansiële state voorsien word. Tabel 5.1 (bladsy 5-3) verskaf ʼn tipiese formaat wat aanvaarbaar is vir die staat van omvattende inkomste en die staat van veranderinge in ekwiteit. Tabel 5.2 (bladsy 5-4) beeld weer die staat van finansiële posisie se formaat uit en Tabel 5.3 (bladsy 5-6) dui die kontantvloeistaat se formaat aan. 1.27
Metodes om finansiële state te analiseer
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 5-9 tot 5-12 Vier metodes word algemeen gebruik om ʼn analise op finansiële state uit te voer: •
Vergelykende finansiële state en tendensanalise: state van ten minste 5 jaar van ʼn maatskappy word langs mekaar gehou en ondersoek vir enige veranderinge jaartot-jaar.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 40
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur •
Indeks analise: Soortgelyk aan ʼn vergelykende tendensanalise, behalwe dat ʼn basisjaar gekies word en al die waardes vir daardie jaar word uitgedruk as 100%. Daaropvolgende jare word dan uitgedruk in terme van persentasies op die basisjaar.
•
Gemeenskaplike-grootte-analise: Individuele items in ʼn staat word uitgedruk as ʼn proporsie van die totaal.
•
Verhoudingsanalise: Druk die verhouding van een item tot ʼn ander item uit of marges word bereken.
1.28
Finansiële verhoudings
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 5-12 tot 5-21 Die finansiële verhouding opsigself beteken nie beduidend baie nie. Die interpretasie van die verhouding en voorstelle vir verbeteringe aan bestuur is die belangrikste. Finansiële verhoudings word opgedeel in 6 kategorieë: •
Likiditeitsverhoudings
•
Batebestuurverhoudings
•
Solventheidsverhoudings
•
Winsgewendheidsverhoudings
•
Kontantvloeiverhoudings
•
Markwaardeverhoudings.
Maak seker jy ken en kan elke finansiële verhouding korrek bereken en interpreteer. Werk noukeurig deur die voorbeeld van Typical Limited wat begin by Tabel 5.1 (bladsy 5-3) in die handboek en strek tot by bladsy 5-21 waar al die finansiële state van Typical Limited gebruik word om die verhoudings, gelys in Tabel 1.4, hieronder te bereken.
Verhouding
Formule Likiditeit
Bedryfskapitaal (current)
Vuurproef (quick)
!"# $% &'!% !"# $%(&%'!
!"# $% &'!% − ##&&" !"# $%(&%'!
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 41
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur
Batebestuur Voorraadomsetsnelheid
) %'! & !#) *! ##&&" "! '!+#! !#) *!/-./
Gemiddelde invorderingstermyn
!#) *! &%'! &'!%
Vaste bates omsetsnelheid
!#) *! !"# $% &'!%
Bedryfsbates omsetsnelheid
Solvensie Skuldverhouding
' '&(! %)+(" ' '&(! &'!%
' '&(! %)+(" ' '&(! !)0 '! '
Skuld-tot-ekwiteit
1!#" ! %'! # #! '! ! !(&%' 2 {4567} #! '!
Rentedekking Verdienste voor rente, belasting, depresiasie en amortisasiedekking
4567 + "!*#!% &% ! + &: #' %&% ! #! '!
Winsgewendheid
#+' 0 % !#) *!
Bruto wins persentasie
!'' 0 % !#) *!
Netto wins persentasie
!'' 0 % ' '&(! &'!%
Opbrengs op totale bates (ROA) Opbrengs op ekwiteit (ROE) Kontantvloei Kontantvloei tot totale skuld
) '& ' ( ! & !"# 0 2;!"! ' '&(! %)+("
Markwaarde Dividendopbrengs
!'' 0 % !)0 '! '
" "! " *!# && "!!( *# % *!# && "!!(
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiĂŤle besluitneming
Bladsy 42
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur !#" ! %'! *!# && "!!( *# % *!# && "!!(
Verdienste opbrengs
*# % *!# && "!!( !#" ! %'! *!# && "!!(
Prysopbrengs (P/E)
!#" ! %'! *!# && "!!( " "! " *!# && "!!(
Dividenddekking
Tabel 1.4: Opsomming van die finansiĂŤle verhoudings volgens kategorie (Outeur, 2014) 1.29
Die Du Pont-analise
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 5-21 tot 5-23 Die langtermyndoel van finansiĂŤle bestuur is om die waarde van die maatskappy te verhoog. Die Du Pont-analise gebruik die opbrengs op ekwiteit (aandeelhouersbelang) (ROE) as die oorkoepelende indikator van die maatskappy se sukses.
ROE Opbrengs op ekwiteit
Netto wins Totale bates
Netto wins Verkope Netto wins %
Totale bates Ekwiteit
Verkope Totale bates Bate omsetsnelheid
Totale bates Ekwiteit FinansiĂŤle hefboom vermenigvuldiger
Figuur 1.5: Uiteensetting van die opbrengs op ekwiteit (ROE) (Aangepas uit Correia et al. 2013: 5-21)
Werk deur Figuur 5.1 en die gevallestudie van X Beperk op bladsy 5-22.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiĂŤle besluitneming
Bladsy 43
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.30
Ekonomiese waarde toegevoeg (EVA)
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 5-25 tot 5-28 Ekonomiese waarde toegevoeg dien as ʼn maatstaf vir die ware ekonomiese wins, anders gestel, die waarde waarmee verdienste (wins) die verwagte minimum opbrengs van aandeelhouers en skuldverskaffers oorskry of tekortkom: EVA = netto bedryfswins na belasting – {Kapitaal × koste van kapitaal} Gaan deur die gevallestudie van SABMiller op bladsy 5-27. 1.31
Samevatting
Verskeie aspekte van finansiële besluite wat individue sowel as sakeondernemings beïnvloed, is uitgelig in Studie-eenheid 1. Die eerste belangrike konsep in finansiële bestuur wat beleggings affekteer, naamlik die tydwaarde van geld is behandel. Daar sal van jou verwag word om ʼn verskeidenheid berekeninge uit te voer om ʼn enkele bedrag; annuïteit of ewigdurende annuïteit se huidige of toekomstige waarde te bepaal. Die berekeninge kan by wyse van ʼn wiskundige formule, ʼn tabel, ʼn finansiële sakrekenaar of Excel spreadsheet uitgevoer word. Sodra die toekomstige of huidige waarde van ʼn belegging bepaal kan word, moet verdere faktore soos die risiko en verwagte opbrengs oorweeg word. Die risiko en verwagte opbrengs kan met behulp van statistiese formules bereken word. Die realiteit is egter dat die keuse tussen ʼn verskeidenheid beleggingsopsies in aandele geheel en al afhang van die risikotoleransie van die belegger. Die risiko van ʼn belegging kan gediversifeer word deur in ʼn portefeulje van ʼn verskeidenheid aandele te belê. Die laaste finansiële besluitnemingskonsep sentreer rondom die vier soorte finansiële state wat in diepte geanaliseer kan word by wyse van finansiële verhoudings. Die interpretasie van die finansiële verhoudings kan die onderneming help om te fokus op probleemareas en dus die algehele finansiële gesondheid van die onderneming verbeter. In die volgende studie-eenheid gaan ons fokus op beleggingsbesluite, van die waardasie van bates tot die koste van kapitaal en ʼn kapitale begroting evalueer. 1.32
Selfevaluering Aktiwiteit 1: Hoofstuk 1
1.1
Doel van Finansiële bestuur: Watter doelstellings moet ʼn finansiële bestuurder altyd motiveer in sy daaglikse aktiwiteite?
1.2
Etiek en doelstellings van die maatskappy: Kan die doel om aandele se
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 44
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur waarde te verhoog bots met ander doelstellings soos om onetiese en onwettige gedrag te vermy? Aktiwiteit 2: Hoofstuk 2 Vir tydwaarde-van-geld-oefeninge, werk deur die selfstudievrae S2.1 – S2.6 aan die einde van hoofstuk 2. Aktiwiteit 3: Hoofstuk 3 Doen die selfstudieprobleme, afdeling a), b) en c) (bladsy 3-28 tot 3-29) aan die einde van Hoofstuk 3. Aktiwiteit 4: Hoofstuk 4 Werk deur vrae 4.1; 4.2, 4.8 en 4.23 aan die einde van die Hoofstuk (bladsy 4-43, 4-45 & 4-51). Aktiwiteit 5: Hoofstuk 5 Doen die drie selfstudieprobleme (S5.1 – S5.3) aan die einde van die Hoofstuk (bladsy 539 tot 5-40).
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 45
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 1.33
Selfevalueringsriglyne Riglyne Aktiwiteit 1: Hoofstuk 1
1.1
Oorweeg die belangrikste besluite en definisie van finansiële bestuur. Vir elke tipe besluit gee ʼn voorbeeld van ʼn relevante besigheidstransaksie.
1.2
Om spesifiek te wees – dink jy onderwerpe soos kliënte en werknemers se veiligheid, die bewaring van die omgewing en algemene goedgesindheid pas in die raamwerk van winsbejag, of word dit geïgnoreer? Dink aan spesifieke scenarios om jou antwoord te illustreer. Riglyne Aktiwiteit 2: Hoofstuk 2
Onthou om eers die selfstudieprobleme op jou eie te probeer sonder om na die antwoorde te loer, selfs al brand jy vas. Verwys weer terug na paragraaf 4 waar die gebruik van die finansiële sakrekenaar en Excel uiteengesit word. Beantwoord al die probleme deur eers die spesifieke formule of tabel te gebruik en dan jou antwoord te toets met behulp van Excel of ʼn finansiële sakrekenaar. Die antwoorde van die selfstudieprobleme is op bladsy 2-41 tot 2-43. Riglyne Aktiwiteit 3: Hoofstuk 3 Die oplossing volg op bladsy 3-28. By afdeling c) van die probleem, hou in gedagte dat die risiko-aptyt van elke individuele belegger verskil. Jy kan nie die belegger se keuse vir hom/haar maak nie, jy kan bloot voorstelle maak en aan hom/haar al die nodige berekeninge en interpretasies verskaf. Riglyne Aktiwiteit 4: Hoofstuk 4 Die oplossings tot al die vrae in Hoofstuk 4 van Correia, et al. sal na afloop van kontaksessie 2 beskikbaar wees op die Akademia Spens. Jy sal dit onder die “Ekstra” ikoon van Kontaksessie 2 vind. Riglyne Aktiwiteit 5: Hoofstuk 5 Die oplossing volg op bladsy 5-41. Gaan ʼn stap verder met elk van die finansiële verhoudinge en formuleer betekenisvolle interpretasies en voorstelle aan bestuur.
Studie-eenheid 1: Inleiding en beginsels van finansiële besluitneming
Bladsy 46
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
STUDIE-EENHEID 2: BELEGGINGSBESLUITE
2.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Waardasie van bates
•
Koste van kapitaal
•
Kapitale begroting
•
Risiko-analise as deel van die kapitale begroting
•
Bedryfskapitaal
•
Bestuur van bedryfsbates en korttermynfinansiering
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
verskillende beginsels rondom die waardering van bates toe te pas;
•
die koste van kapitaal te bereken;
•
die proses van ʼn kapitale begroting te implementeer;
•
risiko as deel van die kapitale begroting te analiseer;
•
bedryfskapitaalbeleide te formuleer; en
•
bedryfsbates effektief te bestuur en bronne van korttermynfinansiering te identifiseer.
2.2
Voorgeskrewe handboek
Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2013. Financial management. 7th ed. Cape Town: Juta and Company Ltd. Let asseblief daarop dat die handboek se bladsynommers weer by nommer 1 begin met elke hoofstuk. Dus beteken bladsynommer 6-13 dat dit hoofstuk 6, bladsy 13 is. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer:
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 47
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Afdeling B: Grondbeginsels van besluitneming (vervolg) Hoofstuk 6, paragrawe 4 tot 6 (bladsye 6-4 tot 6-26) Hoofstuk 7, paragrawe 1 tot 2 (bladsye 7-2 tot 7-4), 4 (bladsye 7-6 tot 7-15) en 6 (bladsy 7-17) Afdeling C: Beleggingsbesluite Hoofstuk 8, paragrawe 1 tot 2 (bladsye 8-3 tot 8-15) en 4 (bladsye 8-28 tot 8-29) Hoofstuk 9, paragrawe 1 tot 3 (bladsye 9-2 tot 9-15) Hoofstuk 10, paragrawe 1 tot 2 (bladsye 10-2 tot 10-11), 5 (bladsye 10-14 tot 10-16) en 8 tot 9 (bladsye 10-18 tot 10-23) Hoofstuk 11, paragrawe 1 tot 4 (bladsye 11-1 tot 11-8) en 6 (bladsye 11-10 tot 11-11 Hoofstuk 12, paragrawe 1 tot 3 (bladsye 12-1 tot 12-15) en 5 (bladsye 12-20 tot 12-26) LW! Die leeruitkomste van hierdie vak vereis nie dat die handboek in geheel bestudeer word nie. Slegs die hoofstukke en paragrawe wat telkens uitgelig word moet bestudeer word. Verwys dus deurentyd na die paragraaf- en bladsynommers soos dit aangedui word. 2.3
Verrykende bronne
Fama, E.F. & French, K.R. 2004. The capital asset pricing model: theory and evidence. Journal of Economic Perspectives, 18(3): 25-46. [Aanlyn] Beskikbaar by http://pubs.aeaweb.org/doi/pdfplus/10.1257/0895330042162430. [Datum besoek: 23/10/2014] (Verskaf inligting betreffende die teorie en ontwikkeling van die kapitaalbateprysingsmodel) Johannesburg Stock Exchange (JSE). 2014. https://www.jse.co.za/content/JSEEducationItems/Debentures.pdf [Datum besoek: 7/10/2014] (Beskrywing van skuldbriewe en hoe om daarin te belê) Johannesburg Stock Exchange (JSE). 2014. https://www.jse.co.za/content/JSEEducationItems/Preference%20shares.pdf [Datum besoek: 7/10/2014]. (Meer inligting oor voorkeuraandele en beleggings daarin) McGraw Hill Higher Education. 2014. http://finance.wharton.upenn.edu/~acmack/Chapter_12_app.pdf [Datum besoek: 24/10/2014] (Verskaf ʼn ekstra voorbeeld en verduideliking van ekonomiese waarde toegevoeg EWT)
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 48
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Bedryfskapitaal
Die bedryfsbates van die sakeonderneming (handelsvoorraad, debiteure en kontant)
Bedryfskontantvloei
Die kontant gegenereer deur die sakeonderneming se normale bedryfsaktiwiteite. Die bedryfskontantvloei dien as ʼn aanduiding of die sakeonderneming die huidige bedrywighede kan onderhou en daarop kan uitbrei, asook of daar eksterne finansiering benodig gaan word. Die netto inkomste na belasting word aangepas vir items soos waardevermindering en veranderinge in debiteure en voorraad om bedryfskontantvloei te bepaal (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/o/operatingcashflow.asp).
Dividend
ʼn Randbedrag gekoppel aan elke aandeel wat ʼn uitkeer van die maatskappy se verdienste of winste aan die aandeelhouer verteenwoordig (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/d/dividend.asp).
Ekonomiese
Die optimale voorraadvlak wat bestel en aangehou moet word
bestelhoeveelheid
sodat produksie en verkope deurentyd moontlik is.
(EBH) Ekonomiese waarde
ʼn Maatstaf van die sakeonderneming of ʼn spesifieke
toegevoeg (EWT)
beleggingsprojek se finansiële prestasie (ekonomiese wins) wat gebaseer word op die waarde waarmee verdienste (wins) die verwagte minimum opbrengs (koste van kapitaal) van aandeelhouers en skuldverskaffers oorskry of tekortkom.
Geweegde
ʼn Finansiële maatstaf wat die koste van elke kapitaal
gemiddelde koste
komponent (gewone aandele, voorkeuraandele, verbande of
van kapitaal
effekte, skuldbriewe en ander langterrmynskuld) uitdruk in
(Weighted-average
verhouding tot die gewig wat dit in die totale kapitaalstruktuur
cost of capitol –
van die sakeonderneming opneem. Die verskillende
WACC)
kapitaalkomponente se geweegde koste word bymekaar gevoeg om die gemiddelde koste van kapitaal van die sakeonderneming te bereken (Investopedia, 2014.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 49
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur http://www.investopedia.com/terms/w/wacc.asp). Gewone ekwiteit
Gewone ekwiteit sluit slegs die gewone aandelekapitaal in. ʼn Gewone aandeel verteenwoordig ekwiteit (of kapitaal) eienaarskap in ʼn maatskappy en die gewone aandeelhouer is geregtig op ʼn stemreg in jaarlikse vergaderings. Gewone aandeelhouers ontvang ook dividende, maar slegs indien daar fondse beskikbaar is nadat voorkeuraandeelhouers se dividende uitgekeer is. Gewone aandele word beskou as ongesekureerde krediteure (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/o/ordinaryshares.asp).
Interne
Diskontokoers wat die huidige waarde van netto toekomstige
opbrengskoers
kontantvloeie wat die projek sal genereer gelyk stel aan die
(IOK)
koste van die oorspronklike belegging.
Kapitaal
ʼn Strategie deur bestuur om die beskikbare fondse onder
rantsoenering
mededingende beleggingsprojekte te verdeel. Slegs die projekte met die hoogste positiewe netto huidige waardes (NHW) sal aanvaar word totdat die beskikbare fondse uitgeput is (Business Dictionary, 2014. http://www.businessdictionary.com/definition/capitalrationing.html).
Kapitale begroting
Analise en evaluering van beleggingsprojekte wat voordele oor ʼn aantal jare vir ʼn sakeonderneming kan voortbring.
Kontantvloei
Die in- en uitvloei van kontant in ʼn sakeonderneming. In rekeningkunde word kontantvloei beskou as die verskil tussen die hoeveelheid kontant beskikbaar aan die begin van die jaar teenoor die hoeveelheid kontant beskikbaar aan die einde van die jaar (Business Dictionary, 2014. http://www.businessdictionary.com/definition/cash-flow.html).
Netto huidige
Dit behels die beraming van toekomstige kontantvloeie van ʼn
waarde (NHW)
projek en dan die verdiskontering van hierdie kontantvloeie teen die vereiste opbrengskoers om die huidige waarde daarvan te bereken.
Skuld
Skuld verwys na rente-draende lenings of skuldbriewe met ʼn vaste koeponkoers.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 50
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Skuldbrief
ʼn Tipe langtermyn-ongesekureerde-lening of verband wat uitgereik word deur ʼn maatskappy en waarop terugbetaling op ʼn spesifieke datum in die toekoms sal plaasvind. Daar sal gewoonlik ʼn vaste rentekoers betaal word aan skuldbriefhouers tot en met die vervaldatum (Finance Glossary, 2014. http://www.finance-glossary.com/define/debenture/365).
Terminale waarde
Die huidige waarde van die bedrag wat die onderneming of
(CV)
ekwiteit werd is en voor verkoop kan word aan die einde van die winsgewende lewensduur (die punt waar die onderneming gaan sluit en al die bates verkoop word).
Verband of effek
ʼn Skuldinstrument waarby die skulduitreiker (maatskappy of regering) onderneem om die hoofsom (pariwaarde) aan die verbandhouer op ʼn vasgestelde datum (vervaldatum) terug te betaal. Gedurende die lewensduur van die verband sal daar ook aan die verbandhouer ʼn vaste rentebedrag betaal word (Business Dictionary, 2014. http://www.businessdictionary.com/definition/bond.html).
Voorkeuraandele
Aandele met dividende daaraan gekoppel wat betaal word aan die voorkeuraandeelhouers voordat enige uitkerings aan gewone aandeelhouers gemaak word. Die dividende van voorkeuraandele is gewoonlik vas en word uitgedruk as ʼn persentasie (byvoorbeeld, 10% voorkeuraandeel). Voorkeuraandele het ook eerste aanspraak op bates in die geval van die bankrotskap van ʼn maatskappy (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/p/preferenceshares.asp).
Vrye kontantvloei
Die netto bedryfswins na belasting wat aangepas word met waardevermindering, kapitaalbesteding, toename in bedryfskapitaal en veranderinge in skuldfinansiering. Dus, die kontant gegenereer deur ʼn sakeonderneming wat deur aandeelhouers onttrek kan word.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 51
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.5
Inleiding
In studie-eenheid 1 is die konsep van tydwaarde van geld behandel. Dit is moontlik om die waarde van ʼn skuldbrief, effek of voorkeuraandele te bepaal deur tydwaarde-van-geldbeginsels toe te pas. Die situasie met gewone aandele is egter meer gekompliseerd. Hoe gaan ʼn voornemende belegger te werk om in aandele te belê? Waarop baseer sakeondernemings en groot internasionale maatskappye besluite rondom beleggingsprojekte vir die toekoms? Die rol van risiko en opbrengs speel weereens ʼn belangrike rol, soos ook bespreek in studie-eenheid 1. Die beskikbare kapitaal, asook die bestuur van bedryfskapitaal beïnvloed ook die beleggingsbesluite van ʼn sakeonderneming. In hierdie studie-eenheid sal daar beoog word om al die belangrike vrae rondom beleggingsbesluite te beantwoord. Die beleggingsproses begin by die waardasie van skuldinstrumente soos skuldbriewe en effekte asook aandelekapitaal. Die fokus verskuif vanaf tydwaarde-van-geld-formules na die gebruik van die verdiskonteerdekontantvloeitegniek, die dividend-afslagmodel, die vrye-kontantvloeimodel en laastens die ekonomiese-waarde-toegevoeg-benadering om die waarde van aandele en skuldinstrumente te bepaal. Tweedens word die konsep van geweegde gemiddelde koste van kapitaal bespreek. Dit sluit aan by die waardasie van aandele en skuldinstrumente. Die derde proses in die beleggingsbesluit is om die kapitale begroting van die sakeonderneming te bestudeer. Die kapitale begroting sal bepaal hoeveel beleggingsprojekte onderneem kan word. Daar bestaan ʼn verskeidenheid tegnieke om beleggingsprojekte te evalueer. Die vierde aspek wat bespreek word in die studie-eenheid is die rol wat risiko speel as deel van die kapitale begrotingsproses. Vyfdens, word die formulering van bedryfskapitaalbeleide bespreek en die impak daarvan op die bedryfskapitaalsiklus. Die laaste aspek wat bespreek word is die bestuur van bedryfsbates en die korttermynfinansieringsopsies wat beskikbaar is vir die aanskaffing van bedryfskapitaal. 2.6
Waardasie van skuldbriewe, verbande of effekte en voorkeuraandele
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 6-4 tot 6-10 Vervolgens word die waardasie van skuldbriewe, verbande of effekte en voorkeuraandele met behulp van die verdiskonteerde kontantvloeitegniek bespreek. Die toepassing van tydwaarde-van-geld-konsepte is weereens van belang in hierdie afdeling. Die waardasie van vaste inkomste sekuriteite soos skuldbriewe, verbande en voorkeuraandele word vergemaklik deur die vaste rente of dividendbedrag wat elke periode
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 52
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur verdien word. Sekere relevante terme is belangrik om van kennis te neem. Hierdie terme word opgesom in Tabel 2.1. Pariwaarde
Verklaarde sigwaarde van die verband
Koepon-rentekoers (coupon interest rate)
Die vaste rente betalings (opbrengs) wat betaal word deur ʼn verband of effek, uitgedruk as ʼn persentasie.
Nulkoeponeffek (zero-coupon bond)
ʼn Effek wat geen rentebetalings maak nie en teen ʼn groot afslag verhandel word (dus ʼn waarde laer as die pariwaarde).
Vervaldatum/uitkeerdatum (maturity date)
Die finale betaaldatum wanneer die hoofsom en enige uitstaande rente uitbetaal moet word aan die houer van die effek of skuldbrief.
Opbrengs tot vervaldatum (yield to maturity)
Die opbrengskoers (diskontokoers) wat verwag word indien die effek of skuldbrief gehou word tot en met die vervaldatum.
Tabel 2.1: Relevante terme vir die waardasie van bates (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 6-4). 2.6.1
Waardasie van skuldbriewe
ʼn Ewigdurende skuldbrief het geen aflosdatum nie en sal dus tot in die afsienbare toekoms rente uitbetaal teen die koepon-rentekoers. Verwys na Voorbeeld 6.4 (bladsy 6-4) in die handboek vir die berekening van die waarde van ʼn ewigdurende skuldbrief. Dit is belangrik om op te let dat die koepen-rentekoers vergelyk word met die huidige markverwante rentekoers vir soortgelyke skuldbriewe. Die huidige waarde van so ʼn ewigdurende skudlbrief word bereken deur die rente-opbrengs wat ontvang word te kapitaliseer teen die vereiste markverwante rentekoers. ʼn Aflosbare skuldbrief het weer ʼn bepaalde aflosdatum, m.a.w. op ʼn sekere datum moet die skuldbedrag terugbetaal word. Daar is twee verskillende kontantvloeistrome betrokke by ʼn aflosbare skuldbrief, naamlik die periodieke rente paaiemente en die kapitale bedrag wat terugbetaalbaar is op die aflosdatum. Werk deur Voorbeeld 6.5 (bladsy 6-5) vir die waardasie van ʼn aflosbare skuldbrief (effek). Formule 6.1 is die algemeen aanvaarbare wyse om die waarde van aflosbare skuldbriewe of effekte te bereken:
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 53
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur
1" = Waar r = vereiste opbrengskoers
'
6 < + + # ' + #
n = aantal periodes I = koepon paaiement per periode P = aflos of kapitale bedrag Hou in gedagte dat daar ook aflosbare skuldbriewe bestaan met Ĺ&#x2030; funksie waar Ĺ&#x2030; maatskappy die skuldbrief kan terugroep vir invordering voor die aflosdatum. Indien die maatskappy die skuldbrief terugroep vir aflos voor die gespesifiseerde aflosdatum, kan daar van die maatskappy verwag word om te betaal teen Ĺ&#x2030; premie bo die sigwaarde (dus teen Ĺ&#x2030; aflosbedrag hoĂŤr as wat die skuldbrief oorspronklik voor uitgereik is). Verwys na From the real world (Correia, et al. 2013: 6-7) probleem van Eskom wat skuldbriewe uitgereik het om kapitaal bymekaar te maak vir die aanbou van nuwe kragaanlegte. 2.6.2
Waardasie van voorkeuraandele
Voorkeuraandeelhouers ontvang nie rente nie, maar eerder wat na verwys word as Ĺ&#x2030; vaste dividendpaaiement. Maatskappye met voorkeuraandeelhouers is nie verplig om dividende uit te keer aan die einde van Ĺ&#x2030; finansiĂŤle jaar nie. Indien daar fondse beskikbaar is nadat al die uitgawes en rente betaal is, sal dividende uitgekeer word. Dividende was vrygeskeld van belasting tot en met 31 Maart 2012. Sedert 1 April 2012 is Ĺ&#x2030; dividendterughoudingsbelasting (dividend withholding tax) van 15% van toepassing. Daar is verskeie redes waarom Ĺ&#x2030; maatskappy voorkeuraandele sal uitreik. Bestudeer hierdie redes in Correia, et al. (2013: 6-9). Voorkeuraandele word onderverdeel in verskeie soorte volgens sekere kenmerke. Die soorte voorkeuraandele word opgesom in Figuur 2.1.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 54
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Kumulatief
Deelnemend
Niekumulatief
Voorkeuraandele
Omskepbaar
Aflosbaar
Nieaflosbaar
Figuur 2.1: Soorte voorkeuraandele (Outeur, 2014) Die waardasie van nie-aflosbare voorkeuraandele is eenvoudig die huidige waarde van ʼn ewigdurende annuïteit. Verwys dus weer terug na studie-eenheid 1, paragraaf 1.11.3 en spesifiek formule 2.11 in hierdie gids. Dit is belangrik om op te let in Voorbeeld 6.6 (bladsy 69 in die handboek) wat handel oor die waardasie van ʼn nie-aflosbare voorkeuraandeel dat daar na dividende in ʼn persentasieformaat verwys word. ʼn Dividend is ʼn randbedrag gekoppel aan elke aandeel wat ʼn uitkeer van die maatskappy se verdienste of winste aan die aandeelhouer verteenwoordig (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/d/dividend.asp). Hierdie uitbetaling van dividende geskied gewoonlik een keer per jaar en gewoonlik slegs indien die maatskappy ʼn suksesvolle finansiële jaar ervaar het. In Voorbeeld 6.6 word daar nie na die dividend as ʼn randbedrag gekoppel aan elke aandeel verwys nie, maar eerder as die dividendopbrengs persentasie. Indien die maatskappy nie ʼn dividendbetaling kon uitkeer aan die aandeelhouers nie weens onvoldoende fondse, is dit voordelig om kumulatiewe voorkeuraandele te besit. In die geval van kumulatiewe voorkeuraandele moet die agterstallige dividende van die vorige jaar eers uitbetaal word voordat die maatskappy enige dividende aan gewone aandeelhouers kan uitkeer. Die waardasie van kumulatiewe voorkeuraandele behels dat daar bepaal moet word wanneer die agterstallige dividende ontvang sal word en om dan die agterstallige dividendebedrag te verdiskonteer na die huidige waarde teen die vereiste opbrengskoers.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 55
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Werk deur Voorbeeld 6.7 (bladsy 6-9) en maak seker om van Tabel C agter in die handboek (Correia, et al. 2013: T-6 en T-7) gebruik te maak. Niekumulatiewe voorkeuraandele se waardasie word bereken deur die waarde van die ewigdurende annuĂŻteit (Formula 2.11) asook die waarde van enige dividend wat moontlik ontvang mag word te verdiskonteer na die huidige waarde met behulp van Tabel C. Werk deur Voorbeeld 6.8 (bladsy 6-10) vir die waardasie van niekumulatiewe voorkeuraandele waar daar dividende oorgeslaan word. Aflosbare voorkeuraandele se waardasie is soortgelyk aan diĂŠ van aflosbare skuldbriewe, soos reeds in Voorbeeld 6.5 aangedui. 2.7
Waardasie van gewone ekwiteit
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 6-10 tot 6-23 Die waardasie van gewone aandele is moeiliker om uit te voer vanweĂŤ drie redes soos uiteengesit op bladsy 6-10 in die handboek. Die bron van toekomstige kontantvloeie vir gewone aandeelhouers is weereens dividende. Die verwagtinge rondom die veranderinge en groei van toekomstige dividende beĂŻnvloed die waardasie van gewone aandele. Verskeie metodes bestaan om die waarde van gewone ekwiteit te bereken, soos uiteengesit in Tabel 2.2 hieronder Metode
Waardasieverduideliking
Formule
Dividend-afslagmodel (ook
Huidige waarde van
genoem dividend-
toekomstige dividende word
groeimodel)
bepaal.
Veelvoudige pryse
Gebruik veelvoudige
Prys-verdienste-
(relatiewe waardasie)
prysopsies om te bepaal of
verhouding:
aandele oor- of onderwaardeer is.
Formule 6.4: >
<= = ) ? 2
@& "!!(*# % 1!#" ! %'! *!# && "!!(
Mark-tot-boekverhouding:
@& "!!(*# % 5 !)0&&#"! *!# && "!!(
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 56
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Vrye-kontantvloeimodel (ook Bepaal vrye kontantvloeie genoem verdiskonteerde
en verdiskonteer teen die
kontantvloeimodel)
koste van kapitaal koers. Neem groeikoers ook in ag.
Formule 6.8 1 !)0 '! ' =
A A4 B ) â&#x2C6;&#x2019; 2
Ekonomiese waarde
Verdiskonteer toekomstige
EWT = Netto bedryfswins
toegevoeg (EWT)
EWT kontantvloeie teen
na belasting â&#x20AC;&#x201C; (geweegde
diskonteermodel
koste van kapitaal koers.
gemiddelde koste van kapitaal Ă&#x2014; kapitaal belĂŞ)
Tabel 2.2: Metodes om die waarde van gewone ekwiteit te bereken (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 6-11) 2.7.1
Dividend-afslagmodel
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 6-11 tot 6-17 Hierdie model word ook die dividend-groeimodel genoem indien die aanname dat dividende gaan groei teen Ĺ&#x2030; konstante groeikoers aanvaar word. Met die dividend-groeimodel kan Ĺ&#x2030; soortgelyke formule as vir Ĺ&#x2030; groeiende ewigdurende annuĂŻteit gebruik word (Formule 2.12 op bladsy 2-22 in die handboek). Indien die dividend konstantegroeimodel spesifiek geformuleer word vanuit die algemene huidige waarde model (Formule 6.2, bladsy 6-11) en die kontantvloei teen Ĺ&#x2030; konstante koers groei, is Formula 6.3 (bladsy 6-11) van toepassing: C+ " 2! 0&&#"! = Waar C1 = kontantvloei per periode
#â&#x2C6;&#x2019;2
r = diskontokoers g = groeikoers van toekomstige kontantvloeie
Die bogenoemde formule word weer herstateer om as waardasiemodel vir gewone ekwiteit gebruik te word. Die kontantvloei (C1) word beskou as die dividende ontvang. Formule 6.4 (bladsy 6-11) is van toepassing: <= = Waar P0 = waarde van gewone aandeel
> )â&#x2C6;&#x2019;2
D1 = volgende periode se dividende [D1 = D0 (1 + g)]
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 57
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur k = koste van ekwiteit g = groeikoers van toekomstige dividende Dit is baie belangrik om op te let dat die volgende tydperk (jaar) se verwagte dividend (D1) gebruik word. Dus moet die huidige dividend (D0) met die verwagte groeikoers vermenigvuldig word om die toekomstige dividend te bereken. Die implisiete groeikoers kan ook bepaal word met behulp van Formule 6.5 (bladsy 6-12) indien die huidige waarde van die gewone aandeel, die koste van die gewone ekwiteit en die huidige dividend bekend is: 2 =
)<= − >= <= + >=
Daar bestaan ʼn aantal vrae rondom die waardasie van gewone ekwiteit met die dividendafslagmodel, onder andere: •
Hoe waardeer ons aandele indien beleggers van plan is om dit binne ʼn paar jaar te verkoop?
•
Wat is die rol van toekomstige verdienstes?
•
Is dit moontlik om die waarde van ʼn maatskappy se aandele te verhoog deur dividende te verhoog?
Werk deur hierdie vrae in die handboek vanaf bladsy 6-12 tot 6-14. Voorbeeld 6.9 (bladsy 6-14) beeld uit hoe Formule 6.4 geïmplementeer word om die waarde van die gewone ekwiteit (en dus die waarde van die hele maatskappy) te bereken. Daar is ook sekere beperkings gekoppel aan die dividend-afslagmodel. Hierdie drie beperkings word op bladsy 6-14 gelys as deel van Voorbeeld 6.9. Die maatskappy kan die besluit neem om dividende konstant te hou oor die afsienbare toekoms. In so ʼn geval is die waarde van die gewone ekwiteit bloot dieselfde as die huidige waarde van ʼn ewigdurende annuïteit. Die formule hiervoor: D&&#"! =
> )
Die groei van dividende kan ook nie konstant wees nie. Veronderstel ʼn maatskappy betree die mark met ʼn splinternuwe produk. Die maatskappy sal deur die tipiese produklewensiklus (life cycle) gaan – ʼn stadige begin, dan die vinnige groeistadium waarna die groei afneem en ʼn plato bereik. Uiteindelik word daar ʼn afswaai in die vraag na die produk bereik. Gedurende hierdie siklus sal die dividende se groei ook toeneem en afneem. In so ʼn geval word die waardasie van die gewone ekwiteit in twee fases verdeel – die toenemende groeifase en die Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 58
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur konstante groeifase. Die dividend-afslag- (of groei-) model moet dus aangepas word vir hierdie twee-fase-waardasie. Voorbeeld 6.10 (bladsy 6-15) handel oor High-Fly Limited wat die mark betree met Ĺ&#x2030; nuwe elektroniese speletjie. Na drie jaar betree mededingers egter die mark en High-Fly se vinnige groeikoers neem af en stabiliseer. Maak seker dat jy die twee-fase berekeninge toe te pas in die volgende berekeninge, naamlik: â&#x20AC;˘
Fase 1: Bereken die huidige waarde van die dividende totdat die groeikoers verander (dus tot en met jaar 3).
â&#x20AC;˘
Fase 2: Waardasie van die groei op die datum wat die groeikoers verander (hier word Formule 6.4 gebruik).
