GIL105 - Inleiding tot die Reg en Personereg

Inleiding tot die Reg en Personereg

Felicia Snyman

Inleiding tot die Reg en Personereg Handboeke • Kleyn D. en Viljoen F. 2010. Beginnersgids vir Regstudente. 4e Uitgawe. Pretoria • Boezaart T. 2016. Personereg. 6e Uitgawe. Juta.

S

uid-Afrika is ʼn land met ʼn goed-ontwikkelde regstelsel.

Die hoogste gesag in die land is die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. Die reg is vir en deur mense. Dit is ʼn stelsel wat deurgaans ontwikkel en herskep word. Die regstelsel bestaan uit verskillende fasette, onder andere die privaatreg en publiekreg. Dit is ʼn noodsaaklikheid vir enige persoon wat in die reg belangstel om ʼn basiese kennis rondom die uitleg van die reg te besit. ʼn Inleiding tot die reg, prosesse wat daardeur geskep word, fasette van die howe en ander aspekte moet identifiseer en verstaan word.

Wanneer die reg interpreteer en vergelyk word, leer ʼn persoon wyses aan om die reg in die daaglikse lewe toe te pas.

Die privaatreg, soos reeds hierbo genoem, is een van die fasette van die reg. Die privaatreg bestaan uit personereg, familiereg, vermoënsreg en persoonlikheidsreg. Personereg is een van die fasette wat volledige bespreking regverdig. Dit handel, onder andere, oor die status van ʼn regsubjek of persoon.

Hierdie gedeelte van die reg is van toepassing op elke individu wat die Suid-Afrikaanse grond betree.

www.akademia.ac.za

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

INHOUDSOPGAWE Inhoudsopgawe................................................................................................................... 1 Inleiding ............................................................................................................................... 8 Vakleeruitkomste ................................................................................................................ 9 Woordomskrywing vir evaluering .................................................................................... 10 Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg ............................................... 11 1.1

Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 11

1.2

Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 12

1.3

Verrykende bronne............................................................................................................. 12

1.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 12

1.5

Inleiding................................................................................................................................ 13

1.6

Die Reg ................................................................................................................................ 14

1.6.1

Wat is die reg? ................................................................................................................ 14

1.6.2

Reg en moraliteit ............................................................................................................ 14

1.6.3

Reg en geregtigheid....................................................................................................... 16

1.6.4

Reg en sekerheid ........................................................................................................... 17

1.7

Geskiedenis van die Suid-Afrikaanse reg ...................................................................... 18

1.7.1

Belangrikheid van regsgeskiedenis ............................................................................. 18

1.7.2

Romeinse reg .................................................................................................................. 18

1.7.3

Resepsie (Oorname)...................................................................................................... 20

1.7.4

Romeins-Hollandse reg ................................................................................................. 21

1.7.5

Suid-Afrikaanse reg........................................................................................................ 21

1.7.6

ʼn Nuwe sintese ............................................................................................................... 23

1.8

Bronne van die Suid-Afrikaanse reg................................................................................ 24

1.8.1

Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 ................................................. 24

1.8.2

Wetgewing ....................................................................................................................... 25

1.8.3

Regspraak (hofbeslissings) .......................................................................................... 27

1.8.4

Die gemenereg ............................................................................................................... 30

1.8.5

Gewoontereg................................................................................................................... 31

1.8.6

Inheemse reg .................................................................................................................. 31

1.8.7

Werke van moderne skrywers ...................................................................................... 31

1.9

Indeling van die reg ............................................................................................................ 32

1.9.1

Onderskeid tussen internasionale reg en nasionale reg .......................................... 32

1.9.2

Onderskeid tussen materiĂŤle en formele reg ............................................................. 33

Inhoudsopgawe

Bladsy 1

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.9.3

Indeling van formele reg ................................................................................................ 33

1.9.4

Indeling van materiële reg: Onderskeid tussen publiek- en privaatreg .................. 33

1.9.5

Indeling van publiekreg.................................................................................................. 34

1.9.6

Indeling van privaatreg .................................................................................................. 34

1.9.7

Aanvullende vakgebiede ............................................................................................... 36

1.9.8

Is klassifikasie realisties? .............................................................................................. 37

1.10

Aspekte van Privaatreg ..................................................................................................... 37

1.10.1

Onderskeid tussen objektiewe en subjektiewe reg ................................................... 37

1.10.2

Regsubjekte .................................................................................................................... 37

1.10.3

Kompetensies ................................................................................................................. 37

1.10.4

Werking van subjektiewe regte .................................................................................... 38

1.10.5

Beskerming van subjektiewe reg ................................................................................. 39

1.11

Siviele prosesreg ................................................................................................................ 39

1.11.1

Algemene beginsels....................................................................................................... 40

1.11.2

Aksieprosedure ............................................................................................................... 41

1.11.3

Aansoekprosedure ......................................................................................................... 43

1.12

Aspekte van die Strafreg ................................................................................................... 43

1.12.1

Strafsaak teenoor siviele saak ..................................................................................... 43

1.12.2

Bronne van die strafreg ................................................................................................. 44

1.12.3

Spesifieke misdrywe ...................................................................................................... 44

1.12.4

Elemente van ʼn misdaad .............................................................................................. 45

1.12.5

Straf en vonnis ................................................................................................................ 46

1.12.6

Kontroversiële vorm van straf: doodstraf .................................................................... 48

1.13

Die Strafprosesreg ............................................................................................................. 48

1.13.1

Verloop van proses: skema .......................................................................................... 49

1.13.2

Voor-verhoor ................................................................................................................... 49

1.13.3

Verhoor ............................................................................................................................ 50

1.13.4

Na-verhoor....................................................................................................................... 51

1.13.5

Moontlikheid van appèl en hersiening ......................................................................... 51

1.14

Die bewysreg ...................................................................................................................... 51

1.14.1

Soort bewysmateriaal .................................................................................................... 51

1.14.2

Ontoelaatbare getuienis ................................................................................................ 53

1.14.3

Reëls van natuurlike geregtigheid ............................................................................... 54

1.15

Bladsy 2

Samevatting ........................................................................................................................ 54

Inhoudsopgawe

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.16

Selfevaluering ..................................................................................................................... 55

1.17

Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 56

........................................................................................................................................... 58 Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte ................................................. 59 2.1

Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 59

2.2

Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 60

2.3

Verrykende bronne............................................................................................................. 60

2.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 60

2.5

Inleiding................................................................................................................................ 61

2.6

Die reg en die besigheidswêreld ...................................................................................... 61

2.6.1

Kontrakte ......................................................................................................................... 61

2.6.2

Vorme van deelname aan besigheid ........................................................................... 63

2.6.3

Rekeningkundige aspekte ............................................................................................. 64

2.7

Howe en Alternatiewe Dispuutbeslegting ....................................................................... 64

2.7.1

Jurisdiksie van gewone howe ....................................................................................... 64

2.7.2

Jurisdiksie van Konstitusionele Hof ............................................................................. 65

2.7.3

Spesiale howe ................................................................................................................. 65

2.7.4

Alternatiewe dispuutbeslegting (ADB) ........................................................................ 66

2.8

Die regsberoep ................................................................................................................... 67

2.8.1

Tradisionele regsberoep in die privaatsektor ............................................................. 67

2.8.2

Regsberoepe in openbare dienssektor ....................................................................... 68

2.9

Die Grondwet ...................................................................................................................... 69

2.9.1

Soorte grondwette .......................................................................................................... 69

2.9.2

Grondwetgeskiedenis van Suid-Afrika: ʼn kort oorsig ................................................ 70

2.9.3

Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 ................................................. 72

2.9.4

Opsomming ..................................................................................................................... 75

2.10

Menseregte ......................................................................................................................... 75

2.10.1

Filosofiese begronding .................................................................................................. 75

2.10.2

Internasionale erkenning van menseregte ................................................................. 75

2.10.3

Generasies regte ............................................................................................................ 76

2.10.4

Debat om erkenning in Suid-Afrika .............................................................................. 76

2.10.5

ʼn Oorsig van die Handves van Regte ......................................................................... 76

2.10.6

Draers van en gebondenheid aan regte ..................................................................... 77

2.10.7

Beperking van regte ....................................................................................................... 77

Inhoudsopgawe

Bladsy 3

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.10.8

Uitleg van die Handves van Regte .............................................................................. 78

2.10.9

Remedies vir skending van regte ................................................................................ 78

2.10.10 reg

Voorbeelde van die impak van die Handves van Regte op die Suid-Afrikaanse 78

2.10.11

ʼn Post-liberale Grondwet? ........................................................................................ 78

2.11

Regsvergelyking ................................................................................................................. 79

2.11.1

Redes vir regsvergelyking ............................................................................................. 79

2.11.2

Probleme by regsvergelyking ....................................................................................... 79

2.11.3

Verskillende regstelsels................................................................................................. 79