Verwys ook vlugtig na die situasie beskryf in Correia, et al. (2013: 6-17) waar die maatskappy die mark betree maar vir die eerste paar jaar geen winste toon nie. In hierdie tydperk van verliese word geen dividend uitbetaal nie. Sodra die maatskappy wel begin winste realiseer sal daar dividende uitbetaal word en sal die dividende konstant groei. Formule 6.4 word weereens gebruik en dis belangrik om eers wanneer die dividende konstant groei, die model te gebruik. Verdiskonteer die dividende terug na die huidige waarde om die waarde van die gewone ekwiteit te bereken. 2.7.2
Vrye-kontantvloeimodel
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 6-21 tot 6-24 Vrye kontantvloei is die netto bedryfswins na belasting wat aangepas word met waardevermindering, kapitaalbesteding, toename in bedryfskapitaal en veranderinge in skuldfinansiering. Ter opsomming: vrye kontantvloei is die kontant gegenereer deur Ĺ&#x2030; sakeonderneming wat deur aandeelhouers onttrek kan word. Die vrye-kontantvloeimodel het twee afleidings (derivations) om die waarde van gewone ekwiteit te bereken, opgesom in Tabel 2.3 hieronder. Metode van berekening 1. Waardasie van die
Beraam die toekomstige
vrye kontantvloei in
bedryfskontantvloeie van die
verhouding tot die
sakeonderneming;
sakeonderneming
verdiskonteer dit teen die
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Formule Formule 6.6:
D&&#"! "!# !: 2 =
A A + 1 + D@
Bladsy 59
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur koste van kapitaal en trek die waarde van skuld af. Bepaal bedryfskontantvloeie
Formule 6.7:
vrye kontantvloei in
en trek die netto
verhouding tot die
finansieringskontantvloeie
ekwiteit
soos rente en veranderinge
D&&#"!!)0 '! ' =
2. Waardasie van die
A A4 + 1 + )
in skuldvlakke af. Tabel 2.3: Vrye-kontantvloeimodel se twee afleidings (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 6-21 tot 6-22) Neem kennis dat die bedryfskontantvloeie van die twee afleidings soos volg verskil (Correia, et al. 2013: 6-22): â&#x20AC;˘
Bedryfskontantvloei (FCF) vir die vrye kontantvloei tot die onderneming: Netto bedryfswins na belasting + waardevermindering â&#x20AC;&#x201C; netto kapitaalbesteding â&#x20AC;&#x201C; netto toename in bedryfskapitaal.
â&#x20AC;˘
Bedryfskontantvloei (FCFE) vir die vrye kontantvloei tot die ekwiteit: netto wins na belasting en finansieringskoste + waardevermindering â&#x20AC;&#x201C; netto kapitaalbesteding â&#x20AC;&#x201C; netto toename in bedryfskapitaal Âą verandering in skuldfinansiering.
Die res van die simbole in die twee formules in Tabel 2.3 verteenwoordig: â&#x20AC;˘
WACC = geweegde gemiddelde koste van kapitaal (beter bekend as die vereiste opbrengskoers van die onderneming)
â&#x20AC;˘
V = terminale waarde aan die einde van die spesifieke vooruitskattingsperiode (forecast)
â&#x20AC;˘
k = koste van ekwiteit.
Die terminale waardes van die onderneming of ekwiteit aan die einde van Ĺ&#x2030; spesifieke vooruitskattingsperiode (forecast) is bloot die huidige waarde van die bedrag wat die onderneming of ekwiteit werd is en voor verkoop kan word aan die einde van die winsgewende lewensduur (die punt waar die onderneming gaan sluit en al die bates verkoop). Neem kennis van Formule 6.8 in Correia, et al. (2013: 6-22) wat handel oor hoe die vryekontantvloeimodelle aangepas word indien Ĺ&#x2030; konstante groeikoers aan die einde van die spesifieke periode verwag word. Werk deur Voorbeeld 6.11 in Correia, et al. (2013: 6-23) wat die vrye-kontantvloei-tot-dieondernemingsbenadering behandel. Daar word wel van Excel gebruik gemaak om die
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 60
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur berekeninge uit te voer, maar met Formule 6.6 en 6.7 asook eenvoudige huidige waarde berekeninge, kan dieselfde antwoorde bereik word as wat met Excel bereik word. 2.7.3
Ekonomiese-waarde-toegevoegsbenadering (EWT-benadering)
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 6-24 tot 6-26 Die belangrike konsep om in gedagte te hou hier, die ekonomiese waarde toegevoeg, is dat die waarde van ʼn sakeonderneming slegs verhoog indien daar belê word in projekte wat ʼn opbrengs hoër as die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC) lewer. Die projek moet dus ʼn wins oplewer en bydra tot die groei van die sakeonderneming. Die EWT-formules soos in Correia, et al. (2013:6-25) volg ʼn proses van eliminasie en vervanging totdat die finale formule (Formule 6.9) tot stand kom. In Figuur 2.2 word hierdie formules herstateer tot dit by die finale formule (Formule 6.9) uitgekom word. EWT van onderneming: EWT = (opbrengs op kapitaal - WACC) × kapitaal belê
EWT = Opbrengs - (WACC × kapitaal belê)
EWT = NOPAT - (WACC × kapitaal belê)
Waarde van onderneming in geheel = Boekwaarde van netto bates + Huidige waarde van toekomstige EWT
Waardeonderneming = ABV0 +
NOPATn − ABVn −1 WACC + CVn n (1+ WACC)
Figuur 2.2: Ekonomiese waarde toegevoeg (EWT) metode van waardasie (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 6-25) Werk deur die drie moontlike gevalle van EWT en die terminale waarde (CV) in Correia, et al. (2013: 6-25).
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 61
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Voorbeeld 6.12 (bladsy 6-25) behandel die waarde van die ekwiteit van die onderneming deur gebruik te maak van die EWT-benadering. Let op dat hier ʼn geval is soortgelyk aan Voorbeeld 6.10 met die twee groeifases soos ʼn tipiese produklewensiklus. In hierdie geval verander die opbrengs-op-kapitaalkoers vanaf die vierde jaar. Onthou ook, die waarde van die onderneming en die waarde van die ekwiteit verskil altyd met die waarde van die skuld. Dus: Waarde van onderneming – waarde van skuld = waarde van ekwiteit 2.8
Die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC)
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 7-2 tot 7-4 en 7-17 Die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC) is vlugtig na verwys in hoofstuk 6 van Correia, et al.. Hier gaan die fokus verskuif na die konsep en die berekening daarvan. Gaan deur die vyf redes waarom die geweegde gemiddelde koste van kapitaal bereken moet word (Correia, et al. 2013: 7-2). Die hoofrede hoekom die geweegde gemiddelde koste van kapitaal bereken moet word, is om te bepaal of ʼn voornemende projek se verwagte opbrengs hoër is as die geweegde gemiddelde koste van kapitaal. Indien dit wel die geval is, sal die projek voortgesit word. Die ekonomiese waarde toegevoeg (EWT) word ook bereken deur eerstens die geweegde gemiddelde koste van kapitaal te bepaal. Verskeie beginsels beïnvloed die berekening van hierdie geweegde gemiddelde koste van kapitaal. Die volgende beginsels moet in ag geneem word (Correia, et al. 2013: 7-3): o
Gebruik die geweegde gemiddelde van die koste van verskillende finansieringsbronne
o
Gebruik marginale koste
o
Sluit die effek van maatskappybelasting in
o
Gebruik nominale koerse
o
Gebruik markwaardes of ʼn teikenkapitaalstruktuur
Formule 7.1 (bladsy 7-7) is die algemene aanvaarbare formule om die geweegde gemiddelde koste van kapitaal te bereken. Belangrik om op te let dat die na-belaste-koste van elke bron van finansiering geweeg moet word teen die bydrae wat dit maak tot die waarde van die onderneming. D E WACC= Kd 1 - t E F + Ke E F V V Waar Kd = koste van skuld
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 62
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Ke = koste van gewone ekwiteit t = marginale maatskappybelastingkoers D = markwaarde van skuld E = markwaarde van gewone ekwiteit V = markwaarde van die onderneming Vir die berekening van WACC, werk deur die voorbeeld van Hypotech Ltd wat begin by Tabel 7.2 (bladsy 7-7) waar die bates en finansieringsbronne verskaf word in die formaat van ʼn staat van finansiële posisie (Correia, et al. 2013: 7-7). Fokus op die ekwiteit en laste gedeelte. Ter opsomming van die ekwiteit en laste (skuld):
Ekwiteit (aandelekapitaal +behoue verdienste)
Rmiljoen
Gewig
R250m + R350m =
60%
R600m Voorkeuraandele
R100m
10%
Skuld (skuldbriewe)
R300m
30%
Totaal
R1000m
100%
Tabel 2.4: Opsomming van ekwiteit en skuld (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 7-17) Die markwaarde van die ekwiteit, voorkeuraandele en skuld moet bepaal word. Verwys na Voorbeeld 7.5 hiervoor (Correia, et al. 2013: 7-17). Voorts moet die koste van die skuld, ekwiteit en voorkeuraandele ook bereken word. Meer hieroor in paragraaf 2.9 en 2.10 wat volg. Die WACC kan bereken word nadat die gewig asook die koste van die ekwiteit, voorkeuraandele en skuld bekend is, soos uitgebeeld in Tabel 7.9 (Correia, et al. 2013: 717). [Ter opsomming: Koste × gewig = WACC] 2.9
Die koste van skuld en voorkeuraandelekapitaal
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 7-6 tot 7-13
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 63
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.9.1
Koste van skuld (Kd)
Skuld verwys na rente-draende lenings of skuldbriewe met ʼn vaste koeponkoers. Rente word deur die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) toegelaat as ʼn belasting-aftrekking. Dus moet die koste van skuld bereken word as die na-belasbare koste. Formule 7.1.1 (bladsy 7-8) word gebruik: Kd = I (1 - t) Waar Kd = koste van skuld I = rentekoers betaalbaar t = marginale belastingkoers (vir maatskappye). Werk deur Voorbeeld 7.2 (bladsy 7-8) wat steeds fokus op Hypotech Ltd en spesifiek die koste van die skuld (Correia, et al. 2013: 7-8 tot 7-10). 2.9.2
Koste van voorkeuraandele (Kp)
Die voorkeuraandeelhouers ontvang ʼn dividend voordat gewone aandeelhouers enige uitkering van winste ontvang. Hou egter in gedagte dat dividenduitbetalings nie verpligtend is nie en gewoonlik slegs geskied indien die maatskappy winsgewend was. Formule 7.2 (bladsy 7-13) word gebruik om die koste van nie-aflosbare voorkeuraandele te bereken: Kp =
Dp Vp (1 - F)
Waar Kp = koste van voorkeuraandele Dp = dividendbetaling per aandeel Vp = waarde van voorkeuraandeel F = uitreikingskoste (flotation cost) Gaan deur Voorbeeld 7.3 (bladsy 7-12) wat steeds fokus op Hypotech Ltd. en die koste van die voorkeuraandele. Maak seker jy is vertroud met hoe die waarde van die voorkeuraandeel (Vp) eerstens bereken word, daarna die uitreikingskoste (flotation cost) (F) wat in persentasieformaat omgeskakel word en laastens die koste van voorkeuraandelekapitaal (Kp) bereken word.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 64
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.10
Die berekening van die koste van ekwiteit
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 7-13 tot 7-15 Die berekening van die koste van ekwiteit met behulp van die dividend-groeimodel en die kapitaal-bateprysingsmodel (CAPM) word vervolgens bespreek. Die koste van ekwiteit (Ke) word onderverdeel in die koste van nuwe aandele (Ks) en die koste van behoue verdienste (Kr). In die algemeen word die koste van ekwiteit beskou as die vereiste opbrengskoers om ten minste die waarde van die aandele te behou. Voorbeeld 7.4 (bladsy 7-13) bou voort op Hypothec Ltd. en die berekening van die koste van die behoue verdienste. Twee metodes kan geïmplementeer word om die koste van die ekwiteit te bereken: 2.10.1 Dividendopbrengs- en groeimodel Formule 7.3 (bladsy 7-14): G# =
> +2 <=
Waar: Kr = koste van behoue verdienste of ekwiteit
D1 = verwagte dividend [bereken soos volg: verdienste per aandeel × dividend uitbetalingsverhouding] P0 = markwaarde van ekwiteit g = groeikoers In die geval waar nuwe ekwiteite of aandele uitgereik moet word, sal die koste van die ekwiteit verhoog met die uitreikingskoste (flotation costs). Formule 7.4 (bladsy 7-14) is die gepaste formule om die koste van nuwe aandele te bereken: G% =
> +2 < − A
2.10.2 Kapitaal-bateprysingsmodel (CAPM) Daar is verskeie aannames oor die tipiese belegger onderliggend aan hierdie model. Om ekwiteit se koste met hierdie model te bereken, moet die maatskappy se vlak van sistematiese risiko (beta) met die markpremie vermenigvuldig word en die risikovryekoers daarby getel word. In werklikheid kan hierdie model soos volg verduidelik word: beleggers vereis ʼn opbrengs, ten minste gelyk aan die opbrengs van ʼn tipiese regeringseffek plus ʼn
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 65
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur risikopremie aangesien beleggings in die aandelemark riskant is. Formule 7.5 (bladsy 7-15) verteenwoordig die kapitaal-bateprysingsmodel (CAPM):
)# = H$ + I H: − H$
Waar: kr = opbrengs vereis deur aandeelhouers Rf = risikovryekoers β = beta van die aandeel Rm = opbrengs op die markportfolio
Werk deur Voorbeeld 7.4 (bladsy 7-13) van Hypotech Ltd. se inligting en bereken die koste van ekwiteit deur gebruik te maak van die kapitaal-bateprysingsmodel (CAPM) asook die dividend-groeimodel. 2.11
Die kapitale begroting
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-3 tot 8-4 Besluite oor watter projekte in belê moet word en die voordele wat die projek vir die sakeonderneming sal voortbring, is die kapitale-begrotingsbesluit. Daar is verskeie redes vir die belangrikheid van hierdie kapitale-begrotingsproses, naamlik: •
Die toekomstige sukses van die sakeonderneming word bepaal deur huidige beleggingsbesluite in sekere projekte;
•
Kapitale-begrotingsbesluite behels dat substansiële fondse vas belê word vir ʼn aansienlike tydperk;
•
Oor- of onderinvestering in kapitale projekte kan ernstige gevolge hê. Oorinvestering lei tot hoër koste, terwyl onderinvestering kan lei tot die verlies van markaandeel of produksiekapasiteit;
•
Investering in ʼn spesifieke projek behels ook dat ʼn sekere mate van buigsaamheid (flexibility) verloor word aangesien die projek die onderneming vir ʼn aantal jare verbind.
2.12
Tipes beleggingsprojekte
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-4 tot 8-5 Dit is belangrik om noukeurig die inligting deur te lees van moontlike projekte wat die sakeonderneming beoog om aan te pak. Die risiko van die projek word bepaal deur die tipe
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 66
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur projek en indien daar veelvuldige projekte in vooruitskouing is, moet die projekte in ʼn ranglys georden word. Die tipes projekte word uitgebeeld in Figuur 2.3 hieronder.
Vervangings- of uitbreidingsprojek
• Vervanging: die aankoop van 'n bate om bestaande produksiekapasiteit volte hou. • Uitbreiding: uitbreiding van bestaande produkreekse na nuwe markte of die bekendstelling van nuwe produkreekse.
Beleggingsbesluit
• Onafhanklike projekte: die aanvaarding van een projek
beïnvloed nie die aanvaarding van 'n ander projek nie. Onafhanklike en wedersyds-uitsluitende • Wedersyds-uitsluitende projekte: beskou as alternatiewe. Enige een van die twee alternatiewe projekte kan aanvaar projekte word, maar nie albei nie.
• Verdeelbare projekte: projek kan onderverdeel word in 'n aantal afsonderlike dele, elke deel kan afsonderlik
Verdeelbare en onderneem word. onverdeelbare projekte • Onverdeelbare projek: die hele projek moet in totaliteit onderneem word.
Figuur 2.3: Tipes beleggingsprojekte (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 8-4 tot 8-5) 2.13
Tegnieke vir die uitvoer van kapitale begrotingsbesluite
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-5 tot 8-15 Daar is vier hooftegnieke om kapitale begrotingsbesluite te evalueer. Elkeen sal kortliks bespreek word. Werk in besondere detail deur die berekeninge en interpretasie van elke tegniek. 2.13.1 Netto huidige waarde (NHW) Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-5 tot 8-7 Die netto-huidige-waarde-metode (net present value (NPV) method) fokus op die tydwaarde van geld en word beskou as ʼn verdiskonteerde-kontantvloeimodel. Dit behels die beraming van toekomstige kontantvloeie van ʼn projek, die verdiskontering van hierdie kontantvloeie teen die vereiste opbrengskoers (koste van kapitaal) en laastens die aftrek van die oorspronklike beleggingskoste. Indien die netto huidige waarde (NHW) positief is, kan die projek aanvaar word aangesien die projek se verwagte opbrengs hoër is as die koste van kapitaal. Formule 8.1 (bladsy 8-6) is van toepassing hier:
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 67
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur
JCD =
'
' â&#x2C6;&#x2019;6 + ) '
Waar: Ct = netto kontantvloei teen tyd t I = koste van die belegging k = koste van kapitaal Werk deur Voorbeeld 8.1 in Correia, et al. (2013: 8-6) wat handel oor Projek X. Hou in gedagte dat jaar 0 se kontantvloei (C0) die koste van die oorspronklike belegging verteenwoordig en word altyd as Ĺ&#x2030; negatiewe bedrag aangetoon (dit is Ĺ&#x2030; uitvloei van kontant). Weereens word Tabel C agter in die handboek gebruik om die huidige waardes van jaar 1 en 2 se kontantvloeie te bereken. Indien die NHW positief is, aanvaar die projek. Die NHW is die randwaarde waarmee die aandeelhouers se belang in die sakeonderneming sal toeneem.
Voorbeeld 8.2 (bladsy 8-6) fokus op Ĺ&#x2030; geval waar die kontantvloeie gelyk aan mekaar (dieselfde) is vir die volgende 3 jaar. Dus word die kontantvloeie beskou as Ĺ&#x2030; annuĂŻteit. Om die huidige waarde van Ĺ&#x2030; annuĂŻteit te bepaal word Tabel D agter in die handboek gebruik. Formule 8.2 (bladsy 8-6) is van toepassing vir die NHW van Ĺ&#x2030; annuĂŻteit (gelyke kontantvloeie oor die termyn van die projek). 2.13.2 Interne opbrengskoers (IOK) Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-7 tot 8-9 Die interne opbrengskoers (internal rate of return (IRR)) is die diskontokoers wat die huidige waarde van netto-toekomstige-kontantvloeie wat die projek sal genereer gelyk stel aan die koste van die oorspronklike belegging. Formule 8.3 (bladsy 8-7) beeld uit hoe die huidige waarde van die toekomstige kontantvloeie en die koste van belegging gelyk is aan mekaar (verskil = 0):
'
' â&#x2C6;&#x2019;6== + # '
Waar: r = interne opbrengskoers (IOK) Werk deur Voorbeeld 8.3 (bladsy 8-7) waar die interne opbrengskoers vir Projek X
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 68
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur bereken word. Om die interne opbrengskoers te bereken moet die NHW tot nul verlaag word. Die diskontokoers (discount rate) moet verhoog word tot die punt waar NHW = 0. Sodra die interne opbrengskoers bepaal is, word dit vergelyk met die koste-van-kapitaalkoers. Die besluit is soos volg: indien die IOK hoĂŤr is as die koste van kapitaal, moet die projek aanvaar word. Verwys vlugtig na Formule 8.4 om die interne opbrengskoers (IOK) te bereken waar die toekomstige kontantvloeie gelyk is aan mekaar â&#x20AC;&#x201C; dus is Ĺ&#x2030; annuĂŻteit ter sprake (Correia, et al. 2013: 8-8). 2.13.3 Terugbetalingsmetode (payback method) Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-10 Die terugbetalingsmetode fokus op hoe lank dit die sakeonderneming neem om die koste van die oorspronklike belegging te verhaal bloot met die kontantvloei gegenereer deur die projek. Dus moet jy bepaal op watter punt in tyd is die somtotaal van die kontantvloeie gelyk aan die koste van die oorspronklike belegging. Hierdie metode het egter twee nadele soos uiteengesit in Correia, et al. (2013: 8-10). Voorbeeld 8.4 (bladsy 8-10) bespreek die terugbetalingsmetode vir twee projekte. Daar is nie Ĺ&#x2030; spesifieke formule betrokke by hierdie metode nie. 2.13.4 Rekeningkundige opbrengskoers [accounting rate of return (ARR)] Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-10 tot 8-12 Die rekeningkundige opbrengskoers moet bereken word en vergelyk word met die sakeonderneming se opbrengskoers op beleggings (return on investments (ROI)) of die opbrengskoers op bates (return on assets (ROA)). Die rekeningkundige opbrengskoers moet Ĺ&#x2030; gunstige effek hĂŞ op die opbrengskoers op beleggings of bates. Die rekeningkundige opbrengskoers (ROK) word met Formule 8.5 (bladsy 8-11) bereken: HKG =
2!: ""!("! )#!:! '!(! !'' ) :%'! 2!: ""!("! !(!22 2
Die gemiddelde inkrementele netto inkomste is die gemiddelde verwagte jaarlikse verhoging in die netto inkomste indien die projek aanvaar word [bereken as totale netto inkomste van projek á ekonomiese bruikbare lewensduur van projek]. Maak seker om waardevermindering
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 69
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur af te trek indien die netto inkomste (kontantvloei) bereken word vir elke jaar wat die projek aan die gang is. Voorbeeld 8.5 (bladsy 8-11) handel oor Projek R. Die effek wat die rekeningkundige opbrengskoers op die maatskaapy se opbreng op beleggings (ROI) het, is van groter belang. Hierdie effek moet positief wees (ROI moet verhoog). Onthou om die waardevermindering af te trek van die kontantvloei om die netto inkomste te bereken. 2.13.5 Ander metodes vir die kapitale begrotingsbesluit Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-12 tot 8-15 Vier ander metodes bestaan om sekere van die tekortkominge te oorkom van die vorige vier hoofmetodes behandel, naamlik: •
Verdiskonteerde terugbetalingsmetode (discounted payback) [Voorbeeld 8.6, bladsy 8-12]
•
Winsgewendheidsindeks (profitability index)
•
Aangepaste interne opbrengskoers (modified internal rate of return)
•
Ekonomiese waarde toegevoeg (EWT)
2.14
Die rol van na-oudits (post-audits) in kapitale begrotings
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 8-28 tot 8-29 ʼn Na-oudit word beskou as die proses waar die sakeonderneming die werklike resultate vergelyk met die beraamde kontantvloeie wat gebruik is in die kapitale begroting van die projek. Vir enige afwykings tussen die werklike en begrote resultate moet daar redes voor verskaf word en kennis van geneem word vir toekomstige projekte. Die hoofdoel van ʼn naoudit is om die kapitale begrotingsproses te verbeter en die keuse van projekte te vergemaklik asook die bestuur van die projekte. Lees deur die ander redes waarom naoudits belangrik is in die kapitale begrotingsproses (Correia et al. 2013: 8-26 tot 8-27). 2.15
Vergelyking van projekte met ongelyke leeftye
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 9-2 tot 9-5 Hoe kies ʼn onderneming tussen wedersyds-uitsluitende projekte wat nie oor dieselfde aantal jare gaan strek nie? Dit is eenvoudig om die netto huidige waarde (NHW) of interne
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 70
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur opbrengskoers (IOK) van wedersyds-uitsluitende projekte te vergelyk wat oor presies dieselfde lewensduur strek en dan te kies tussen die projekte. Deur Voorbeeld 9.1 (bladsy 9-2) te bestudeer waar die een, Projek X, vir slegs drie jaar sal voortgaan en die ander, Projek Y, vir ses jaar, is dit duidelik dat die NHW vir elke projek afsonderlik bereken moet word. Die projek met die hoogste NHW is die beste keuse. In Voorbeeld 9.2 (bladsy 9-3) word dieselfde twee projekte se inligting gebruik, behalwe dat Projek X na die oorspronklike 3-jaar termyn voortgesit kan word deur nuwe toerusting aan te koop. Dus is daar tydens jaar 0 ʼn uitvloei van kontant (koste van belegging) en weereens tydens jaar 3 (aankoop van toerusting). Weereens moet die NHW bereken word om Projek X se nuwe voorwaardes in berekening te bring. 2.16
Die invloed van inflasie op die kapitale begrotingsbesluit
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 9-5 tot 9-7 Inflasie is reeds in Studie-eenheid 1, paragraaf 1.13 in hierdie gids bespreek. Die koste van kapitaal van ʼn sakeonderneming sluit ʼn inflasiepremie in sodat die beleggers beskerm kan wees teen ʼn afname in die koopkrag van geld. Die koste van kapitaal word beskou as ʼn nominale koers. Formule 9.1 (bladsy 9-6) verteenwoordig die nominale opbrengskoers: L = + H + −
Waar: M = nominale opbrengskoers R = reële opbrengskoers i = verwagte inflasiekoers
Hierdie nominale opbrengskoers (M) word dan gebruik om die projek se kontantvloeie te verdiskonteer tot die huidige waarde. Werk deur Voorbeeld 9.3 (bladsy 9-6) waar die verwagte inflasiekoers van 4.72% in ag geneem word om die projek se NPV te bepaal. 2.17
Kapitaalrantsoenering (capital rationing)
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 9-10 tot 9-13 Vir ʼn sakeonderneming is dit nie altyd moontlik om al die projekte te onderneem wat ʼn positiewe NHW toon nie. Indien kapitaal beperk is, sal die sakeonderneming die hoeveelheid
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 71
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur fondse wat in projekte belĂŞ word beperk. Projekte moet in orde van die hoogste tot die laagste opbrengs gerangskik word. Werk deur Voorbeeld 9.6 (bladsy 9-11) waar die vyf projekte elk verdeelbaar is (Ĺ&#x2030; projek kan in afsonderlike komponente verdeel word). Die winsgewendheidsindeks (profitability index) word gebruik om die projekte te in orde te plaas. Formule 9.3 (bladsy 9-11) word gebruik om die winsgewendheidsindeks te bereken: D %2!0! ";! "% "!)% =
;+ " 2! 0&&#"! & ' !) :%' 2! ) '& ' ( ! ) %'! & !(!22 2
Die projekte word in orde van hoogste tot laagste winsgewendheidsindeks aanvaar. 2.18
Risiko betrokke by belegginsgprojekte
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 10-2 In die vorige paragrawe (2.11-2.17) is die projek se inherente risiko geĂŻgnoreer in die kapitale begrotingsbesluit. Dit is belangrik om kennis te neem dat die koste van die projek (oorspronklike belegging) met redelike sekerheid bepaal kan word, maar dieselfde kan nie gesĂŞ word van die toekomstige kontantvloeie van die projek nie. Die projek se risiko sal bepaal word deur hoeveel die werklike kontantvloeie verskil van die verwagte kontantvloeie. Risiko word dus bepaal deur die potensiĂŤle wisselvalligheid (variability) van die kontantvloei. Risiko word verdeel in twee dele: totale risiko en markrisiko. In die paragraaf 2.19 hieronder gaan tegnieke bespreek word om die risiko van Ĺ&#x2030; projek in ag te neem. 2.19
Risiko-assesseringstegnieke as deel van die kapitale begrotingsbesluit
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 10-3 tot 10-11; 10-14 tot 10-16; 10-18 tot 10-22 Risiko word gemeet deur die verspreiding van opbrengste om Ĺ&#x2030; gemiddelde verwagte opbrengs. Verwys terug na paragraaf 1.8 in Studie-eenheid 1 en hoofstuk 3 in Correia, et al. (2013: 3-10 tot 3-12). 2.19.1 Verwagte opbrengs en waarskynlikheidsverdeling (probability distribution) Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 10-3 tot 10-8
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 72
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Soos voorheen genoem, risiko word gemeet deur die wisselvalligheid (variability) van ʼn projek se toekomstige kontantvloei. Deur ʼn waarskynlikheidsverdeling op te stel van elke moontlike kontantvloei kan die verwagte opbrengs bereken word. Werk deur Voorbeeld 10.1 (bladsy 10-3) van Projek F. Die kontantvloei word vermenigvuldig met die waarskynlikheid dat die kontantvloei sal voorkom om die verwagte opbrengs in rand te bereken. Die standaardafwyking (standard deviation) word gebruik om die verspreiding van die kontantvloeie om die gemiddelde of verwagte opbrengs te bepaal. Daar moet egter ʼn stap verder gegaan word aangesien die standaardafwyking nie voorsiening maak vir projekte met verskillende verwagte opbrengste nie. Die variasiekoëffisiënt (co-efficient of variation) (CV) moet bereken word aangesien dit risiko relatief tot die opbrengs uitdruk. In Correia, et al. is daar ʼn verdere voorbeeld van Projekte A en B waar die relatiewe risiko vergelyk moet word. Indien een projek se risiko hoër is as die ander projek se risiko, kan die sakeonderneming die diskontokoers verhoog om voorsiening te maak vir die addisionele risiko. Gaan deur die stappe gelys vir ʼn risiko-analise (Correia, et al. 2013: 10-4). Die laaste stap is weereens om die netto huidige waarde (NHW) van elke projek te bereken wat gebaseer is op die risiko-aangepaste diskontokoers. 2.19.2 Beslissingsboom (Decision tree) Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 10-8 tot 10-11 ʼn Beslissingsboom kan help in die geval waar sekwensiële (sequential) toestande bestaan, elk met ʼn waarskynlikheid gekoppel daaraan. Die volgorde en sekwensies (sequences) van verskeie gebeure word met ʼn beslissingsboom uitgebeeld. Voorbeeld 10.4 (bladsy 10-9) dien as ʼn illustrasie van hoe ʼn tipiese beslissingsboom opgestel sal word. Dit is belangrik om op te let dat waarskynlikhede (uitgedruk in persentasies) ʼn groot rol hier speel. Die koste van kapitaal is noodsaaklik om die netto huidige waarde (NHW) van elke waarskynlike gebeurtenis te bereken. Maak ook seker om op te let dat die beslissingsboom oor ʼn tydperk van twee jaar strek (veral belangrik by die berekening van die NHW).
Voorbeeld 10.5 (bladsy 10-10) beeld ʼn meer komplekse beslissingsboom uit wat oor drie jaar strek. Die netto huidige waarde (NHW) moet bereken word deur die kontantvloeie te verdiskonteer teen die koste van kapitaal (maak seker in watter jaar die kontantvloei plaasvind).
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 73
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.19.3 Gelykbreekontleding (break-even analysis) Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 10-14 tot 10-16 Die gelykbreekpunt vir ʼn sakeonderneming is die punt waar ʼn projek se kontantvloeie gelykbreek met die oorspronklike beleggingskoste. In die geval waar die projek verkope van ʼn produk behels, is dit die aantal eenhede wat verkoop moet word sodat die projek nie ʼn wins of verlies toon nie. Twee metodes kan hier geïmplementeer word: Nul-netto-huidige-waarde (NHW = 0) Die projek se gelykbreekpunt word beskou as die aantal eenhede wat verkoop moet word sodat die netto huidige waarde nul is. Voorbeeld 10.7 (bladsy 10-14) verduidelik hoe die gelykbreekpunt bereken word. Eers moet die koste van die projek (R12 miljoen) herstateer word as ʼn jaarlikse annuïteit (gebruik Tabel D agter in die handboek) en die vaste koste moet hierby getel word. Daarna word die gelykbreekpunt (aantal eenhede) soos volg bereken: Vaste koste ÷ (verkoopsprys per eenheid – veranderlike koste per eenheid) Rekeningkundige gelykbreekontleding Daar is ʼn verskil tussen die nul-netto-huidige-waarde en die rekeningkundige gelykbreekontleding, naamlik, waardevermindering word by die vaste koste van ʼn projek getel. Dus is die formule vir die rekeningkundige gelykbreekpunt soos volg: (Vaste kontant koste + waardevermindering) ÷ (verkoopsprys per eenheid – veranderlike koste per eenheid) Hierdie metode neem nie die tydwaarde van geld in ag met die koste van die projek nie (R12 miljoen) en is nie die gewenste metode om die risiko van ʼn projek te bepaal nie. 2.19.4 Monte Carlo simulasie Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 10-18 tot 10-19 Die Monte Carlo simulasie behels meerendeels ʼn rekenaargebaseerde simulasie en sakeondernemings verkies programmatuur soos Oracle Crystal Ball om hierdie simulasies uit te voer (Oracle, 2014. www.oracle.com/crystalball/). Dit behels dat die effek van alle moontlike opbrengste en kombinasies van veranderlikes oorweeg word om die netto huidige waarde te bepaal asook die verspreiding rondom hierdie verwagte netto huidige waarde.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 74
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Figuur 10.7 beeld die simulasieproses uit soos beskryf deur David B. Hertz (Correia, et al. 2013: 10-19). 2.19.5 Kapitaalbateprysingsmodel (CAPM) Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 10-19 tot 10-22 Die markrisiko asook die projek se beta (risiko) kan met behulp van die kapitaalbateprysingsmodel bepaal word. Verwys terug na paragraaf 2.10 in hierdie studieeenheid waar die kapitale begrotingsbesluit gebaseer word op hierdie model. Met die kapitaalbateprysingsmodel is slegs markrisiko relevant en kan die projek se risiko bepaal word deur te kyk na die effek wat dit op die sakeonderneming se beta-koëffisiënt het. Indien die sakeonderneming slegs ekwiteit as kapitaal implementeer, sal die gemiddelde beta van die projek gelyk wees aan die sakeonderneming se beta. Die eerste stap behels die berekening van die vereiste opbrengskoers (Ri) van die projek met behulp van die kapitaalbateprysingsmodel (CAPM) (Formule 10.3, bladsy 10-20): H = H$ + I H: − H$
Maak gebruik van die bogenoemde formule en werk deur Voorbeeld 10.9 (bladsy 10-20) van Contac Ltd. In die geval waar die sakeonderneming beoog om ʼn nuwe mark te betree met ʼn projek, is dit gepas om die industrie se gemiddelde beta te gebruik om die projek se vereiste opbrengskoers te bereken. Verwys na Figuur 10.8 waar die projek se beta’s uitgebeeld word op die sekuriteitsmarklyn (SML) (Correia, et al. 2013: 10-21). Wat gebeur egter indien die sakeonderneming nie slegs van ekwiteit gebruik maak om in nuwe projekte te belê nie? Die situasie is aansienlik verskillend indien daar skuldfinansiering betrokke is. Die sakeonderneming se beta verhoog indien die vlak van skuld in die sakeonderneming se kapitaalstruktuur verhoog. Indien die sakeonderneming se beta (gelyk aan ekwiteitbeta) bepaal kan word en die skuldfinansieringbeta ook bekend is, moet ons die bates se beta bereken. Dink hier in terme van die rekeningkundige vergelyking: Bates = ekwiteit + laste. Die gewig (proporsie) van die ekwiteit en laste is ook belangrik om die bates se beta te bepaal. In Voorbeeld 10.10 (bladsy 10-21) word ʼn belangrike aanname ook aangedui, naamlik die risiko wat ʼn skuldeiser onderneem (skuldbeta), is baie minder as die risiko van ʼn aandeelhouer (ekwiteitbeta) en om daardie rede word aangeneem dat die skuldbeta baie naby aan nul is.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 75
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Verwys ook na die Hamada model om ʼn beta te bereken waar die belastingeffek van skuld in ag geneem word (Formule 10.4) (Correia, et al. 2013: 10-21). Markrisiko verwys na makro-ekonomiese faktore wat al die sakeondernemings in verskillende mates beïnvloed. Hierdie makro-ekonomiese faktore is gewoonlik faktore soos rentekoerse, inflasiekoerse en ekonomiese groeikoerse. Hierdie faktore is moeilik om weg te diversifiseer en het ʼn invloed op ʼn projek se kontantvloeie. Die spesifieke sektor van die ekonomie waarin ʼn projek geklassifiseer kan word, se ekwiteitbeta moet gebruik word in die berekening van die vereiste opbrengskoers en risiko (beta) van die projek. Bestudeer Voorbeeld 10.11 waar daar van die Hamada model gebruik gemaak word om die unlevered beta te bereken (Correia, et al. 2013:10-22). 2.20
Konsepte betreffende die bedryfskapitaal van ʼn sakeonderneming
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 11-1 tot 11-2 Bedryfskapitaal is die belangrikste aspek om in ʼn sakeonderneming te monitor. Dit bestaan uit drie primêre bates: handelsvoorraad, debiteure (rekeninge ontvangbaar) en kontant. Gewoonlik word daar na hierdie drie bates as bedryfsbates verwys en saam met die niebedryfsbates vorm dit die totale bates van die sakeonderneming waarop die vereiste opbrengskoers verdien moet word. Daar is enkele belangrike bedryfskapitaalterminologie. Dit is opgesom in tabel 2.5. Bedryfskapitaal
Die bedryfsbates van die sakeonderneming (handelsvoorraad, debiteure en kontant)
Netto bedryfskapitaal
Bedryfsbates minus die bedryfslaste (krediteure, korttermynlenings)
Bedryfskapitaalbeleid
Die beleid ten opsigte van die keuse van die optimale vlak van ʼn belegging in bedryfsbates asook die optimale finansiering daarvan.