2.11.4

Grondwet ......................................................................................................................... 80

2.12

Taal en die reg .................................................................................................................... 81

2.12.1

Regstaal ........................................................................................................................... 81

2.12.2

Eenvoudige regstaal ...................................................................................................... 81

2.12.3

Vertaling en vertolking ................................................................................................... 82

2.12.4

Regstemas in die letterkunde ....................................................................................... 82

2.12.5

Verhoor as teater ............................................................................................................ 82

2.12.6

Regsargument en logika ............................................................................................... 82

2.12.7

Induksie ............................................................................................................................ 82

2.12.8

Deduksie .......................................................................................................................... 83

2.12.9

Gebruik en misbruik van gesag.................................................................................... 83

2.12.10

Ongeldige argumentasie ........................................................................................... 83

2.12.11

Beleidsoorweging ....................................................................................................... 84

2.13

MIV/Vigs en die reg ............................................................................................................ 84

2.13.1

Agtergrond ....................................................................................................................... 84

2.13.2

Regsreaksie op MIV/Vigs .............................................................................................. 84

2.14

Perspektiewe op die reg .................................................................................................... 85

2.14.1

Vanuit die spelonk (regterlike benadering) ................................................................. 85

2.14.2

Ander benaderings ......................................................................................................... 86

2.15

Regsnavorsing .................................................................................................................... 87

2.15.1

Stap 1: Ontleed en verstaan die probleem ................................................................. 87

2.15.2

Stap 2: Vind en versamel inligting in primĂŞre regsbronne ....................................... 87

2.15.3

Stap 3: Vind en versamel bronne in sekondĂŞre bronne ........................................... 87

2.15.4

Stap 4: Organiseer data ................................................................................................ 88

2.15.5

Stap 5: Skryf dit neer ..................................................................................................... 88

Bladsy 4

Inhoudsopgawe

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.16

Samevatting ........................................................................................................................ 88

2.17

Selfevaluering ..................................................................................................................... 89

2.18

Selfevalueringsriglyne ....................................................................................................... 90

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie .................. 91 3.1

Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 91

3.2

Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 93

3.3

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 93

3.4

Inleiding................................................................................................................................ 94

3.5

Begripsomskrywing ............................................................................................................ 94

3.5.1

Inleiding ............................................................................................................................ 94

3.5.2

Personereg ...................................................................................................................... 94

3.5.3

Regsubjekte .................................................................................................................... 95

3.5.4

Regsubjektiwiteit ............................................................................................................. 96

3.5.5

Status ............................................................................................................................... 96

3.5.6

Personereg en geregtigheid ......................................................................................... 97

3.5.7

Personereg en die Grondwet........................................................................................ 97

3.6

Ontstaan van regsubjektiwiteit ......................................................................................... 97

3.6.1

Inleiding ............................................................................................................................ 97

3.6.2

Geboorte .......................................................................................................................... 97

3.6.3

Beskerming van die ongeborene se belange............................................................. 98

3.6.4

Geboortebeperking ...................................................................................................... 100

3.6.5

Registrasie van geboorte ............................................................................................ 101

3.7

Domisilie ............................................................................................................................ 101

3.7.1

Betekenis van domisilie ............................................................................................... 102

3.7.2

Relevansie van domisilie ............................................................................................. 102

3.7.3

Tipes domisilie .............................................................................................................. 103

3.7.4

Opeenvolging van domisilie ........................................................................................ 104

3.7.5

Probleemgevalle ........................................................................................................... 105

3.7.6

Bewysregtelike implikasies ......................................................................................... 106

3.7.7

Oorgangsbepalings ...................................................................................................... 106

3.8

Samevatting ...................................................................................................................... 106

3.9

Selfevaluering ................................................................................................................... 106

3.10

Selfevalueringsriglyne ..................................................................................................... 107

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers ......................................................................................................................................... 109 Inhoudsopgawe

Bladsy 5

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 4.1

Studie-eenheid leeruitkomste ......................................................................................... 109

4.2

Voorgeskrewe handboek ................................................................................................ 110

4.3

Verrykende bronne........................................................................................................... 110

4.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 111

4.5

Inleiding.............................................................................................................................. 111

4.6

Invloed van ouderdom op status .................................................................................... 112

4.6.1

Effek van verskillende ouderdomme op status ........................................................ 112

4.6.2

Klassifikasie van persone op grond van ouderdom ................................................ 112

4.6.3

Kinderregte .................................................................................................................... 112

4.6.4

Infans.............................................................................................................................. 113

4.6.5

Minderjarige................................................................................................................... 114

4.6.6

Beëindiging van minderjarigheid ................................................................................ 120

4.7

Kinders van ongetroude ouers ....................................................................................... 121

4.7.1

Inleiding .......................................................................................................................... 121

4.7.2

Kategorieë kinders wat uit ongetroude ouers gebore word ................................... 121

4.7.3

Status van kinders wat met behulp van kunsmatige bevrugting verwek word ... 121

4.7.4

Bewys van vaderskap .................................................................................................. 122

4.7.5

Regsverhouding tussen ʼn kind en sy of haar ongetroude ouers .......................... 124

4.7.6

Statusverhouding van ʼn kind van ongetroude ouers .............................................. 126

4.8

Samevatting ...................................................................................................................... 126

4.9

Selfevaluering ................................................................................................................... 127

4.10

Selfevalueringsriglyne ..................................................................................................... 127

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit.............................................................................................................. 129 5.1

Studie-eenheid leeruitkomste ......................................................................................... 129

5.2

Voorgeskrewe handboek ................................................................................................ 130

5.3

Verrykende bronne........................................................................................................... 131

5.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 131

5.5

Inleiding.............................................................................................................................. 132

5.6

Diverse faktore wat status beïnvloed ............................................................................ 132

5.7

Totnietgaan van regsubjektiwiteit .................................................................................. 140

5.7.1

Bepaling van oomblik van dood ................................................................................. 140

5.7.2

Commorientes............................................................................................................... 140

5.8

Bladsy 6

Samevatting ...................................................................................................................... 144

Inhoudsopgawe

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 5.9

Selfevaluering ................................................................................................................... 145

5.10

Selfevalueringsriglyne ..................................................................................................... 145

Woordelys in Afrikaans en Engels................................................................................. 146

Inhoudsopgawe

Bladsy 7

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

INLEIDING Suid-Afrika is ʼn land met ʼn goed-ontwikkelde regstelsel. Die hoogste gesag in die land is die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. Die reg is vir en deur mense. Dit is ʼn stelsel wat deurgaans ontwikkel en herskep word. Die regstelsel bestaan uit verskillende fasette, onder andere die privaatreg en publiekreg. Dit is ʼn noodsaaklikheid vir enige persoon wat in die reg belangstel om ʼn basiese kennis rondom die uitleg van die reg te besit. ʼn Inleiding tot die reg, prosesse wat daardeur geskep word, fasette van die howe en ander aspekte moet identifiseer en verstaan word.

Wanneer die reg interpreteer en vergelyk word, leer ʼn persoon wyses aan om die reg in die daaglikse lewe toe te pas. Die privaatreg, soos reeds hierbo genoem, is een van die fasette van die reg. Die privaatreg bestaan uit personereg, familiereg, vermoënsreg en persoonlikheidsreg. Personereg is een van die fasette wat volledige bespreking regverdig.

Dit handel, onder andere, oor die status van ʼn regsubjek of persoon. Hierdie gedeelte van die reg is van toepassing op elke individu wat die Suid-Afrikaanse grond betree.

Vir hierdie vak is die volgende handboeke voorgeskryf: Kleyn D. en Viljoen F. 2010. Beginnersgids vir Regstudente. 4e Uitgawe. Pretoria Boezaart T. 2010. Personereg. 5e Uitgawe. Pretoria Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig is en om die belangrike gedeeltes uit te wys.

Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboeke, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.

Bladsy 8

Inleiding

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

VAKLEERUITKOMSTE

Kennis en begrip Na voltooiing van die vak INLEIDING TOT DIE REG EN PERSONEREG (GIL105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: 

Inleiding tot en indeling van die reg



Die Grondwet en ander regsaspekte



Personereg, regsubjektiwiteit en domisilie



Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers



Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: 

die reg te definieer en die verband met ander konsepte te identfiseer.



die geskiedenis en bronne van die reg te verduidelik.



die indeling en onderafdelings van die reg te analiseer.



die hiërargie van howe en die samestelling van die regsberoep te evalueer.



die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 en ander wetgewing te verduidelik en toe te pas.



die gebiede waarmee die reg integreer te klassifiseer en toe te pas.



die personereg te definieer en die begrippe daaronder te omskryf.



regsubjektiwiteit se ontstaan en toepassing te analiseer.



domisilie te omskryf, die kompleksiteit daarvan te evalueer en toe te pas.



die invloed van ouderdom op status te verduidelik en toe te pas op feitestelle.



kinders van ongetroude ouers se posisie te verduidelik.



die diverse faktore wat status beïnvloed te beskryf en toe te pas op gevallestudies.



die totnietgaan van regsubjektiwiteit te identifiseer.