Bedryfskapitaalbestuur Die administrasie (ooreenkomstig die riglyne van die bedryfskapitaalbeleid) van die bedryfsbates en bedryfslaste. Tabel 2.5: Bedryfskapitaalterminologie (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 11-2)
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 76
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.21
Die bedryfskapitaalsiklus
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 11-3 tot 11-4 Indien ʼn sakeonderneming effektief wil funksioneer moet die optimale vlak bedryfskapitaal onderhou word. Kennis van die bedryfskapitaal se kontantvloeisiklus is noodsaaklik om ʼn bedryfskapitaalbeleid vir die sakeonderneming op te stel. Die tipiese bedryfskapitaalsiklus van ʼn vervaardiger word uitgebeeld in Figuur 2.4 hieronder. Bestel en ontvang grondstowwe vir produksie
Siklus is voltooi wanneer kontant vanaf debiteure ontvang word
Die bestellingtransaksie sal beskikbare kontant verlaag of rekeninge betaalbaar verhoog
Krediteure vereis betaling wat 'n verlaging in kontant veroorsaak
Arbeid en ander prosesse omskep die grondstowwe in klaarprodukte, lei tot verlaging in kontant
Klaarprodukte word verkoop. Kredietverkope verhoog rekeninge ontvangbaar
Figuur 2.4: Bedryfskapitaalsiklus van ʼn vervaardiger (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 11-3) Figuur 11.1 in Correia, et al. (2013: 11-3) beeld ook die bedryfskapitaalsiklus uit op ʼn wyse waar die aantal dae (tydperk) van elke stap in die siklus sigbaar is. Die dae wat elke komponent in die siklus neem kan met rekeningkundige verhoudings bereken word, vervat in Tabel 2.6 hieronder. Let wel dat daar aanvaar word ʼn kalenderjaar bevat 365 dae. Komponent van siklus
Formule
Grondstowwe voorraaddae
(grondstowwe voorraad ÷ aankope) × 365
Onvoltooide werk (work in process – WIP)
(WIP voorraad ÷ koste van verkope) × 365
voorraaddae Voltooide produkte voorraaddae
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
(voltooide produkte voorraad ÷ koste van verkope) ×
Bladsy 77
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 365 Debiteure dae (rekeninge ontvangbaar)
(debiteure ÷ verkope) × 365
Krediteure dae (rekeninge betaalbaar)
(krediteure ÷ aankope) × 365
Tabel 2.6: Dae van elke komponent in die bedryfskapitaalsiklus (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 11-3) Verwys ook na die effek wat inflasie en veranderinge in verkope het op die bedryfskapitaalsiklus (Correia, et al. 2013: 11-4). 2.22
Bedryfskapitaalbeleide
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 11-4 tot 11-8 Bedryfskapitaalbeleide behels twee besluite: die geskikte vlak van belegging in bedryfsbates en hoe hierdie belegging gefinansier moet word. Eerstens word daar gekyk na die geskikte vlak van belegging in bedryfsbates. Die algemene beginsels is dat hoe groter die vlak van bedryfskapitaal vir ʼn gegewe uitsetvlak, hoe kleiner is die risiko gekoppel aan die bedryfskapitaalbeleid. Daar is ʼn geleentheidskoste (opportunity cost) verbonde aan bestuur se aksies om die risiko gekoppel aan bedryfskapitaal te verminder. Voorbeeld 11.1 (bladsy 11-5) beeld drie moontlike beleide uit wat bestuur kan volg: ʼn konserwatiewe beleid, matige beleid en aggresiewe beleid. Vanuit hierdie voorbeeld is dit duidelik dat ʼn aggresiewe beleid ʼn hoër opbrengs lewer, maar natuurlik is die risiko ook hoër. Hou egter in gedagte dat verkope drasties kan verander indien daar vanaf ʼn konserwatiewe na ʼn aggresiewe beleid oorgeskakel word. Indien verkope afneem, sal die opbrengs uiteraard ook afneem. Dus is die aggresiewe beleid nie noodwendig die beste keuse nie. Die optimale vlak van bedryfskapitaal lê gewoonlik iewers tussen die konserwatiewe en aggresiewe beleide. Nadat die geskikte vlak van beleggings in bedryfskapitaal bepaal is, moet daar op die finansiering besluit word. Die vervaldatum van die spesifieke finansieringsooreenkoms (las) moet ooreenstem met die lewensduur van die gefinansierde bate. Die probleem is egter die mate van onsekerheid in die verandering van bedryfskapitaal. Verkope mag dalk nie op die vlak wees wat dit moet wees nie en dus kan die sakeonderneming probleme ondervind met die terugbetaling van finansiering. Verwagte bewegings in bedryfskapitaalbeleggings en die finansiering daarvan moet voorspel word, soos in Figure 11.3-11.5 aangedui (Correia, et al. 2013: 11-6 tot 11-8). Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 78
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.23
Bedryfskapitaal-finansieringsvereistes
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 11-10 tot 11-11 Bedryfskapitaal soos enige ander vaste bate moet gefinansier word met die gepaste bron. Die algemene benadering om bedryfskapitaal-finansieringsvereistes te bepaal is die persentasie-van-verkope-metode. Dit behels dat die verskillende bedryfsbates uitgedruk word as ʼn persentasie van verkope. Verwys na Voorbeeld 11.2 (bladsy 11-10) van Purdy Vervaardigers. Uittreksels van die finansiële state word verskaf om die bedryfsbates en verkope aan te dui. Indien verkope vanaf R100miljoen na R150miljoen verhoog, druk ons hierdie verhoging as ʼn 50% verhoging uit [(R150m – R100m) ÷ R100m]. Die bedrag van eksterne befondsing wat benodig gaan word, gebaseer op die persentasievan-verkope-metode kan met Formule 11.1 bereken word:
A! = @% { M − M= ÷ M= } − O% { M − M= ÷ M= } − LM − "
Waar: Fe = eksterne fondse benodig
As = totale spontane bates teen S0 Ls = totale spontane laste teen S0 S1 = verwagte verkope S0 = bestaande verkope M = netto winsmarge (1 – d) = terughoudingsverhouding (retention ratio) d = dividend per aandeel/verdienste per aandeel 2.24
Die bestuur van bedryfsbates: die kredietbeleid, debiteure (rekeninge ontvangbaar) en voorraad
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 12-1 tot 12-15 In die vorige paragrawe is daar gefokus op die bedryfskapitaalbeleid en -siklus. Deel van hierdie bedryfskapitaal is die bedryfsbates en daar gaan in diepte gekyk word na die bestuur en korttermynfinansiering van die drie primêre bedryfsbates, naamlik: debiteure, voorraad en kontant.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 79
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.24.1 Die kredietbeleid Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 12-1 tot 12-7 Sakeondernemings is vandag genoop om handelsvoorraad op krediet te verkoop. Die drie primêre koste geassosieer met kredietverkope is soos volg: •
Koste van slegte skulde
•
Koste van die finansiering van debiteure
•
Administratiewe koste betrokke by die bestuur van debiteure.
Die ideale kredietbeleid verhoog die netto wins in verhouding tot die aangenome risiko om krediet aan ʼn persoon te verskaf. Die kredietbeleid het drie belangrike faktore waaroor bestuur moet besluit, soos vervat in Figuur 2.5.
Invorderingsbeleid:
prosedure gevolg om agterstallige rekeninge in te vorder
Kredietwaardigheid:
Vereffeningsafslag:
aansporing van voortydige betaling deur 'n vereffeningsafslag aan te bied, uitgedruk as byvoorbeeld "2/10, net 30" [betaal in 10 dae en kry 2% afslag, volle bedrag moet binne 30 dae betaal word]
assesseer potensiële kliënt se houding, kredietagtergrond, finansiële posisie, sekuriteit aangebied en die omgewing se ekonomiese tendense
Kredietbeleid
Figuur 2.5: Die besluite rondom ʼn gepaste kredietbeleid (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 12-2) Wat gebeur egter indien ʼn sakeonderneming besluit om die bestaande kredietbeleid na verloop van tyd aan te pas? Die volgende komponente sal beïnvloed word: o
Verkoopsomset (∆Q [en daarby die bruto wins (∆R)]
o
Aantal en bedrag van uitstaande rekeninge (∆S
o o
Slegte skulde verliese ∆T
Koste van afslag aangebied ∆U
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 80
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Opgesom kan hierdie komponente uitgedruk word as Formule 12.1 (Correia, et al. 2013: 12-3):
∆< = ∆V − ∆6 − ∆5 − ∆>
Werk deur Voorbeeld 12.1 (bladsy 12-3) waar ʼn analise uitgevoer is om die invloed van ʼn verandering in die kredietbeleid vir Orix Ltd. te bepaal. Die sakeonderneming beweeg vanaf ʼn beleid van 3/15, net 30 na ʼn beleid van 5/10, net 60. Maak gebruik van Formule 12.1 en bereken elke komponent individueel. ʼn Verandering in die kredietbeleid van ʼn sakonderneming kan ook geëvalueer word met behulp van ʼn netto-huidige-waarde-berekening (NHW-berekening) om die presiese invloed op winsgewendheid te bepaal. Bestudeer Voorbeeld 12.2 waar ʼn netto-huidige-waardeberekening uitgevoer word om die verandering in kredietbeleid se impak te bepaal (Correia, et al. 2013: 12-6 tot 12.7) 2.24.2 Bestuur van debiture (rekeninge ontvangbaar) Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 12-7 tot 12-8 Bestudeer die twee faktore wat die uitstaande debiteurebedrag beïnvloed, naamlik die volume van kredietverkope en die gemiddelde tydperk tussen verkope en invordering van uitstaande rekeninge. Daar word van ʼn verouderingskedule (aging schedule) gebruik gemaak om die hoeveelheid uitstaande rekeninge vas te stel. Verwys na die verouderingskedule wat aansluit by Voorbeeld 12.1 se sakeonderneming Orix Ltd. 2.24.3 Voorraadbestuur Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 12-9 tot 12-15 Voorraad bestaan uit grondstowwe, onvoltooide werk (work in process) en voltooide produkte. Die bestuur van voorraad behels dat die optimale vlak van voorrade bepaal word. Om hierdie optimale voorraadvlak te bepaal maak bestuur gebruik van die ekonomiese bestelhoeveelheid model (EBH) (economic order quantity (EOQ)) hierdie model berus op twee tipes koste van voorraad: bestelkoste en houkoste (ook genoem drakoste). Verwys na die voorbeelde van beide tipes koste soos gegee in Correia, et al. (2013: 12-9). Figuur 12.1 in Correia, et al. (2013: 12-10) beeld die verhouding tussen die bestelkoste en drakoste uit – die punt waar die twee koste ontmoet noem ons die ekonomiese bestelhoeveelheid. Hierdie verhouding kan ook in ʼn formule vervat word (Formule 12.2):
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 81
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur YAM 4KW = X Waar: EOQ = ekonomiese bestelhoeveelheid (EBH) F = vaste koste van bestellings plaas en ontvang S = jaarlikse verkope in eenhede C = drakoste van een eenheid van voorraad vir een jaar Bestudeer Voorbeeld 12.3 van Jabula Ltd. wat boeke vervaardig. Met behulp van Formule 12.2 kan die ekonomiese bestelhoeveelheid bereken word. Die totale koste verbonde aan alle voorraadbestellings deur die verloop van ʼn jaar kan ook bepaal word met behulp van Formule 12.3 (Correia, et al. 2013: 12-11). Die realiteit is egter dat verkope nie perfek voorspel kan word nie en kan wissel soos die ekonomie dit beïnvloed. Voorts is daar ook dikwels probleme met vertragings in produksie of die verskeping van voorraad. Dit is dus vir ʼn sakeonderneming wys om addisionele voorraadvlakke aan te hou bekend as veiligheidsvoorraad (safety inventory). Verwys na Voorbeeld 12.4 wat voortbou op Jabula Ltd. en die berekening van die optimale veiligheidsvoorraadvlak. Lewertyd (lead time) verwys na die tydsverloop tussen die plasing van die bestelling en die fisiese ontvangs daarvan. 2.25
Die finansiering van bedryfsbates
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 12-20 tot 12-26 Die bestuur van bedryfskapitaal (in besonder bedryfsbates) behels dat die bestuur die korrekte besluit neem oor die bedryfsbate self, asook die finansiering daarvan. Die finansiering van bedryfsbates word behartig met korttermynfinansiering vanweë die korttermyn aard (lewensduur) van die bedryfsbates. Die bronne van korttermynfinansiering en die berekening van die koste gebonde daaraan, word opgesom in Tabel 2.7 hieronder. Bron van korttermyn-
Omskrywing
finansiering Opgeloopte uitgawes
Herhalende korttermynlaste
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Formule vir berekening van die koste daarvan Geen koste verbonde
Bladsy 82
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur soos opgeloopte salarisse,
(accruals)
belasting en rente. Dus agterstallige betalings. Aankope op krediet vanaf
Handelskrediet [Voorbeeld 12.6: Orix Ltd]
Formule 12.4:
verskaffers. Vereffeningsafslag ontvang indien rekening vroegtydig betaal word.
G$ =
> -./ × == − > '
Faktorering en
Genereer kontantvloei deur
Bereken totale netto koste
faktuurdiskontering
rekeninge ontvangbaar te
van faktorering en druk dit
verkoop aan faktoor
uit as ʼn persentasie van die
(uitlener).
bedrag geleen by faktoor.
[Voorbeeld 12.7: Flannel Ltd]
Verwys na Voorbeeld 12.7 vir uiteensetting van berekening. Bankoortrekking
Die verlening van krediet
Bepaal die rente-uitgawe
deur die bank indien die
met die effektiewe
lopende rekening uitgeput is
rentekoers wat die bank
(dus as die balans nul is,
vasstel.
laat die bank toe dat verdere ontrekkings gemaak word) Bankaksep (bankers’
Wissel uitgereik deur
acceptances)
maatskappy met bepaalde vervaldatum. Die aanvaardingsbank waarborg
<1 =
betaling aan diskontohuis op
A
J +H[ \ -./
vervaldatum. Tabel 2.7: Korttermynfinansieringsbronne (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 12-20 tot 12-25) 2.26
Samevatting
Die waardasie van skuldinstrumente en gewone ekwiteit is moontlik indien die huidige waarde van toekomstige kontantvloeie bereken word. Dit is die basiese konsep waarop waardasie berus en met behulp van die dividend-afslagmodel, verdiskonteerdekontantvloeitegniek, vrye-kontantvloeimodel en die ekonomiese-waarde-toegevoegstegniek
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 83
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur is die waarde van skuldinstrumente en ekwiteit bereken. Die waarde van hierdie skuldinstrumente en ekwiteit sluit weer aan by die koste van kapitaal van die sakeonderneming. Die koste van kapitaal is die opbrengskoers wat bereik moet word om verskaffers van kapitaal te bevredig. Elke komponent waaruit die kapitaal van ʼn sakeonderneming bestaan se koste is afsonderlik bepaal asook die gewig van elke komponent in die optimale kapitaalstruktuur. Indien die komponente van kapitaal (skuld- en ekwiteit-instrumente) se geweegde koste bymekaar getel word, is dit bekend as die geweegde gemiddelde koste van kapitaal van die sakeonderneming. Die kapitale begroting vewys na die analise en evaluering van beleggingsprojekte. Verskeie kapitale begrotingstegnieke kan gebruik word om projekte te evalueer, naamlik: die netto huidige waarde (NHW), interne opbrengskoers (IOK), terugbetalingsmetode en die rekeningkundige opbrengskoers. Sekere aspekte soos inflasie en ongelyke lewensduur van projekte beïnvloed die kapitale begroting en die evaluasie van beleggingsprojekte. Toestande soos kapitaalrantsoenering beïnvloed ook die besuit rondom watter projekte aanvaar kan word. Die risiko inherent tot elke beleggingsprojek moet ook in ag geneem word by die kapitale begroting. Om die risiko van projekte te assesseer is metodes soos waarskynlikheidsverdelings, beslissingsboom, gelykbreekontledings, Monte Carlo simulasie en die kapitaal-bateprysingsmodel gebruik. Die kapitale begroting sluit weer aan by die bedryfskapitaalbeleide en die bestuur van bedryfskapitaal. Die fondse benodig vir bedryfskapitaal kan bereken word met die persentasie-van-verkope-metode. Die laaste aspek van die beleggingsbesluit behels die bedryfsbates (voorraad, debiteure en kontant) se effektiewe bestuur met behulp van gepaste kredietbeleide en die berekening van die ekonomiese bestelhoeveelheid vir voorraad. Die aankoop van bedryfsbates behels dat sekere bronne korttermynfinansiering oorweeg moet word. In die volgende studie-eenheid sal die klem verskuif na finansieringsbesluit. Sodra die beleggingsbesluit gemaak is, moet daar op die finansiering besluit word. Die kapitaalstruktuur sal in besonder bestudeer word.
2.27
Selfevaluering Aktiwiteit 6: Hoofstuk 6
Werk deur al 6 die Selfstudieprobleme (S6.1 tot S6.6) aan die einde van Hoofstuk 6 (Correia, et al. 2013: 6-29). Let wel dat S6.3, S6.4 en S6.5 op mekaar volg. Aktiwiteit 7: Hoofstuk 7 Doen selfstudieprobleme S7.1; S7.2 en slegs (a), (b) en (f) van S7.3 aan die einde van
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 84
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Hoofstuk 7 (Correia, et al. 2013: 7-28 tot 7-29). Aktiwiteit 8: Hoofstuk 8 Werk deur die selfstudieprobleme S8.1-S8.3 aan die einde van Hoofstuk 8 (Correia, et al. 2013: 8-30 tot 8-31). Los vraag (c) van S8.3 uit. Aktiwiteit 9: Hoofstuk 9 Fokus op selfstudieprobleme S9.1 en S9.2 aan die einde van Hoofstuk 9 (Correia, et al. 2013: 9-23). Aktiwiteit 10: Hoofstuk 10 Selfstudieprobleme S10.1 en S10.2 kan bestudeer word aan die einde van Hoofstuk 10 (Correia, et al. 2013: 10-30 tot 10.31). Aktiwiteit 11: Hoofstuk 11 Bestudeer die selfstudieprobleem aan die einde van Hoofstuk 11 (Correia, et al. 2013: 11-14). Aktiwiteit 12: Hoofstuk 12 Werk deur selfstudieprobleme S12.1 en S12.2 aan die einde van Hoofstuk 12 (Correia, et al. 2013: 12-26).
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 85
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 2.28
Selfevalueringsriglyne Riglyne Aktiwiteit 6: Hoofstuk 6
S6.1 oplossing: Hanteer die koeponkoers (12% per jaar) as ʼn rentekoers, dus moet jy dit sien in dieselfde lig as vaste rente-inkomste ontvang. Die koeponbetaling van R12 per jaar (12% van R100 pariwaarde) is dus ʼn annuïteit vir die volgende 5 jaar. Bereken dus die huidige waarde van die R12 annuïteit (Tabel D agter in handboek) met Formule 2.10 (Correia, et al. 2013: 2-18). Daarna bereken jy die huidige waarde van ʼn enkele bedrag (R100 pariwaarde) met Formule 2.3 (Correia, et al. 2013: 2-16 tot 2-17). Tel die 2 huidige waardes van die annuïteit (koeponbetaling) en enkele bedrag (pariwaarde) saam en jy het die waarde van die skuldbrief of effek. S6.2 oplossing: werk op dieselfde konsep as S6.1 maar nou is die koepenbetalings halfjaarliks (2 keer per jaar). In jou berekening gaan jy dus die koeponkoers (6%) halveer, die vereiste opbrengskoers (8%) ook halveer en die paaimente (oor ʼn termyn van 10jaar) verdubbel. S6.3 oplossing: maak gebruik van die dividend-afslagmodel, Formule 6.4. Onthou om die dividend vir die volgende jaar te bereken [D1 = D0 (1 + groeikoers)]. S6.4 oplossing: Vanaf jaar 4 groei die dividend konstant teen 5% per jaar. Dus eers vanaf jaar 4 se dividend (D4) kan jy die dividend-afslagmodel (Formule 6.4) gebruik. Onthou om die huidige waarde van die dividende te bereken deur te verdiskonteer. S6.5 oplossing: bereken die waarde van die aandeel aan die einde van jaar 5 wanneer die eerste dividend ontvang word met behulp van Formule 6.4. Verdiskonteer om die huidige waarde van die aandeel te bereken, onthou ook om die dividend van R0.40 by die aandeelwaarde te tel wanneer jy verdiskonteer. S6.6 oplossing: ignoreer die prys-verdienstemetode. Fokus slegs op die dividendafslagmodel en die vrye-kontantvloeimodel. Onthou met die vrye-kontantvloeimodel: waarde van onderneming – waarde van skuld = waarde van ekwiteit. Riglyne Aktiwiteit 7: Hoofstuk 7 S7.1 oplossing: maak gebruik van die CAPM, Formule 7.5, by (a). Maak seker dat die mark-risiko-premie gegee word, dus [(Rm – Rf) = 5%]. Met vraag (b) die berekening van die koste van skuld is die rentekoers nie gegee nie en moet bereken word. Dit is egter te gevorderd vir hierdie studiee en die rentekoers sal voorsien word. By vraag (c) onthou om D1 te bereken [D1 = D0 (1 + g)]. In vraag (d) word die WACC bereken. Daar word verwys na ʼn teiken-skuld-ekwiteitverhouding van 50%. Dus is die skuldverhouding = [0.50 / (1 + 0.50)] × 100 = 33.33%. Die ekwiteitverhouding is dus 66.67% van die kapitaalstruktuur.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 86
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur S7.2 oplossing: gebruik die formules om die koste van die skuld, ekwiteit en voorkeuraandele te bereken. By die berekening van die WACC is dit belangrik om op te let dat die boekwaardes van elke finansieringsbron die gewig van die spesifieke bron in die teiken kapitaalstruktuur bepaal. S7.3 oplossing: In vraag (b) is dit belangrik om te onderskei tussen behoue verdienste en nuwe aandele wat uitgereik word. Riglyne Aktiwiteit 8: Hoofstuk 8 S8.1 oplossing: belangrik om te onthou dat die oorspronklike koste van die belegging (C0 tydens jaar 0) altyd as ʼn negatiewe bedrag getoon word aangesien dit ʼn uitvloei van kontant is (uitgawe). ʼn Reswaarde word altyd aan die einde van die projek gerealiseer. Lees ook noukeurig of enige aanvanklike beleggings (soos die belegging in die bedryfskapitaal) aan die einde van die projek se lewensduur teruggevorder gaan word. Maak gebruik van Tabel C agterin die handboek om die huidige waarde faktore te bepaal. S8.2 oplossing: neem die effek van waardevermindering en maatskappybelasting in ag wanneer die kontantvloeie vir die 4 jare van die projek bereken word. S8.3 oplossing: dieselfde kommentaar as by vraag S8.1 en S8.2 is van toepassing. Riglyne Aktiwiteit 9: Hoofstuk 9 S9.1 oplossing: beide Projek X en Y het gelyke kontantvloeie oor hulle onderskeidelike termyne. Beskou die kontantvloeie dus as annuïteite. S9.2 oplossing: baie belangrik om op te let dat selfs al het Projek Z die hoogste winsgewendheidsindeks, is daar net R20miljoen beskikbaar en is die koste van belegging in Projek Z R20miljoen. Dus sal die totale beskikbare kapitaal belê word in Projek Z. Maar indien die ander twee, Projekte X en Y, oorweeg word, sal hulle gesamentlik die beskikbare kapitaal van R20miljoen opneem en gesamentlik ʼn hoër NHW oplewer as Projek Z alleen. Dus is die kombinasie van Projek X en Y die beter keuse. Riglyne Aktiwiteit 10: Hoofstuk 10 S10.1 oplossing: maak seker om die diskontokoers aan te pas soos die variasiekoëffisiënt (CV) verskil vanaf 0.25. Die NHW van Projek Y is hoër en is die beter alternatief. S10.2 oplossing: die effek van vaste koste en belasting moet in ag geneem word om die netto kontantvloei te bereken. Riglyne Aktiwiteit 11: Hoofstuk 11 Oplossing: Drie maatskappye met verskillende bedryfskapitaalstrategieë word uitgebeeld.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 87
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die verkope word bereken as 2 keer die waarde van die bedryfsbates en die verdienste voor rente en belasting (EBIT) as 10% van verkope. Onthou om die rente-uitgawe van die langtermynlening (10% rentekoers) af te trek van die verdienste voor rente en belasting (EBIT). Opbrengs op ekwiteit (return on equity ROE) word bereken soos volg: [(EBIT – rente) ÷ ekwiteit] × 100. Riglyne Aktiwiteit 12: Hoofstuk 12 S12.1 oplossing: die beginsel geld steeds – indien die NHW positief is, aanvaar die voorgestelde kredietbeleid. S12.2 oplossing: gebruik Formule 12.2 om die EBH te bereken. Die aantal bestellings wat geplaas word deur die loop van die jaar is bloot die totale verkope eenhede ÷ EBH van 8 000 eenhede. Die gemiddelde voorraadvlakke is die EBH ÷ 2.
Studie-eenheid 2: Beleggingsbesluite
Bladsy 88
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
STUDIE-EENHEID 3: FINANSIERINGSBESLUITE
3.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Bronne van finansiering
•
Kapitaalstruktuur van ʼn sakeonderneming
•
Bruikhuur
•
Dividende en aandeleterugkoop
•
Samesmelting, verkryging en korporatiewe herstrukturering
•
Bestuur van risiko en afgeleide instrumente
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
ʼn begrip van die verskeie bronne van finansiering en finansieringsinstrumente te demonstreer;
•
die kapitaalstruktuur van ʼn sakeonderneming te verduidelik;
•
ʼn gedetailleerde bespreking van bruikhuuropsies uit te voer;
•
die verskeie dividend-uitbetalingsbeleide te bespreek asook aandeleterugkoop as ʼn alternatief tot dividenduitbetalings;
3.2
•
die verskillende tipes samesmeltings en verkrygings te bespreek; en
•
die bestuur van risiko en afgeleide instrumente te verduidelik. Voorgeskrewe handboek
Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2013. Financial management. 7th ed. Cape Town: Juta and Company Ltd. Let asseblief daarop dat die handboek se bladsynommers weer by nommer 1 begin met elke hoofstuk. Dus beteken bladsynommer 13-13 dat dit hoofstuk 13, bladsy 13 is.
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 89
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Afdeling D: Finansieringsbesluite Hoofstuk 13, paragrawe 1 tot 6 (bladsye 13-2 tot 13-36) Hoofstuk 14, paragrawe 1 tot 3 (bladsye 14-2 tot 14-12) en 8 (bladsye 14-19 tot 14-20) Hoofstuk 15, paragrawe 1 (bladsye 15-2 tot 15-5) en 3 tot 5 (bladsye 15-10 tot 15-12) Afdeling E: Geïntegreerde besluite Hoofstuk 16, paragrawe 1 (bladsye 16-2 tot 16-6) en 3 tot 5 (bladsye 16-12 tot 16-21) Hoofstuk 17, paragrawe 1 tot 2 (bladsye 17-2 tot 17-5), 5 tot 10 (bladsye 17-8 tot 17-22) Hoofstuk 18, paragrawe 1 (bladsye 18-2 tot 18-7), 3 en 4 (bladsye 18-8 tot 18-37) LW! Die leeruitkomste van hierdie vak vereis nie dat die handboek in geheel bestudeer word nie. Slegs die hoofstukke en paragrawe wat telkens uitgelig word moet bestudeer word. Verwys dus deurentyd na die paragraaf- en bladsynommers soos dit aangedui word. 3.3
Verrykende bronne
CFA Institute, 2013. www.cfainstitute.org/learning/.../inv/.../corporate_finance_chapter5.pptx [Datum besoek: 10/11/2014] (Meer oor die optimale kapitaalstruktuur en WACC). Deloitte, 2014. http://www.iasplus.com/en/standards/ias/ias17 [Datum besoek: 10/11/2014] (Die rekeningkundige standaard IAS17 oor ʼn bruikhuurooreenkoms). 3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Bedryfsbruikhuur
ʼn Bruikhuurooreenkoms waar die risiko en belonings (voordele) van eienaarskap oor die bates nie oorgedra word aan die bruikhuurder (verbruiker) nie.
Behoue
Die gedeelte van die netto wins vir die finansiële jaar wat nie
verdienste
uitbetaal word as dividende aan aandeelhouers nie, maar eerder belê word in die maatskappy of benut word vir ʼn ander doel (byvoorbeeld vir beleggingsdoeleindes) (BizFinance, 2014. http://bizfinance.about.com/od/glossaryoffinanceterms/g/Retained_E arnings.htm).
Besigheidsrisiko
Risiko wat verband hou met die daaglikse bedryfsaktiwiteite van ʼn
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 90
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur sakeonderneming. Bruikhuur
ʼn Ooreenkoms (kontrak) wat die reg om spesifieke bates te gebruik aan die bruikhuurder oordra onderhewig aan die betaling van ʼn vasgestelde huurbedrag. Die wetlike eienaarskap van die bates bly egter by die bruikverhuurder.
Finansiële
ʼn Bruikhuurooreenkoms waar die risiko en beloning (voordele) van
bruikhuur
eienaarskap van die bates oorgedra word vanaf die bruikverhuurder (wetlike eienaar) na die bruikhuurder (verbruiker).
Finansiële
ʼn Stigting wat fokus op handel in finansiële transaksies soos
instellings
beleggings, lenings en deposito’s. Gewoonlik bestaan finansiële instellings uit organisasies soos banke, trustmaatskappye, versekeringsmaatskappye en beleggingsmaatskappye (Investopedia, 2014. www.investopedia.com/terms/f/financialinstitution.asp).
Finansiële markte
Die mark waar kopers en verkopers deelneem aan die handel van bates (sekuriteite) soos kommoditeite, effekte, wisselkoerse, aandele en afgeleide instrumente. Hierdie markte word gekenmerk deur deursigtige pryse, basiese regulasies betreffende die verhandeling, koste en fooie, asook markkragte wat die pryse van die sekuriteite bepaal (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/f/financial-market.asp).
Finansiële risiko
Hierdie risiko word bepaal deur die balans wat daar ontstaan tussen skuld en ekwiteit-finansieringsbronne (die kapitaalstruktuur).
Hefboom-
Die gebruik van skuldinstrumente as finansieringsbronne.
finansiering Hibridiese
ʼn Finansiële instrument wat eienskappe van beide skuld- en ewkiteit-
instrument
instrumente kombineer (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/h/hybridsecurity.asp).
Krediet-gradering
ʼn Statistiese metode om ʼn persoon se kredietwaardigheid te bepaal. Dit word gebruik deur uitleners om die waarskynlikheid te bepaal dat ʼn persoon sy/haar skulde kan terugbetaal (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/c/credit_score.asp).
Opsie
ʼn Opsie is die reg om ʼn bate te koop of te verkoop op ʼn toekomstige datum (uitoefeningsdatum) teen ʼn vasgestelde bedrag.
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 91
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Optimale
Die mengsel van skuld en ekwiteit wat die sakeonderneming
kapitaalstruktuur
onderneem ten einde die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC) so laag as moontlik te hou.
Samesmelting
Indien twee of meer sakeondernemings besluit om saam te smelt (een sakeonderneming te word) vanweë die verhoogde waarde en ander voordele wat dit inhou.
Sinergie
ʼn Samesmelting sal plaasvind indien die waarde van die gekombineerde entiteit (twee ondernemings wat saamgesmelt het) groter is as die waarde van die twee afsonderlike entiteite (voor die samesmelting) indien dit bymekaar getel word. Hierdie maatstaf is bekend as sinergie (synergy).
Termynkontrak
Die handel van gestandardiseerde kontrakte op ʼn formele valutamark (teen ʼn bepaalde wisselkoers) (future contracts).
Vooruitkontrak
ʼn Ooreenkoms om ʼn bate te koop op ʼn spesifieke toekomstige datum teen ʼn vasgestelde prys (forward contract).
3.5
Inleiding
In die vorige studie-eenheid is die beleggingsbesluite van sakeondernemings bespreek. Daar is spesifiek met behulp van berekeninge besluit of ʼn bepaalde beleggingsprojek aangeneem kan word en wat die koste daarvan sal wees. Studie-eenheid 3 volg op die beleggingsbesluit – daar moet bepaal word hoe hierdie beleggingsprojek gefinansier word. Daar is verskeie finansiële markte wat geraadpleeg kan word as potensiële bronne van finansiering. Ekwiteit en skuld is die twee hoofbronne van finansiering. Die Johannesburgse Effektebeurs (JSE) speel ʼn bepaalde rol in die verkryging van finansiering. Daar bestaan ook verskeie finansiële instellings wat genader kan word om ekwiteit en skuldinstrumente te bekom, van banke tot beleggingsmaatskappye. Die bestuur van ʼn sakeonderneming moet egter besluit op die vlak van skuld relatief tot ekwiteit wat dit bereid is om te onderneem, asook die tipe skuldinstrumente en ekwiteitinstrumente waaruit die kapitaalstruktuur gaan bestaan – bekend as die optimale kapitaalstruktuur. Daar bestaan ook ander finansieringsalternatiewe vir skuld en ekwiteit. Die eerste hiervan is bruikhuurooreenkomste waar die reg om ʼn bate te gebruik bekom word teen ʼn bepaalde huurpaaiement. Tweedens, moet dividend-uitbetalingsbeleide se invloed op beskikbare finansieringsfondse beskou word. Die uibetaling van dividende beïnvloed direk die hoeveelheid behoue verdienste (ekwiteit) wat beskikbaar sal wees vir beleggingsprojekte. ʼn Derde alternatief vir finansiering is vir twee of meer maatskappye om saam te smelt of vir die
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 92
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur een om die ander oor te koop. Op so ʼn wyse word bates en ander hulpbronne saamgevoeg en is die nuwe gekombineerde maatskappy in ʼn beter posisie om beleggingsprojekte aan te neem. Die risiko onderliggend aan die finansiering van beleggings moet egter goed bestuur word by wyse van afgeleide instrumente soos opsies, termynkontrakte en vooruitkontrakte. 3.6
Die verskillende tipes finansiële markte
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 13-2 tot 13-3 Elke sakeonderneming gaan deur die besluitnemingsproses van watter beleggingsprojekte om in te belê. Hierdie proses en metodes is reeds behandel. Die fokus verskuif nou na wat gebeur nadat daar op die beleggingsprojek besluit is en die finansiering gereël moet word. Die sakeonderneming sal finansiering bekom deur die verskillende finansiële markte te raadpleeg asook die verskillende tipes finansiering (hoofsaaklik skuld en ekwiteit). Die klassifikasie van finansiële markte word in Correia, et al. behandel (2013: 13-2) en word opgesom in Figuur 3.1 hieronder.