Vakleeruitkomste

Bladsy 9

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help.

Omskrywing

Werkwoord Wanneer daar van jou

Moet jy die volgende doen:

verwag word om te: Lys

Lys die name/items wat bymekaar hoort

Identifiseer

Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde

Verduidelik

Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer

Beskryf

Omskryf die konsep of woorde duidelik

Kategoriseer/

Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde

klassifiseer

items/voorwerpe behoort

Analiseer

Om iets te ontleed

Evalueer

Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens.

Toepas

Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem

Hersien

Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens.

Bladsy 10

Woordomskrywing vir evaluering

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING TOT EN VERDELING VAN DIE REG 1.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: 

Die reg



Geskiedenis van die Suid-Afrikaanse reg



Bronne van die Suid-Afrikaanse reg



Indeling van die reg



Aspekte van die privaatreg



Siviele prosesreg



Aspekte van die strafreg



Die strafprosesreg



Die bewysreg

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: 

die reg te definieer.



die reg en moraliteit, geregtigheid en sekerheid te analiseer.



die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse reg te analiseer.



die bronne van die Suid-Afrikaanse reg te noem en onderskei.



hofsake te vind, lees en op te som.



wetgewing te vind, lees en interpreteer.



die indeling van die reg te beskryf.



aspekte van die privaatreg te kategoriseer en toe te pas op feitestelle.



die siviele prosesreg te verduidelik.



aspekte van die Strafreg te klassifiseer en toe te pas op gevallestudies.



die strafprosesreg te omskryf.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 11

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

1.2

die bewysreg te verduidelik en toe te pas op die privaat- en strafreg.

Voorgeskrewe handboek

Kleyn D. en Viljoen F. 2010. Beginnersgids vir regstudente. 4e Uitgawe. Pretoria.

Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1, 2, en 3 Hoofstuk 4, 5, 6, 7, 8 en 10 (let wel, nie hoofstuk 9 nie – dit word in die volgende studieeenheid bespreek) Belangrik! 

Voetnote en hofsake vorm ʼn belangrike deel van hierdie vak. Bestudeer ook die definisies soos in die voorgeskrewe handboek weergegee. Waar daar in die handboek na hofsake verwys word, is dit belangrik om dit te bestudeer.



Die CD hoef slegs bestudeer te word waar dit in hierdie begeleidingsgids aangedui word.

1.3

Verrykende bronne

Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy hoef nie die bronne in diepte vir die vak te bestudeer nie, maar dit is belangrik dat jy ʼn goeie begrip het van die bron waar daar na die spesifieke bron verwys word in die begeleidingsgids. 

Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996. Beskikbaar by http://www.justice.gov.za/legislation/constitution/SAConstitution-web-afr.pdf [Besoek 16 Mei 2016].



Prince v president of the Law Society, Cape of Good Hope and Others 1998 8 BCLR 976 (K) op bladsy 5 in die handboek.



S v Makwanyane 1995 3 SA 391 (KH). Beskikbaar by http://www.saflii.org/za/cases/ZACC/1995/3.pdf. [Besoek op 24 November 2016]

1.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Genoegdoening

Bedrag geld wat as troos dien, geen ekonomiese verlies

Jurisdiksie

Bevoegdheid van die hof

Bladsy 12

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Legitimiteitskrisis

Inwoners van land verloor vertroue en geloof in regstelsel

Moraal

Elkeen se persoonlike ideale selfbeeld, aldus Kleyn & Viljoen, 2010

Norm

Voorskrif wat menslike gedrag en optrede reël

Obiter dictum

Uitlatings in die verbygaan

Paternalisme

Gedrag van die gesag om as alwetende vader, wat voorskrifte neerlê vir goeie gedrag en sedelikheid, op te tree

Ratio decidendi

Rede vir die beslissing

Regspersoon

Vereniging van mense wat regte en verpligtinge kan hê; abstrakte of kunsmatige persoon

Regspraak

Hofsake, uitsprake deur howe

Regsubjek

Onderdaan van die reg; Natuurlike en regspersone

Regsverhouding

Verhouding tussen staatsburgers of staat en burgers deur regsreëls gereguleer

Sanksie

Straf of boete

Skadevergoeding

Bedrag geld geëis vir ekonomiese verlies gely

Sosiale kontrak

Ooreenkoms tussen mense waarin hulle ongebonde vryheid weggegee word vir vreedsaamheid

1.5

Inleiding

Die reg word vir en deur mense geskep. Dit kan nie vasgevang word in kodes, reëls en ʼn geskrewe vorm nie. Dit word deurentyd hersien en ontwikkel soos die samelewing verander.

Dit is nodig om die Suid-Afrikaanse geskiedenis te verstaan en vandaar af te bou aan die reg. Die reg het ontstaan uit verskillende bronne, bedoelende dat dit gevind kan word op “plekke” wat dit beïnvloed het. Verder word die reg verdeel in onderafdelings, waarin reëls vir verskillende gebiede neergelê word. Elkeen van hierdie afdelings gaan ondersoek word om lig op die onderwerp te werp.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 13

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.6

Die Reg

Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 1-18, Hoofstuk 1, par 1- 4 1.6.1

Wat is die reg?

Daar is nie ʼn perfekte omskrywing vir wat die reg is nie. Dit is ʼn samelewing. Mense kan nie saamleef en ʼn toekoms bou sonder een of ander vorm van beheer wat oor die onderskeie individue uitgeoefen word nie. Die behoefte vir ʼn gesagsfiguur of owerheid ontstaan as gevolg hiervan. Filosowe het hierdie behoefte na afdwingbare reëls probeer regverdig deur na sosiale kontrakte te verwys. ʼn Sosiale kontrak is ʼn ooreenkoms wat partye onder mekaar sal aangaan waarin hulle ongebonde vryheid prysgegee sal word ten einde vreedsaam te lewe. Dus sal mense, eerder as om mekaar uit te delg en aan eie begeertes oor te gee, mekaar in ag neem indien hulle vrees dat hulle uitgeroei sal word. ʼn Engelse skrywer, John Locke, het ʼn poging aangewend om die negatiwiteit waarmee mense geskets is te versag en ʼn ander idee geopper. Hy stel dat mense met insig en gesonde verstand lewe, maar die lewe is ʼn gevaarlike en onsekere plek. Gevolglik sal mense hulself onderwerp aan ʼn hoër gesag om objektiewe reëls toe te pas op die hele gemeenskap. Hierdie onderdanigheid is dus die sosiale kontrakte met ʼn staatsfiguur. ʼn Amerikaanse filosoof, John Rawls, het weer ʼn ander perspektief op hierdie aangeleentheid en glo dat die mense in ʼn sosiale kontrak agter ʼn “sluier van onkunde” staan. Dit beteken dat mense onbewus is van hulle onderskeie verskille en imperfeksies. Hierdie benadering het aanleiding gegee tot eienskappe van ʼn ideale beeld van wat die reg kan wees.

Daar moet egter altyd onthou word dat die reg nie net reëls is wat deur ʼn regering afgedwing moet word nie. Dit is die waardestelsels van die gemeenskap waaruit hierdie reëls gespruit het. Hierdie stelsel bind die samelewing saam. Dit is byvoorbeeld ekonomiese waardes en morele waardes. Indien die reg nie die waardestelsels van die gemeenskap insluit nie, kan dit daartoe lei dat individue vertroue en geloof in die regstelsel verloor.

1.6.2

Reg en moraliteit

Die reg is volgens Kleyn en Viljoen ʼn normatiewe sisteem wat goed en sleg van mekaar onderskei. Daar is verskeie norme wat ons regstelsel beïnvloed. Hier volg sommige van hierdie norme. a. Godsdiens Hierdie is die regulering van ʼn verhouding tussen ʼn mens en Opperwese. Elke geloof se bepalende bron is anders en elkeen se sanksies wissel van geloof tot geloof. Daar is verskillende uitkykpunte ten opsigte van godsdiens en die reg. Twee uiterstes kom na vore waarin die volgende uitgespreek word. Eerstens, meen sommige mense dat Bladsy 14

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg die reg en godsdiens mekaar wedersyds moet uitsluit. Dit wil sê dat die staat godsdiensvryheid moet toelaat in die private sfeer. Tweedens, sal mense standpunt inneem dat godsdiens en die reg dieselfde inhoud moet hê. Die reg pas die godsdienstige reëls toe in die wêreldse gebied.

Hierdie twee uiterstes is nie voldoende om die interaksie tussen die reg en godsdiens te omskryf nie. Daarom word daar na ander opsies ook gekyk. Daar moet erken word dat daar heelwat ooreenstemmende punte tussen die reg en godsdiens is. Beide word deur gesaghebbende bronne geïnterpreteer. Tog, is daar ook baie verskille, byvoorbeeld owerspel is nie meer ʼn misdaad in die oë van die reg nie. Hierdie ooreenkomste en verskille moet bespreek kan word. b. Individuele moraal Hierdie sinspeel op ʼn stryd tussen ʼn mens en gewete. Die sanksie is meestal ʼn wroeging met eie gewete. Die reg dwing nie moraliteit af nie. Soms stem ʼn persoon se morele oogpunt met die reg ooreen en andersom. Kyk gerus na die bespreking aangaande die saak van Prince v President of the Law Society, Cape of Good Hope and Others 1998 8 BCLR 976 (K) op bladsy 5 in die handboek. c. Gemeenskapsedes In hierdie gedeelte word daar gefokus op die sedes van die gemeenskap of ʼn groep in ʼn gemeenskap. Dit kan ook kollektiewe moraal genoem word. Sanksies hieronder kan afkeur van ander lede van die gemeenskap wees. Elke groep se sedes verskil en gevolglik kan alle gemeenskapsedes nie deur die reg afgedwing word nie. Om die afdwingbaarheid van gemeenskapsedes deur die reg te bepaal sal twee vrae gevra word: 

Hoe word moraliteit vasgestel?



Indien dit vasstelbaar is, behoort dit deur die reg afgedwing te word?

Daar behoort na verskillende feitestelle gekyk te word om te bepaal wanneer sedes wel deur die reg afgedwing kan word. Daar is ʼn kriterium voorgestel om te bepaal wanneer afwykende gedrag strafbaar is. Dit is dat die gedrag slegs beperk kan word om nadeel aan ander te verhoed. Afdwingbaarheid van gemeenskapsedes kom in diverse gebiede van die reg voor.

Die vraag ontstaan of die reg paternalisties optree. Daar is gevalle waar ons hierdie vraag bevestigend kan beantwoord. Dit kan in die geval van kinders voorkom, omdat kinders nie altyd die vermoë het om self besluite te neem nie. Die reg tree in sekere gevalle paternalisties op deur die gemeenskap teen hul eie ongebonde vryheid te

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 15

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg beskerm. In die regsgemeenskap is die saak van S v Makwanyane 1995 3 SA 391 (KH) (bladsy 8 in die handboek) ʼn voorbeeld, deurdat die hof doodstraf ongrondwetlik verklaar het, al sou die meerderheid van die gemeenskap doodstraf ondersteun in uitsonderlike gevalle.

1.6.3

Reg en geregtigheid

Geregtigheid is ʼn ideaal van die reg. Aristoteles het ʼn verdeling van geregtigheid bewerkstellig. Uitdelende geregtigheid dui daarop dat daar ʼn gelyke verdeling tussen gelyke mense moet wees. Regstellende geregtigheid is om onaanvaarbare ongelykheid reg te stel.

Geregtigheid loop dus hand aan hand met gelykheid. Die reg onderskei tussen materiële en formele geregtigheid. Ons regstelsel probeer om formele geregtigheid te implementeer. Daar is ʼn presedenteleer geskep, waar dieselfde tipe aangeleenthede op dieselfde wyse hanteer word. Dit sal later in hierdie studie-eenheid behandel word. Die inhoud van die regsreëls val onder materiële reg en sal nie per se geregtigheid bevat nie. Twee regsfilosofiese benaderings kom na vore om te bepaal of die reg geregtigheid moet klassifiseer as geldende reg. a. Regspositivisme Hierdie benadering volg hoe “iets” werklik is en nie hoe dit behoort te wees nie. Moraliteit en die reg word uitdruklik van mekaar geskei. Slegs dit wat neergelê is word, word as die reg beskou. Dit sluit reëls, regulasies, wette en hofsake in. Regspositivisme volg die siening dat regters die reg spreek en nie die reg skep nie (ius dicere non facere). Die hof behoort hiervolgens slegs die wetgewing toe te pas, ongeag die impak wat dit op sosiale, politieke en ekonomiese aspekte sal hê. b. Natuurreg Die natuurreg verskaf aan die reg ʼn morele dimensie. Dit kyk na wat die reg behoort te wees. Daar is ʼn hoër kode waaraan die reg gemeet word en indien dit nie daaraan voldoen nie is dit onregverdig. Daar is ʼn element van menslike natuur. Daar is gevalle waar die wette van God gebruik word om hierdie benadering te bepaal. Geen wetgewer hoef betrokke te wees om dit neer te lê nie, dit word deur beredenering bepaal. Daar ontstaan die vraag of ʼn onbillike of onregverdige wet gehoorsaam behoort te word. Om ongehoorsaam op te tree sal weer implikasies tot gevolg hê. Ongehoorsaamheid kan gewelddadig of niegewelddadig voorkom. Daar is verskeie mense wat voetspore gelaat het deur ongehoorsaam op te tree teen die reg wat neergelê was. Hierdie individue is inter alia Gandhi, Martin Luther King en Bram Fisher. Laasgenoemde se woorde tydens sy verhoor is nie net aangrypend nie, maar ook sterk ondersteunend van die natuurregbenadering.

Bladsy 16

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.6.4

Reg en sekerheid

Regsekerheid is ʼn verdere konsep wat as ideaal kan vasstaan. Wanneer die reg konsekwent toegepas word en voorspelbaar is, kom regsekerheid voor. Die reg is in die meeste gevalle vas en seker, maar sommige faktore maak van regsekerheid ʼn illusie. Hierdie faktore is: a. Taal Woorde het verskillende betekenisse. Elke taal heg ook ʼn ander betekenis aan ʼn spesifieke woord. Daarom moet taal geïnterpreteer word en gevolglik ook die reg. Die reg is gekodifiseer in ʼn bepaalde taal. Kyk na die beslissing van Ex parte Dow 1987 3 SA 829 (D) (bladsy 14 in die handboek) waar die woord “in” deur die hof wyer geïnterpreteer is as die woordeboek-definisie daarvan, om geheime huwelike uit te sluit, maar huwelikseremonies in tuine in te sluit. b. Veranderende waardes Die samelewing se waardes verander soos wat ontwikkeling plaasvind. Dit gebeur ook deur middel van tegnologie wat teen ʼn geweldige spoed verander. Die reg probeer hierdie verandering inkorporeer deur wetgewing wat gedurig uitgebrei word. Regters neem ook die veranderende samelewingswaardes in ag wanneer hulle uitspraak moet lewer oor ʼn onduidelik aspek of geen reg daaroor bestaan nie. Dit is egter onseker wie as die samelewing geïdentifiseer kan word om die waardes in ag te neem. Dit is ʼn moeilike vraagstuk en lede in gesagsposisies kan dit as ʼn platform gebruik om hulle eie waardes af te dwing. c. Regterlike diskresie Diskresie dui daarop dat die regters hulle subjektiewe vooroordele en houdings op die situasie kan toepas. Daar is sommige gevalle waar regters vonnis oplê wat nie voorgeskryf word nie. Die benadering van voorsittende beamptes kan verdeel word in regterlike aktivisme of terughoudendheid. Wanneer regterlike aktivisme toegepas word sal die regters skeppend optree en sosiale verandering moontlik maak. Daarteenoor is terughoudendheid meer beperk en sal die regter eerder die besluit aan een van die ander bene van die reg oorlaat. In Suid-Afrika is die Grondwet ons hoogste gesag en veroorsaak dit dat die regters hulle diskresie redelik wyd moet toepas. Die regters skep tog in ʼn mate reg. Die regte in die Grondwet is breed en verg dat regters hierdie waardes moet uitbrei wanneer dit vereis word.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 17

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.7

Geskiedenis van die Suid-Afrikaanse reg

Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 19-39, Hoofstuk 2, par 1-6 Die reg is soos ons in die bovermelde gedeeltes gesien het ʼn wye konsep wat nie met een begrip omskryf kan word nie. Verskeie ideale maak ʼn impak op die reg en veroorsaak dat uitbreiding vereis word. Ons moet egter verstaan waar die reg vandaan kom, die ontwikkeling daarvan in die geskiedenis van die mens. Die Suid-Afrikaanse reg het onder andere ontwikkel uit die toepassing van Romeins-Hollandse en Engelse regstelsels. Deurdat ons ʼn diverse land is, word inheemse reg ook daagliks deel van ons reg en die ontwikkeling daarvan. In die geskiedenis van ons reg is verskeie merkwaardige gebeurtenisse sigbaar, een daarvan is die toepassing van menseregte in ons Grondwet. Hierdie ontwikkeling gaan in hierdie gedeelte bespreek word en word skematies voorgestel in die voorgeskrewe handboek (Figuur 2.1 op bladsy 21 in die handboek).

1.7.1

Belangrikheid van regsgeskiedenis

Hier vra ons die vraag: Waarom is dit belangrik om te weet waar die reg vandaan kom en hoe dit ontwikkel het? Daar is vier hoofredes wat gegee word ter antwoord en die bespreking moet bestudeer word.