Geld- & ekwiteitmarkte
Primêre & sekondêre markte
• Geldmark: korttermynfinansiering; partye (banke en individue) leen geld uit en verhandel in finansiële instrumente • Ekwiteitmark: langtermynfinansiering; handel in ekwiteit met 'n leeftyd langer as 3 jaar • Primêre mark: mark vir nuwe uitreikings van finansiering (sekuriteite) • Sekondêre mark: handel van bestaande sekuriteite wat reeds uitgereik is
Formele & oor-dietoonbank-markte
• Formele mark: hoogs gereguleer, spesialiseer in 'n beperkte reeks finansiële instrumente, toeganklik vir klein beleggers • Oor-die-toonbankmark: uitgevoer oor die rekenaar en telefoon
Loko- en afgeleide markte
•Lokomark: instrument word dadelik verhandel teen 'n ooreengekome prys •Afgeleide mark: waarde word afgelei vanuit die prys van 'n onderliggende instrument
Figuur 3.1: Verskillende kategorieë finansiële markte (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 13-2) Dit is belangrik om in gedagte te hou dat die verskillende markte uitgebeeld in Figuur 3.1 nie wedersyds uitsluitend van mekaar funksioneer nie. Een transaksie kan in verskeie van die
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 93
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur markte geklassifiseer word (sien die voorbeeld van Telkom aandele in Correia, et al. 2013: 13-3). 3.7
Die rol van die Johannesburgse Effektebeurs in die verkryging van finansiering
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 13-3 tot 13-6 Lees gerus as agtergrond deur die geskiedenis van hoe die Johannesburgse Effektebeurs (Johannesburg Stock Exchange (JSE)) tot stand gekom het. Die hooftipes sekuriteite wat verhandel op die JSE word ook gelys asook wat elke tipe sekuriteit behels. Sommige van die sekuriteite soos gewone en voorkeuraandele is nie nuwe kennis nie. Daar sal later in die studie-eenheid ook meer oor termynkontrakte en opsies gekyk word. Die hoofdoel van die JSE is om te verseker dat die finansiële mark likied is, dat beleggers beskerm word in die vorm van regverdige behandeling en dat daar tydige openbaarmaking vanaf maatskappye plaasvind. Die JSE stel maatskappye en bestuur in staat om aandele uit te reik en primêre kapitaal in te samel om beleggingsprojekte asook uitbreidings te finansier. Dit is maar enkele van die verskeie rolle wat die JSE speel in die verkryging van finansiering. Lees deur die res van die rolle in Correia, et al. (2013: 13-4). Daar is egter ook nadele om aandele op die JSE te noteer en verskeie maatskappye het al van die JSE onttrek. Hierdie nadele word uitgewys in Correia, et al. (2013: 13-5). Die JSE beheer twee markte, die ALTx en die Hoofafdeling. Daar is sekere noteringsvereistes vir die Hoofafdeling van die JSE (Correia, et al. 2013: 13-6). Vir ʼn maatskappy om genoteer te word, is daar alternatiewe metodes ook: bekendstelling (introduction), private plasing, openbare aanbieding en ʼn agterdeurnotering (backdoor listing) (Correia, et al. 2013: 13-7). ʼn Maatskappy wat reeds genoteer is en verdere ekwiteitkapitaal benodig, kan aan huidige aandeelhouers regte-uitgifte maak. Werk deur die voorbeeld van regte-uitgifte (Correia, et al. 2013: 13-9). 3.8
Die tipes finansiële instellings en finansiële instrumente
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 13-13 tot 13-18 Die finansiële mark sal nie kan funksioneer sonder skuldleners en skulduitleners nie – die finansiële instellings bring hierdie twee partye bymekaar uit deur as die tussenganger op te tree. Die verskillende tipes finansiële instellings (asook die finansiële instrumente wat elk bied) word onderverdeel in twee hoofkategorieë naamlik banke en spesiale instellings. Die finansiële instellings wat onder banke geklassifiseer word op grond van die tipe diens wat dit aanbied word uitgebeeld in Figuur 3.2 hieronder. Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 94
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
BANKE
Handelsbanke
Beleggingsbanke
Beleggingsinstellings
Privaat ekwiteit & waagkapitaal
Figuur 3.2: FInansiële instellings wat onder banke geklassifiseer word (Aangepas uit Correia, et al. 2013: 13-13 tot 13-14) Spesiale instellings word, formeel of informeel, vir ʼn spesifieke doel gestig. Hierdie spesiale finansiële instellings wat in Suid-Afrika bestaan, is opgesom in Figuur 3.3.
Spesiale finansiële instellings
Industrial Development Corporation (IDC)
Public Investment Corporation (PIC)
National Empowerment Fund (NEF) & Khula Enterprise Finance
Business Partners
Figuur 3.3: Spesiale finansiële instellings in Suid-Afrika (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 13-16 tot 13-18) Dit is belangrik om seker te maak watter tipe finansiële instrument elke soort finansiële instelling bied sodat die korrekte finansieringsbron ondersoek en aanvaar word. 3.9
Ekwiteits- en skuld-verwante-instrumente
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 13-18 tot 13-28 Ekwiteit is beter bekend as die kapitaal van ʼn sakeonderneming en word voorsien deur die eienaars van die sakeonderneming. Maatskappye se ekwiteit bestaan hoofsaaklik uit aandelekapitaal en behoue verdienste. Die verskillende vorme wat ekwiteit aanneem is soos volg:
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 95
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
•
Gewone aandele: ʼn maatskappy reik nuwe gewone aandele aan die publiek uit teen ʼn bepaalde uitgifteprys om kapitaal op te bou.
•
Behoue verdienste: in plaas daarvan om inkomste aan gewone aandeelhouers as dividende uit te betaal, word die inkomste teruggehou vir finansieringsdoeleindes.
•
Voorkeuraandele: word beskou as ʼn hibridiese instrument met beide ekwiteits- en skuldverwante eienskappe waaraan ʼn vaste dividend gekoppel is.
Dit is belangrik om die verskil tussen die drie soorte ekwiteit te kan uitlig (Correia, et al. 2013: 13-18 tot 13-20). Onder voorkeuraandele word daar drie klasse genoem, naamlik: deelnemende voorkeuraandele, aflosbare voorkeuraandele en omskepbare voorkeuraandele. Voorbeeld 13.1 behandel die insameling van kapitaal deur ʼn keuse tussen voorkeuraandele en skuld uit te oefen (Correia, et al. 2013: 13-19 tot 13-20). Skuldverwante instrumente kan geklassifiseer aan die hand van drie eienskappe, soos opgesom in Tabel 3.1. Mediumtermyn Termyn Langtermyn Vaste rentekoers Rentekoers
Nie minder as 1 tot 3 jaar nie; tot en met ʼn maksimum van tussen 5 en 10 jaar Langer as 10 jaar Skuld waaraan ʼn vaste rentekoers gekoppel is vir die hele termyn Die rentekoers is gekoppel aan ʼn norm
Veranderlike rentekoers
soos JIBAR en skommel soos die norm verander Een of meer van die bates van die
Gesekureerde skuld
maatskappy dien as sekuriteit in die geval van likwidasie.
Sekuriteit Groter risiko en hoër rentekoers daaraan Ongesekureerde skuld
gekoppel, geen bate dien as sekuriteit in die geval van likwidasie nie.
Tabel 3.1: Klassifikasie van skuldverwante instrumente (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 13-21) Werk deeglik deur die verskillende soorte skuldinstrumente wat in Suid-Afrika voorkom. Dit is veral belangrik om die skuldinstrumente van mekaar te kan onderskei aan die hand van elkeen se eienskappe en gebruike (Correia, et al. 2013: 13-21 tot 13-28). Die skuldinstrumente in Suid-Afrika beskikbaar is soos volg:
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 96
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Skuldbriewe
Korporatiewe effekte
Vaste
Veranderlike
Ongeseku-
rentekoerslening
rentekoerslening
reerde lening
Buitelandse lening of effek
Bruikhuur
Verbandlening
Banklening
Ongesekureerde effek
(negatiewe pand)
Kredietfasiliteit
Oortrokke bankfasiliteit
Figuur 3.4: Verskillende skuldinstrumente in Suid-Afrika beskikbaar (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 13-21 tot 13-28) Voorts bestaan daar ook hibridiese instrumente (Correia, et al. 2013: 13-28). Dit is ʼn finansiële instrument wat eienskappe van beide skuld- en ewkiteitinstrumente kombineer (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/h/hybridsecurity.asp). Skuldbriewe en voorkeuraandele is tipiese voorbeelde van hibridiese instrumente. Om hibridiese instrumente te klassifiseer onder skuld of ekwiteit is ʼn moelike taak, maar kan met behulp van die volgende spesifikasies geklassifiseer word: Ekwiteit Reg tot welvaart (inkomste)
Belastingaftrekbaar
Skuld
Oorblywende reg op wat oor is
Kontraktuele reg op die
nadat skuldeisers betaal is
inkomste (eerste reg voor dié van ekwiteithouers)
Betalings vir die gebruik van
Betalings vir die gebruik van
ekwiteit is nie
skuld is wel belastingaftrekbaar
belastingaftrekbaar nie
Leeftyd
Leeftyd is gelykstaande aan
Het ʼn vasgestelde leeftyd
die leeftyd van die
(termyn)
sakeonderneming
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 97
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Beheer
Ekwiteithouers beheer die
Skuldhouers het geen beheer
sakeonderneming
oor die sakeonderneming nie
Tabel 3.2: Klassifikasie van hibridiese instrumente as ekwiteits- of skuldinstrumente (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 13-28) Die verhouding tussen skuld en ekwiteit word na verwys as die kapitaalstruktuur. In die volgende paragrawe van hierdie studie-eenheid (paragrawe 3.12 tot 3.13) sal die kapitaalstruktuur behandel word. Lees deur die hoofeienskappe van skuld en ekwiteit soos dit bespreek word onder die opskrifte: opbrengs, risiko en beheer (Correia, et al. 2013: 13-29). 3.10
Kredietgradering
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 13-26 tot 13-27 Graderingsagentskappe speel ʼn belangrike rol in die korporatiewe effektemark wanneer maatskappye probeer om banke te omseil en direk by beleggers en pensioenfondse finansiering te verkry. Hierdie graderingsagentskappe assesseer die risiko verbonde aan die maatskappy wat beoog om finansiering te bekom by individuele beleggers of pensioenfondse. Graderingsagentskappe beoordeel die maatskappy se skuld en verskaf ʼn telling wat die risiko van nie-betaling van die hoofsom en rente aandui. Hierdie gradering word gebruik om die rentekoers te bepaal wat daardie maatskappy moet aanbied vir skuld aangegaan. Daar is drie hoof graderingsagentskappe:
Figuur 3.5: Die drie hoof graderingsagentskappe (http://knowledge.wharton.upenn.edu/wp-content/uploads/2009/05/052709_ratings-logo.jpg) Verwys ook na Tabel 13.2 in Correia, et al. (2013: 13-27) vir ʼn uiteensetting van wat Standard & Poor’s en Moody’s se gradering beteken en ook hoe dit van mekaar verskil. 3.11
Die optimale kapitaalstruktuur
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 14-2 tot 14-9
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 98
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die optimale kapitaalstruktuur is die mengsel van skuld en ekwiteit wat die sakeonderneming onderneem ten einde die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC) so laag as moontlik te hou. Die bestuur moet besluit op die vlak van skuld relatief tot ekwiteit wat dit bereid is om te onderneem asook die tipe skuldinstrumente en ekwiteitinstrumente waaruit die kapitaalstruktuur gaan bestaan. Die finansieringsbeleid en vermoë om die verlangde finansieringsbron te bekom bepaal ook die finansieringsbesluit tussen skuld en ekwiteit. Die risikoprofiel en hefboomfinansiering (skuld) is die twee hoofkomponente wat die finansieringsbesluit tussen skuld en ekwiteit beïnvloed ten einde die waarde van die sakeonderneming te verhoog. Die risikoprofiel van die sakeonderneming tref weer onderskeid tussen besigheidsrisiko en finansiële risiko. Onder finansiële risiko word die uiteensetting tussen ekwiteit en skuld weereens gegroepeer. Maak seker dat jy die verskil tussen besigheidsrisiko en finansiële risiko asook tussen ekwiteit en skuld verstaan (Correia, et al. 2013: 14-2 tot 14-3). Hefboomfinansiering (leverage/gearing) behels dat meer skuld gebruik word in die kapitaalstruktuur. Die insluiting van meer skuld in die kapitaalstruktuur kan gunstige of ongunstige uitwerkings op aandeelhouers se vereiste opbrengskoers op ekwiteit (ROE) hê. Werk deur Voorbeelde 14.1 en 14.2 vir die berekening van die opbrengs op ekwiteit (ROE) in gevalle waar die maatskappy se verdienste voor rente en belasting (EBIT) onderskeidelik hoog en laag is. Die effek van skuld (hefboomfinansiering) kan duidelik gesien word waar die verdienste voor rente en belasting aansienlik laag is – daar word ʼn negatiewe ROE opgemerk (Correia, et al. 2013: 14-4 tot 14-5). ʼn Aantal teorieë is al oor die jare betreffende die relevantheid van ʼn optimale kapitaalstruktuur vir ʼn sakeonderneming ontwikkel. Die belangrikste teorie hieroor is in 1958 deur Franco Modigliani en Merton Miller ontwikkel – bekend as die Modigliani-Miller (M&M) teorie. Dié twee professore beweer dat die optimale kapitaalstruktuur irrelevant is, onderhewig aan sekere aannames:
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 99
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Individu kan leen teen dieselfde koers as maatskappy
Geen makelaars-koste
Geen belasting
M&M aannames
Geen koste verbonde aan finansiële nood (likwidasie)
Geen transaksiekoste
Figuur 3.6: Modigliani-Miller aannames rondom die optimale kapitaalstruktuurteorie (Aangepas vanuit Correia et al. 2013: 14-6) Die hoofargument wat Modigliani en Miller aangevoer het, was dat daar nie ʼn optimale kapitaalstruktuur bestaan nie. Die rede hiervoor is dat, ongeag die vlak van hefboomfinansiering (skuld), die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC) nie sal verander nie. Soos wat die maatskappy die hoeveelheid skuld verhoog (die koste van skuld is goedkoper as ekwiteit), verhoog die risikoprofiel van die maatskappy ook. Ekwiteithouers sal as gevolg van die verhoogde risikoprofiel, ʼn mate van vergoeding vereis en dus verhoog die koste van ekwtiteit. Ten einde balanseer die verhoogde koste van ekwiteit die voordeel van om meer skuld (wat goedkoper is) aan te neem, uit. Dus bly die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC) konstant. Werk deur die voorbeeld van Maatskappy A en B waarin die konsep van M&M teorie verduidelik word (Correia, et al. 2013: 14-7). Die realiteit is egter dat die aannames onderliggend tot die M&M teorie nie in werklikheid waar kan wees nie, veral wat belasting aanbetref. Indien die aanname van geen belasting opsy geskuif word, verander die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC). Rente op skuld is belastingaftrekbaar dus sal die waarde van die sakeonderneming hoër wees met die bedrag wat op belasting bespaar is. Die netto effek is dat die geweegde gemiddelde koste van kapitaal (WACC) sal daal soos wat hefboomfinansiering (skuldfinansiering) verhoog. Verwys na Figuur 14.3 in Correia, et al. (2013: 14-8). Formule 14.1 druk uit hoe die belastingaftrekking van rente op skuld die waarde van die sakeonderneming beïnvloed:
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 100
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur 1O = 1] + <1 & !#0&2'! #! '! !(&%' 2%) ("
Waar: VL = waarde van Ĺ&#x2030; sakeonderneming met hefboomfinansiering (skuld) VU = waarde van Ĺ&#x2030; sakeonderneming sonder hefboomfinansiering (skuld) Bogenoemde Formule 14.1 ignoreer egter Ĺ&#x2030; reeks ander faktore soos dat die risiko van Ĺ&#x2030; potensiĂŤle finansiĂŤle noodtoestand verhoog soos wat skuldfinansiering verhoog; dat verdienste voor rente en belasting kan verlaag; dat daar wel makelaarskoste kan wees en dat rentekoerse op skuld kan verhoog soos skuldvlakke hoĂŤr raak. Indien hierdie faktore wel in ag geneem word kan die waarde van Ĺ&#x2030; sakeonderneming met hefboomfinansiering (skuld) soos volg bereken word met Formule 14.2:
1O = 1] + <16 â&#x2C6;&#x2019; <1A â&#x2C6;&#x2019; <1â&#x2C6;&#x2020;4567 â&#x2C6;&#x2019; <1@ â&#x2C6;&#x2019; <1>
Waar: VL = waarde van Ĺ&#x2030; sakeonderneming met hefboomfinansiering (skuld) VU = waarde van Ĺ&#x2030; sakeonderneming sonder hefboomfinansiering (skuld) PVI = huidige waarde van die verwagte rente belastingskild (aftrekking) PVF = huidige waarde van verwagte finansiĂŤle noodtoestand-verwantekoste PVâ&#x2C6;&#x2020;EBIT = vermindering in waarde van Ĺ&#x2030; laer verdienste voor rente en belasting PVA = vermindering in waarde van makelaarskoste PVD = vermindering in waarde van die verhoogde koste van skuld Die bostaande formule word grafies uitgebeeld en verduidelik in Figuur 14.4 in Correia, et al. (2013: 14-9). 3.12
Praktiese toepassings van die optimale kapitaalstruktuur en die verrekeningsteorie (trade-off theory)
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 14-9 tot 14-12 en 14-19 tot 14-20 Die verrekeningsteorie bied aan sakeondernemings Ĺ&#x2030; meer praktiese benadering tot die optimale kapitaalstruktuur. In hierdie benadering word die M&M teorie aangepas om voorsiening te maak vir belasting, koste geassosieerd met finansiĂŤle noodtoestande en makelaarskoste. Die verrekeningsteorie herken dat die koste van ekwiteit en skuld sal verhoog soos hefboomfinansiering verhoog. Sakeondernemings is in die posisie waar hulle die voordele van skuldfinansiering moet afspeel teen die koste verbonde aan verhoogde vlakke hefboomfinansiering. Die verrekeningsteorie word grafies uitgebeeld en verduidelik in
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 101
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Figuur 14.5 in Correia, et al. (2013: 14-10). In hierdie grafiek is dit duidelik dat daar ʼn reeks aanvaarbare kapitaalstrukture kan wees wat die sakeonderneming kan aanneem. Daar bestaan ook ʼn tweede teorie vir die optimale kapitaalstruktuur, naamlik die rangordeteorie (pecking order). Hierdie teorie bepaal dat daar geen optimale kapitaalstruktuur bestaan nie en dat finansiering eerder volgens ʼn hiërargie ingesamel word (Correia, et al. 2013: 14-11). Hierdie hiërargie word uitgebeeld in Figuur 3.7 hieronder.
1. Behoue verdienste
2. Skuld
3. Omskepbare skuld & voorkeuraandele
4. Ekwiteit
Figuur 3.7: Finansieringsbronne volgens die rangordeteorie (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 14-11) Indien daar terug verwys word na Hoofstuk 7 van Correia, et al. was die koste van kapitaal van elke komponent (skuld en ekwiteit) bereken met behulp van formules. Die Hamada formule is gebruik om betas te bereken in gevalle van hefboomfinansiering. Voorbeeld 14.5 moet bestudeer word om die effek van veranderinge in hefboomfinansiering op die sakeonderneming se beta en koste van ekwiteit te sien (Correia, et al. 2013: 14-20). 3.13
Bruikhuur van bates en die voordele daaraan verbonde
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 15-2 tot 15-5 en 15-10 tot 15-12 Bruikhuur is ʼn ooreenkoms (kontrak) wat die reg om spesifieke bates te gebruik aan die bruikhuurder oordra onderhewig aan die betaling van ʼn vasgestelde huurbedrag. Die wetlike eienaarskap van die bates bly egter by die bruikverhuurder. Die onderskeid tussen die bruikhuurder (lessee) en bruikverhuurder (lessor) is belangrik. Die bruikhuurder sluit die
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 102
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur ooreenkoms slegs vir die gebruik van die bates teen ʼn vasgestelde bedrag en word nie die wettige eienaar van die bates nie. Die bruikverhuurder is die wettige eienaar van die bates en doen afstand van die gebruik daarvan aan die bruikhuurder om sodoende ʼn vasgestelde huurbedrag te ontvang. Bruikhuur word beskou as ʼn bron van finansiering en die huurbedrag word gewoonlik aan die begin van elke maand oorbetaal aan die bruikverhuurder. By die beëindiging van die bruikhuurooreenkoms het die bruikhuurder ʼn keuse tussen drie opsies wat aan die begin van die bruikhuurooreenkoms gestipuleer word (Correia, et al. 2013: 15-2): •
Hernu die bruikhuurooreenkoms,
•
koop die bates oor, of
•
handig die bates terug aan die bruikverhuurder (eienaar).
(http://www.gspfinance.com/assets/images/Lease_Loan.jpg) Daar is twee hoofkategorieë waarin bruikhure verdeel word: bedryfsbruikhuur en finansiële bruikhuur. Die Internasionale Rekeningkundige Standaard IAS17 (International Accounting Standard) tref ʼn onderskeid tussen die twee hoofsoorte bruikhure asook hoe die verslagdoening daarvan in die finansiële state van ʼn sakeonderneming moet plaasvind. ʼn Bedryfsbruikhuur is ʼn bruikhuurooreenkoms waar die risiko en belonings (voordele) van eienaarskap oor die bates nie oorgedra word aan die bruikhuurder nie. ʼn Finansiële bruikhuur word gedefinieer as ʼn bruikhuurooreenkoms waar die risiko en beloning (voordele) van eienaarskap oor die bates wel oorgedra word vanaf die bruikverhuurder na die bruikhuurder. Die eienskappe van elk word kortliks vervat in Tabel 3.3 hieronder. Bestudeer die eienskappe deeglik om ʼn duidelike onderskeid te kan tref tussen die twee soorte bruikhuur (Correia, et al. 2013: 15-3).
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 103
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Bedryfsbruikhuur
Finansiële bruikbuur
Termyn van bruikhuur is relatief kort in
Huurpaaiement vergoed bruikverhuurder vir
verhouding tot die bruikbare lewensduur
die koste van die bate plus rente.
van die bate. Bruikhuurder se intensie is nie om die
Bruikhuurder het die opsie om die bate te
gebruik van die bate op ʼn permanente basis koop met beëindiging van die ooreenkoms. te bekom nie. Bruikverhuurder (eienaar) is
Bruikhuurder (verbruiker) is verantwoordelik
verantwoordelik vir die instandhouding en
vir die instandhouding en versekering van
versekering van die bate.
die bate.
Ooreenkoms maak voorsiening vir
Die ooreenkoms maak voorsiening vir
kansellasie onderhewig aan ʼn vereiste
kansellasie, bruikhuurder sal kennis gee
kennisgewingstydperk.
aan bruikverhuurder en sal die uitstaande kapitaalbedrag plus strafrente moet betaal.
Kansellasie van ooreenkoms kan deur
Rentekoers wat gehef word kan vas of
bruikhuurder of bruikverhuurder plaasvind.
veranderlik wees en dit bepaal of die maandelikse paaiement vas of veranderlik is.
Bates word aan bruikverhuurder (eienaar)
Die bate word die eiendom van die
teruggegee indien die ooreenkoms beëindig
bruikhuurder indien die paaiemente en
word.
rente ten volle terugbetaal is aan die bruikverhuurder teen die einde van die ooreenkoms.
Voorbeelde: kantoormasjinerie soos
Voorbeelde: finansiering van motorvoertuie;
rekenaars en fotostaatmasjiene
toerusting, masjinerie en aanlegte (geboue)
Tabel 3.3: Eienskappe van bedryfsbruikhuur en finansiële bruikhuur (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 15-3) Daar is drie wyses om die bates deur bedryfsbruikhuur- en finansiële bruikhuurooreenkomste te bekom. Die kontantvloeie vir beide die bruikhuurder en bruikverhuurder word op verskillende wyses beïnvloed aan die hand van die drie tipes bruikhure. Hierdie drie tipes bruikhure word opgesom in Figuur 3.8 hieronder:
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 104
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
1.
Direkte bruikhuur
• Bruikverhuurder verkry bate direk by die vervaardiger ten einde dit aan die bruikhuurder te verhuur • Gewoonlik beskou as 'n bedryfsbruikhuur waar die bruikhuurder die bate vir die volle bruikbare lewensduur van die bate gebruik • Vervaardiger kan soms direk optree as die bruikverhuurder – dit word beskou as 'n finansiële bruikhuur en word vir bemarkingsdoeleindes uitgevoer
2.
Verkoop en terugverhuring
• Kan uitgevoer word ten opsigte van nuwe of bestaande gebruikte bates • Sakeonderneming verkoop die bate onderhewig aan 'n ooreenkoms om dit terug te huur vanaf die koper • Sakeonderneming wat die bate verkoop het (verkoper) ontvang dadelik kontant (verkoopsprys) en ook die reg om die bate te gebruik • Die koper (bruikverhuurder) betaal die verkoopsprys en verkry die wettige eienaarskap oor die bate, asook die reg om huurbetalings te ontvang vanaf die bruikverhuurder
3.
Hefboombruikhuur
• Bruikverhuurder voorsien nie al die nodige fondse om die bate aan te koop wat onderhewig aan 'n bruikhuur gaan wees nie • Uitstaande balans van benodigde fondse word by 'n finansiële instelling (bank) geleen en die huurbetalings wat die bruikverhuurder maak word gebruik om die lening af te betaal • Indien die bruikhuurder versuim om die huurbetalings te maak, het die bruikhuurder steeds 'n verpligting om die lening by die finansiële instelling af te betaal • Verwys na Figuur 15.1 in die handboek vir die kontantvloei, struktuur en betrokke partye by 'n hefboombruikhuur
Figuur 3.8: Tipes bruikhure om die bates te bekom (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 15-4 tot 15-5) Die voordele van bruikhuur kan soms die voordele van aankoop oorskadu en word kortliks hieronder gelys (gaan noukeurig deur die bespreking van elkeen in Correia, et al. 2013: 15-10 tot 15-12): •
Tegnologiese veranderinge
•
Belastingvoordele
•
Verkry 100% skuldfinansiering
•
Buigsaamheid in bedryfsaktiwiteite
•
Vermindering in hefboomfinansiering gebaseer op bedryfsaktiwiteite
•
Vermoë om onsekere vraag na produkte te hanteer
•
Spesialisasie-effek op instandhouding, reswaardes en aankooppryse
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 105
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
•
Standaardisering van kontrakte
•
Minder beperkings
•
Bate verskyn nie op die staat van finansiële posisie nie indien sekere vereistes nagekom word
• 3.14
Vermy kapitaalbestedingskontrole en beperkinge op die begroting. Dividend-uitbetalingsbeleide
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 16-2 tot 16-6 en 16-12 tot 16-18 Die dividendbesluit sluit aan by die beleggingsbesluit en finansieringsbesluit. Daar is reeds gekyk na die kapitaalstruktuur van ʼn sakeonderneming wat uit ʼn mengsel van skuld en ekwiteit bestaan. Deel van hierdie ekwiteit is die oorspronlike kapitaal wat belê is (deur die eienaars) en behoue verdienste. Wanneer dividende uitgekeer word aan aandeelhouers, verminder die hoeveelheid behoue verdienste. Indien behoue verdienste verminder het, is daar minder finansiering beskikbaar om te belê in moontlike beleggingsprojekte. Die vraag is natuurlik of dividende die waarde van die sakeonderneming beïnvloed en hoe relevant die dividend-uitbetalingsbesluit is. Die relevantheid van dividende tot die waarde van die sakeonderneming word verdeel in twee uiteenlopende benaderings: die aktiewe veranderlike benadering en die passiewe veranderlike benadering. Die aktiewe veranderlike benadering bepaal dat dividende wel die waarde van ʼn sakeonderneming beïnvloed en dus moet die dividendbesluit aktief bestuur word. Die passiewe (residual) veranderlike benadering stel voor dat dividende geen invloed op die waarde van die sakeonderneming het nie, maar bloot net beskou word as dit wat oorblywend is na die beleggings- en finansieringsbesluite geneem is. Die dividend-groeimodel is ook ter sprake hier. In Studie-eenheid 2 is hierdie model gebruik om die waarde van ʼn sakeonderneming te bepaal aan die hand van verwagte toekomstige dividende (Correia, et al. 2013: 16-2 tot 16-3). Werk deur Voorbeelde 16.1 en 16.2 waar die passiewe (residual) veranderlike benadering tot dividende gevolg word. In Voorbeeld 16.1 is daar wel fondse beskikbaar, nadat beleggingsprojekte aangeneem is, om dividende uit te betaal. Voorbeeld 16.2 beeld weer ʼn ander situasie uit waar daar nie enige fondse beskikbaar is vir dividende nie. In teendeel moet daar bykomende ekwiteit ingevorder word om die beleggingsprojekte aan te neem (Correia, et al. 2013: 16-4 tot 16-5). Daar is ʼn verskeidenheid dividend-uitbetalingsbeleide wat ʼn sakeonderneming kan volg. Die realiteit is egter dat die bestuur soms ʼn dividend-uitbetalingsbeleid moet volg wat aandeelhouers gaan teleurstel ten einde die waarde van die sakeonderneming te verhoog.
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 106
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die verskeie dividend-uitbetalingsbeleide word breedvoerig verduidelik met voorbeelde in Correia, et al. (2013: 16-13 tot 16-14).
Stabiele dividendbedrag: vaste dividend uitbetaal ongeag verdienste gedurende jaar
Stabiele uitbetalingsverhouding: vaste proporsie van verdienste word uitbetaal as dividend
Stabiele dividend plus spesiale dividend: lae vaste dividend word uitbetaal plus spesiale dividend afhangende van finansiële prestasie
Figuur 3.9: Dividend-uitbetalingsbeleide (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 16-13 tot 16-14) Wanneer dit by die uitbetaling van die dividende kom, is daar ʼn verskeidenheid van gebeure met datums daaraan gekoppel wat plaasvind. Die heel eerste gebeurtenis behels dat bestuur moet ooreenkom dat daar ʼn dividend uitgekeer gaan word aan die aandeelhouers. Gewoonlik sal ʼn maatskappy eers ʼn tussen-dividend (interim dividend) in die helfte van die finansiële jaar uitbetaal en die finale dividend aan die einde van die finansiële jaar. Die verskillende relevante datums word opgesom op die volgende tydlyn: Finansiële jaar: 1 Jan – 31 Des 2014
1 April
1 Junie
5 Junie
8 Junie Junie
Rekorddatum: bepaal welke aandeelhouers dividend moet ontvang; aandeleregister sluit
Verklaringsdatum: bestuur besluit om dividend uit te keer Sonder-dividend datum: Vier besigheidsdae voor rekorddatum; beleggers wat aandele koop voor dié datum sal dividend ontvang; geen dividend vir beleggers wat op/na dié datum koop nie
Betalingsdatum: datum waarop dividend ontvang word vir aandeelhouers wat geregistreer was op rekorddatum
Figuur 3.10: Belangrike datums vir die uitbetaling van dividende (Outeur, 2014)
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 107
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Voorts bestaan daar ook alternatiewe tot dividenduitbetalings. Aandeleverdeling en kapitalisasie-uitgifte is twee hiervan. ʼn Kapitalisasie-uitgif behels dat addisionele aandele aan alle bestaande aandeelhouers uitgereik word teen geen ekstra koste aan die aandeelhouers nie. Aandeleverdeling aan die anderkant, is die verdeling van bestaande aandele in ʼn proporsionele groter hoeveelheid aandele. Werk deur die voorbeelde voorsien by die verduideliking van aandeleverdeling en kapitalisasie-uitgifte, asook Voorbeeld 16.3 waar die redes vir hierdie alternatiewe uitgepluis word (Correia, et al. 2013: 16-16). ʼn Ander alternatief tot die uitbetaling van dividende is sogenaamde dividendherinvesteringsplanne (dividend reinvestment plans) en skripdividende (scrip dividends) (Correia, et al. 2013: 16-18). 3.15
Die terugkoop van aandele as ʼn alternatief tot dividende uitbetaal
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 16-19 tot 16-21 Maatskappye kan die besluit neem om aandele wat uitgereik is aan aandeelhouers terug te koop as ʼn alternatief tot dividende uitbetaal indien daar surplus fondse beskikbaar is. Die net effek van aandele terugkoop is presies dieselfde as om in kontant dividende te verklaar. Deur aandele terug te koop verander die sakeonderneming die kapitaalstruktuur en die skuld-ekwiteitverhouding. Die effek is ook duidelik op die staat van finansiële posisie (Correia, et al. 2013: 16-19). Daar is verskeie redes waarom maatskappye aandele vanaf aandeelhouers sal terugkoop, naamlik (bestudeer elkeen in Correia, et al. 2013: 16-20 tot 16-21): •
Teken (dit dra ʼn sekere boodskap uit)
•
Buigsaamheid
•
Belasting
•
Beheer
•
Aandeleprys
•
Kapitaalstruktuur
Wanneer bestuur oorweeg om aandele terug te koop of eerder ʼn dividend uit te betaal, moet hulle die volgende faktore oorweeg (Correia, et al. 2013: 16-21): •
Volhoubaarheid van kontantvloei
•
Voorspelbaarheid van beleggingsbehoeftes
•
Belastingimplikasies
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 108
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur 3.16
Samesmeltings (mergers) van sakeondernemings
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 17-2 tot 17-5 en 17-8 tot 17-16 Sakeonderneming kan op twee wyses bedrywighede uitbrei. Eerstens deur die aankoop van langtermynbates (byvoorbeeld, masjinerie) wat Ĺ&#x2030; analise van die kapitaalbegroting behels. Die tweede manier is om Ĺ&#x2030; ander sakeonderneming oor te neem of om met daardie sakeonderneming saam te smelt. Die volgende terme word beskou as sinonieme van mekaar: samesmelting (merger); verkryging (acquisition); oorname (takeover) en amalgamasie (amalgamation).
Samesmelting
Samesmeltings word in drie hoofkategorieĂŤ verdeel:
Horisontale samesmelting: Twee sakeondernemings in dieselfde industrie smelt saam
Vertikale samesmelting: Sakeonderneming brei vorentoe uit (nader aan die kliĂŤnt) of agtertoe (nader aan grondstofverskaffer)
Konglomerate samesmelting: Sakeondernemings in onverwante industrieĂŤ smelt saam
Figuur 3.11: Soorte samesmeltings (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 17-2) Die algemene beginsel is dat Ĺ&#x2030; samesmelting slegs moet plaasvind indien die waarde van die gekombineerde entiteit (twee ondernemings wat saamsmelt) groter is as die waarde van die twee afsonderlike entiteite (voor die samesmelting) indien dit bymekaar getel word. Hierdie maatstaf is bekend as sinergie (synergy) en word uitgedruk in Formule 17.1: 1 , ^ 1 9 1 Waar: Vx,y = waarde van gekombineerde sakeonderneming Vx = waarde van sakeonderneming X Vy = waarde van sakeonderneming Y
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 109
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die redes waarom ʼn samesmelting sal plaasvind en voordelig sal wees word bespreek in Correia, et al. 2013: 17-3 tot 17-5 en is die volgende: •
Bedryfsbesparings (operating economies)
•
Bestuursvaardighede
•
Belastingoorwegings – belastingskild en verliese
•
Bruik van oormatige likiditeit (surplus kontant)
•
Diversifisering
•
Laer finansieringskoste
•
Vervangingskoste
•
Tegnologie
•
Produkte, produksiepyplyn en reserwes
Die wyse waarop die prys van die samesmelting bepaal word behels ʼn proses van onderhandelinge tussen die belanghebbendes. Daar is twee primêre wyses waarmee die finansiering van die samesmelting behartig kan word: by wyse van kontant of by wyse van ʼn aandele-uitgif. Indien die finansiering van die verkryging plaasvind deur die gebruik van kontant, moet die markwaarde van die teikenmaatskappy se aandele bepaal word. Die markwaarde van die aandele is nie noodwendig die akkuraatste metode om die waarde van die maatskappy te bepaal nie. Twee ander metodes kan ook gebruik word om die waarde van die teikenmaatskappy te bereken, naamlik die dividend-afslagmodel en die vryekontantvloeimodel (ook genoem die verdiskonteerde-kontantvloeimodel) (Correia, et al. 2013: 17-8 tot 17-10). Bestudeer Voorbeelde 17.1 en 17.2 waar die waarde van die aandele bepaal word met die dividend-afslagmodel en verdiskonteerde-kontantvloei-analise onderskeidelik (Correia, et al. 2013: 17-9 tot 17-10). Die tweede wyse waarop ʼn verkryging gefinansier kan word, is vir die verkrygende maatskappy om aandele uit te reik. Hiervoor moet die ruilverhouding (exchange ratio) bepaal word – dit is die hoeveelheid aandele in die verkrygende maatskappy wat verruil moet word vir een aandeel in die teikenmaatskappy. Twee faktore beïnvloed die ruilverhouding, naamlik die verdienste per aandeel (earnings per share (EPS)) en die markwaarde van die aandele (Correia, et al. 2013: 17-10 tot 17-14). Bestudeer die volgende voorbeelde in die handboek (Correia, et al. 2013: 17-10 tot 17-14) wat handel oor die bepaling van die ruilverhouding indien die verkryging gefinansier word
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 110
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur deur aandele-uitgifte: Metode
Formule
Verdienste per aandeel
Formule 17.3:
(EPS)
Ruilverhouding =
Voorbeeld Voorbeeld 17.3
EPS van teikenmaatskappy EPS van verkrygende maatskappy
Formule 17.4 en 17.5 word gebruik om die maksimum en minimum ruilverhouding te bepaal Markwaarde
Voorbeeld 17.4
Formule 17.6: MPTarget
Ruilverhouding = MP
Voorbeeld 17.5
Acquiring
Formule 17.7 word gebruik indien daar sinergistiese voordele is (markpremie) Ander faktore beïnvloed ook die finansiering van ʼn samesmelting, spesifiek die ruilverhouding indien aandele-uitgifte gebruik word. Die drie faktore: dividende, bedryfskapitaal en netto batewaarde word in Correia et al. bespreek (2013: 17-15 tot 17-16). In die praktyk gebeur dit ook soms dat ʼn kleiner maatskappy ʼn groter maatskappy oorneem – ʼn sogenaamde omgekeerde oorname (reverse takeover) (Correia, et al. 2013: 17-16). Aangesien die kleiner maatskappy substansieel baie aandele moet uitreik om aandele in die groter maatskappy te bekom, verloor die oorspronklike aandeelhouers van die kleiner maatskappy ʼn mate van hulle beheer in die saamgesmelte maatskappy. Werk gerus deur Voorbeeld 17.7 waar dit duidelik word dat die aandeelhouers van die groter maatskappy eintlik op ʼn omgekeerde wyse beheer oor die kleiner maatskappy verkry het deur die omgekeerde oorname (Correia, et al. 2013: 17-16). Wat gebeur dan indien die bestuur van ʼn teikenmaatskappy nie ten gunste van ʼn oorname of samesmelting is nie? Daar bestaan pro-aktiewe maatstawwe om te neem om seker te maak dit gaan moeilik vir die twee maatskappye wees om saam te smelt, asook reaktiewe maatstawwe indien die oornameaanbod reeds gemaak is en hierdie aanbod teengestaan word. Bestudeer die afdeling oor verdedigende taktieke (defensive tactics) in Correia, et al. (2013: 17-16 tot 17-18).
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 111
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 3.17
Die regulasies waaraan samesmeltings of verkrygings moet voldoen
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 17-18 tot 17-22 Aangesien ʼn samesmelting van twee of meer maatskappye die betrokke aandeelhouers direk affekteer, is daar sekere regsprosedures en regulasies wat uiteengesit word deur die nuwe Maatskappywet no. 71 van 2008. Die regsprosedures waaraan voldoen moet word is uiteengesit in Correia, et al. (2013: 17-18 tot 17-19). Hierdie regsprosedures word kortliks volgens die bepaalde artikelnommer in die Maatskappywet in Tabel 3.4 hieronder opgesom. Artikel 112
Die maatskappy mag nie van alle of die meerderheid bates ontslae raak of ʼn ander maatskappy oorneem tensy die besluit goedgekeur is deur ʼn spesiale besluit van die aandeelhouers nie.
Artikel 115
Die artikel bepaal die vereistes vir die spesiale vergadering van die aandeelhouers. In die vergadering moet bewys word dat die saamgesmelte maatskappye die solvensie- en likiditeitstoets slaag; ʼn onafhanklike kenner se verslag moet voorgelê word; alle bepalings en voorwaardes moet geopenbaar word; en ten minste 75% van die aandeelhouers moet die samesmelting ondersteun.
Artikel 114
Ooreenkoms tussen maatskappy en aandeelhouers vir die reorganisasie van die aandelekapitaal met behulp van verskeie metodes. Tabel 3.4: Regsprosedures vir ʼn oorname of samesmelting (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 17-18 tot 17-19) xxx
Artikels 117 tot 127 van die Maatskappywet reguleer die algemene prosedure vir ʼn oorname. Daar bestaan ʼn spesifieke paneel wat geraadpleeg moet word in die geval van oornames of samesmeltings – Oornamereguleringspaneel (Takeover Regulation Panel (TRP)). Hierdie paneel moet alle geaffekteerde transaksies ten opsigte van oornames of samesmeltings reguleer. Geaffekteerde transaksies word volgens die Maatskappywet gedefinieer in Correia, et al. (2013: 17-20). Die Maatskappywet reguleer spesifiek die volgende aspekte van samesmeltings of oornames: Artikel 123
Verpligte aanbod
Artikel 124
Gedwonge verkrygings en squeeze outs
Artikel 125
Vergelykbare en gedeeltelike aanbod
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 112
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Artikel 126
Beperkings op frustrerende optredes
Artikel 127
Verbode handel voor en tydens ʼn aanbod
Tabel 3.5: Regulasies ten opsigte van oornames of samesmeltings soos uiteengesit deur die Maatskappywet no. 71 van 2008 (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 17-19 tot 17-21)
3.18
Risiko-bestuurstrategieë
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 18-2 tot 18-7 Risikobestuur in hierdie konteks fokus spesifiek op die bestuur van finansiële risiko’s. Daar is voortdurend ʼn verrekening tussen risiko en opbrengs om die waarde van die sakeonderneming te verhoog. Die soorte finansiële word vervat in Figuur 3.12 hieronder. Interne finansiële risiko
Eksterne finansiële risiko
Likiditeitsrisiko
Valutarisiko
Kredietrisiko
Rentekoersrisiko
Herfinansieringsrisiko
Markrisiko
Regsrisiko
Inflasierisiko
Figuur 3.12: Soorte finansiële risiko in ʼn sakeonderneming (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 18-2) Bestudeer in besonder hoe elke soort finansiële risiko bestuur kan word. Dit word in die handboek as ʼn vraag gestel: “Wat kan die onderneming rakende die spesifieke risiko doen? (Correia, et al. 2013: 18-3 tot 18-7).
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 113
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 3.19
Afgeleide instrumente (derivative instruments) om die onderneming teen finansiële risiko te verskans
Bestudeer die handboek: Correia et al. 2013: 18-8 tot 18-37 Afgeleide instrumente is ʼn moeilike konsep om te begryp. Dit word eerder beskou as deel van die beleggingsbestuurvakgebied (en nie die finansiële bestuurvakgebied nie). Die verskillende afgeleide instrumente en die gebruik daarvan as verskansing (hedging) sal net in breë trekke behandel word. Fokus meer op die teorie as op die berekeninge in Hoofstuk 18. Daar is drie primêre afgeleide instrumente: •
Opsies (options)
•
Vooruitkontrakte (forward contract)
•
Termynkontrakte (futures)
ʼn Opsie is die reg om ʼn bate op ʼn toekomstige datum (uitoefeningsdatum) teen ʼn vasgestelde bedrag te koop of te verkoop. Op die uitoefeningsdatum kan die opsiehouer besluit of hy/sy die bate wil koop/verkoop of nie. Opsies word op verskeie maniere geskep. Bestudeer hierdie maniere in Correia, et al. (2013: 18-9). Die waardasie van opsies kan met twee modelle bepaal word: die Black-Scholes model en die Binomial model. Die terminologie vir die waardasie van opsies is belangrik, veral die verskil tussen ʼn koopopsie (call option) en verkoopopsie (put option). Koopopsie (call option)
Die reg om ʼn bate teen ʼn vasgestelde prys te koop
Verkoopopsie (put option)
Die reg om ʼn bate teen ʼn vasgestelde prys te verkoop
Amerikaanse opsie
Reg om te koop/verkoop tot en met ʼn spesifieke datum
Europese opsie
Reg om te koop/verkoop op ʼn spesifieke datum
Uitoefeningsprys of trefprys
Kontraktuele prys waarteen die opsiehouer die bate
(exercise/strike price)
kan koop of verkoop
Premie (premium)
Prys betaal deur die koper aan die verkoper van die opsie
Koper of houer van opsie
Party wat die opsie koop
Verkoper of skrywer van opsie
Party wat die opsie verkoop
Tabel 3.6: Terminologie van opsies (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 18-9)
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 114
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Soos voorheen genoem word die waardasie van ʼn opsie bereken aan die hand van twee modelle (formules). Dit is egter belangrik om te weet dat die minimum waarde van ʼn opsie die verskil tussen die uitoefeningsprys en die aandeelprys is. Indien die aandeelprys minder is as die uitoefeningsprys, het die opsie geen waarde nie (verwys na Figuur 18.2 in Correia, et al. 2013: 18-10). Die maksimum waarde van ʼn opsie is weer die prys van die aandeel – die belegger sal eerder direk in ʼn aandeel belê as in ʼn opsie indien die prys van die opsie hoër is as die prys van die aandeel (verwys na Figuur 18.3 in Correia, et al. 2013: 18-10). Die Black-Scholes opsie-prysingsmodel word behandel vanaf bladsy 18-11 tot 18-14 in Correia, et al. Hierdie model word gebruik om koopopsies en verkoopopsies se pryse te bereken. Soos voorheen genoem, is dit nie nodig om die berekeninge te kan uitvoer nie. Neem slegs kennis van die model soos dit uitgedruk is in Formule 18.1: = MJ(" ) −
4 × J("Y ) !#'
Die tweede model wat, in praktyk, meer gebruik word as die Black-Scholes model, is die Binomial opsie-prysingsmodel. Die model word uitgedruk in Formules 18.2.2 en 18.2.3 (Correia, et al. 2013: 18-15 tot 18-17). ʼn Vooruitkontrak (forward contract) is ʼn ooreenkoms om ʼn bate op ʼn spesifieke toekomstige datum teen ʼn vasgestelde prys te koop. ʼn Termynkontrak (future contract) werk op dieselfde konsep, behalwe dat dit die handel van gestandaardiseerde kontrakte op ʼn formele valutamark behels. Termynkontrakte het oorspronklik in die landbousektor bestaan. Boere was bekommerd oor die prys waarteen hulle mielies of koring in die toekoms sou verhandel. Indien jy gereeld nuus kyk of luister sal jy weet dat daar altyd in ʼn gedeelte van die nuusbulletin gepraat word oor die pryse van kommoditeite (mielies, graan en sonneblom) vir lewering in, byvoorbeeld, Desember. Dit is in beginsel wat termynkontrakte behels – pryse word vasgestel tussen, byvoorbeeld, die boer en die meule vir die toekomstige lewering van mielies. Lees gerus deur die bepaling van die pryse vir vooruitkontrakte en termynkontrakte (Correia, et al. 2013: 18-18 tot 18-21). ʼn Sakeonderneming kan nadelig beïnvloed word deur drie hoofareas van risiko:
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 115
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Skommelinge in rentekoerse Skommelinge in wisselkoerse Skommelinge in pryse
Figuur 3.13: Drie hoofareas van risiko (Aangepas vanuit Correia, et al. 2013: 18-21) Daar is egter vier metodes om hierdie hoofareas van risiko te verskans (hedge): o
Natuurlike verskansing (bedryfsverskansing): teenoorgestelde posisies word aangeneem in die mark deur die loop van normale bedryfsaktiwiteite. Enige skommelinge word dus outomaties teen mekaar verreken (Correia, et al. 2013: 18-22).
o
Verskansing met termynkontrakte; vooruitkontrakte en opsies: met termyn- en vooruitkontrakte word die prys vir die toekoms vasgestel. Opsies, aan die anderkant, beskerm weer die verkoper teen ʼn daling of die koper teen ʼn styging in die prys. Beskou ʼn opsie amper as ʼn tipe versekeringskontrak. Gaan gerus deur Voorbeeld 18.3 waar daar verskans word met ʼn vooruitkontrak (Correia, et al. 2013: 18-23 tot 18-24). Hieronder sorteer ook verskansing met rentekoersruiltransaksies (interest rate swaps) (verwys na Voorbeeld 18.4) en vooruitkoersooreenkomste (forward rate agreements) (Correia, et al. 18-27 tot 18-30). ʼn Vooruitkoersooreenkoms is ʼn kontrak waarmee die lener en uitlener ʼn rentekoers vir ʼn toekomstige tydperk sal vasmaak.
o
Duur (termyn) van skuld: die termyn van die lener en uitlener se skuldkontantvloeie moet ooreenstem ten einde die effek van rentekoers-skommelinge uit te skakel. Gaan deur Voorbeelde 18.5, 18.6 en 18.7 vir ʼn uiteensetting hiervan (Correia, et al. 2013: 18-30 tot 18-33).
o
Verskansing met vloerperke (floors); beperkte spelings (collars) en boperke (caps): boperke bepaal die maksimum rentekoers wat ʼn maatskappy sal betaal op geld wat geleen is; vloerperke is weer van toepassing op beleggers wat ʼn minimum rentekoers wil vasstel waarteen die belegging rente sal verdien; en laastens beperkte spelings behels ʼn kombinasie van boperke en vloerperke. Daar is heelwat voordele
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 116
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur gekoppel aan beperkte spelings, soos genoem in Correia et al. (2013: 18-33 tot 18-37). 3.20
Samevatting
In Studie-eenheid 3 is die finansieringsbesluite in diepte bespreek. Die finansieringsbesluit begin by die bestudering van die verskeie finansiële markte en finansiële instrumente (hoofsaaklik ekwiteit en skuld) wat daar beskikbaar is. Sodra daar op die korrekte finansiële instrument besluit is, word die gepaste finansiële instelling geraadpleeg (byvoorbeeld handelsbanke en beleggingsinstellings). Die mengsels tussen ekwiteit en skuld wat aangeneem word deur ʼn sakeonderneming staan bekend as die optimale kapitaalstruktuur. Daar is heelwat verskillende menings betreffende die relevantheid van die optimale kapitaalstruktuur en of dit in werklikheid bestaan. Die belangrikste teorie in hierdie opsig is dié van Modigliani en Miller wat reeds in 1958 geformuleer is. Hierdie teorie is onderliggend aan ʼn aantal aannames wat in werklikheid nie aanvaar kan word nie – byvoorbeeld dat daar geen belasting betrokke is by skuld- en ekwiteitinstrumente nie. ʼn Tweede teorie is die rangordeteorie van finansieringsbronne. Indien ekwiteit en skuldfinansiering nie beskou word as ʼn opsie om beleggings- of uitbreidingsprojekte aan te neem nie, is ʼn goeie alternatief bruikhuur. Dit behels ʼn ooreenkoms waarin die bruikhuurder die reg om die bates te gebruik bekom teen betaling van ʼn huurpaaiement. Daar is twee hoofsoorte bruikhure: bedryfsbruikhure en finansiële bruikhure. Die verskil tussen die twee bruikhure het te doen met die oordrag van eienaarskap en instandhoudingskoste. Die impak wat dividend-uitbelatingsbeleide het op die beskikbare fondse vir beleggingsgprojekte is ook behandel. Daar is ook alternatiewe tot dividend-uitbetalings soos om aandele terug te koop. Nog ʼn alternatief wat bespreek is om beleggingsprojekte aan te neem of bedrywighede uit te brei is vir twee of meer maatskappye om saam te smelt. Daar bestaan verskeie redes hiervoor en die algemene beginsel van sinergie is bespreek. Die laaste onderwerp wat behandel is, is die rol wat finansiële risiko’s soos skommelinge in rentekoerse kan hê op sakeondernemings en die beleggings wat dit onderneem. Risikobestuur in die vorm van verskansing deur afgeleide instrumente is bespreek. In die laaste twee studie-eenhede sal daar meer na persoonlike finansiële bestuur gekyk word. Die klem verskuif dus vanaf sakeondernemings na individue soos jy.
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 117
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 3.21
Selfevaluering Aktiwiteit 13: Hoofstuk 13
Werk deur die selfstudieprobleme S13.1 en S13.2 aan die einde van die Hoofstuk 13 (Correia, et al. 2013: 13-36). Aktiwiteit 14: Hoofstuk 14 Bestudeer en beantwoord die vrae van die selfstudieprobleem aan die einde van Hoofstuk 14 (Correia, et al. 2013: 14-27). Aktiwiteit 15: Hoofstuk 15 Doen die vrae aan die einde van Hoofstuk 15: Vraag 15.1; 15.2 en 15.3 (Correia, et al. 2013: 15-26). Aktiwiteit 16: Hoofstuk 16 Fokus op selfstudieprobleme S16.1, S16.2 en S16.3 aan die einde van Hoofstuk 16 in Correia, et al. (2013: 16-31 tot 16-32). Aktiwiteit 17: Hoofstuk 17 Bestudeer die selfstudieprobleem aan die einde van Hoofstuk 17 (Correia, et al. 2013: 17-40). Alhoewel dit baie gevorderd is, word al die berekeninge getoon. Fokus spesifiek op die berekening van die ruilverhouding (b) en (c). As teoretiese agtergrond kan daar gekyk word na Vrae 17.1 tot 17.3 en ook 17.8 (Correia, et al. 17-50). Aktiwiteit 18: Hoofstuk 18 Verduidelik hoe ʼn termynkontrak van ʼn opsie verskil (Vraag 18.1, Correia, et al. 2013: 18-54).
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 118
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 3.22
Selfevalueringsriglyne
Aktiwiteit 13: Hoofstuk 13 S13.1 oplossing: dit word algemeen aanvaar dat hoe meer stabiel die sakeonderneming se kontantvloei is, hoe makliker sal dit in staat wees om skulde te vereffen. Indien die eienaar nie ʼn groter aandeel van sy/haar beheer wil afstaan ter wille van insameling van ekwiteit nie, is voorkeuraandele of omskepbare skuldbriewe ʼn goeie alternatief. Voorkeuraandeelhouers en skuldbriefhouers het geen beheer of stemreg in die sakeonderneming nie, hulle het slegs eerste aanspraak op verdienste (inkomste) in die vorm van dividende en rente. S13.2 oplossing: verwys weer na die Voorbeeld op bl 13-9 van Correia, et al. vir ʼn breedvoerige verduideliking van die berekeninge. ʼn Regte-uitgif in die geval van Mogale Ltd. bepaal dat vir elke 3 aandele wat ʼn aandeelhouer besit, hy/sy geregtig is om 1 ekstra aandeel op te neem. Aktiwiteit 14: Hoofstuk 14 Hierdie probleem fokus op die streng aannames van die Modigliani en Miller teorie, naamlik: geen belasting of enige ander verwante koste nie. Dus word die optimale kapitaalstruktuur as irrelevant beskou. Werk noukeurig deur die oplossing aangebied in die handboek. Aktiwiteit 15: Hoofstuk 15 Vraag 15.1 oplossing: verwys terug na Tabel 3.3 in Studie-eenheid 3. Vraag 15.2 oplossing: verwys na die effek wat bruikhuurooreenkomste het op die finansiële state, soos bepaal deur IAS17. Vraag 15.3 oplossing: bespreek elke voordeel noukeurig. Verwys na Correia, et al. 2013: 15-10 tot 15-12. Aktiwiteit 16: Hoofstuk 16 60% = skuld
S16.1 oplossing: onthou dat die skuld-tot-ekwiteitverhouding van 60% beteken: 100% = ekwiteit en tel op na 160%. Dit moet dan soos volg verwerk word na ʼn totaal van 100%: skuld = 60/160 × 100 = 37.5% en ekwiteit = 100/160 × 100 = 62.5%. Om dan die randbedrag van die skuld en ekwiteit se waarde te bereken word die 37.5% en 62.5% vermenigvuldig met die totale kapitaalbesteding van R44 miljoen. Sodra die randwaarde van die skuld en ekwiteit bepaal is, kan daar soos volg bepaal word wat oorbly om uit te keer as dividende: netto inkomste na belasting – ekwiteit waarde = geld wat oorbly vir dividenduitbetaling. Die dividend-uitbetalingsverhouding is eenvoudig dit wat
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 119
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur oorbly om as dividende uit te betaal ÷ die netto inkomste na belasting. S16.2 oplossing: wat hierdie vraag probeer toets is of die waarde van die aandele enigsins verander indien die maatskappy besluit tussen dividende uitbetaal of eerder aandele terugkoop. Belangrik om op te let dat daar gesê word dat die maatskappy al die netto inkomste (100%) as dividende sal uitbetaal. Die impak hiervan is dat die verdienste per aandeel (EPS) en die dividend per aandeel (DPS) presies dieselfde is. Gaan deur elke berekening stap-vir-stap soos dit in die oplossing gegee word – dit is nodig dat jy die kennis opgedoen in Studie-eenheid 2 ook weer te gebruik. S16.3 oplossing: hier word die kapitaal-bateprysingsmodel (CAPM) weer gebruik soos dit in Studie-eenheid 2 behandel is. Aktiwiteit 17: Hoofstuk 17 Die oplossing tot die selfstudieprobleme word voorsien met al die berekeninge. Die vraag is baie gevorderd en is nie noodwendig wat tydens eksamen geassesseer sal word nie. Die berekeninge van die ruilverhouding is wel relevant. Die ruilverhouding word bereken op twee wyses – gebaseer op die markwaarde asook die vrye-kontantvloeimodel. Vraag 17.1 oplossing: verwys na paragraaf 2 in Hoofstuk 17 (Correia, et al. 2013: 17-2 tot 17-5). Onthou om elke rede te bespreek en nie slegs te lys nie. Vraag 17.2 oplossing: diversifisering kan beskou word as ʼn rede of ʼn teenargument vir samesmelting. Formuleer jou eie mening hier vanuit die perspektief van die maatskappy en die aandeelhouer (Correia, et al. 2013: 17-4). Vraag 17.3 oplossing: gaan weer deur Voorbeeld 17.3 waar ʼn soortgelyke scenario afspeel, asook deur die teorie oor verdienste per aandeel en Figuur 17.4 (Correia, et al. 2013: 17-10 tot 17-12). Vraag 17.8 oplossing: verwys vlugtig na paragraaf 14 in Hoofstuk 17 (bladsy 17-23) wat ʼn paar Suid-Afrikaanse samesmeltings bespreek (Correia, et al. 2013: 17-33 tot 17-39). Aan die hand van hierdie samesmeltings, dink jy dit is goed of sleg vir Suid-Afrika se ekonomie? Aktiwiteit 18: Hoofstuk 18 Oplossing: verwys na die reg (keuse) wat ʼn opsiehouer het om te koop of te verkoop. Die termynkontrak verskaf nie daardie keuse nie. Albei het vasgestelde pryse en datums. Die termynkontrak handel egter spesifiek met wisselkoerse en is veral gewild in die landbousektor met kommoditeite.
Studie-eenheid 3: Finansieringsbesluite
Bladsy 120
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
STUDIE-EENHEID 4: PERSOONLIKE FINANSIËLE BESTUUR – DEEL 1
4.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Persoonlike finansiële beplanning
•
Assessering van persoonlike finansiële prestasie
•
Kredietbeplanning
•
Loopbaanbeplannng
•
Inkomstebelastingbeplanning
•
Entrepreneurskap
•
Boedelbeplanning
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
ʼn model vir persoonlike finansiële beplanning te verduidelik;
•
persoonlike finansiële prestasie te meet en assesseer aan die hand van jaarlikse finansiële state;
•
die aspekte rakende die gebruik van krediet, kredietbeplanning en die bestuur van krediet te bespreek;
•
die elemente van loopbaanbeplanning te bespreek;
•
die verskillende soorte belasting te identifiseer, belasbare inkomste en belastingaanspreeklikheid te bereken;
•
entrepreneurskap te definieer en die verskillende maniere om die sakewêreld te betree te verduidelik; en
•
die proses van boedelbeplanning te verduidelik, die skuiwergate te bespreek wat vermy moet word en die administrasie van ʼn boedel te verduidelik.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 121
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 4.2
Voorgeskrewe handboek
Swart, N. 2012. Personal Financial Management: The Southern African guide to personal financial planning. 3rd ed. Cape Town: Juta and Company Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1, bladsye 2-11 Hoofstuk 2, bladsye 14-30 Hoofstuk 3, bladsye 32-41 Hoofstuk 4, bladsye 60-72; 80-84 en 92-95 Hoofstuk 5, bladsye 98-105 Hoofstuk 6, bladsye 108-115 en 116-120 Hoofstuk 7, bladsye 126-129 en 130-132 (paragraaf 7.4 uitgesluit) LW! Die leeruitkomste van hierdie vak vereis nie dat die handboek in geheel bestudeer word nie. Slegs die hoofstukke en paragrawe wat telkens uitgelig word moet bestudeer word. Verwys dus deurentyd na die paragraaf- en bladsynommers soos dit aangedui word. 4.3
Verrykende bronne
Entrepreneur.co.za, 2014. http://www.entrepreneur.co.za/ [Datum besoek: 12/12/2014] (Meer inligting en raad vir entrepreneurs). Finance24, 2014. http://www.fin24.com/Entrepreneurs [Datum besoek: 14/12/2014] (Meer inligting en raad vir entrepreneurs). SAID, 2014. http://www.sars.gov.za/TaxTypes/EstateDuty/Pages/default.aspx [Datum besoek: 10/12/2014] (Verduideliking van boedelbelasting). SAID, 2014. http://www.sars.gov.za/TaxTypes/DonationsTax/Pages/default.aspxn [Datum besoek: 10/12/2014] (Skenkingsbelasting). SAID, 2014. http://www.sars.gov.za/TaxTypes/PAYE/Pages/default.aspx [Datum besoek: 10/12/2014] (Meer oor die lopende betaalstelsel (LBS)). SAID, 2014. http://www.sars.gov.za/TaxTypes/PT/Pages/default.aspx [Datum besoek: 10/12/2014] (Voorlopige belasting). South African tax Guide, 2014. http://www.sataxguide.co.za/sa-income-tax/ [Datum besoek: 14/12/2014] (Inkomstebelasting).
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 122
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Balansstaat
Ook na verwys as die staat van finansiële posisie. Die staat is ʼn opsomming van die finansiële posisie van ʼn persoon aan die hand van die bates, laste en ekwiteit wat die persoon besit of voor aanspreeklik is.
Belasbare inkomste
Die bedrag inkomste wat gebruik word om ʼn individu of maatskappy se inkomstebelasting betaalbaar te bereken. Belasbare inkomste word omskryf as die bruto inkomste minus enige toelaatbare aftrekkings, vrystellings of ander aanpassings van die belastingjaar (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/t/taxableincome.asp).
Belasting op
BTW is ʼn indirekte belasting gehef op die verbruik van goedere
toegevoegde waarde
en dienste in die ekonomie. Inkomste word ingevorder vir die
(BTW)
regering deur sekere ondernemings te verplig om vir BTW te registreer en BTW te hef op belasbare goedere en dienste. Die ondernemings word dus BTW-ondernemers en tree op as ʼn agent wat BTW invorder namens die regering. BTW word tans gehef teen 14% op belasbare goedere en dienste (SAID, 2014. http://www.sars.gov.za/TaxTypes/VAT/Pages/default.aspx).
Boedelbelasting
Boedelbelasting word sedert 1 April 1955 gehef op die boedel wat ʼn individu nalaat. Dit word gehef teen ʼn koers van 20% in die geval van ʼn boedel wat ʼn netto belasbare waarde van meer as R3 500 000 het.
Entrepreneur
ʼn Persoon wat risiko aanneem en hulpbronne aanwend op so ʼn wyse dat produkte of dienste aan ʼn gemeenskap gelewer kan word.
Inkomstebelasting
Belasting gehef op alle inkomste en winste ontvang deur ʼn belastingbetaler (wat insluit individue, maatskappye en trusts). Dit is die regering se hoofbron van inkomste en word afgedwing deur die Inkomstebelastingwet no. 58 van 1962 (South African tax Guide, 2014. http://www.sataxguide.co.za/sa-income-tax/)
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 123
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Inkomstestaat
Ook na verwys as die staat van omvattende inkomste. Die staat is ʼn direkte weerspieëling van die finansiële prestasie van ʼn persoon aangesien dit al die inkomste en uitgawes lys en teen mekaar verhaal om te bepaal watter bedrag vir spaardoeleindes oorbly (gewoonlik na verwys as ʼn wins of surplus).
Kapitaalwinsbelasting
Kapitaalwinsbelasting word gehef indien ʼn kapitale bate laat gaan
(KWB)
word by wyse van die verkoop, weggee, afskryf, verruiling, verloor, vernietiging of kansellasie daarvan.
Kredietbeleid
Aantal riglyne waarvolgens daar bepaal word of krediet deur ʼn kredietverskaffer aan ʼn individu verleen sal word of nie.
Loopbaanontwikkeling Die voortdurende proses waardeur ʼn individu vorder deur die verskeie fases van die loopbaan, elke fase word gekenmerk met unieke probleme, temas of take. Loopbaanbeplanning
Die proses waar ʼn individu kort- en langtermynloopbaandoelwitte uiteensit.
Lopendebetaalstelsel
Die lopendebetaalstelsel is van toepassing op persone wat meer
(LBS)
as ʼn bepaalde bedrag jaarliks verdien; hetsy in salarisse, bonusse of ander toelae. Die LBS-stelsel werk op ʼn glyskaal met verskillende belastingkoerse vir werknemers wat daagliks, weekliks of maandeliks inkomste verdien. Die LBSbelastingaanspreeklikheid word maandeliks bereken en deur die werkgewer van die werknemer se salaris afgetrek en aan die SAID oorbetaal.
Persoonlike begroting
ʼn Plan en beheermaatreël uitgedruk in finansiële terme (rand en sent). Die persoonlike finansiële begroting kan beskou word as die plan van aksie om sekere finansiële doelwitte te bereik.
Persoonlike finansiële
Die vasstelling van onmiddellike kort-, medium- en
beplanning
langtermyndoelwitte deur middel van ʼn persoonlike finansiële beplanningsproses wat gebaseer word op jou lewenstyl, die fases van jou lewensiklus en die risiko’s en behoeftes in alle areas van persoonlike finansiële beplanning ten einde te kan aftree met finansiële onafhanklikheid.
Skenkingsbelasting
Skenkingsbelasting is belasting betaalbaar teen ʼn vaste koers
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 124
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur van 20% op die waarde van die eiendom of kontant wat geskenk (van afstand gedoen) word. Voorlopige belasting
Voorlopige belasting word gehef op inkomste wat nie as vergoeding (soos ʼn salaris) beskou word nie. Die betaling van voorlopige belasting geskied elke 6 maande.
4.5
Inleiding
Persoonlike finansiële beplanning behels die vasstelling van onmiddellike kort-, medium- en langtermyndoelwitte deur middel van ʼn persoonlike finansiële beplanningsproses wat gebaseer word op jou lewenstyl, die fases van jou lewensiklus en die risiko’s en behoeftes in alle areas van persoonlike finansiële beplanning ten einde te kan aftree met finansiële onafhanklikheid. In hierdie studie-eenheid sal daar gefokus word op die persoonlike finansiële beplanningsproses in die geheel, asook die verskillende areas van persoonlike finansiële beplanning. ʼn Persoonlike finansiële plan moet uitgedruk word in monetêre terme met behulp van jaarlikse finansiële state soos die inkomstestaat en balansstaat. Die persoonlike finansiële begroting is ook ʼn belangrike hulpmiddel om jou finansiële doelwitte te bereik. Saam met finansiële state en begrotings moet tydwaarde van geld in ag geneem word. Hierdie is ʼn konsep wat reeds in Studie-eenheid 1 breedvoerig behandel is. Alhoewel tydwaarde van geld in Studie-eenheid 1 gefokus het op maatskappye, kan dieselfde beginsels toegepas word op ʼn individu se finansies. Kredietbeplanning moet noukeurig uitgevoer word om by ʼn individu se begroting aan te pas. Al die voor- en nadele van krediet moet noukeurig teen mekaar opgeweeg word voordat krediet aangegaan word en die gepaste kredietinstrument moet gebruik word. Die belangrikheid van ʼn loopbaan en hoe dit jou persoonlike finansiële beplanning beïnvloed word volgende bespreek. Daar is verskeie wenke en faktore om in ag te neem wanneer ʼn mens werk soek, die salaris is nie die enigste faktor nie. Inkomstebelasting moet ook by die finansiële begroting ingereken word. Daar is verskillende tipes inkomstebelasting van toepassing op individue, onder andere die lopende betaalstelsel; boedelbelasting, skenkingsbelasting en kapitaalwinsbelasting. Dit is belangrik om in staat te wees om jou eie belasbare inkomste en belastingsaanspreeklikheid te bereken ten einde jou belastingopgawe korrek in te vul. Die laaste onderwerp wat in die studie-eenheid behandel word, is ʼn alternatief tot werkloosheid of om vir ʼn sakeonderneming te werk, naamlik entrepreneurskap. Die karaktereienskappe van ʼn entrepreneur en die verskeie vorme van besigheidseienaarskap speel ʼn groot rol in die sukses van jou eie onderneming.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 125
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 4.6
Oorsig van persoonlike finansiële beplanning
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 2-11 Nico Swart, die outeur van die handboek en vader van persoonlike finansiële bestuur in Suid-Afrika, is van mening dat dit nie bloot genoeg is om net jou maandelikse salaris te ontvang en dan uit te leef nie, jy moet jou salaris effektief bestuur en vir die toekoms beplan. Die twee geheime van persoonlike finansiële bestuur en beplanning word genoem in ʼn tekskassie onderaan bladsy 2 – die eerste hiervan is om deeglik bewus te wees van al die faktore wat jou persoonlike finansiële situasie kan beïnvloed en tweedens om jouself te vergewis met wat persoonlike finansiële beplanning werklik beteken. Dit is voorts ook belangrik om nie te dink persoonlike finansiële beplanning is dieselfde as beleggingsbeplanning nie en dat daar verskeie redes is waarom persoonlike finansiële beplanning al hoe meer kompleks raak (Swart, 2012: 2-3). Die bestuur van huishoudelike inkomste behels ʼn proses wat uit vier elemente bestaan (paragraaf 1.2.1 in Swart, 2012: 4): •
Beplanning;
•
Organisering;
•
Leierskap; en
•
Beheer.
Die definisie van persoonlike finansiële bestuur word verskaf in ʼn tekskassie (Swart, 2012: 5) en in Afrikaans is dit soos volg: Persoonlike finansiële beplanning behels die vasstelling van onmiddellike kort-, medium- en langtermyndoelwitte deur middel van ʼn persoonlike finansiële beplanningsproses wat gebaseer word op jou lewenstyl, die fases van jou lewensiklus en die risiko’s en behoeftes in alle areas van persoonlike finansiële beplanning ten einde te kan aftree met finansiële onafhanklikheid. Paragraaf 1.3 bespreek die finansiële beplanningsiklus en in Tabel 1.1 word dié siklus geïllustreer (Swart, 2012: 6). Waar jy jou persoonlik in die finansiële beplanningsiklus bevind, word natuurlik bepaal deur in watter lewensiklus jy is, jou finansiële prioriteite, jou voorkeure en ook jou individuele omstandighede. Maslow se hiërargie van mense se behoeftes, soos uitgebeeld in Figuur 1.3, beïnvloed ook ʼn individu se finansiële beplanning en prioriteite (Swart, 2012: 6). Jou eie persoonlike finansiële beplanning is uniek en die eerste vereiste in die beplanningsproses is om jouself en jou huishouding uit te stip (to plot) aan die hand van al die faktore gelys in paragraaf 1.4 (Swart, 2012: 6-7). Elke lid van die huishouding moet sy/haar eie finansiële beplanning uitvoer en ook bewus wees van hoe hulle inpas by die
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 126
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur finansiële beplanning van die huishouding in geheel. Die persoonlike finansiële beplanningsproses word behandel in paragraaf 1.5 en is uiters belangrik om in jou lewe toe te pas. Gitman en Joehnk verdeel hierdie persoonlike finansiële beplanningsproses in drie aktiwiteite (aangehaal in Swart, 2012: 7): •
Analiseer jou huidige situasie;
•
stel vir jouself finansiële doelwitte op; en
•
berei ʼn begroting voor om hierdie finansiële doelwitte te bereik.
Figuur 1.6 in Swart (2012: 8) beeld hierdie persoonlike finansiële beplanningsproses uit en die verskillende stappe in die proses word vanaf paragrawe 1.5.1 tot 1.5.9 bespreek (Swart, 2012: 8-10). Hierdie stappe kan soos volg opgesom word: Versamel inligting en berei persoonlike finansiële state voor
Identifiseer doelwitte en behoeftes
Identifiseer beperkinge
Ontwikkel die plan
Analiseer beleggingsgeleenthede
Vergelyk huidige situasie met geïdentifiseerde behoeftes
Balanseer die begroting
Implementeer die plan
Periodieke hersiening van die plan
Figuur 4.1: Die persoonlike finansiële beplanningsproses (Swart, 2012: 8-10) Daar is uiteraard baie voordele verbonde aan goeie persoonlike finansiële beplanning, onder andere die vermoë om gerieflik af te tree met finansiële onafhanklikheid. Die res van die voordele word bespreek in paragraaf 1.6 (Swart, 2012: 10). Die verskillende areas van persoonlike finansiële beplanning soos jou loopbaan-, boedel-, beleggings-, krediet- , aftrede- en gesondheidsbeplanning sal verder in detail behandel word. 4.7
Die meting en assessering van persoonlike finansiële prestasie
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 14-30
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 127
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Indien jou finansiële doelwitte duidelik is, moet daar deurentyd bepaal word of hierdie doelwitte suksesvol bereik word. Jy moet dus jou finansiële prestasie meet en dit word gedoen met behulp van persoonlike finansiële state soos ʼn inkomstestaat (staat van omvattende inkomste), balansstaat (staat van finansiële posisie) en ʼn persoonlike begroting. Die jaarlikse finansiële state van ʼn individu of sakeonderneming word bespreek in paragraaf 2.2 (Swart, 2012: 14-22). Hierdie is grootendeels hersiening van Studie-eenheid 1 en Hoofstuk 5 in Correia, et al. Die eerste finansiële staat wat bespreek word in paragraaf 2.2.1, is die balansstaat (staat van finansiële posisie). Die rekeningkundige vergelyking is belangrik om te onthou as dit by die opstel van die balansstaat kom: Bates = Eienaarsbelang + Laste Daar is dus drie afdelings in hierdie staat: •
Bates: Volgens Gitman word die besittings van ʼn persoon opgedeel in twee groepe: fundamentele en beleggingsbates. Verwys na Tabel 2.1 in Swart (2012: 15).