Geskiedenis verklaar die huidige karakter

Kennis van geskiedenis vergemaklik noodsaaklike verandering

Regsgeskiedenis is lewende reg

Geskiedenis van ons reg verbind ons aan ander lande

Figuur 1.1: Belang van regsgeskiedenis (Outeur, 2016) 1.7.2

Romeinse reg

Die Romeinse reg het oor ‘n tydperk van 1300 jaar ontwikkel. Dit is die basis van ons gemenereg. Die Romeinse reg het deur vlakke van ontwikkeling gegaan en word kortliks bespreek. a. Koningstydperk Rome is steeds die hoofstad van Italië en is in 753vC gestig. Daar was volgens die geskiedenis sewe konings wat oor die Romeine geheers het. Die meeste inwoners was landbouers en die gemenereg is gevolg. b. Republiek Die republiek is in die lewe geroep en het uit drie komponente bestaan, naamlik:

Bladsy 18

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

konsuls – uitvoerende beamptes



volksvergadering – wetgewende gesag



senaat – adviserende liggaam

Die senaatadviese is gevolg asof dit ook wetgewing was. Die Romeinse reg is neergeskryf (gekodifiseer) in die Wet van die Twaalf Tafels. Hierdie wetgewing was primitief as gevolg van die geaardheid van die gemeenskap. Die Romeinse ryk het egter geweldig gegroei en die bevolking het meer gesofistikeerd geraak. Praetors is aangestel om die reg te ontwikkel en uit te bou aan die hand van die groei in die gemeenskap se waardes. Die reg aangaande koopkontrakte (handel) geld vandag nog in Suid-Afrika.

Juriste het begin belangstel in hierdie ontwikkeling van die reg en het dit as ʼn wetenskap begin studeer. c. Keisertydperk Die Romeine is deur keisers oorgeneem, wat self keiserlike wette gemaak het. Die reg van hierdie tydperk word die klassieke Romeinse reg genoem en dit is deur die juriste ontwikkel tot ʼn gesofistikeerde wetenskap. Hier het die Romeinse reg ʼn hoogtepunt bereik en sou na hierdie tydperk basies agteruitgang beleef. Die Romeinse ryk het ʼn verdeling ondergaan en die Christelike godsdiens het ʼn groot invloed op die verandering van die reg gehad. Die verdeling het aanleiding gegee tot die vermenging van die Romeinse ryk met die Germaanse reg in die Wes-Romeinse ryk. Die Oos-Romeinse ryk het steeds op ʼn hoër vlak gefunksioneer. Die Romeinse reg het sy oorsprong gehad in ses bronne.

Justinianus het as keiser besluit om die Romeinse reg as ʼn geheel op te skryf en die Corpus Iuris Civilis is ontwikkel.

Corpus Iuris Civilis

Institutiones

Leerboek vir studente

Digesta

Juristereg

Codex

Keiserlike wette

Novellae

Nuwe keiserlike wette van Justinianus

Figuur 1.2: Corpus Iuris Civilis (Voorgeskrewe handboek, bladsy 24)

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 19

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Hierdie gekodifiseerde bron word steeds deur Suid-Afrika gebruik. Dit bevat die oorsprong van geregtigheid, billikheid en goeie trou. Die resepsie van Romeinse reg het gevolg, waar die Hollandse reg ʼn invloed gehad het.

1.7.3

Resepsie (Oorname)

Die Corpus Iuris Civilis is oorgeneem en het vermeng geraak met die Germaanse reg. Die bron wat Justinianus neergelê het sou eers weer later ʼn invloed hê, maar hy het die reg vir die toekoms bewaar. Germaanse stamme het Wes-Europa ingeval en dit het gelei tot die donker Middeleeue. Feodalisme, wat ʼn stelsel van grondbesit met militêre inslag is, het kop uitgesteek as gevolg van die versplinterde klein gemeenskappe. Leenhere het hul grond aan leenmanne geleen in ruil vir die verrig van take en beskerming teen aanvalle. In hierdie tyd was die enigste gesagstruktuur die Rooms-Katolieke Kerk.

Die Germaanse reg het voorrang geniet in hierdie tyd. Dit was egter nie opgeskryf nie en het meestal as gewoontereg bestaan. Die gesplinterde gemeenskappe het ʼn groot rol gespeel, siende dat die reg anders toegepas is in elke gebied. Die Suid-Afrikaanse grondregistrasiestelsel kom van die Germaanse reg af. a. Glossatore Die regskool van glossatore het aan die begin van die twaalfde eeu in Italië ontwikkel.

Hieruit het die Universiteit van Bologna ontstaan. Die professors van die universiteit het vir die eerste keer Justinianus se Corpus Iuris Civilis wetenskaplik bestudeer. Die glossatore het die glosse (aantekeninge) in die kantlyn van die teks aangebring om die konsepte te verduidelik en probleme op te los. Hulle het die reg in die Corpus Iuris Civilis as bindende reg gesien en begin toepas om probleme in hulle tyd op te los. Hulle het dit ook as bloublokke gebruik om aan te pas by die behoeftes van hulle tyd. Daar is nie veel aandag aan die Germaanse tyd geskenk nie.

Die universiteit was internasionaal en baie studente regoor Europa het daar studeer. Die dosente het ook by verskillende plekke begin klasgee. Dit het aanleiding gegee tot die verspreiding van die Romeinse reg. Die Romeinse reg is aanvaar as ʼn regstelsel wat vir almal geld, indien ʼn oplossing nie in hulle eie stelsel gevind kon word nie. b. Kanonieke reg Die kanonieke reg is ontwikkel deur die Rooms-Katolieke Kerk. Hierdie regstelsel is in die Corpus Iuris Canonici opgeteken. Die kerk het in ʼn mate as ʼn bewaarder van die Romeinse reg opgetree, deurdat die Romeinse reg deel gevorm het van die kanonieke reg en in die kerklike howe toegepas is. By die universiteite is beide die Romeinse en kanonieke reg bestudeer. Die dele van ons reg wat sy oorsprong gekry het in die

Bladsy 20

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg kanonieke reg behels onder andere die idee van ʼn regspersoon en beginsels van die siviele en strafprosesreg. Hierdie gedeeltes gaan later in hierdie begeleidingsgids bespreek word. Hierdie vorme van die reg het versprei as die “geleerde reg”. Vir ʼn grafiese oorsig, sien Figuur 2.5 op bladsy 30 in die handboek. c. Kommentatore Die kommentatore (post-glossatore) het die moderne regstelsel ontwikkel deur na die alledaagse behoeftes te kyk. Hulle het die Romeinse reg (Corpus Iuris Civilis) vermeng met die ander regstelsels, soos die kanonieke reg, om ʼn werkbare regstelsel vir die praktyk te ontwikkel. Die kommentatore se geskrifte is kommentaar genoem. Die WesEuropese gemenereg het ontstaan, wat Romeins-georiënteerd is.

1.7.4

Romeins-Hollandse reg

Die moderne nasie-state van Wes-Europa het tot stand gekom en elke land het begin om hulle eie regstelsels op te skryf. Hierdie regstelsel is taamlik eenvormig omdat die Romeinse reg die gemene deler is. Die Nederlanders het in 1652 voet aan die Kaap in Suid-Afrika gesit en hulle regstelsel saamgebring. Die Nederlande het ontwikkel en ook die resepsie van geleerde reg ervaar. Die Romeins-Hollandse reg het ontstaan en bestaan vandag nog. Daar is verskeie Romeins-Hollandse skrywers wat ʼn groot invloed gehad het in hul geskrifte. Die Romeins-Hollandse reg is gekodifiseer en later nuut vervat in die Nieuw Burgerlijk Wetboek.

Die Romeins-Hollandse skrywers is nog gesaghebbend in Suid-Afrika.

1.7.5

Suid-Afrikaanse reg

Die Suid-Afrikaanse reg bestaan uit die volgende onderafdelings: a. Romeins-Hollandse reg Die Republiek van die Verenigde Nederlande was voorspoedig en handel begin dryf met die Ooste. ʼn Handelsmaatskappy, die Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), is aangestel om die handeldryf te beheer. Jan van Riebeeck het in 1652 na die Kaap gekom om ʼn verversingspos te begin. Die Nederlandse gemeenskappe het die RomeinsHollandse reg gevolg en dit is mettertyd as geldende reg toegepas. b. Engelse invloed Brittanje het in 1802 die bewind in die Kaap oorgeneem en die Romeins-Hollandse reg laat voortbestaan. Die Groot Trek het in 1836 begin en die Romeins-Hollandse reg in die res van die land ingeneem. Brittanje het in 1910 die res van die land oorgeneem en die vier kolonies as vier provinsies verenig in die Unie van Suid-Afrika onder die Britse Parlementswet, Zuid-Afrika Wet. Die Romeins-Hollandse reg het as gemenereg bly geld.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 21

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Daar is ʼn sentrale regering en een Appèlhof vir die land geskep. Die Engelse reg het onvermydelik deel geword van die regstelsel in Suid-Afrika.

Die Engelse reg is in twee hoofafdelings in die Suid-Afrikaanse reg geïmplementeer: 

Wetgewing



Regspraak

Die Engelse reg het ook die Romeins-Hollandse reg in Lesotho, Swaziland, Zimbabwe en Botswana beïnvloed. c. Moderniste en puriste Die invloed van die Engelse reg het die regslui in twee groepe verdeel: 

Moderniste het die Romeins-Hollandse reg as die basis van die Suid-Afrikaanse gemenereg gesien. Daar was egter veranderende behoeftes wat deur die Engelse reg aangevul is en so die Romeins-Hollandse reg gemoderniseer het.

Die moderniste se spreekbuis was die South African Law Journal.



Puriste het gefokus op die suiwer behoud van die Romeins-Hollandse reg en wou die Engelse reg heeltemal uitsluit. Die Tydskrif van Heedendaagse Romeins-Hollanse Reg was die mondstuk vir die puriste.

Hierdie onderskeid is nie meer vandag deel van die Suid-Afrikaanse reg nie en die regslui aanvaar die Engelse reg as deel van ons regstelsel. d. Apartheid Rasseskeiding en rassediskriminasie is in wette neergelê. Die reg is gebruik om die politieke ideologie van daardie tyd af te dwing. Die reg aangaande Apartheid is deur Parlementswette toegepas en is nie gevind in ons gemenereg of Engelse reg nie. Die apartheidswette het veroorsaak dat die land se regstelsel ʼn negatiewe beeld gekry het in die oë van die algemene publiek. In werklikheid is die regstelsel gebaseer op die Romeins-Hollandse en Engelse reg en beslis nie op die Parlementswette van daardie tyd nie. Die reg is beskou as ʼn instrument om apartheid af te dwing en nie vir billikheid en geregtigheid soos oorspronklik beoog is nie. e. Positiviste en nie-positiviste Die bogenoemde tydperk het ʼn tweede verdelingsuitkyk in ons reg veroorsaak, naamlik: 

Positiviste het geglo die reg is los van die ekonomiese en politieke aspekte en dat regters dit absoluut objektief kan toepas. Die reg word toegepas soos dit is, ongeag of dit regverdig of billik is.

Bladsy 22

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Nie-positiviste het geglo dat die reg deel is van die sosiale en politieke omstandighede en dat ʼn regter nie objektief kan uitspraak lewer nie. Hier was die fokus of die reg billik en regverdig is.

Die Waarheids- en Versoeningskommissie is na 1994 gestig om growwe menseregteskendings te ondersoek en ook die rol van regsgeleerdes in die apartheidstydperk te beskou. f.

Rekonstruksie van die reg

Indien mense nie in die regstelsel van die land glo nie, kan dit tot ʼn legitimiteitskrisis lei.

Dit was een van die probleme in die ou Suid-Afrika. Daar het merkwaardige veranderinge plaasgevind met die vrylating van Nelson Mandela, afskaffing van apartheidswette en die ontwikkeling van ʼn grondwet, insluitende die Handves van Regte.

Die Grondwet is die hoogste gesag en dit is die basis van ons demokratiese bedeling.

Die gemenereg geld steeds in Suid-Afrika. g. Inheemse reg In die tyd wat Jan van Riebeeck in die Kaap aangekom het, was daar reeds swart bevolkingsgroepe wat onder hulle eie stelsels geleef het. Hierdie reg word inheemse reg genoem en bestaan uit verskillende aspekte.

Aspekte

Ongeskrewe gewoontereg

Reël verhoudinge tussen individue

Groepsgeoriënteerde stelsel

Verskil van gebied tot gebied

Figuur 1.3: Aspekte van die Inheemse reg (Outeur, 2016) Die inheemse reg is eers in die tyd van die vier Britse kolonies deur elke kolonie in hulle eie wetgewing erken. Gedurende die uniewording is ʼn eenvormige beleid ontwikkel vir erkenning deur die hele Suid-Afrika. Vandag word inheemse reg in die gewone howe toegepas. Daar bestaan pluralisme in ons regstelsel deurdat Romeins-Hollandse reg, Engelse reg en inheemse reg geld.

1.7.6

ʼn Nuwe sintese

In Suid-Afrika is daar nie ʼn eenvormige benaming van die reg nie en behoort ons eenvoudig daarna te verwys as “Suid-Afrikaanse reg”. Om ʼn sintese te ontwikkel kyk ons na twee belangrike riglyne, naamlik:

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 23

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Alle regshervorming moet ooreenkomstig die Grondwet geskied. Die Grondwet is die hoogste gesag in Suid-Afrika en geniet daarvolgens altyd voorrang.



Verskillende waardestelsels moet met gelyke respek behandel word. Dit wil sê dat verskeidenheid geduld en aanvaar moet word.

1.8

Bronne van die Suid-Afrikaanse reg

Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 41-95, Hoofstuk 3, par 1-7 Die bronne van die reg verwys na die plek waar die reg ontwikkel word. Dit is dus nodig om te vra: waar ontstaan die reg en wie pas dit toe? In die vorige gedeelte het ons spesifiek gekyk na die bronne van onder andere die Romeins-Hollandse reg. Die Suid-Afrikaanse reg is steeds meestal ʼn ongekodifiseerde stelsel, wat beteken dat die reg nie as geheel neergeskryf is nie. Die bronne van die Suid-Afrikaanse reg moet verstaan en geleer word.

Dit dien ook as gesag waarvan die regsgeleerdes gebruik kan maak oom argumente mee te staaf. Daar is ʼn rangorde van bronne wat hierna bespreek gaan word.

Grondwet Wetgewing Regspraak Gemenereg Gewoontereg Inheemse reg Buitelandse reg Werke van moderne skrywers

Figuur 1.4: Bronne van die Suid-Afrikaanse reg (Outeur, 2016) 1.8.1

Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996

Die Grondwet is die hoogste reg en beïnvloed die ander bronne van die reg. Indien ander wetgewing met die Grondwet bots, het dit ʼn direkte invloed op daardie wetgewing. Die howe moet ingevolge die Grondwet die gees, strekking en oogmerk van die Handves van Regte in ag neem wanneer die gemenereg en gewoontereg toegepas word. Verder verwys die Grondwet ook daarna dat volkereg (internasionale reg) en buitelandse reg in ag geneem moet word. Dit is dus ook ʼn bron van die Suid-Afrikaanse reg.

Bladsy 24

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.8.2

Wetgewing

a. Wetgewing as bron Wetgewing is geskrewe regsreëls deur ʼn orgaan, die Parlement, neergelê. Die Grondwet bepaal dat die Parlement wette mag maak. Die Parlement bestaan uit verteenwoordigers wat deur die gemeenskap verkies is. Ons Parlement bestaan uit twee huise, naamlik: die Nasionale Vergadering en die Nasionale Raad van Provinsies.

Wetgewing is ʼn belangrike en kragtige regsbron, deurdat dit nuwe wette kan skep. Die redes vir die ontwikkeling van nuwe wette is dat daar leemtes in die reg is; die behoeftes van die gemeenskap verander het; en daar gebreke in bestaande wette is. Wetgewing is gewoonlik die eerste bron wat genader word wanneer ʼn aangeleentheid dit self voordoen.

Wetgewing gaan deur ʼn proses om opgestel te word. Die regering stel eerstens ʼn groenskrif op waarin sekere voorstelling neergelê word. Hierdie groenskrif word gepubliseer en die gemeenskap kan kommentaar daarop lewer. Daarna word die regeringsbeleid in ʼn witskrif weergegee. Weereens kan die gemeenskap kommentaar lewer. ʼn Wetsontwerp word daarna deur kundiges opgestel. Die wetsontwerp word gewoonlik in die Staatskoerant gepubliseer en die publiek mag dan kommentaar lewer.

Die minister in die aangeleentheid dien dit by die Nasionale Vergadering in vir die eerste lesing. ʼn Portefeuljekomitee lewer ʼn verslag daaroor by die tweede lesing.

Sodra die Nasionale Vergadering die wetsontwerp goedgekeur het, word dit na die Nasionale Raad van Provinsies gestuur vir goedkeuring. As die goedkeuring slaag word dit na die President verwys om dit te onderteken. Dit is nou amptelik ʼn wet. Daar is uitsonderings in die manier waarop die wetsontwerp eers by die Nasionale Raad van Provinsies ingedien word. ʼn Wet moet eers in werking tree voordat dit afdwingbaar is. Dit tree in werking wanneer dit in die Staatskoerant gepubliseer word of wanneer die wet die datum bepaal. Slegs Engelse wette word vandag deur die President onderteken.