•
Laste: Die skuldverpligtinge van ʼn persoon word opgedeel volgens die terugbetalingstermyn (kort- en langtermyn). Verwys na die tipiese laste van ʼn huishouding, gelys in Tabel 2.2 in Swart (2012: 15).
•
Eienaarsbelang (netto waarde): Die verskil tussen die waarde van die bates minus die waarde van al die laste.
Paragraaf 2.2.2 (Swart, 2012: 15) bespreek die inkomstestaat. Die inkomstestaat (staat van omvattende inkomste) is ʼn meer direkte weerspieëling van die finansiële prestasie van ʼn persoon aangesien dit al die inkomste en uitgawes lys en teen mekaar verhaal om te bepaal watter bedrag vir spaardoeleindes oorbly (gewoonlik na verwys as ʼn wins of surplus). Die hoofbron van inkomste vir ʼn huishouding is gewoonlik die salarisse van die lede van die huishouding. In die geval van ʼn sakeonderneming soos ʼn handelaar sal die hoofbron van inkomste verkope wees en sal salarisse aan werknemers beskou word as ʼn uitgawe. Maak dus deurentyd seker vanuit watter perspektief die inkomstestaat opgestel word – is dit vir ʼn individu of vir ʼn sakeonderneming? Die normale uitgawes van ʼn huishouding word ook in paragraaf 2.2.2 gelys. Hierdie uitgawes kan van huishouding tot huishouding verskil. Dit is egter belangrik om op te let dat alle betalings gesien word as huishoudelike uitgawes, selfs al is dit om ʼn rekening te betaal van klere wat op krediet gekoop is (Swart, 2012: 16). Die verskil tussen die totale inkomstes en totale uitgawes verteenwoordig die netto wins of verlies (surplus of tekort). Indien daar ʼn positiewe verskil is (dus ʼn surplus of wins) kan
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 128
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur hierdie bedrag beskou word as ʼn verhoging in ʼn persoon se netto waarde aangesien die bedrag gespaar of belê kan word en moontlik rente verdien. Die hoofdoel waarom jaarlikse finansiële state deur ʼn individu opgestel moet word, is om die finansiële prestasie van ʼn persoon te evalueer. Paragraaf 2.2.3 bespreek die evaluering van finansiële state (Swart, 2012: 16). Die balansstaat word gewoonlik aan die hand van die vorige jaar se balansstaat gemeet om te bepaal of die finansiële posisie (spesifiek die eienaarsbelang) jaar-na-jaar verbeter het. Die inkomstestaat en die persoonlike begroting word weer met mekaar vergelyk ten einde te bepaal of die begrote bedrae vir inkomste en uitgawes ooreengestem het met die werklike bedrae soos dit te boek gestel is in die inkomstestaat. Bestudeer die formate van die finansiële state soos dit weergegee word vanaf bladsy 17-20. Dit is veral belangrik om goed vertroud te wees met die formaat van elke finansiële staat sodat die berekeninge van finansiële verhoudings vergemaklik kan word. Werk gerus weer deur Studie-eenheid 1 in die gids, Hoofstuk 5 van Correia, et al. waar die verskillende finansiële verhoudings en die interpretasies van elke verhouding bespreek word. Die persoonlike finansiële begroting (paragraaf 2.3 in Swart, 2012: 22) is ʼn plan en beheermaatreël uitgedruk in finansiële terme (rand en sent). Die finansiële begroting kan beskou word as die plan van aksie om sekere finansiële doelwitte te bereik en is die belangrikste stap in die finansiële beplanningsproses. Vergewis jouself met die beginsels ter sprake in die opstel van ʼn persoonlike finansiële begroting soos dit bespreek word in paragraaf 2.3.3. Daar bestaan ook beperkinge en voordele verbonde aan persoonlike begrotings (paragrawe 2.3.5 en 2.3.6). ʼn Persoonlike finansiële begroting is beslis die beste finansiële gewoonte wat jy kan aanleer en skuld is natuurlik die slegste finansiële gewoonte. Die formaat van die persoonlike finansiële begroting word uitgebeeld op bladsy 27 en in paragraaf 2.3.7 word die stappe betrokke by die opstel van die begroting behandel (Swart, 2012: 26-29). Dit is noodsaaklik om elke maand die werklike inkomste en uitgawes te vergelyk met die begrote bedrae om sodoende surplusse of tekorte te identifiseer om beter vir die toekoms te beplan. Jou persoonlike finansiële begroting moet jou motiveer en leer om jou besteding voor en na jou aftrede effektief te beheer. 4.8
Tydwaarde van geld
Handboek: Swart, 2012: 32-41 Die konsep van tydwaarde van geld is reeds in Studie-eenheid 1 (paragraaf 1.15 in die begeleidingsgids en Hoofstuk 2 in Correia, et al.) behandel. In Hoofstuk 3 (Swart, 2012: 3257) word hierdie beginsels van tydwaarde van geld toegepas op persoonlike finansiële
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 129
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur beplanning. Beskou hierdie hoofstuk as hersiening en bestudeer slegs paragrawe 3.2 en 3.3 vir eksamendoeleindes. 4.9
Kredietbeplanning
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 60-72; 80-84 en 92-95 Krediet kan jou persoonlike finansies óf ʼn hupstoot gee indien dit versigtig en met oorleg benut word, óf dit kan tot jou finansiële ondergang lei indien dit vir die verkeerde redes aangewend word en onverskillig bestuur word. Krediet het drie spesifieke funksies op die verskillende vlakke in die gemeenskap (paragraaf 4.1.2 in Swart, 2012: 60-61). Van hierdie drie funksies of vlakke is die sosiale funksie (verbruikersvlak) die belangrikste. Die groot vraag is waarom mense skuld (krediet) aangaan? Daar is goeie, sinvolle redes om krediet aan te gaan, maar ook verkeerde redes. Swart verwys na die navorsing uitgevoer deur Whittaker et al. (paragraaf 4.1.4 in Swart, 2012: 61) waar goeie en slegte redes vir die aangaan van krediet gelys word. Whittaker et al. dui ook aan dat mense gewoonlik vir die regte redes krediet aangaan indien hulle logies daaroor gedink het en vir die verkeerde redes krediet aangaan indien hulle besluit gebaseer is op emosies. Krediet het egter ʼn bepaalde prys daaraan gekoppel, naamlik rente (paragraaf 4.1.6 en 4.1.7 in Swart, 2012: 62). Verwys gerus terug na Studie-eenheid 1 (paragraaf 1.13) waar die verskil tussen nominale en effektiewe rente bespreek word. Die koste van krediet, oftewel rente, kan uitermate hoog wees. Die voorbeeld onderaan bladsy 62 in Swart (2012) is ʼn bewys hiervan. Die algemene tendens is dat hoe langer die kredietooreenkoms is, hoe laer is die rentekoers. Die bepaalde rentekoers word ook natuurlik beïnvloed deur die kredietwaardigheid en risiko van die kredietaansoeker. Rente is nie die enigste koste van krediet nie. Ander koste geassosieer met krediet is, byvoorbeeld, dat die applikant versoek word om ook lewens- en ongeskiktheidsversekering uit te neem in geval iets met die applikant gebeur wat die terugbetaling van die krediet kan belemmer (paragraaf 4.1.7 in Swart, 2012: 62). Daar is ook ander aspekte wat belangrik is en in ag geneem moet word, buiten die koste van krediet, soos opgesom in Figuur 4.2.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 130
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Verantwoordelike optrede (paragraaf 4.1.5) Nadele van krediet (paragraaf 4.1.13)
Koppel krediettermyn met termyn van behoefte (paragraaf 4.1.8)
Krediet
Voordele van krediet (paragraaf 4.1.12)
Krediet en huishoudelike begroting (paragraaf 4.1.11)
Behoefte versus begeerte (paragraaf 4.1.9)
Krediet en besparing (paragraaf 4.1.10)
Figuur 4.2: Algemene aspekte rakende krediet (Aangepas uit Swart, 2012: 62-63) Indien daar vir krediet aansoek gedoen word, moet die krediteur (kredietverskaffer) ʼn aantal faktore in ag neem voordat krediet verleen word. Hierdie faktore word in paragraaf 4.2 gelys en word algemeen na verwys as die kredietstandaarde. Die kredietstandaarde word deur die kredietverskaffer gebruik om die kredietprofiel van die applikant saam te stel. Die bepaalde kredietbeleid van die kredietverskaffer bestaan uit ʼn aantal riglyne waarvolgens daar bepaal word of krediet verleen sal word of nie (paragraaf 4.2.1 in Swart, 2012: 64-65). Werk gerus deur die riglyne van ʼn kredietbeleid, kyk veral na die inligting wat op die aansoekvorm moet verskyn en die sewe C’s van krediet. Die sewe C’s van krediet kan soos volg in Afrikaans opgesom word:
Karakter van applikant
Aanvullende sekuriteit
Kapasiteit om te betaal
Kapitaal van persoon
Toestande van die mark en land
Krediet agtergrond
Gesonde verstand
Figuur 4.3: Die sewe C’s van krediet (Aangepas uit Swart, 2012: 65)
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 131
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die kredietvoorwaardes, soos kortliks bespreek in paragraaf 4.2.2 (Swart, 2012: 65), behels die terugbetalingsvoorwaardes – die paaiement en termyn van die terugbetaling. Indien jy beplan om ʼn aankoop op krediet te behartig is dit belangrik om hierdie kredietvoorwaardes deeglik te bestudeer voordat jy finaal met die transaksie voortgaan. Maak dus seker die paaiement is bekostigbaar ooreenkomstig jou maandelikse begroting en of die termyn van die terugbetaling ooreenstem met die termyn van jou behoefte vir die kredietbedrag. Dit gebeur soms dat ʼn onverwagse groot uitgawe skielik jou begroting omverwerp en jou in ʼn skuldkrisis laat beland. Die voortdurende aangaan van krediet en die onbehoorlike bestuur daarvan kan ook lei tot ʼn skuldkrisis (paragraaf 4.3 in Swart, 2012: 65-67). Ten einde drastiese gevolge soos insolvensie te vermy, is dit belangrik om te weet hoe jy so ʼn skuldkrisis moet bestuur. Van die eerste opsies om uit ʼn skuldkrisis te kom, is om sekere onnodige meubels te verkoop, dienste soos die huishulp en televisie (DSTV) te laat gaan en minder op sosiale aktiwiteite soos onthaal en uiteet te spandeer. Die meeste mense is egter geneig om versekeringsprodukte te gebruik om hulle skuldkrisis te verlig, byvoorbeeld: •
Opoffering van ʼn polis: staak die betaling van die premies of vereis dat die betaalde premies wat belê is uitbetaal word (paragraaf 4.3.1 in Swart, 2012: 66).
•
Leen geld uit ʼn polis: die bedrag wat geleen kan word teen die polis mag gewoonlik nie meer as 90% van die huidige waarde van die polis wees nie en rente kan gehef word vir die lening, of die groeikoers van die belegging sal gestaak word vir solank daar ʼn lening teen die polis is (paragraaf 4.3.2 in Swart, 2012: 67).
•
Sedering (Ceding) van die polis: die regte om die opbrengs van die polis te ontvang word afgestaan aan ʼn ander persoon of instansie, hetsy tydelik (byvoorbeeld, om ʼn lening te bekom by die bank) of permanent (paragraaf 4.3.3 in Swart, 2012: 67).
Skuld moet natuurlik self deur elke individu bestuur word. Bestudeer paragraaf 4.4 vir die verskil tussen skuldbeplanning en skuldbeheer (Swart, 2012: 67). Figuur 4.1 (Swart, 2012: 67) beeld die beheerbare en onbeheerbare faktore tot die eie bestuur van skuld uit. Figuur 4.2 dui weer aan watter selfverdedigende prosesse daar gevolg kan word om jouself van skuld te rehabiliteer (Swart, 2012: 68). Vorster (Tabel 4.1 in Swart, 2012: 69) het ʼn vraelys ontwikkel wat gebruik kan word om te bepaal of daar enige gevaartekens ten opsigte van skuld is. Nadat die individu alles probeer het om self sy/haar skuldkrisis onder beheer te bring en dit effektief te bestuur, is daar sekere wettige remedies wat geïmplementeer kan word om die skuldkrisis te verlig (paragraaf 4.5 in Swart, 2012: 68-72), soos opgesom in Figuur 4.4 hieronder:
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 132
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Vrywillige verspreiding (paragraaf 4.5.3) Selekteer sekere krediteure bo ander (paragraaf 4.5.2)
Vereffeningsaanbod (paragraaf 4.5.1)
Administrasiebevel (paragraaf 4.5.4)
Skuldkrisis
Vriendelike of vrywillige sekwestrasie (paragraaf 4.5.5)
Figuur 4.4: Wettige remedies vir ʼn individu in ʼn skuldkrisis (Aangepas vanuit Swart, 2012: 70-72) Daar is ʼn verskeidenheid kredietinstrumente in die mark beskikbaar vandag, soos bespreek onder paragraaf 4.7 (Swart, 2012: 80-84). Vergewis jouself met die mees algemene kredietinstrumente en wat elkeen behels: •
Kredietrekeninge by diensteverskaffers (paragraaf 4.7.1)
•
Ope rekening (paragraaf 4.7.2)
•
Wentelkrediet (paragraaf 4.7.3)
•
Uitgestelde betaling (paragraaf 4.7.4)
•
Afbetalingsverkoopsooreenkoms (paragraaf 4.7.5)
•
Bruikhuurooreenkomste (paragraaf 4.7.6)
•
Persoonlike lenings (paragraaf 4.7.7)
•
Kredietkaarte (paragraaf 4.7.8)
•
Petrolkaarte (paragraaf 4.7.9)
•
Verbandlenings (paragraaf 4.7.10)
•
Huisverbeteringslenings (paragraaf 4.7.11)
•
Studentelenings (paragraaf 4.7.12)
•
Bêrekoop (lay-by) (paragraaf 4.7.13)
•
Pandjieswinkels (paragraaf 4.7.14)
•
Debietkaarte (paragraaf 4.7.15)
•
Stokvels (paragraaf 4.7.16)
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 133
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die uiteindelike totstandkoming van ʼn kredietooreenkoms as ʼn wettige kontrak beteken dat daar aan die algemene beginsels van kontraktereg voldoen moet word soos uitgewys in paragraaf 4.8 (Swart, 2012: 84). Paragraaf 4.9 handel oor die koop en verkoop van ʼn voertuig – dit is nie nodig om te bestudeer vir die leeruitkomstes van hierdie module nie, maar wel handig om van kennis te neem vir persoonlike doeleindes (Swart, 2012: 84-89). Die Nasionale Kredietwet is sedert 1 Junie 2007 in werking en bied beskerming aan verbruikers van krediet. Die hoofdoelwitte van die wet word in paragraaf 4.15 (Swart, 2012: 92) bespreek. Die Nasionale Kredietwet bevat ʼn verskeidenheid regulasies waaraan kredietverskafferrs moet voldoen ten einde verbruikers van krediet te beskerm, onder andere die advertensies van kredietverskaffers se inhoudelike vereistes; die regte en pligte van verbruikers van krediet; die hantering van roekelose krediet en die beëindiging van ʼn kredietooreenkoms. Bestudeer paragrawe 4.15.1 tot 4.15.14 vir ʼn uiteensetting van die Nasionale Kredietwet (Swart, 2012: 92-95). 4.10
Loopbaanbeplanning
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 98-105 Daar is verskeie definisies vir die konsep, “loopbaan”. In paragraaf 5.1 word definisies van Hall, Schreuder en Theron, asook Bird verskaf. Jou werksondervinding word nie beskou as jou loopbaan nie, maar eerder as die boustene van jou loopbaan. Vir die doeleindes van hierdie studie word ʼn loopbaan beskou as die lewenslange proses van kennis bymekaar maak deur middel van ontwikkelende (evolving) werksondervinding oor ʼn periode van tyd (Swart, 2012: 98). Die belangrikheid van loopbaanbeplanning word in paragraaf 5.2 bespreek en hier is dit duidelik dat loopbaanbeplanning hand-aan-hand gaan met persoonlike finansiële beplanning. Sonder ʼn loopbaan sal ʼn individu nie ʼn inkomste kan verdien nie. Soos voorheen genoem is die uiteindelike doel van persoonlike finansiële beplanning om finansieel onafhanklik te lewe voor en na aftrede. Met behulp van ʼn suksesvolle loopbaan kan ʼn individu finansieel welvarend wees en genoeg pensioen bymekaarmaak. Loopbaanbeplanning word omskryf as die proses waar ʼn individu kort- en langtermynloopbaandoelwitte uiteensit. Loopbaanontwikkeling is die voortdurende proses waardeur ʼn individu vorder deur die verskillende fases van sy/haar loopbaan, elke fase word gekenmerk deur unieke probleme, temas of take (Swart, 2012: 98). Hoe besluit jy op ʼn loopbaan as dit die res van jou lewe gaan beïnvloed? ʼn Loopbaan word beskou as ʼn lewenswyse (paragraaf 5.3) en die keuse van die gepaste loopbaan beteken dat jy jouself goed moet ken. In hul navorsing lys beide Block, et al. en Boone en Kurtz ʼn
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 134
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur aantal vrae wat jy jouself kan afvra om te bepaal wie jy is en watter loopbaan gepas sal wees (uit Swart, 2012: 99). Om ʼn loopbaan suksesvol te kan najaag sal dit waarskynlik nodig wees om opleiding of verdere hoër onderwys te ontvang (paragraaf 5.4 in Swart, 2012: 100). Dit is belangrik om kennis te neem van die onderskeid tussen onderwys en opleiding (paragraaf 5.4). Die koste van verdere studies is relatief hoog en dit is noodsaaklik om sekerheid te hê oor wat jou loopbaanplanne is. Voorts moet die finansiële voordele (salaris) nadat jy suksesvol studeer het, opgeweeg word teen die totale koste en duur van verdere studies. Ouers behoort betyds te beplan en te begroot vir hul kinders se verdere studies by universiteite en ander tersiêre instansies. Dit is ook die ouers se verantwoordelik om kinders by te staan en advies te gee oor moontlike loopbaanopsies (paragraaf 5.4.1 in Swart, 2012: 100 -101). Die faktore wat jou verdienvermoë, volgens Boone en Kurtz beïnvloed, word bespreek in paragraaf 5.5 (Swart, 2012: 101) en is soos volg:
Spesifieke industrie (groeiende industrie)
Geografiese oorwegings (werksplek)
Verdienste in spesifieke loopbane
Opvoedkundige kwalifikasies
Figuur 4.5: Faktore wat verdienvermoë beïnvloed (Aangepas vanuit Swart, 2012: 101) Nadat verdere studies suksesvol voltooi is, of ʼn loopbaanverandering oorweeg word, moet ʼn die individue ʼn proses van werksoek aanpak. Nelson (paragraaf 5.6 in Swart, 2012: 102) voorsien ʼn paar riglyne vir meer suksesvolle werksoekresultate (bestudeer elkeen in meer besonderhede):
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 135
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
1. Doen navorsing
2. Vra vrae
3. Maak lysies
4. Ken die maatskappy
5. Neem aksie
6. Waar om werk te soek
7. Werksoek wenke
Figuur 4.6: Riglyne vir werksoek (Aangepas vanuit Swart, 2012: 102-103) ʼn Alternatief tot werkloosheid of om vir ʼn sakeonderneming te werk is natuurlik om jou eie onderneming te begin en vir jouself te werk (Swart, 2012: 103-104). Die beginsels van entrepreneurskap sal later in hierdie studie-eenheid behandel word (paragraaf 4.12). Die realiteit is ongelukkig dat werksoek nie altyd so suksesvol is nie of dat ʼn onderneming sluit en mense werkloos word. Daar is verskeie redes vir werkloosheid in Suid-Afrika soos bespreek in paragraaf 5.8.1 (Swart, 2012: 104).
Figuur 4.7: Die werkloosheidspersentasie in Suid-Afrika (Eyewitness News, 2014. http://ewn.co.za/cdn/%2Fmedia%2F6BA2BC2FE7AA4B7B9A5FEE0B5E722EC3.ashx%3Fas%3D1%26h%3D462%26w%3D700)
Werkloosheid kan oorkom word deur positief te dink en positief op te tree; deurentyd planne te maak om ʼn nuwe werk te bekom en te volhard in jou pogings om werk te vind (paragraaf 5.8.2 in Swart, 2012: 104-105). 4.11
Inkomstebelastingbeplanning
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 108-120
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 136
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Wanneer die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) jaarliks kommunikeer dat dit tyd is om belastingopgawes in te dien (gewoonlik vir individue in Novembermaand), skarrel mense om al die nodige dokumentasie in orde te kry. Die taak om ʼn belastingopgawe in te dien word vergemaklik indien die individu oor die nodige kennis beskik van wat belasting behels en hoe die proses verloop. Persoonlike finansiële begrotings moet voorsiening maak vir die betaling van belasting op inkomste verdien.
(http://www.abantustaffingsolutions.co.za/wp-content/uploads/2014/07/SARS-Logo.jpg) 4.11.1 Definisie van inkomstebelasting In paragraaf 6.1 word die term “inkomstebelasting” gedefinieer volgens Malan en Cronje (Swart, 2012: 108). Die onderskeid tussen belastingvermyding en belastingontduiking word ook behandel in paragraaf 6.1. Belastingvermyding is wettige metodes om jou belastingaanspreeklikheid te verminder, waar belastingontduiking neerkom op onwettige metodes om jou belastingaanspreeklikheid te vermy. Dit is die Ontvanger van Inkomste se taak om op hoogte te bly van alle besigheids- en eiendomstransaksies deur individue uitgevoer ten einde belasting daarop te kan hef. Sekere inligting sal onmiddellik bekombaar wees deur die Ontvanger van Inkomste sodra sulke transaksies voltooi is (Swart, 2012: 108109). 4.11.2 Soorte inkomstebelasting Die soorte belasting wat deur die SAID gehef word, word breedvoerig in paragraaf 6.2 (Swart, 2012: 109-113) behandel. Alvorens die verskillende tipes belasting geïdentifiseer word, moet daar eers ʼn onderskeid getref word tussen direkte en indirekte belasting as die twee hoofkategorieë.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 137
Belasting
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Direkte belasting: Inkomstebelasting, eiendomsbelasting Indirekte belasting: Belasting op toegevoegde waarde (BTW), sondebelasting, invoerbelasting
Figure 4.8: Voorbeelde van direkte en indirekte belasting (Aangepas uit Swart, 2012: 109) Die soorte belasting wat deur Swart bespreek word, is soos volg: Belasting op Toegevoegde Waarde (BTW) Die mees algemene soort belasting is Belasting op Toegevoegde Waarde (BTW) en word belas teen 14% op verbruikersgoedere en dienste gelewer; die invoer van goedere en die verskaffing van ingevoerde dienste (paragraaf 6.2.1 in Swart, 2012: 109). Kapitaalwinsbelasting (KWB) Kapitaalwinsbelasting (KWB) (paragraaf 6.2.2) word deesdae baie strenger deur die Ontvanger van Inkomste beheer, aangesien dit gebruik is as ʼn strategie vir belastingvermyding. Kapitaalwinsbelasting word gehef indien ʼn kapitale bate laat gaan word by wyse van die verkoop, weggee, afskryf, verruiling, verloor, vernietiging of kansellasie daarvan. Bestudeer die 13 vrae en bespreking van elk van die unieke kenmerke van kapitaalwinsbelasting in Suid-Afrika (Swart, 2012: 110-112). Skenkingsbelasting Die derde soort belasting wat nie so algemeen bekend is nie, is skenkingsbelasting (paragraaf 6.2.3 in Swart, 2012: 112). Skenkingsbelasting is belasting betaalbaar teen ʼn vaste koers van 20% op die waarde van die eiendom of kontant wat geskenk (van afstand gedoen) word. Vrystelling van skenkingsbelasting is van toepassing (in die geval van individue) indien die totale waarde van die skenking nie R100 000 oorskry nie. Indien kontant of bates met ʼn waarde van meer as R100 000 geskenk word, word daar skenkingsbelasting gehef teen ʼn koers van 20% op die bedrag van die waarde wat R100 000 oorskry (Suid-Afrikaanse Inkomstediens, 2014. http://www.sars.gov.za/TaxTypes/DonationsTax/Pages/default.aspx).
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 138
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Boedelbelasting Boedelbelasting word sedert 1 April 1955 gehef op die boedel wat ʼn individu nalaat (paragraaf 6.2.4 in Swart, 2012: 113). Dit word gehef teen ʼn koers van 20% in die geval van ʼn boedel wat ʼn netto belasbare waarde van meer as R3 500 000 het. Verwys na die formule voorsien in paragaaf 6.2.4 om boedelbelasting te bereken. 4.11.3 Belastingjaar Die belastingjaar strek vanaf 1 Maart tot die laaste dag van Februarie van die daaropvolgende jaar (paragraaf 6.4 in Swart, 2012: 113). 4.11.4 Standaard inkomstebelasting op werknemers (SIBW) Meltz se bespreking van die konsep van standaard inkomstebelasting op werknemers (SIBW) word deur Swart in paragraaf 6.5 opgesom (Swart, 2012: 113-114). SIBW behels dat werkgewers hulle werknemers se belastingaanspreeklikheid aan die SAID betaal deurdat die belasting direk vanaf die werknemer se salaris afgetrek word en aan SAID oorbetaal word. Die SIBW-stelsel kan beskou word as die minimum inkomstebelasting wat gehef word teen ʼn werknemer se salaris. 4.11.5 Lopendebetaalstelsel (LBS) (pay-as-you-earn) Die lopendebetaalstelsel is van toepassing op persone wat meer as ʼn bepaalde bedrag jaarliks verdien; hetsy in salarisse, bonusse of ander toelae (paragraaf 6.6 in Swart, 2012: 114). Die LBS-stelsel werk op ʼn glyskaal met verskillende belastingkoerse vir werknemers wat daagliks, weekliks of maandeliks inkomste verdien. Die LBSbelastingaanspreeklikheid word maandeliks bereken en deur die werkgewer van die werknemer se salaris afgetrek en aan die SAID oorbetaal. Daar word aftrekkings toegelaat by die berekening van die belasbare inkomste, byvoorbeeld, mediesefondsbydrae, pensioenfondsbydrae en annuïteite. Verwys gerus na die statutêre koerse en tabelle vir die LBS-belastingberekeninge op die SAID se webwerf (http://www.sars.gov.za/TaxTypes/PAYE/Pages/PAYE-statutory-rates-and-tax-tables.aspx). 4.11.6 Voorlopige belasting In paragraaf 6.7 volg ʼn bespreking oor voorlopige belasting (Swart, 2012: 114-115). Voorlopige belasting word gehef op inkomste wat nie as vergoeding beskou word nie. Dit is dus nie soos ʼn salaris wat as vergoeding ontvang word nie, maar eerder soos huurinkomste ontvang van ʼn huis wat uitverhuur word aan derde partye. Die betaling van voorlopige belasting geskied elke 6 maande. Bestudeer die boetes vir laat betaling; die
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 139
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur registrasievereistes en wat gebeur indien jy te veel voorlopige belasting betaal (Swart, 2012: 115). 4.11.7 Berekening van belasbare inkomste en belastingaanspreeklikheid Die raamwerke en stappe voorsien in paragraaf 6.10 om belasbare inkomste te bereken is baie belangrik (Swart, 2012: 116-120). Die beginpunt om die persoonlike belastingaanspreeklikheid van ʼn individu te bereken, is om vas te stel wat die persoon se bruto inkomste is. Daar is ʼn aantal riglyne om in ag te neem om te bepaal of ʼn bedrag beskou kan word as deel van die bruto inkomste (Swart, 2012: 116). Die berekening van belasbare inkomste word in paragraaf 6.10.1 (Swart, 2012: 117-118) bespreek. Maak veral gebruik van die raamwerk voorsien op bladsy 117 om die belasbare inkomste te bereken. In die geval van ʼn individu word belasting wat betaalbaar is, bereken op die belasbare inkomste volgens die statutêre belastingtabelle wat die SAID bekendstel vir elke belastingjaar. Verwys gerus na die SAID se statutêre belastingkoerse en tabelle vir die 2014-2015 belastingjaar hieronder. Statutêre belastingkoerse (individue) Belasbare inkomste (R)
Belastingkoers (R)
0 – 174 550
18% van elke R1
174 551 – 272 700
31 419 + 25% van die bedrag bo 174 550
272 701 – 377 450
55 957 + 30% van die bedrag bo 272 700
377 451 – 528 000
87 382 + 35% van die bedrag bo 377 450
528 001 – 673 100
140 074 + 38% van die bedrag bo 528 000
673 101 en meer
195 212 + 40% van die bedrag bo 673 100
Tabel 4.1: Statutêre belastingkoerse volgens SAID vir die 2014-2015 belastingjaar (SAID, 2014. http://www.sars.gov.za/TaxTypes/PAYE/Pages/PAYE-statutory-rates-and-tax-tables.aspx)
ʼn Individu (natuurlike persoon) ontvang ʼn belastingkorting wat aftrekbaar is van die normale belasting betaalbaar. Verwys hieronder na die belastingkorting vir die 2014-2015 belastingjaar vir persone onder 65 jaar, persone ouers as 65 jaar en persone ouer as 75 jaar.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 140
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Belastingkorting (individue) Primêre kortings (vir persone onder 65 jaar)
R12 726
Sekondêre korting (vir persone 65 jaar en ouer)
R7 110
Tersiêre korting (vir persone 75 jaar en ouer)
R2 367
Tabel 4.2: Belastingkorting vir individue gedurende die 2014-2015 belastingjaar (SAID, 2014. http://www.sars.gov.za/TaxTypes/PAYE/Pages/PAYE-statutory-rates-and-tax-tables.aspx)
Die belastingkoerse vir maatskappye en beslote korporasies is ʼn vaste koers van 28% op die belasbare inkomste en ʼn verdere 10% op enige dividende wat verklaar word gedurende die belastingjaar. ʼn Trust word belas teen ʼn vaste koers van 40% op die belasbare inkomste. Die berekening en vasstelling van die finale belastingaanspreeklikheid van ʼn individu nadat die belasbare inkomste bepaal is, word voorsien onderaan bladsy 117. Maak altyd van hierdie formule gebruik om die belastingaanspreeklikheid van ʼn individu te bereken. Bestudeer die onderstaande voorbeeld. Voorbeeld 4.1 Jason Malan is 68 jaar oud en verdien R18 500 per maand. Hy het rente ten bedrae van R33 000 vanaf ABSA Bank op sy belegging ontvang en sy binnelandse dividendinkomste was R11 340. Bereken die belasting wat Jason vir die 2014-belastingjaar sal moet betaal. Inligting vanaf die SAID: 1 Maart 2013 – Februarie 2014 Belasbare Inkomste
Belasting aanspreeklikheid
R0 – R165 600
18% van elke R1
R165 601 – R258 750
29 808 + 25% van die bedrag bo R165 600
R258 751 – R358 110
53 096 + 30% van die bedrag bo R258 750
R358 111 – R500 940
82 904 + 38% van die bedrag bo R358 111
R500 941 – R638 600
132 894 + 38% van die bedrag bo R500 940
R638 601 en meer
185 205 + 40% van die bedrag bo 638 600
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 141
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Kortings
2014
Primêre korting (onder 65 )
12 080
Sekondêre korting (65 en ouer)
6 750
Tersiêre korting (75 en ouer)
2 250
Plaaslike rentevrystellings: 2014 Persone onder 65
R23 800
Persone 65 en ouer
R34 500
Plaaslike dividende – alles vrygestel Buitelandse rente en dividende – vrygestel tot ʼn maksimum van R3 700. Oplossing: Raamwerk vir die berekening van belasbare inkomste en belastingaanspreeklikheid: Berekeninge
Bedrag (R)
Bruto inkomste: R18 500 p/m × 12
R222 000
•
Salaris
•
Rente ontvang
R33 000
•
Dividende ontvang
R11 340
Min: Aftrekkings •
Rente vrystelling
(R33 000)
•
Dividendvrystelling
(R11 340)
BELASBARE INKOMSTE
R222 000
Belasting betaalbaar
(verwys na belastingtabel bo)
R43 908
R29 808 + [25% × (222 000 –
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 142
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 165 600) Min: Kortings •
Primêre korting
•
Sekondêre korting
(R12 080) (R6 750)
BELASTING BETAALBAAR
R25 078
. 4.12
Die entrepreneurskapkonsep
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 126-132 Een manier om nie ʼn slagoffer van die werkloosheidsyfer te word nie is om jou eie onderneming te begin of om ʼn bestaande onderneming te koop. Dit is egter belangrik om te onthou dat om jou eie onderneming te hê nie net ʼn loopbaanbesluit is nie, maar ook ʼn beleggingsbesluit. Die twee mees algemene redes waarom ʼn onderneming misluk is die tekort aan kontant (sogenaamde kontantvloeiprobleme) en die afwesigheid van bestuursvaardighede by die eienaar. 4.12.1 Stappe om ʼn onderneming te begin In Figuur 7.1 word die ses stappe betrokke by die daarstel van ʼn onderneming gelys. Paragraaf 7.1.1 bespreek hierdie stapppe en waar aspekte soos die sakeplan en finansiering inpas. Kyk ook na die “entrepreneur se oortuiginge” in die tekskassie onderaan Figuur 7.1 (Swart, 2012: 126). 4.12.2 Wat is ʼn entrepreneur? Die definisie verskaf in paragraaf 7.2 (Swart, 2012: 126) is dat ʼn entrepreneur ʼn persoon is wat risiko aanneem en hulpbronne op so ʼn wyse aanwend dat produkte of dienste aan ʼn gemeenskap gelewer kan word. Die konsep van entrepreneurskap kan verduidelik word as die vermoë om hulpbronne soos arbeid en kapitaal aan te wend en te organiseer ten einde die doel van ʼn eie onderneming te bereik. Die karaktereienskappe van ʼn tipiese entrepreneur word in Figuur 4.9 hieronder opgesom.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 143
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Sien geleenthede raak
Prestasiegeörienteerd
Hoë energievlakke
Soek oplossings vir probleme
Neem risiko's aan
Entrepreneur
Neem beheer van eie lewe
Hardwerkend
Aanvaar verantwoordelikheid
Maak dinge gebeur
Entoesiasme
Deursettingsvermoë
Figure 4.9: Karaktereienskappe van ʼn entrepreneur (Aangepas uit Swart, 2012: 126-127) Neem kennis van die onderskeid tussen ʼn entrepreneur en intrapreneur in paragraaf 7.2. Die verskille tussen ʼn tradisionele bestuurder, entrepreneur en intrapreneur word gelys in Tabel 7.1 (Swart, 2012: 127). 4.12.3 Sakegeleenthede vir die entrepreneur Paragraaf 7.3 bespreek die sakegeleenthede wat ʼn entrepreneur eers moet identifiseer om sodoende ʼn winsgewende onderneming op die been te bring. Die sakegeleenthede word gewoonlik ontwikkel vanuit ʼn unieke idee wat vorendag gekom het. Die internet, persoonlike ondervinding en agtergrond asook gedrukte media (soos tydskrifte) kan leiding verskaf wanneer jy ʼn nuwe sakegeleentheid probeer identifiseer (Swart, 2012: 128-129). 4.12.4 Die vorme van besigheidseienaarskap Die verskillende vorme van sakeondernemings is in Studie-eenheid 1 onder paragraaf 1.6.3. Tabel 1.1 aangeraak. Die verskille tussen die soorte ondernemings is ook in paragraaf 1.6.3 opsom. Wanneer ʼn entrepreneur besluit om ʼn onderneming te begin moet hy/sy ook besluit op die vorm van besigheidseienaarskap wat die beste sal wees vir die sakegeleentheid.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 144
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Sekere faktore en kriteria speel ʼn rol om die vorm van besigheidseienaarkskap te bepaal, soos gelys in paragraaf 7.5 in Swart (2012: 130-131). Maak gerus ʼn opsomming van die karaktereienskappe, voor- en nadele en wetlike aspekte van elk van die vier vorms van besigheidseienaarskap. Bestudeer paragrawe 7.5.1 tot 7.5.4 in Swart (2012: 131-132).