Die howe pas die geldende wette toe wanneer ʼn aangeleentheid voor die hof beland.

Die Grondwet verleen ʼn toetsingsbevoegdheid aan howe deurdat die howe die beginsels van vryheid, gelykheid en menswaardigheid in ag neem. Die Grondwet is die hoogste gesag en enige wet wat daarmee bots is ongeldig. Die howe meet dus die geldigheid van wetgewing teen die beginsels in die Grondwet. Ons is nou in ʼn era van konstitusionalisme. Dit beteken dat die Grondwet soewerein is en nie meer die Parlement, soos in die vorige bedeling, nie.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 25

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg In paragraaf 2.1 (in die handboek, bladsy 42-46) word die volgende aspekte in meer besonderhede bespreek. Maak ʼn studie daarvan. 

Wat is wetgewing?



Krag van wetgewing



Hoe word ʼn wet gemaak?



Toepassing van wetgewing



Toepassingsbevoegdheid van die howe

b. Opspoor van wetgewing Daar is stappe wat ʼn regsgeleerde kan volg wanneer hy/sy genader word vir advies. Die voorgeskrewe handboek gee ʼn goeie verduideliking van hoe ʼn persoon te werk kan gaan om wetgewing in die hande te kry. Die stappe is soos volg: 

Verwysing na ʼn wet



Opspoor van wetgewing: gedrukte formaat en/of elektroniese formaat



Geld die wet? (datum van inwerkingtreding)



Is die wet op datum? (wetgewings, kennisgewings en regulasies)

c. Inhoud van ʼn wet Die wet bestaan gewoonlik uit ʼn kort titel (naam van die wet); datum van goedkeuring en inwerkingtreding; lang titel (doel van wet); woordomskrywingsartikel; artikels; subartikels; paragrawe van subartikels en subparagrawe van paragrawe. Verwys na die voorgeskrewe handboek (bladsy 48-56) vir ʼn volledige voorbeeld van ʼn wet en die elemente daarin vervat. ʼn Tipiese voorbeeld van hoe ʼn wetsverwysing sal lyk: artikel 2(1)(b)(i) van Wet 92 van 1996 d. Uitleg van ʼn wet: algemene beginsels (paragraaf 2.4, bladsy 56 in die handboek) Wanneer die inhoud van die wet opgespoor is, word dit toegepas op die feite van die probleem. Die wet moet egter geïnterpreteer word om te bepaal hoe dit toegepas kan word, dit is waar die uitleg van die wet inpas. Onsekerheid kan soms voorkom om te bepaal wat presies bedoel word met die woorde in die wet. Die goue reël van wetsuitleg is om die oogmerk van die wetgewer vas te stel. Bedoelende wat die “outeur” van die wet met die woorde bedoel. Hierdie bedoeling sal eerstens bepaal word deur die woorde van die wet te interpreteer. Dit is die letterlike betekenis van die woorde, tensy dit nie in ooreenstemming is met die doel van die wet of absurd sal wees. Indien die letterlike betekenis nie gevolg kan word nie, moet die billikste uitleg gevolg word.

Bladsy 26

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Wetgewing word toegepas in konkrete gevalle voor die hof. Enige meningsverskille sal deur die regter se uitspraak opgelos word. e. Uitleg van ʼn wet: praktiese stappe Die praktiese stappe van uitleg is: 

Teks: Die eerste plek waar die betekenis van die teks gevind word, is die woordomskrywingsartikel in die wet self. Die gewone betekenis van die woord word gevolg indien dit nie omskryf word in die wet nie. ʼn Nuttige hulpmiddel is die Interpretasiewet 33 van 1957. Soms word die woord in ander hofuitsprake uitgelê. Die langtitel van die wet bepaal gewoonlik die oogmerk van die wetgewer en daarvolgens word die betekenis van die teks te bepaal.



Konteks: Die grondwetlike konteks het ʼn impak op die uitleg van die wet. Indien die bepaling ʼn vreemde regstelsel as bron het, kan daardie regstelsel gebruik word. Verdere onduidelikhede kan deur die omringende omstandighede waarbinne die wet ontwerp is in ag geneem word.



Vermoedens: Vermoedens is nie reëls nie en word eerder as konstante riglyne gebruik.

Hierdie word meer breedvoerig bespreek in die handboek, bladsy 57-60. Maak ʼn studie daarvan.

1.8.3

Regspraak (hofbeslissings)

a. Regspraak as bron Howe is instansies wat die reg toepas op aangeleenthede wat voor die hof gebring word.

Die hof vind die reg, pas dit toe op die feite en gee ʼn uitspraak. Regters en landdroste is die hof en hierdie voorsittende beamptes vind dit in bronne en interpreteer die reg.

In Suid-Afrika volg ons die leerstuk van stare decisis ook genoem die presedentestelsel. Dit beteken dat howe hulle vorige uitsprake van vergelykbare gevalle in ag moet neem. Dus is regspraak (hofuitsprake) ʼn bron van die Suid-Afrikaanse reg. Die reg wat op bepaalde feitestel toegepas is, moet in alle soortgelyke gevalle toegepas word. Verder impliseer die presedenteleer dat howe aan hulle vorige beslissing gebind is, tensy dit verkeerd is en laer howe aan hoë howe se beslissings moet gehoor gee.

Ons onderskei in gevolge die Grondwet tussen die Konstitusionele Hof (die hoogste hof in Suid-Afrika) en die gewone howe. Die gewone howe kan soos volg uitgebeeld word:

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 27

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Hoogste Hof van Appèl Hoë Howe Hoë hof Gewone howe

Streekshowe Laer howe Distrikshowe

Figure 1.5: Rangorde van howe (Aangepas uit Figuur 3.1, bladsy 62 in die handboek) Die howe se uitsprake is nie as ʼn geheel bindend nie. Howe beslis gewoonlik oor die feite van die saak en die reg wat op daardie aangeleentheid van toepassing is. Daar is twee tipe opmerkings wat deur die hof gemaak word. Obiter dictum is ʼn terloopse opmerking wat die regter oor die reg maak. Dit is nie bindend op ander howe nie en hoef nie in aanmerking gebring te word vir ʼn beslissing nie. Daar teenoor is ratio decidendi regsreëls wat die hof toegepas het om by die spesifieke beslissing uit te kom. Dit is die rede vir die beslissing. Die ratio decidendi moet self gevind word en kan soms moeilik wees om dit op te spoor.

Soms gee meer as een regter ʼn uitspraak wat nie met mekaar ooreenstem nie. Die ratio decidendi word in die uitspraak van die meerderheid gevind. Ons kan onderskei tussen die volgende uitsprake: 

Meerderheidsuitspraak: Dit sinspeel daarop dat die meerderheid van die regters in die saak dieselfde uitspraak gelewer het, gebaseer op dieselfde redes.



Minderheidsuitspraak: Die regter verskil van die ander regters en kom tot ʼn ander gevolgtrekking. Hierdie uitspraak skep geen presedent nie, maar kan oorredende krag hê.



Afsonderlike uitspraak: Die regter verskil nie van die ander regters nie, maar lewer ʼn afsonderlike uitspraak wat sekere aspekte byvoeg. Weereens skep hierdie uitspraak ook nie ʼn presedent nie.

Daar is sekere voordele aan die presedentestelsel gekoppel. Dit bied kortliks regsekerheid en regseenheid. Daar is egter nadele daaraan verbonde. Sommige beslissings kan verkeerd beslis word en gee nie die beste regsposisie weer nie. Howe kan nie hervormend optree nie, omdat hulle gebonde is aan vorige uitsprake.

Bladsy 28

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Howe gaan skeppend met die reg te werk en sal soms kreatief die betekenis van regsreëls uitbrei. Regspraak het bindende krag as bron van die reg en die inhoudelik betekenis van regsreëls kan daarin gevind word.

Regspraak word gevind in hofverslae. Slegs sekere sake word opgeteken. Dit is sake in die Konstitusionele Hof, Hoogste Hof van Appèl en Hoë Howe. Die hofverrigtinge word op band opgeneem tydens die verhoor en daarna getranskribeer. Daar is sekere faktore wat in ag geneem word om te bepaal watter van die hofsake wel in die hofverslae ingevoeg word, al dan nie. Die sake wat nie in hofverslae aangebring word nie, het steeds gelyke gesag teenoor die sake wat wel in die hofverslae aangeteken word.