Alleeneienaarsaak (par. 7.5.1)
Vennootskap (par. 7.5.2)
Soorte ondernemings
Beslote korporasie (par. 7.5.3)
Private maatskappy (par. 7.5.4)
Figure 4.10: Soorte besigheidseienaarskap (Aangepas vanuit Swart, 2012: 131-132) Neem kennis van paragraaf 7.6 wat die posisie van beslote korporasie onder die nuwe Maatskappyewet sedert 1 Mei 2011 uiteensit. Sedert daardie datum kan geen nuwe beslote korporasies meer gestig word nie, maar bestaande beslote korporasies kan aanhou voortbestaan of omskep word in private maatskappye (Swart, 2012: 132). Bloot vir selfverryking kan paragraaf 7.7 oor die sakeplan bestudeer word. Dit vorm nie deel van die leeruitkomste van hierdie kursus nie, maar kan in die toekoms baie vir jou beteken indien jy van plan is om jou eie onderneming te begin (Swart, 2012: 132-138). 4.13
Samevatting
Persoonlike finansiële beplanning behels nie bloot die effektiewe bestuur van jou maandelikse inkomste en uitgawes nie. Dit behels die vasstelling van onmiddellike kort-, medium- en langtermyndoelwitte wat gebaseer word op jou lewenstyl, die fases van jou lewensiklus en die risiko’s en behoeftes in alle areas van persoonlike finansiële beplanning ten einde te kan aftree met finansiële onafhanklikheid. Daar is in besonder gekyk na die persoonlike finansiële beplanningsproses en die voordele daaraan verbonde. Die effektiwiteit van persoonlike finansiële beplanning word gemeet met behulp van persoonlike jaarlikse finansiële state en begrotings. Persoonlike finansiële begrotings kan beskou word as die plan van aksie om sekere finansiële doelwitte te bereik.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 145
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die konsep van tydwaarde van geld is hersien en skakel aan by die bespreking in Studieeenheid 1. Die vierde aspek wat in Studie-eenheid 4 bespreek is, is kredietbeplanning. Daar is verskeie kredietinstrumente in Suid-Afrika beskikbaar, elk met bepaalde kredietvoorwaardes en koste. Dit is belangrik om die voor- en nadele van krediet in ag te neem wanneer ʼn individu kredietbeplanning uitvoer. Vervolgens is loopbaanbeplanning as deel van die persoonlike finansiële beplanningsproses bespreek. ʼn Loopbaan is nie bloot ʼn werk nie, dit is ʼn lewenslange opbou van werksondervinding en vaardighede. Hand-aanhand met finansiële beplanning en begrotings is inkomstebelastingbeplanning. Jou begroting moet voorsiening maak vir inkomstebelasting. Daar is verskeie soorte belasting van toepassing op individue, onder andere die lopende betaalstelsel waar belasting deur die werkgewer van jou salaris afgetrek en oorbetaal word aan die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID). Die laaste onderwerp wat bespreek is, is die stigting van jou eie onderneming as ʼn entrepreneur. Daar is bepaalde karaktereienskappe wat ʼn suksesvolle entrepreneur kenmerk. In die laaste studie-eenheid word die bespreking van persoonlike finansiële bestuursaspekte soos beleggingsbeplanning, gesondheidsorg en beplanning vir aftrede voortgesit.
4.14
Selfevaluering
Aktiwiteit 19 Identifiseer finansiële instansies of sakeondernemings wat van die 16 tipiese kredietinstrumente verskaf (paragrawe 4.7.1-4.7.16 in Swart, 2012: 81-84)). Aktiwiteit 20 Verduidelik die verksil tussen belastingontduiking en belastingvermyding met behulp van ʼn voorbeeld van elk. Aktiwiteit 21 Mandy se uittreeannuïteitsfondsbydraes vir die 2014-belastingjaar beloop R12 000. Haar inkomste vir die jaar is R185 000. Bereken haar belasbare inkomste vir die 2014-jaar.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 146
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 4.15
Selfevalueringsriglyne
Riglyne: Aktiwiteit 19 •
Kredietrekeninge by diensteverskaffers
Telekommunikasie diensteverskaffers
(paragraaf 4.7.1)
Telkom, Vodacom, MTN, Cell C. Plaaslike munisipaliteit, ens.
•
Ope rekening (paragraaf 4.7.2)
Die meeste klerewinkels soos Foschini, Woolworths ens. Handelaars soos Game en Makro.
•
Wentelkrediet (paragraaf 4.7.3)
Kommersiële banke soos ABSA, FNB, Standard Bank, ens.
•
Uitgestelde betaling (paragraaf 4.7.4)
Citi South Africa, Fujitsu
•
Afbetalingsverkoopsooreenkoms
Motorfinansieringsinstellings soos
(paragraaf 4.7.5)
Wesbank, MFC.
Bruikhuurooreenkomste (paragraaf
Bidvest Bank, SAVRALA,
4.7.6)
Motorfinansieringsinstellings soos
•
Wesbank, MFC. •
Persoonlike lenings (paragraaf 4.7.7)
Kommersiële banke soos ABSA, FNB, Standard Bank, ens.
•
Kredietkaarte (paragraaf 4.7.8)
Kommersiële banke soos ABSA, FNB, Standard Bank, ens.
•
Petrolkaarte (paragraaf 4.7.9)
Kommersiële banke soos ABSA, FNB, Standard Bank, ens.
•
Verbandlenings (paragraaf 4.7.10)
Kommersiële banke soos ABSA, FNB, Standard Bank, ens. Ook instellings soos SA Home Loans, Betterbond
•
Huisverbeteringslenings (paragraaf
Lendcor Group; CBT Africa
4.7.11) •
Studentelenings (paragraaf 4.7.12)
Kommersiële banke soos ABSA, FNB, Standard Bank, ens.
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 147
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Instellings soos Eduloan en National Student Financial Aid Scheme •
Bêrekoop (lay-by) (paragraaf 4.7.13)
Meubelwinkels soos Joshua Doore, Russels, Beares
•
Pandjieswinkels (paragraaf 4.7.14)
Cash Crusaders, private pandjieswinkels
•
Debietkaarte (paragraaf 4.7.15)
Kommersiële banke soos ABSA, FNB, Standard Bank, ens.
•
Stokvels (paragraaf 4.7.16)
Isizwe African Traditional Stokvel
Riglyne: Aktiwiteit 20 Belastingvermyding is wettige metodes om belasting aanspreeklikheid te verminder. Byvoorbeeld: individue wat ʼn bydrae maak tot werkgewer-gedrewe pensioenskema’s. Die belastingaanspreeklikheid wat betaal moet word op die pensioenfondse wanneer dit onttrek word, is gewoonlik minder as wat die individu op daardie belasbare inkomste sou moes betaal. Voorts word die belastingsaanspreeklikheid ook uitgestel tot ʼn baie latere datum in die toekoms wat hulle pensioen die geleentheid gee om teen ʼn vinniger koers te groei. Belastingontduiking is die onwettige vermindering van belastingaanspreeklikheid. Byvoorbeeld: indien ʼn individu nie al hulle inkomste ontvang verklaar nie, of indien hulle minder verklaar as wat hulle werklik ontvang het. Riglyne: Aktiwiteit 21 Inkomste
R185 000
Min: UAF aftrekking
(R12 000)
= Belasbare Inkomste
R173 000
Studie-eenheid 4: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 1
Bladsy 148
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
STUDIE-EENHEID 5: PERSOONLIKE FINANSIËLE BESTUUR – DEEL 2
5.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Boedelbeplanning
•
Beleggingsbeplanning
•
Die koop van ʼn huis
•
Buitelandse (offshore) beleggings
•
Bestuur van risiko met beleggingsbeplanning
•
Gesondheidsorgbeplanning
•
Beplanning vir aftrede
•
Emigrasiebeplanning
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die proses van boedelbeplanning te verduidelik;
•
Die hoofelemente van ʼn raamwerk vir beleggingsbeplanning te verduidelik;
•
Die hoofpunte van huiskoop te bespreek;
•
Die hoofpunte van die aankoop van vaste eiendom te bespreek;
•
Verskeie soorte buitelandse beleggingsalternatiewe te identifiseer;
•
Die bronne van risiko betrokke met beleggingsbeplanning te identifiseer;
•
Die belangrikheid van gesondheidsorg te bespreek;
•
Die metodes van voorsiening vir jou aftrede te identifiseer en te verduidelik;
•
Die belangrikste kwessies van emigrasie beplanning te bespreek.
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 149
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 5.2
Voorgeskrewe handboek
Swart, N. 2012. Personal Financial Management: The Southern African guide to personal financial planning. 3rd ed. Cape Town: Juta and Company Ltd. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 10, bladsye 188-210 en 220-224 Hoofstuk 11, bladsye 228-235 en 239-241 Hoofstuk 12, bladsye 276-310 Hoofstuk 13, bladsye 334-335; 343-354 en 355-360 Hoofstuk 14, bladsye 364-366 en 371-377 Hoofstuk 15, bladsye 384-388 Hoofstuk 16, bladsye 408-417 Hoofstuk 17, bladsye 420-423 en 427-447 Hoofstuk 18, bladsye 462-468 LW! Die leeruitkomste van hierdie vak vereis nie dat die handboek in geheel bestudeer word nie. Slegs die hoofstukke en paragrawe wat telkens uitgelig word moet bestudeer word. Verwys dus deurentyd na die paragraaf- en bladsynommers soos dit aangedui word. 5.3
Verrykende bronne
Suid-Afrikaanse Reserwe Bank, 2014. Beskikbaar by: https://www.resbank.co.za/RegulationAndSupervision/FinancialSurveillanceAndExchangeCo ntrol/FAQs/Pages/Emigrants.aspx [Besoek 29/01/2015] (Suid-Afrikaanse Reserwe Bank inligting vir emigrasie). 5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Boedel
Al die tasbare en ontasbare besittings van ʼn persoon.
Boedelbeplanning
ʼn Plan wat ʼn persoon opstel om uiteen te sit wat met hulle besittings moet gebeur tydens hul lewe asook na hul dood.
Deviesebeheer
Beheermaatreëls om te verhoed dat groot kapitaalbedrae die
(exchange control)
land verlaat en in die buiteland belê word. Die beheermaatreëls
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 150
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur sluit onder andere in ʼn beperking op die bedrag buitelandse valuta wat verhandel mag word. Emigrasie
Die hervestiging van mense vanuit een land na ʼn ander land (Investopedia, 2014. http://www.investopedia.com/terms/e/emigration.asp).
Hereregte (transfer
Belasting gehef op die waarde van enige eiendom verkry deur ʼn
duty)
persoon by wyse van ʼn kooptransaksie of enige ander manier (SAID, 2013. Transfer duty guide. http://www.sars.gov.za/AllDocs/OpsDocs/Guides/LAPD-TDG01%20-%20Transfer%20Duty%20Guide%20%20External%20Guide.pdf).
Insolvensie
Die onvermoë om skulde te vereffen op die datum waarop dit verskuldig is.
Likwidasie (winding
Indien ʼn onderneming bankrot is of beëindig word, word al die
up)
bates verkoop en die opbrengs aangewend om die laste te vereffen.
Transportakte
Dokument wat die feite van die transaksie van die huis wat verkoop word uiteen sit, asook dat die koper geregtig is op die eiendom.
5.5
Inleiding
Persoonlike finansiële bestuur word in hierdie eenheid bespreek. Daar sal eerstens gefokus word op boedelbeplanning. Dit behels ʼn plan wat jy moet opstel om aan te dui wat met jou besittings moet gebeur tydens jou lewe asook na jou dood (wie jou besittings erf). Daar is ʼn bepaalde boedelbeplanningsproses wat jy kan volg om hiermee te help. Tweedens, word daar gefokus op beleggingsbeplanning en die verskeie beleggingstrategieë wat geïmplementeer kan word ooreenkomstig jou lewensfase. Die koop van eiendom as ʼn persoonlike woning vir jou en jou gesin, asook die koop van vaste eiendom vir suiwer beleggingsdoeleindes word ook behandel. Die vyfde onderwerp van hierdie studie-eenheid fokus op buitelandse beleggings en deviesebeheer wat die regering moes inspan om te keer dat te veel fondse Suid-Afrika verlaat. Hand-aan-hand met beleggingsbeplanning en buitelandse beleggings loop die bestuur van die inherente risiko’s van beleggings. Voorsiening vir goeie gesondheidsorg en voldoende fondse vir aftrede word ook bespreek. Daar word spesifiek gefokus op die beskikbare fondse, trusts, versekeringsprodukte en annuïteite tot jou beskikking met betrekking tot mediese sorg en aftreebeplanning. Die laaste
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 151
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur onderwerp wat behandel word is emigrasie. Aspekte soos waarheen om te emigreer, die prosedures en hoeveel dit gaan kos word uitgelig. 5.6
Boedelbeplanning
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 188-210 en 220-224 ʼn Boedel word kollektief beskou as alles wat ʼn persoon besit. In paragraaf 10.1 verskaf Abrie en Graham ʼn definisie van boedelbeplanning, naamlik dat dit ʼn plan is wat ʼn persoon opstel om uiteen te sit wat met hulle besittings moet gebeur tydens hul lewe, asook na hul dood (Swart, 2012: 188). Daar is drie fases in ʼn mens se lewe wat betrekking het op jou boedel, soos uitgebeeld in Figuur 5.1 hieronder.
Opbou van jou boedel
Beskerming van jou boedel
Oordrag van jou boedel
Figuur 5.1: Drie fases tydens jou finansiële leeftyd rakende jou boedel (Aangepas vanuit Swart, 2012: 188) Paragraaf 10.1 omskryf ook drie finansiële doelwitte wat in gedagte gehou moet word tydens die oordrag van ʼn boedel, naamlik: •
Die minimalisering van oordragskoste
•
Die beskerming van bates
•
Die voorsiening van voldoende fondse om die oordrag moontlik te maak (Swart, 2012: 188).
Daar bestaan drie benaderings tot boedelbeplanning soos bespreek in paragrawe 10.1.1-10.1.3 (Swart, 2012: 188-189). Eerstens, persone wat geen
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 152
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur boedelbeplanning uitvoer nie; tweedens, elementêre boedelbeplanning vir redelike klein boedels en laastens, omvattende (comprehensive) boedelbeplanning vir groot boedels. Bestudeer elkeen van die drie benaderings. 5.6.1
Die boedelbeplanningsproses
Daar is ses stappe in die boedelbeplanningsproses en die stappe word breedvoerig in paragrawe 10.2.1-10.2.6 (Swart, 2012: 189-208) bespreek. Boedelbeplanning is ʼn deurlopende proses en dit is belangrik vir die boedeleienaar om te let op veranderinge in sy/haar omstandighede. Die ses stappe van boedelbeplanning word opgesom in Figuur 5.2 hieronder. Stap 1
Stel doelwitte
• Identifiseer erfgename • Besluit wat elkeen moet erf • Besluit wie in beheer van die bates moet wees
Stap 2
Opname
• Identifiseer eiendom van boedel • Bepaal die waarde van die boedel
Stap 3
Bepaal die laste van die boedel
• Assesseer boedelbelastinglaste • Assesseer ander boedeluitgawes • Analiseer likiditeit van bates
Stap 4
Kies boedelbeplanningstegnieke
• Identifiseer 'n span professionele beplanners • Bepaal die beskikbare tegnieke • Kies die mees geskikte tegniek
Stap 5
Implementeer die boedelplan
• Stel die nodige dokumentasie op • Stel die erfgename in kennis van die boedelplan
Stap 6
Hersien die boedelplan
• Hersien stappe 1 - 5 op 'n gereelde basis
Figuur 5.2: Stappe van die boedelbeplanningsproses (Aangepas vanuit Swart, 2012: 189) Voorbeeld 5.1 Daar is verskeie voorbeelde in paragraaf 10.2.2 om die waarde van die boedel (stap 2) te bepaal. Bestudeer hierdie voorbeelde aandagtig (Swart, 2012: 193-196).
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 153
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 5.6.2
Struikelblokke met boedelbeplanning
As deel van persoonlike finansiële bestuur is daar verskeie struikelblokke (pitfalls) as dit by boedelbeplanning kom waarvoor jy op die uitkyk moet wees. Hou in gedagte dat, na jou dood, daar niks meer is wat jy kan doen in terme van boedelbeplanning nie, die beplanning moet reeds in plek wees voor jou dood. Die 4 algemene struikelblokke (pitfalls) wat mense onderkry met boedelbeplanning word bespreek in paragraaf 10.3.1-10.3.4 (Swart, 2012: 208-210), naamlik: 1. Geen boedelbeplanning (testament) 2. Onvoldoende boedelbeplanning 3. Onvoldoende likiede bates (fondse) om die boedel oor te dra 4. Opbou van jou boedel sonder om deurlopend boedelbeplanning uit te voer. 5.6.3
Die administrasie van ʼn boedel
Met die afsterwe van ʼn persoon word sy boedel wat nagelaat word volgens sy boedelbeplanning (testament) uitgedeel aan die erfgename. Hierdie proses is bekend as die administrasie of likwidasie (winding up) van die boedel. Elke boedel is uniek in grootte en solvensie/insolvensie wat beteken dat die administrasie van elke boedel verskil. In paragraaf 10.5 word uitgewys dat daar sekere rekenaarprogramme is wat kan help met die administrasieproses, maar die persoon wat die program gebruik moet kennis hê van die toepaslike wetgewing wat die administrasie van ʼn boedel beïnvloed (Swart, 2012: 220). Daar word ʼn eksekuteur (executor) aangestel om die administrasie van ʼn bestorwe boedel te hanteer. Dit sal gewoonlik die oorlewende eggenoot, ʼn kind van die oorledene of ʼn professionele persoon, soos ʼn rekenmeester of prokureur wees. Die eksekuteur (executor) moet onder die toesig van die Meester van die Hooggeregshof die take verrig gedurende die administrasieproses. Die eerste taak van die eksekuteur (executor) is om onderskeid te tref tussen ʼn boedel met ʼn waarde wat hoër of laer as R125 000 is en tussen ʼn solvente en insolvente boedel. Die aanstelling van die eksekuteur, die vergoeding ontvangbaar om as ʼn eksekuteur op te tree en die take van die eksekuteur voor en na aanstelling oor ʼn solvente bestorwe boedel word bespreek in paragraaf 10.5.1 (Swart, 2012: 221-222). Die kwessie van ʼn insolvente boedel van ʼn lewende persoon skakel in by kredietbeplanning wat in Hoofstuk 4 van die handboek bespreek is. Bestudeer paragraaf 10.5.2 in hierdie verband (Swart, 2012: 222-223). ʼn Insolvente bestorwe boedel kan volgens die Administrasie van Boedels Wet (nr. 66 van 1965) of volgens die Insolvensiewet (nr. 24 van 1936) geadministreer (likwideer) word (paragraaf 10.5.3, Swart, 2012: 223).
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 154
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Bestudeer ook die insolvensie of likwidasie van vennootskappe (paragraaf 10.5.4), beslote korporasies (paragraaf 10.5.5) en maatskappye (paragraaf 10.5.6) in Swart (2012: 223-224). 5.7
Beleggingsbeplanning
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 228-235 en 239-241 Daar bestaan dikwels die verwarring dat persoonlike finansiële bestuur en beplanning slegs fokus op beleggings in aandele op die Johannesburgse Effektebeurs (JSE) en ander finansiële markte soos die geldmark (money market). Hoewel beleggingsbestuur deel uitmaak van persoonlike finansiële bestuur, word dit nie beskou as die hoofkomponent nie. Beleggingsbestuur sluit ook direk aan by die beplanning vir jou aftrede en finansiële onafhanklikheid na jou aftrede. Ons sal in hierdie afdeling na die verskeie finansiële bates waarin belê kan word kyk. 5.7.1
Konseptuele raamwerk vir beleggingsbeplanning
Paragraaf 11.2 is baie belangrik en verskaf die konseptuele raamwerk vir beleggingsbeplanning. Die volgende terme word gedefinieer in paragraaf 11.2 (Swart, 2012: 228-229): •
Beleggingsbestuur
•
Bates
•
Produktiewe bates
•
Finansiële bates
•
Geldmark
•
Kapitaalmark
•
Onderhandelbaar
•
Genoteer
•
Amptelike lys
•
Institusionele beleggers
•
Aanbod
•
Aandelemakelaar (stockbroker)
•
Makelaarsloon (brokerage)
•
Aandelemakelaar se nota (Stockbroker’s note)
•
Portefeulje
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 155
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
•
Primêre mark
•
Sekondêre mark
•
Spaargeld
•
Belegging
•
Beleggingstrust
•
Kapitaalbelegging
5.7.2
Beleggingsbeginsels en struikelblokke
Die risiko-opbrengsbeginsel word na verwys deur melding te maak van beleggers se risikoaptyt. Die risiko-opbrengs-beginsel behels dat hoe meer risiko jy as ʼn belegger bereid is om aan te neem, hoe groter sal jou opbrengste wees. In paragraaf 11.3.1 word die risiko voorkeure van beleggers in drie klasse verdeel: risiko-onverskillige (indifferent) beleggers; risiko-aannemende (acceptors) beleggers en die risiko-vermydende beleggers (Swart, 2012: 230). Voordat ʼn persoon in, byvoorbeeld aandele belê is daar sekere finansiële voorvereistes waaraan die persoon in ideale omstandighede eers moet voldoen. Die finansiële voorvereistes word in paragraaf 11.3.2 bespreek en skakel by die algehele persoonlike finansiële plan in (Swart, 2012: 230-231). Die slaggate van beleggings en hoe om dit te vermy word in paragraaf 11.4.1 behandel. Sommige van hierdie slaggate kan met logiese kennis vermy word, waar ander ʼn meer ervare belegger benodig. Die vyf algemeenste slaggate word in paragrawe 11.4.1-11.4.5 verduidelik (Swart, 2012: 231-234). Die negatiewe effek wat inflasie op die verwagte opbrengs van ʼn belegging of selfs jou pensioen kan hê is een van die slaggate. Verwys na Figuur 11.2 in Swart (2012: 233) vir ʼn grafiese uitbeelding van die tekortkoming wat mense in hul inkomste ervaar na aftrede. 5.7.3
Beleggingstrategieë vir verskillende ouderdomsgroepe
Gedurende jou leeftyd is dit belangrik om deurlopend beleggings te hersien en nuwe diverse beleggings te maak. Swart verdeel die lewenssiklus in vyf fases waarvolgens beleggingstrategieë bepaal moet word. Bestudeer paragrawe 11.6.1-11.6.5 vir die vyf lewensiklusse van ʼn persoon en die gepaste beleggingstrategie vir elkeen (Swart, 2012: 239-241).
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 156
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
1. Jong jare (20 - 30 jaar oud) • Leer finansiële dissipline aan • Koop 'n huis en neem lewensversekering uit om die huislening te dek • Neem korttermynversekering uit vir huishoudelike inhoud
2. Familie jare (30 - 40 jaar oud) • Behou huidige beleggings • Verhoog jou lewensversekering • Neem uitkeerpolisse uit vir kinders
3. Loopbaan jare (40 - 50 jaar oud) • Fokus op beleggings met kapitale groei • Jou huislening behoort afbetaal te wees • Belê in 'n tweede of derde eiendom
4. Voor-aftrede jare (50 - 60 jaar oud) • Fokus op jou pensioen en aftrede • Verhoog bydraes ná pensioen of voorsorgfondse
5. Afgetrede jare (60 jaar en ouer) • Vermy riskante beleggings • Beskerm jou beleggings • Belê van jou kontant in vaste deposito's • Vereffen al jou skuld
Figuur 5.3: Beleggingstrategieë volgens jou lewenssiklus (Aangepas vanuit Swart, 2012: 239-241) 5.8
Die koop van ʼn woning (residence)
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 276-310 Die grootste belegging wat jy sekerlik kan maak is om ʼn eiendom te koop. Hoofstuk 12 bespreek die belegging wat mense maak met die koop van ʼn residensiële woning. In Paragraaf 12.1 word daar aangedui watter doelwitte beleggers kan hê indien hulle ʼn eiendom aankoop (Swart, 2012: 276). Die eerste doelwit waarom ʼn persoon ʼn huis koop is om self daarin te woon. In die volgende afdeling in hierdie gids sal die ander doelwitte bespreek word waar die belegger nie self in die huis wil woon nie, maar eerder inkomste daaruit verdien. Paragraaf 12.1 omskryf ook die twee hoofsoorte risiko betrokke met die aankoop van ʼn huis, naamlik bedryfsrisiko en finansiële risiko (Swart, 2012: 276). 5.8.1
Motivering vir die aankoop van ʼn huis
Verskeie redes en behoeftes dryf die besluit om ʼn huis te koop. Die motiverende redes word beskryf in paragrawe 12.2.1-12.2.4 (Swart, 2012: 276-279).
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 157
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 5.8.2
Waardasie van ʼn huis
Die faktore wat die waarde van ʼn huis beïnvloed word in paragraaf 12.3.1 bespreek. Dit kan soos volg opgesom word:
Fisiese kenmerke: grootte, afronding, kwaliteit van konstruksie en ouderdom
Institusionele faktore: die regte wat jy as eienaar het, aspekte soos tariewe en erfbelasting of konstruksiebeperkings
Ligging: gemaklike afstand vanaf winkels, skole, werk. Ook blootstelling aan geraas, reuke of onooglike landmerke
Figuur 5.4: Faktore wat die waarde van ʼn huis bepaal (Aangepas vanuit Swart, 2012: 279) Die waarde van ʼn huis kan met behulp van drie metodes bepaal word, soos bespreek in paragraaf 12.3.2 (Swart, 2012: 280-281). Hierdie drie metodes is: •
Die metode van vergelykbare (comparable) verkoopspryse: ook genoem die markbenadering tot die waardasie van ʼn huis. Dit behels dat die prys/waarde van ʼn huis bepaal word deur die eiendomsmark te bestudeer. Die prys wat kopers en verkopers bereid is om te betaal op enige gegewe tyd word geag as die waarde van die huis.
•
Die inkomstemetode: word later in die gids bespreek.
•
Die kostemetode: sal in die volgende afdeling van die gids bespreek word.
5.8.3
Die koste-implikasies verbonde aan die registrasie prosedure van ʼn
transportakte en verband Die registrasie van die transportakte is ʼn regsproses wat deur artikel 16 van die Registrasie van Akteswet (Deeds Registries Act) (nr. 47 van 1937) omskryf word (paragraaf 12.4, Swart, 2012: 281). Daar is verskeie terme wat in paragraaf 12.4.1 verduidelik word, onder andere: Transportakte
Dokument wat die feite van die transaksie van die huis wat verkoop word uiteensit, asook dat die koper geregtig is op die eiendom.
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 158
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Die persoon wat die eiendom oordra (verkoper)
Oordraggewer (transferor)
Oordragontvanger Die persoon aan wie die eiendom oorgedra word (koper) (transferee) Tabel 5.1: Konsepte van eiendomstransaksies (Aangepas vanuit Swart, 2012: 281) Die oordrag van ʼn eiendom kan slegs plaasvind indien die transportakte geattesteer word deur ʼn notaris van eiendomme en geregistreer word by die Registrateur van Aktes. Paragraaf 12.4.2 omskryf die rol van die transportbesorger (conveyancer) en paragraaf 12.4.3 die rol van die eiendomsagent tydens die oordrag en registrasieproses van ʼn eiendom (Swart, 281-282). 5.8.4
Koste-items verbonde aan die koop van ʼn huis
Die besluit om ʼn huis te koop is nie een wat ligtelik opgeneem moet word nie. Die ondervinding en eerlikheid van die eiendomsagent, die langtermyn finansiële implikasies van die transaksie en die huidige eiendomsmark moet goed oordink word voordat daar voortgegaan word met die koop. Die algemene koste verbonde aan die koop van ʼn huis word in paragraaf 12.5.1 bespreek (Swart, 2012: 283-286). Bestudeer elke koste in besondere detail. Die belangrikste koste met die koop van ʼn huis waarvoor jy deeglik voorsiening moet maak is die hereregte (transfer duty), oordragskoste (conveyancing fees), eiendomsagent se kommissie, eiendomsbelasting en diensgelde en die fooi van die transportbesorgingsprokureur. Daar is ook sekere koste aan die verband (huislening) gekoppel, onder andere (paragraaf 12.5.2, Swart, 2012: 284-286): •
Deposito wat gewoonlik 10% van die aankoopprys is
•
Aanvangsgelde aan die bank waarby die lening gemaak is
•
Administrasiefooie op ʼn maandelikse basis aan die bank
•
Verbandpaaiemente
•
Verbandregistrasiekoste
•
Inspeksiegelde
•
Tussentydse (interim) rente
•
Huiseienaarsversekering
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 159
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
•
Verminderde-termyn-lewensversekering
•
Kansellasiefooie vir ʼn bestaande verband
Verwys gerus na Tabel 12.1 in Swart (2012: 287) wat ʼn kontrolelys is van die koste betrokke met die aankoop van ʼn huis. 5.8.5
Die eiendomsagent
Die eiendomsagent word beskou as enige persoon wat ter wille van ʼn tipe voordeel vir homself/haarself of ʼn vennootskap adverteer dat hy/sy in opdrag van ʼn ander persoon ʼn verskeidenheid aktiwiteite met betrekking tot vaste eiendom verrig (paragraaf 12.6, Swart, 2012: 286). Die primêre aktiwiteite van ʼn eiendomsagent word gelys in paragraaf 12.6.2. Om die aktiwiteite en integriteit van eiendomsagente te reguleer is daar ʼn bepaalde Raad op Eiendomsagentskapaangeleenthede (Estate Agency Affairs Board (EAAB)) gestig (bestudeer paragraaf 12.6.3, Swart, 2012: 288). Die vertrouensverhouding tussen die eiendomsagent en die prinsipaal (persoon wat instruksies gee aan eiendomsagent om ʼn spesifieke taak uit te voer) word in paragraaf 12.6.4 bespreek (Swart, 2012: 289-294). Die eiendomsagent is verplig om in goeie trou op te tree teenoor die prinsipaal se belange. Die verskillende verpligtinge van die eiendomsagent word uitgelig in paragraaf 12.6.4. Die dienste wat die eiendomsagent lewer word verdeel in primêre en sekondêre dienste, soos beskryf in paragraaf 12.6.5 (Swart, 2012: 295). Lees deur die veelvoudige rolle wat die eiendomsagent speel in ʼn huiskooptransaksie (paragraaf 12.6.5, Swart, 2012: 295-298). In paragraaf 12.6.7 word die kommissie wat die eiendomsagent vanaf die prinsipaal ontvang vir hulle dienste gelewer bespreek (Swart, 2012: 298-300). Die spesifieke aktiwiteite waarvoor kommissie ontvang word, word gelys in paragraaf 12.6.7. Verskeie hofsake het ʼn president geskep vir die bedrag kommissie wat die eiendomsagent moet ontvang asook die tydstip wanneer die kommissie ontvang moet word (Swart, 2012: 299-300). 5.8.6
Die koopkontrak
Die onderhandelinge en besprekings tussen die belangstellende koper en die verkoper loop uit op ʼn koopkontrak wat die transaksie voltrek. Sodra die kontrak opgetrek en onderteken is, tree sekere regte en pligte teenoor die koper en verkoper in werking. Paragraaf 12.7.1 voorsien die konseptuele raamwerk met die belangrikste terme, onder andere ʼn alleenmandaat (sole mandate), oop mandaat (open mandate) en mulit-mandaat (multimandate) (Swart, 2012: 301-303). Vir enige kontrak om wettiglik afdwingbaar te wees is daar sekere vereistes waaraan voldoen moet word, opgesom in Figuur 5.5 hieronder (paragraaf 12.7.2, Swart, 2012: 303-308).
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 160
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Partye moet handelingsbevoegd wees
Kontrak moet voldoen aan alle formaliteite
Bindende kontrak
Konsensus tussen beide partye
Wetlike en fisiese uitvoerbaarheid
Figuur 5.5: Vereistes vir ʼn wetlike bindende kontrak (Aangepas vanuit Swart, 2012: 303) Daar is drie spesifieke vereistes ten opsigte van ʼn koopkontrak van ʼn eiendom, een hiervan is dat die prys van die eiendom duidelik gestipuleer word. Bestudeer paragraaf 12.7.3 vir die ander twee vereistes (Swart, 2012: 308). Indien jy belangstel in ʼn spesifieke huis sal die eiendomsagent jou aanraai om ʼn koopaanbod te maak. Die eienaar (verkoper) van die huis kan dan besluit om die koopaanbod te aanvaar of te verwerp. Die koopaanbod bevat onder andere die besonderhede van die eiendom, die prys (aanbod), die regsposisie van beide partye indien die koopaanbod aanvaar word en die datum waarop die koopaanbod verval. Verdere aspekte van die koop- of verkoopaanbod word bespreek in paragraaf 12.7.5 (Swart, 2012: 309-310). 5.9
Die koop van vaste eiendom
Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 334-335; 343-354 en 355-360 Oor die algemeen koop mense ʼn huis met die doel om self daarin te woon. Soos daar egter na verwys is in paragraaf 5.8 van die begeleidingsgids, kan mense ook ʼn eiendom aankoop met die doel om inkomste daaruit te genereer. Deur die belê in vaste eiendom verseker jy ʼn stabiele bron van inkomste selfs na jou aftrede. Bestudeer paragraaf 13.1.1 vir antwoorde tot die vraag wat gestel word, naamlik: hoekom aanhou belê in residensiële eiendomme? (Swart, 2012: 334-335).
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 161
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 5.9.1
Die voor- en nadele van ʼn belegging in vaste eiendom
Paragraaf 13.1.2 lys die voor- en nadele verbonde aan die besit van ʼn vaste eiendom (Swart, 2012: 335). Die voor- en nadele wat gelys word is redelik om die ewe, dus lê die besluit by elke individuele belegger om die geleentheid van ʼn belegging in vaste eiendom te benut of verby te laat gaan. 5.9.2
Tipes beleggings in vaste eiendom
Daar is 23 soorte beleggings wat in vaste eiendom onderneem kan word – die doel en eienskappe van die eiendom help om te bepaal wat die tipe belegging is, asook waarvoor die eiendom aangewend kan word om moontlik inkomste daaruit te verdien. Bestudeer paragrawe 13.3.1-13.3.23 vir ʼn omskrywing van elke tipe belegging in verskillende soorte vaste eiendomme (Swart, 2012: 343-352). Die 23 soorte beleggings in vaste eiendom is die volgende: Soorte beleggings in vaste eiendom
Belê in jou eie huis deur te koop of bou (par. 13.3.1) Vakansiehuis (par. 13.3.2) Deeltitelskemas (par. 13.3. Aandeelblokskema (par. 13.3.4) Tyddeelskema (par. 13.3.5) Verhuurde huis (par. 13.3.6) Sindikate (par. 13.3.7) Eiendomsontwikkeling (konstruksie) (par. 13.3.8) Kleinhandelwinkelsentrums (par. 13.3.9) Kantoorruimte (par. 13.3.10) Industriële eiendom (par. 13.3.11) Onontwikkelde residensiële eiendom (erwe) (par. 13.3.12) Onontwikkelde besigheidspersele (par. 13.3.13) Aftree-oord (par. 13.3.14) Hotelle (par. 13.3.15) Groepbehuisingskemas (par. 13.3.16) Studentewoonstelle (par. 13.3.17) Gholflandgoedere (par. 13.3.18) Eiendomseffektetrust (par. 13.3.19) Eiendomsleningseffek (property loan stock) (par. 13.3.20) Woonstelle (par. 13.3.21) Meenthuise (par. 13.3.22) Buitelandse eiendom (par. 13.3.23)
Figuur 5.6: Soorte beleggings in vaste eiendom (Aangepas uit Swart, 2012: 343-352)
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 162
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 5.9.3
Die finansiering van vaste eiendom
Daar word ʼn stukkie raad in paragraaf 13.4 gegee – moet nooit slegs jou eie geld gebruik om te belê in huureiendomme nie. Jy verloor belastingvoordele verbonde aan die huuraftrekkings van die verbandpaaiement of lening (Swart 2012: 352). Die tipe vaste eiendom bepaal die bron en soort finansiering wat aangegaan word. Bronne van finansiering vir vaste eiendom sluit in die kommersiële banke, versekeringsmaatskappye, pensioenfondse, ander beleggers, en ontwikkelaars van eiendom (paragraaf 13.4.1, Swart, 2012: 352). Indien jy aansoek doen vir finansiering om ʼn vaste eiendom te koop moet jy ʼn aanvullende sekuriteit (collateral) voorsien en ook oorweeg of jy langtermynfinansiering of bloot oorbruggingsfinansiering benodig. Bestudeer en maak seker dat jy die terme “aanvullende sekuriteit” en “oorbruggingsfinansiering” kan omskryf (paragraaf 13.4.1, Swart, 2012: 353). Die vorme van langtermyn finansiering word opgesom in Tabel 5.1 hieronder. Vorm van finansiering
Beskrywing
Termynlening
Geld geleen vir ʼn bepaalde tydperk.
Bankoortrekking
Lening by bank op lopende rekening, jaarliks betaalbaar.
Verband
Langtermynlening teen ʼn bepaalde rentekoers en vir ʼn spesifieke tydperk by ʼn bank om eiendom aan te koop.
Aanvullende verband (collateral bond)
Aanvullend tot die primêre verband.
Skuldbriefverband (debenture bond)
Genoteerde maatskappye reik skuldbriewe uit om eiendom aan te koop.
Deelnemingsverband
Verband spesifiek vir kantoorblokke, winkelsentrums, woonstelblokke en industriële eiendomme waar verskeie partye kontant investeer in ʼn beleggingsmaatskappy en dan die kollektiewe bedrag uitleen aan ander partye.
Gedekte lening (covering bond)
Verseker skuld (lening) wat op ʼn bepaalde toekomstige datum aangegaan moet word.
Spesiale verband
Onroerende, ontasbare item soos ʼn geregistreerde langtermynhuurooreenkoms ten opsigte van ʼn eiendom kan gefinansier word met ʼn spesiale verband.
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 163
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Boulening
Toestaan en registrasie van ʼn verband waar skulde aangegaan word oor die tydperk wat dit neem om die gebou op te rig.
Tabel 5.1: Opsomming van die soorte langtermyn finansiering vir vaste eiendom (Aangepas uit Swart, 2012: 353-354) Bestudeer in paragraaf 13.4.2 ook die opsie om ʼn eiendom te koop vanaf die huidige eienaar en dit dan terug te verhuur aan die huidige eienaar (verkoper). Dit word dus beskou as ʼn tipe bruikhuurooreenkoms (Swart, 2012: 354). 5.9.4
Eiendomskontrakte
Die algemene beginsels van eiendomskontrakte, die koop en verkoop van onroerende eiendom, die verkoop van grond in paaiemente en die bruikhuur/verhuring van onroerende eiendom word behandel in paragraaf 13.6 en moet deeglik bestudeer word (Swart, 2012: 355-357). 5.9.5
Beheer oor eiendom deur die regering
Die beheer wat die regering uitoefen oor onroerende eiendom word behartig deur belasting te hef, regeringsbeheermaatreëls te implementeer en die onteiening van grond en eiendomme. Beheermaatreëls deur die regering sluit stads- en streekbeplanningskemas in. Die klousules vervat in algemene stads- en streekbeplanningskemas word omskryf in paragraaf 13.7. Daar word ook gefokus op die invloed wat belastingheffings en indirekte intervensies soos veranderinge in die repokoers (wat huisverbande se rentekoerse om die beurt beïnvloed) op die koop en verkoop van eiendom het (Swart, 2012: 357-358). 5.9.6
Die administrasie van eiendom
ʼn Huiseienaar het sekere administratiewe take om uit te voer op ʼn maandelikse basis, onder andere die betaling van eiendomsbelasting en diensgelde, water en elektrisiteitsrekeninge, geboueversekering, huisinhoudversekering en telefoonrekeninge. Die administratiewe taak is baie meer ingewikkeld vir ʼn eienaar van ʼn vaste eiendom wat dit verhuur aan derde partye. Bestudeer die administratiewe uitgawes gekoppel aan die verhuring van eiendom in paragraaf 13.8 (Swart, 2012: 359). 5.9.7
Inligtingsbronne in die eiendomsmark
Dit is belangrik om alle inligting ten opsigte van die eiendomsmark en die eiendom self deeglik na te vors voordat jy besluit om die eiendom te koop. Die eiendomsagent word gebind deur ʼn gedragskode om alle relevante inligting te openbaar aan potensiële kopers of huurders. Die area waarin die eiendom geleë is moet ook deeglik bestudeer word.
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 164
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Paragraaf 13.9 verwys na die aspekte van die ligging van die eiendom waarop jy moet let en die sekondêre bronne van inligting in die Suid-Afrikaanse eiendomsmark wat jy kan raadpleeg (Swart, 2012: 359-360). 5.10 Buitelandse beleggings Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 364-366 en 371-377 Die gewildheid van buitelandse beleggings het toegeneem onder Suid-Afrikaners sedert inligtingstegnologie (die internet en programmatuur) tot ons beskikking is. Die SuidAfrikaanse regering het egter deviesebeheer (exchange control) ingestel om te verhoed dat groot kapitaalbedrae die land verlaat en in die buiteland belê word. Sedertdien, is deviesebeheer geleidelik verslap en sal uiteindelik afgeskaf word. Bestudeer paragraaf 14.1.1 vir redes waarom deviesebeheer geïmplementeer moet word en paragraaf 14.1.2 vir die voorwaardes en vereistes van die Reserwe Bank in terme van deviesebeheer (Swart, 2012: 364-365). Lees deur die redes in paragraaf 14.1.3 waarom mense buitelandse beleggings wil maak (Swart, 2012: 365-366). Hoofsaaklik het dit te doen met die rand wat verswak teenoor ander geldeenhede en die diversifikasie van jou risiko as belegger. 5.10.1 Buitelandse beleggingsalternatiewe Indien jy oorweeg om in die buiteland te belê, onthou om te belê in buitelandse belastingtoevlugsoorde (tax havens) sodat jy kan bespaar op inkomstebelasting en boedelbelasting. Sommige van die beleggingsalternatiewe (produkte) wat bestaan om in te belê in die buiteland word breedvoerig bespreek in paragrawe 14.3.1-14.3.16 (Swart, 2012: 371-377). 5.11 Die bestuur van risiko verbonde aan beleggingsbeplanning Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 384-388 Elkeen van ons is deel van ʼn huishouding wat blootgestel is aan finansiële risiko’s. As deel van persoonlike finansiële beplanning moet jy voorsiening maak vir die inherente risiko’s verbonde aan elkeen van die areas van persoonlike finansiële beplanning. Paragraaf 15.2 bespreek die risiko’s wat ʼn huishouding in die gesig staar in terme van finansies (Swart, 2012: 384-385). Ooreenkomstig die erns van die risiko (Figuur 15.1 in Swart, 2012: 385) moet jy jou finansiële behoeftes identifiseer (paragraaf 15.2.1) en daarna beplan hoe jy deur middel van finansiële en versekeringsprodukte jouself gaan beskerm (Swart, 2012: 385). 5.11.1 Tipes risiko Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 165
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Die tipes risiko word in paragraaf 15.3 gelys – sommige van die tipes risiko is versekerbaar en ander nie (Swart, 2012: 385-386): •
Finansiële en nie-finansiële risiko: risiko wat deur versekering gedek kan word, word beskou as finansiële risiko’s. ʼn Nie-finansiële risiko het geen monetêre waarde daaraan gekoppel nie.
•
Spekulatiewe risiko: hierdie tipe risiko kan ʼn wins of verlies veroorsaak.
•
Suiwer risiko: geen moontlikheid dat daar ʼn positiewe uitkoms kan wees nie, dit lei slegs tot verlies.
•
Fundamentele en spesifieke risiko: Fundamentele risiko het nie ʼn bepaalde persoonlike ontstaan nie en affekteer ʼn hele gemeenskap per se. Spesifieke risiko’s het ʼn persoonlike ontstaan en kan deur versekering gedek word.
In paragraaf 15.4 word suiwer risiko verdeel in 3 bepaalde kategorieë: persoonlike risiko, eiendomsrisiko en aanspreeklikheidsrisiko (liability risk) (Swart, 2012: 386). 5.11.2 Risikobestuur Die doel van risikobestuur word verduidelik in paragraaf 15.5 (Swart, 2012: 386). Dit behels dat jy jou suiwer risiko’s se gevolge moet minimaliseer teen die laagste moontlike koste (in terme van versekeringsprodukte). Daar is 4 stappe tot die effektiewe bestuur van suiwer risiko’s (paragrawe 15.5.1-15.5.4, Swart, 2012: 386-388). Bestudeer die Tabelle 15.1-15.5 ook in die handboek (2012: 387-388). Verwys na Figuur 5.7 hieronder vir ʼn uiteensetting van die 4 stappe.
Stap 1: Identifikasie van risiko
Stap 2: Evaluering van risiko
Stap 3: Metodes om risiko te hanteer
Stap 4: Implementasie en herevaluering
Figuur 5.7: Stappe van risiko bestuur (Aangepas vanuit Swart, 2012: 387-388)
5.12 Gesondheidsorgbeplanning Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 408-417
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 166
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Wanneer jy ʼn mediese fonds en mediese plan/opsie vir jou en jou gesin kies, neem jy gewoonlik in ag hoeveel die lidmaatskapfooie is, watter mediese sorg en dienste word alles gedek en hoe uitgebreid die netwerk van mediese diensverskaffers is. Jou gesondheid is jou belangrikste bate en dus is die keuse van gesondheidsorg nie een wat ligtelik opgeneem moet word nie. Lees gerus deur paragrawe 16.1 en 16.2 in Swart vir ʼn oorsig waarom goeie gesondheidsorg so belangrik is (2012: 408-410). In Suid-Afrika is die realiteit ook dat gesondheidsorg voorsien deur die regering agteruitgaan en is dit slim om eerder ʼn lid te word van ʼn privaat mediese skema. Oefening 5.1 Maak gebruik van Tabel 16.1 op bladsy 409 in Swart en bereken vir interessantheid jou verwagte lewensverwagting. Hoe akkuraat dink jy is hierdie tabel? 5.12.1 Die aard en belangrikheid van mediese koste Mediese koste in Suid-Afrika styg op die stadium teen ʼn vinniger koers as die huidige inflasiekoers. Wat mediese koste so riskant maak is die feit dat jy nooit werklik weet wanneer presies jy gaan siek word of selfs in ʼn ongeluk beseer gaan word nie. Dit is dus beter om voorsiening te maak vir kwaliteit mediese sorg. Verwys na paragraaf 16.3 vir sommige van die redes waarom mediese onkoste styg (Swart, 2012: 410). Dit is algemeen vir mediese uitgawes om jou vyfde grootste uitgawe in jou huishoudelike begroting te wees. Daar is wel sekere wenke om te probeer om op jou mediese onkoste te besnoei – let egter op dat nie een van hierdie wenke insluit om jou mediesefondsbydrae te kanselleer nie (Swart, 2012: 411). Die omvang van jou mediese koste word bepaal deur, onder andere: jou ouderdom, die duur van jou mediese toestand, of die mediese toestand ʼn operasie vereis, of die persoon aan ʼn mediese fonds behoort, of die persoon ʼn hospitaalplan besit, die inkomstevlak van die persoon en laastens of dit beskou word as ʼn sterfbedoperasie (deathbed operation) (belastingaftrekbaar). Paragraaf 16.3.1 wys daarop dat daar sekere standaard mediese tariewe voorgeskryf word deur die Medical Association of South Africa en dat dit wel gebeur dat ʼn mediese fonds slegs ʼn gedeelte van daardie tarief sal betaal. Die oorblywende porsie gaan jy uit jou eie sak moet betaal en daarom is mediesesorg-beplanninng so belangrik (Swart, 2012: 412). ʼn Vergelyking tussen private en staatshospitale word getref in paragraaf 16.3.2 (Swart, 2012: 412). Verwys na Figuur 16.1 vir ʼn duidelike oorsig van hoe mediesefondsbydrae, as ʼn persentasie van ʼn persoon se salaris, oor ʼn tydperk van 25 jaar gestyg het (Swart, 2012: 413).
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 167
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 5.12.2 Voorsiening vir mediese uitgawes Daar is drie primêre soorte dekking/voorsiening wat jy kan maak om jouself teen mediese uitgawes te beskerm soos in paragraaf 16.5 gelys, naamlik (Swart, 2012: 414): •
Mediese hulpskema
•
Aanvullende mediese dekking (top-up medical coverage)
•
Hospitaalplan
5.12.3 Mediese skemas Om ʼn keuse tussen die verskillende fondse beskikbaar in Suid-Afrika te maak, kan ʼn moeilike taak wees. Elke mediese fonds bied unieke mediese planne/opsies waaruit gekies kan word. Die belangrikste is egter om aan te sluit by ʼn mediese fonds wat finansieel gesond is en in die langtermyn nog sal voortbestaan. Paragraaf 16.6.1 voorsien riglyne om jou te help met die evaluering van mediese fondse en ook versekeringsmaatskappye wat mediese dekking bied (Swart, 2012: 414-415). Die konsep van ʼn bestuurde fonds word ook omskryf in paragraaf 16.6.2 en ʼn vergelyking tussen ʼn tradisionele mediese fonds en ʼn bestuurde fonds word in Tabel 16.2 uiteengesit (Swart, 2012: 415). 5.12.4 Mediese versekering Indien jy aan ʼn mediese fonds behoort, kan jy bykomende voorsorg tref deur mediese versekeringsprodukte wat byvoorbeeld die volgende aspekte dek (paragraaf 16.7, Swart, 2012: 415): •
Dekking vir ʼn spesifieke mediese toestand wat dalk nie deur jou mediese fonds gedek word nie, of waar daar ʼn beperking op die bedrag is wat jou mediese fonds betaal; en
•
dekking vir jou daaglikse uitgawes (veral indien jy nie kan werk tydens jou siekte of besering nie).
5.12.5 Gesondheidsorgprodukte Dit help nie jy sluit aan by ʼn mediese fonds, maar jy weet nie presies wat jou mediese behoeftes en uitgawes sal wees en hoe dit sal inpas by jou persoonlike begroting nie. Paragraaf 16.8 stel ʼn prosedure voor om jou te help bepaal watter gesondheidsorgprodukte vir jou en jou gesin geskik sal wees (Swart, 2012: 416). 5.12.6 Alternatiewe gesondheidsorgmetodes Alhoewel nie alle mense gemaklik of vertroud is met alternatiewe mediese metodes nie, is dit wys om nietemin navorsing daaroor te doen. Paragraaf 16.9 lys die alternatiewe
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 168
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur gesondheidsorgmetodes/dienste, asook watter van hierdie metodes/dienste gewoonlik deur mediese fondse gedek word (Swart, 2012: 417).
Homeopatie Refleksologie en akupunktuur
Tradisionele genesing
Fisioterapie
Chiropraktisyn
Alternatiewe gesondheidsorg
Arbeidsterapie
Spraakterapie
Tuissorgdienste
Dieetkunde
Figuur 5.8: Alternatiewe gesondheidsorg (Aangepas vanuit Swart, 2012: 417) 5.13 Beplan vir jou aftrede Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 420-423 en 427-447 Het jy al begin beplan vir die dag wat jy moet aftree? Verskeie faktore soos inflasie, tydwaarde van geld en selfs jou gesondheid beïnvloed die voorsiening wat jy moet maak vir die dag wat jy aftree. Die belangrikste doelwit met aftreebeplanning is om jou lewenstyl waaraan jou nou gewoond is ook te kan handhaaf tydens jou aftrede. Lees gerus deur paragraaf 17.1 vir ʼn bespreking van die faktore wat hier genoem is (Swart, 2012: 420). 5.13.1 Die belangrikheid van aftreebeplanning Figuur 17.3 op bladsy 421 in die handboek kommunikeer ʼn duidelike boodskap: jy moet so gou as moontlik begin om doeltreffende voorsiening te maak vir jou aftrede. Verskeie slaggate in aftreebeplanning word in paragraaf 17.2 uitgewys – beskou hierdie waarskuwing as waardevolle raad (Swart, 2012: 421-422). Die klem word ook geplaas op opleiding in persoonlike finansiële beplanning vir die jeug. Lees gerus deur die voorstelle gemaak deur
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 169
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur Swart rakende persoonlike finansiële opleiding, spesifiek met betrekking tot aftreebeplanning (2012: 422-423). 5.13.2 Metodes om te voorsien vir jou aftrede Die inhoud van paragraaf 17.4 (17.4.1-17.4.16) is uiters belangrik vir eksamendoeleindes, asook vir persoonlike doeleindes indien jy nog onseker is oor hoe jy gaan voorsiening maak vir jou aftrede (Swart, 2012: 427-447). Oefening 5.2 Trek ʼn geheuekaart met al die verskillende fondse, annuïteite, trusts, beleggingsekuriteite en bates wat jy kan oorweeg met aftreebeplanning. 5.14 Emigrasiebeplanning Bestudeer die handboek: Swart, 2012: 462-468 Hoofstuk 18 in Swart handel oor die omstrede onderwerp van emigrasie. Die besluit om te emigreer berus op die familie se vermoë om finansieel in die nuwe land te oorleef. Verskeie redes dryf Suid-Afrikaners om te emigreer soos gelys in paragraaf 18.1 (Swart, 2012: 462). In hierdie afdeling is die doel nie om jou te oorreed om te emigreer nie, maar eerder om jou met die nodige finansiële kennis toe te rus sou jy besluit om te emigreer. ʼn Verskeidenheid vrae moet beantwoord word met emigrasiebeplanning – die belangrikste hiervan is beslis of jy dit kan bekostig om te emigreer en na watter land jy wil emigreer. Die res van die vrae word ook gelys in paragraaf 18.1 in Swart (2012: 462). Emigrasie plaas baie druk op die land waarheen ʼn persoon emigreer – die persoon vul ʼn pos wat eerder deur ʼn inwoner van daardie lang gevul kon word. Immigrante word dikwels die blaam vir werkloosheid deur burgers van ʼn land gegee – beskou gevallestudie 5.1 oor xenofobie in Suid-Afrika.
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 170
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Gevallestudie 5.1 In Januarie 2015 was daar ʼn uitbreek van xenofobievoorvalle in die Soweto, Alexandra en ander areas van Gauteng toe winkels van buitelanders geplunder is. Die voorvalle van xenofobie het begin nadat ʼn Somaliese winkeleienaar ʼn jong seun geskiet het omdat hy vermoed het dat hy iets gesteel het. Xenofobie verwys na ʼn irrasionele vrees of haat teenoor buitelanders of vreemdelinge.
Wat is jou mening oor xenofobie en die verdrywing van immigrante deur mede SuidAfrikaners? (Bronne: Ingrid Palmary, 2015. Blind by borrelende pot. Beeld, 27 Januarie 2015. Beskikbaar by: http://www.netwerk24.com/stemme/2015-01-27-blind-by-borrelende-pot. About education, 2015. What is xenophobia? Beskikbaar by: http://psychology.about.com/od/xindex/g/xenophobia.htm). 5.14.1 Kan jy dit bekostig om te emigreer? Die vraag word bespreek in paragraaf 18.2 waar ʼn aantal gewilde lande uitgewys word waarheen Suid-Afrikaners emigreer (Swart, 2012: 463-464). Daar word ʼn uiteensetting van die vereistes van elkeen van hierdie lande voorsien. Die algemene vereistes voordat jy aanvaar word deur ʼn ander land as ʼn immigrant is soos volg: •
Verbintenis aan die land, byvoorbeeld deur geboorte of voorvaders (ancestry);
•
kapitaal- of inkomste vereistes;
•
persoonlike welvaart, en
•
professionele en gegradueerde persone met voldoende vaardighede en ervaring.
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 171
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur 5.14.2 Na watter land kan ʼn mens emigreer? Doen deeglike navorsing oor die land waarheen jy wil emigreer. Sekere aspekte soos of jy familie daar het wat jou kan help, die kwaliteit van lewe, die wisselkoers tussen Suid-Afrika en daardie land, asook dubbele belasting speel ʼn groot rol in die keuse (paragraaf 18.3, Swart, 2012: 464). 5.14.3 Watter bates en hoeveel kapitaal mag jy saamneem? Tabel 18.1 in Swart bevat ʼn uiteensetting van die waarde van bates en die toelae wat ontvang word op sekere items (Swart, 2012: 464). Cameron en Heystek dui ook ander aspekte aan ten opsigte van buitelandse (foreign) beleggingstoelae in paragraaf 18.4. Die bates wat jy agterlaat word na verwys as geblokkeerde fondse (blocked funds). Paragraaf 18.5 bespreek waarvoor hierdie agtergelate bates gebruik mag word (Swart, 2012: 465). 5.14.4 Mag jy inkomste van jou oorblywende bates oorplaas na die buiteland? Die netto inkomste verdien vanaf Suid-Afrikaanse bates mag wel oorgedra word na die buiteland deur middel van die normale bankkanale. Paragraaf 18.6 noem die voorbeelde wat toelaatbaar is om as netto inkomste oor te dra (Swart, 2012: 466). Dit word nie aanbeveel om jou Suid-Afrikaanse bates in ʼn trust te plaas terwyl jy steeds lewe nie, aangesien jy baie hoë hereregte (transfer duty) en oordragskoste (conveyancing fees) op vaste eiendom sal moet betaal (paragraaf 18.7, Swart, 2012: 466). 5.14.5 Watter finansiële faktore en koste moet jy oorweeg indien jy wil emigreer? Die koste van emigrasie kan baie hoog wees, veral as jy huishoudelike inhoud en voertuie na die ander land wil verskeep. Maak seker jou pensioenfonds en voorsorgfonds (provident fund) sal jou toelaat om die kapitaalbedrae te onttrek indien jy emigreer. Bestudeer paragrawe 18.8 en 18.9 in Swart (2012: 466-467). Die wisselkoers tussen Suid-Afrika en die land waarheen jy wil emigreer speel ʼn beduidende rol. Indien die Suid-Afrikaanse Rand swak is teenoor die ander land se geldeenheid, kan die waarde van jou kapitaal (lopende kontant, beleggings) minder wees as waarop jy gereken het (paragraaf 18.11, Swart, 2012: 467). 5.14.6 Watter stappe moet gevolg word om te emigreer? Die vyf hoofstappe tot emigrasie word beskryf in paragraaf 18.12 in Swart (2012: 467). Dit word ook opgesom in Figuur 5.9 hieronder. Spring verskaf ook praktiese riglyne vir enige persoon wat wil emigreer (Swart, 2012: 467468).
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 172
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
Raadpleeg finansiële kenners
Verkry belastingklaring
Stel 'n prokureur, rekenmeester en bankbestuurder aan om jou sake te hanteer
Kry emigrasievorms by die Reserwe Bank Raadpleeg jou bank en doen deeglik navorsing
Figuur 5.9: Die eerste stappe tot emigrasie (Aangepas vanuit Swart, 2012: 467) 5.15 Samevatting Aspekte van die persoonlike finansiële beplanningsproses is vervat in hierdie studie-eenheid en moet saam met Studie-eenheid 4 bestudeer word. Boedelbeplanning was die eerste onderwerp en behels dat jy uiteensit wat met al jou besittings tydens, asook na jou afsterwe moet gebeur. Jou boedel verander mettertyd soos wat jy deur lewensfases beweeg – jy bou jou boedel op tydens jou werkende lewe, daarna beweeg jy oor na die beskerming van jou boedel en met jou afsterwe word jou boedel oorgedra na iemand anders. Die ses stappe van die boedelbeplanningsproses, slaggate om te vermy, asook die administrasie van jou boedel is behandel. Die tweede onderwerp was beleggingsbeplanning. Beleggingsbeplanning fokus nie net op aandele wat verhandel op die Johannesburgse Effektebeurs nie, dit strek wyer na areas van aftreebeplanning en beleggings in vaste eiendom. Daar is verskillende beleggingstrategieë wat jy kan implementeer gegrond op jou ouderdomsgroep of lewensfase. Die derde en vierde onderwerpe skakel bymekaar aan, naamlik beleggings in persoonlike wonings of in vaste eiendom met die doel om inkomste daaruit te verdien. Daar is na aspekte soos die waardasie van ʼn eiendom, die koste-implikasies verbonde aan die oordrag en registrasie van die eiendom op jou naam, asook algemene koste-items verbonde aan die koop van ʼn eiendom gekyk. Die rol van die eiendomsagent in die kooptransaksie van ʼn eiendom is ook behandel. Die vyfde onderwerp het gehandel oor buitelandse beleggings. Suid-Afrikaners word al hoe meer gedwing om buitelandse beleggings te maak, onder
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 173
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur andere omdat die rand aanhou verswak teenoor ander geldeenhede. Deviesebeheer is deur die Suid-Afrikaanse regering ingestel om buitelandse beleggings tot ʼn mate te beperk. Die tipes risiko inherent aan beleggings en hoe dit bestuur kan word, is bespreek. Die belangrikheid van gesondheidsorg en voorsiening vir jou aftrede is beklemtoon asook die metodes of produkte wat jy kan gebruik om jou te help om voorsorg tref. Emigrasie is ook vlugtig behandel. Persoonlike finansiële bestuur moet vir jou ʼn lewensstyl word – begin so vroeg as moontlik. 5.16 Selfevaluering Aktiwiteit 22 Jy stel belang om ʼn huis vir jou en jou gesin te koop. Na maande se navorsing, uitpluis van julle presiese behoeftes en talle besigtigings van huise, het julle op die ideale huis in Brooklyn, Pretoria afgekom.
Die besonderhede van die huis is soos volg: •
4 slaapkamers
•
2 badkamers
•
Eetkamer, televisiekamer en ruim sitkamer
•
Swembad
•
2 toesluit-motorhuise
•
Vloerarea: 350 m2
Die huis is gewaardeer vir R3.2 miljoen en word verkoop vir R2.9 miljoen. Wat sal die hereregte (transfer duty) wees wat betaalbaar is aan die SAID?
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 174
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
(Private Property, 2014. Beskikbaar by: http://www.privateproperty.co.za/brooklynt152839.htm [Besoek 31/01/2015].
5.17 Selfevalueringsriglyne Aktiwiteit 22 Verwys na die Suid-Afrikaanse Inkomstediens se webtuiste http://www.sars.gov.za/TaxTypes/TransferDuty/Pages/default.aspx. Daar sal jy die volgende tabel met die statutêre koerse vind. Hierdie koerse word gekoppel aan die waarde van die eiendom. Nou moet jy egter gaan bepaal wat word beskou as die waarde van die huis – die markwaarde van R3.2 miljoen of die aankoopprys van R2.9 miljoen. VALUE OF PROPERTY
RATE
(Rand) R0 – > R600 000
0%
R600 000 – > R1 000 000
3% on the value above R600 000, but not exceeding R1 000 000
R1 000 000 – > R1 500
R12 000 plus 5% on the value above R1 000 000, but
000
not exceeding R1 500 000
R1 500 000 and above
R37 000 plus 8% on the value above R1 500 000
Die volgende is ʼn uittreksel van ʼn hereregte gids voorsien deur die SAID: Transfer duty is payable on the higher of the following values in respect of the acquisition of “property” [section 1(1), read with section 5(6)]: • The amount of the consideration payable (where consideration is payable); • The “declared value” (where no consideration is payable)98; or • The “fair value” (also known as the fair market value). The basis of the liability for any transfer duty payable is the value of the property acquired. In the case of property acquired by bona fide purchase, the main criterion used to determine the value is the price for which it is purchased. Op grond van die bogenoemde uittreksel is dit veilig om te sê dat die aankoopprys van R2.9 miljoen gebruik sal word om hereregte op te bereken. Berekening soos volg: (R2 900 000 – R37 000) × 8% = R229 040 + R37 000 vaste tarief =
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 175
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur R266 040 hereregte in totaal. SAID, 2013. Transfer duty guide. Beskikbaar by: http://www.sars.gov.za/AllDocs/OpsDocs/Guides/LAPD-TD-G01%20%20Transfer%20Duty%20Guide%20-%20External%20Guide.pdf [Besoek 01/02/12015].
Studie-eenheid 5: Persoonlike finansiële bestuur – Deel 2
Bladsy 176
GFM206 Finansiële Bestuur en Persoonlike Finansiële Bestuur
WOORDELYS IN ENGELS EN AFRIKAANS Afrikaans
Engels
Aanbod
Offer
Afbetalingsverkoopsooreenkoms
Installment sale agreements (ISAs)
Afgeleide instrument
Derivative instrument
Aftrede
Retirement
Belasting op toegevoegde waarde (BTW)
Value-added tax (VAT)
Belastingkorting
Tax rebate
Beperkte speling
Collar
Bêrekoop
Lay-by
Bestorwe boedel
Deceased estate
Boperk
Cap
Bruikhuurder
Lessee
Bruikverhuurder
Lessor
Deviesebeheer
Exchange control
Diskontokoers
Discount rate
Dividend-afslagmodel
Dividend discount model
Doeltreffendheidsgrens
Efficient frontier
Eiendomsbelasting en diensgelde
Rates and taxes
Ekonomiese bestelhoeveelheid (EBH)
Economic order quantity (EOQ)
Ekonomiese waarde toegevoeg (EWT)
Economic value added (EVA)
Eksekuteur
Executor
Ewigdurende annuïteit
Perpetuity
Graad van bedryfshefboomwerking
Degree of operating leverage (DOL)
Graad van finansiële hefboomwerking
Degree of financial leverage (DFL)
Hefboombruikhuur
Leveraged lease
Hefboomfinansiering
Leverage or gearing
Woordelys in Engels en Afrikaans
Bladsy 177
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur
Hereregte
Transfer duty
Interne opbrengskoers (IOK)
Internal rate of return (IRR)
Kapitaal-bateprysingsmodel
Capital asset pricing model (CAPM)
Koopaanbod
Offer to purchase
Lokomark
Spot market
Lopendebetaalstelsel (LBS)
Pay-as-you-earn (PAYE)
Makelaarsloon
Brokerage
Netto huidige waarde (NHW)
Net present value (NPV)
Nut of satisfaksie
Utility
Omgekeerde oorname
Reverse takeover
Oordragskoste
Conveyancing fees
Oorname
Takeover
Opsie
Option
Rangorde
Pecking order
Ruilverhouding
Exchange ratio
Saamgestelde rente
Compound interest
Samesmelting
Merger
Sekuriteitsmarklyn
Security market line (SML)
Sinergie
Synergy
Skuldbrief
Debenture
Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID)
South African Revenue Services (SARS)
Termynkontrak
Futures contract
Transportakte
Deeds of transfer
Transportbesorger
Conveyancer
Tussen-dividend
Interim dividend
Uitkeerpolis
Endowment policy
Veelvoudige pryse
Price multiples
Woordelys in Engels en Afrikaans
Bladsy 178
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur
Verband
Mortgage bond
Verband/effek
Bond
Verdienste voor rente en belasting
Earnings before interest and tax (EBIT)
Verdiskontering
Discounting
Verkoop en terugverhuring
Sale and lease-back
Verkryging
Acquisition
Verrekeningsteorie
Trade-off theory
Verskans/skans
Hedge
Vloerperk
Floor
Voorsorgfonds
Provident fund
Vooruitkontrak
Forward contract
Wentelkrediet
Revolving credit
Woordelys in Engels en Afrikaans
Bladsy 179
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur
BRONNELYS About education, 2015. What is xenophobia? Beskikbaar by: http://psychology.about.com/od/xindex/g/xenophobia.htm [Besoek 30/01/2015]. BizFinance, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://bizfinance.about.com/od/glossaryoffinanceterms/g/Retained_Earnings.htm [Datum besoek: 1/11/2014]. Business Dictionary, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.businessdictionary.com/definition/bond.html [Datum besoek: 20/10/2014]. Business Dictionary, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.businessdictionary.com/definition/cash-flow.html [Datum besoek: 20/10/2014]. Business Dictionary, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.businessdictionary.com/definition/capital-rationing.html [Datum besoek: 21/10/2014]. Eyewitness News, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://ewn.co.za/cdn/%2Fmedia%2F6BA2BC2FE7AA4B7B9A5FEE0B5E722EC3.ashx%3Fas%3D1%26h%3D46 2%26w%3D700 [Datum besoek: 06/01/2015]. Finance Glossary, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by: http://www.financeglossary.com/define/debenture/365. [Datum besoek: 23/10/2013]. GSP Finance, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.gspfinance.com/assets/images/Lease_Loan.jpg [Datum besoek: 10/11/2014]. Ingrid Palmary, 2015. Blind by borrelende pot. Beeld, 27 Januarie 2015. Beskibaar by: http://www.netwerk24.com/stemme/2015-01-27-blind-by-borrelende-pot [Besoek 30/01/2015]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/p/preference-shares.asp [Datum besoek: 21/10/2014]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/o/ordinaryshares.asp [Datum besoek: 20/10/2014]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/d/dividend.asp [Datum besoek: 20/10/2014].
Bronnelys
Bladsy 180
GFM206 FinansiĂŤle Bestuur en Persoonlike FinansiĂŤle Bestuur Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/w/wacc.asp [Datum besoek: 24/10/2014]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/o/operatingcashflow.asp [Datum besoek: 22/10/2014]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/f/financialmarket.asp [Datum besoek: 1/11/2014]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/c/credit_score.asp [Datum besoek: 30/10/2014]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/h/hybridsecurity.asp [Datum besoek: 11/11/2014]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.investopedia.com/terms/t/taxableincome.asp [Datum besoek 10/12/2014]. Investopedia, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by www.investopedia.com/terms/f/financialinstitution.asp [Datum besoek: 27/10/2014]. Investopedia, 2014. Beskikbaar by: http://www.investopedia.com/terms/e/emigration.asp [Besoek 02/02/2015]. Oracle, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.oracle.com/crystalball/ [Datum besoek: 26/10/2014]. Private Property, 2014. Beskikbaar by: http://www.privateproperty.co.za/brooklynt152839.htm [Besoek 31/01/2015]. SAID, 2013. Transfer duty guide. Beskikbaar by: http://www.sars.gov.za/AllDocs/OpsDocs/Guides/LAPD-TD-G01%20%20Transfer%20Duty%20Guide%20-%20External%20Guide.pdf [Besoek 01/02/12015] SAID, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.sars.gov.za/TaxTypes/PAYE/Pages/PAYEstatutory-rates-and-tax-tables.aspx [Datum besoek: 12/01/2015]. SAID, 2014. [Aanlyn] Beskikbaar by http://www.sars.gov.za/TaxTypes/VAT/Pages/default.aspx [Datum besoek: 10/01/2015]. Wharton [Aanlyn] Beskikbaar by http://knowledge.wharton.upenn.edu/wpcontent/uploads/2009/05/052709_ratings-logo.jpg [Datum besoek: 1/11/2014].
Bronnelys
Bladsy 181
Finansiële Bestuur & Persoonlike Finansiële Bestuur Handboeke • Correia, C., Flynn, D., Uliana, E. & Wormald, M. 2013. Financial management. 7th edition. Cape Town: Juta and Company Ltd. • Swart, N. 2012. Personal financial management. 3rd edition. Cape Town: Juta and Company Ltd.
F
inansiële bestuur word vanuit twee perspektiewe behandel – die finansiële bestuur van ʼn sakeonderneming en die finansiële bestuur van ʼn individu. Die belangrikste doelwit van ʼn finansiële bestuurder is om te bepaal in watter bates die sakeonderneming moet belê en watter finansieringsbronne benut moet word om bates te bekom. Tydwaarde van geld se uitwerking op beleggingsalternatiewe vir sakeondernemings asook individue kan bereken word met behulp van ʼn verskeidenheid formules en tabelle. ʼn Reeks berekeninge kan ook uitgevoer word om aanduidings van risiko en opbrengs te meet, asook om die risiko-opbrengswisselwerking in ʼn sakeonderneming te begryp. Risiko en opbrengs kan doeltreffend bestuur word deur die konsep van diversifikasie toe te pas. Potensiële beleggers in ʼn sakeonderneming maak gebruik van die finansiële state van ʼn sakeonderneming om besluitneming te fasiliteer. Om die waarde van ʼn belegging in bates (aandele, skuldbriewe en effekte) te bepaal, word die gediskonteerde kontantvloeimetode, die dividend-afslagmodel, die vrye-kontantvloeimodel, asook die ekonomiese waardetoegevoeg-
benadering geïmplementeer. Ten einde ʼn belegging in ʼn bategroep soos aandele moontlik te maak, moet die koste van die kapitaal bereken word. Die kapitale begroting bepaal die beleggingsprojekte wat onderneem kan word. Risiko speel uit die aard van die saak ʼn kardinale rol in die kapitale begroting van ʼn sakeonderneming. Sodra die besluit oor die gepaste beleggingsprojek deur die bestuur geneem is, verskuif die fokus na die finansieringsbron en die kapitaalstruktuur van die sakeonderneming. Ander alternatiewe soos bruikhuur, dividende uitkeer, aandele terugkoop, samesmeltings met ander sakeondernemings en afgeleide instrumente word ook deur die bestuur oorweeg as die finansiering van ʼn beleggingsprojek ter sprake is. Persoonlike finansiële bestuur behels dat ʼn individu beplanning, meting en assessering van sy persoonlike finansiële prestasie moet handhaaf. Dit begin by ʼn kennis van die tydwaarde van geld. Persoonlike finansiële beplanning dek die volgende areas: kredietbeplanning, loopbaanbeplanning, inkomstebelastingbeplanning, boedelbeplanning, beleggingsbeplanning, aankoop van eiendom, gesondheidsbeplanning, pensioenbeplanning, asook immigrasiebeplanning.
www.akademia.ac.za