Bestudeer bladsy 60-67 vir ʼn meer volledige bespreking van bogenoemde. b. Saakverwysing Saakverwysings is hoe sake opgespoor word en ʼn saak individualiseer word. Saak verwysings bestaan uit: 

Saaknaam: Die partye tot die geding se name word gebruik. In siviele sake is dit die eiser teenoor die verweerder. Die “teenoor” word deur ʼn ”v” aangedui, wat beteken “versus”. In strafsake is dit die Staat teenoor die beskuldigde. Meer as een party kan aan elke kant voorkom. Indien daar twee partye aan een kant is, sal dit aangedui word as die partye “en ʼn ander”. Indien meerdere partye voorkom, is dit die partye “en andere”. In appèl aangeleenthede is dit die applikant teenoor die respondent. Slegs vanne word gebruik. Soms sal slegs die eerste letter van die van gebruik word, dit is egter uitsonderlike gevalle. Die handboek (bladsy 68-69) bespreek verskeie ander terme. Maak ʼn studie daarvan.



Jaar en volume: Die verwysing dui nie aan wanneer die saak beslis is nie, maar wanneer dit in die reeks hofverslae opgeneem is. Hofverslae kan in vier fases van ontwikkeling onderskei word (bladsy 69-70).



Reeks hofverslae: Daar is verskillende reekse hofverslae in Suid-Afrika. Dit word breedvoerig in die handboek bespreek (bladsy 70-72) en behoort volledig bestudeer te word. Daar is gewone hofverslae en spesialis-hofverslae.



Bladsy waarop verslag begin



Hof waar saak beslis is (N): neem kennis van die lys van howe wat in die handboek aangeteken is (bladsy 72-73).

c. Opspoor van hofsaak Elke reeks hofverslae het ʼn tipe indeks. Indien die verwysing na die hofsaak bekend is, kan dit in die toepaslike volume van die regte jaar op die bladsy wat gegee word, gevind

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 29

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg word. Indien slegs ʼn naam of onderwerp tot die party se beskikking is, kan die gekonsolideerde indekse tot hofverslae gebruik word. Daar is ook ʼn lys van al die gepubliseerde sake wat geraadpleeg kan word. Die Byhouer kan na gekyk word om te bepaal of ʼn bepaalde saak nog gelding geniet.

Verwys na die voorgeskrewe handboek met spesifieke verwysing na die ander aspekte van ʼn hofuitspraak en afkortings wat in hofsake voorkom (bladsy 73-75). d. Struktuur en inhoud van ʼn hofverslag ʼn Hofsaak word in die handboek as voorbeeld weergegee (bladsy 75-80). Maak seker dat jy die struktuur van ʼn hofverslag verstaan en sal kan toepas op ander hofverslae. e. Lees en opsomming van ʼn saak Vorige hofbeslissings word gebruik in oorredingsprosesse. Hofverslae bevat eerstens die feite van die saak. Daarna word die reg ontleed en laastens word die reg op spesifieke feite toegepas en kom die hof tot ʼn beslissing. ʼn Persoon kan die kopstuk van die saak deurlees om te bepaal waaroor die hofsaak handel. Die vraag moet gevra word wat die rede vir die opsomming van ʼn saak is. Dit lei ʼn persoon tot wat die ratio decidendi moontlik kan wees om dit op ander feite toe te pas. Kyk die voorbeeld op bladsy 82 van die handboek.

1.8.4

Die gemenereg

a. Gemenereg as bron Die Romeins-Hollandse reg vorm die basis van die moderne Suid-Afrikaanse reg en is grotendeels die gemenereg. Dit het bindende gesag in ons land. Nie alle RomeinsHollandse reëls is deel van ons regstelsel nie. Sommige reëls het die gewoonte om in onbruik te val. Die Romeins-Hollandse reg strek wyer as net die sewentiende en agtiende eeu. Engelse reg vorm ook deel van die gemeenregtelike posisie. Soms moet regters die gemenereg in oorspronklike bronne gaan opsoek. Die bronne van die gemenereg is wetgewing, regspraak van die ou Nederlandse howe en werke van regsgeleerdes.

Laasgenoemde is ʼn eng benadering. Sommige regslui volg ʼn wyer benadering deur na die ou Franse, Duitse en Spaanse skrywers se werke te kyk. Hierdie benadering word verkies. Die ontwikkeling van die Romeins-Hollandse reg soos gevolg in ons land en waar dit gevind kan word, is reeds hierbo bespreek.

Bladsy 30

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg b. Voorbeeld Verwys na Bank of Lisbon and South Africa v De Ornelas and Another 1988 3 SA 580 (A) as voorbeeld (bladsy 85-89 in die handboek) waar die gemenereg toegepas is as bron van die Suid-Afrikaanse reg.

1.8.5

Gewoontereg

Hierdie is meestal ongeskrewe reg en word gevind in die gebruike waarvolgens mense lewe.

Indien ʼn mens wil bewys dat ʼn gewoonte as ʼn regsreël aanvaar moet word, sal daar na die saak van Breda v Jacobs 1921 AD 330 gekyk moet word (bladsy 90-91 in die handboek).

Hierdie saak het die vereistes neergelê waaraan ʼn gewoonte moet voldoen om as regsreël geag te word. Hierdie vereistes wat bewys moet word, is: 

die gewoonte moet reeds vir ʼn lang tyd bestaan;



dit moet algemeen nageleef word deur die gemeenskap waarbinne dit geld;



die gewoonte moet redelik wees; en



die inhoud en betekenis daarvan moet duidelik en seker wees.

Indien ʼn gewoonte aan al hierdie vereistes voldoen, kan dit as ʼn regsreël geag word. Reëls van die gewoontereg en gemenereg kan in onbruik verval en sal dan afgeskaf word.

1.8.6

Inheemse reg

Hierdie is ook ʼn vorm van ongeskrewe reg en talle swart bevolkingsgroepe volg hierdie reg steeds na. Wetgewing bepaal dat howe geregtelike kennis kan neem van inheemse reg wat nie in stryd is met die beginsels van die Grondwet nie. Geregterlike kennisname beteken dat inheemse reg nie aan die vereistes, soos die gewoontereg, hoef te voldoen nie. Die hof kan dit net aanvaar. Lewende inheemse reg kan verander word soos ontwikkeling plaasvind.

1.8.7

Werke van moderne skrywers

Die geskrifte van die ou skrywers oor die gemenereg het bindende gesag as bron van die reg. Die reg ontstaan egter nie in die werke van die moderne skrywers nie en gevolglik het dit nie bindende gesag nie. Dit is egter nuttige bronne om die reg in te vind. Dit kan bestaan uit boeke, handboeke, tydskrifartikels en ander geskrewe bronne. Skrywers spekuleer oor die reg, interpreteer dit en kritiseer dit wanneer die hulle nie daarmee saamstem nie. Hierdie menings kan oorredende krag hê. Moderne skrywers kan regshervorming beïnvloed deurdat hulle opinies soms aanleiding gee tot verandering in wetgewings.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 31

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.9

Indeling van die reg

Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 96-108, Hoofstuk 4, par 1-8

Die Reg

Internasionale reg

Nasionale reg / Objektiewe reg

Materiële Reg

Privaatreg

Formele reg

Publiekreg

Figuur 1.6: Die reg (Opgesom uit Figuur 4.1, handboek blady 96) Die reg word in verskillende onderafdelings verdeel. ʼn Basiese uitleg word in die skematiese voorstelling hierbo weergegee. Dit is egter net die skelet van die verdeling van die reg. Die voorgeskrewe handboek gee ʼn volledige skematiese voorstelling van die indeling van die reg en kan as riglyn gebruik word om die onderafdelings te verstaan (bladsy 96-108).

Hieronder volg ʼn oorsigtelike bespreking van elkeen.

1.9.1

Onderskeid tussen internasionale reg en nasionale reg

a. Internasionale reg Die ander benaming vir internasionale reg is volkereg. Hierdie reëls reguleer die verhouding tussen onafhanklike state. Die reëls ontstaan as gevolg van gebruik en verdrae. Verdrae kan bi-lateraal (tussen twee state) of multilateraal (tussen meerdere state) wees. Indien hierdie reëls nie nagekom word nie kan die staat voor die Internasionale Geregshof geroep word. Volkereg geld in Suid-Afrika in die mate wat dit nie strydig met die Grondwet is nie. Die Grondwet stel ook dat die volkereg in ag geneem moet word wanneer daar oor ʼn aangeleentheid beslis moet word. b. Nasionale reg Hierdie reg word ook objektiewe reg genoem en is in ons geval die Suid-Afrikaanse reg.

Dit is al die reëls wat in die land aanvaar en afgedwing word.

Bladsy 32

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.9.2

Onderskeid tussen materiële en formele reg

Ons nasionale reg word verdeel in twee onderafdeling, naamlik: 

Materiële reg is die substantiewe reg en bepaal die inhoud en betekenis van verskillende regsreëls.



Formele reg bepaal hoe die substantiewe reg afgedwing word. Dit is die praktiese toepassing van die regsreëls.

Hierdie twee onderafdelings funksioneer interafhanklik. Dit is belangrik dat die reg nie net die inhoud van die reël neerlê nie, maar ook bepaal hoe dit afgedwing moet word. Hierdie onderafdelings word vervolgens oorsigtelik bespreek (bladsy 98-99 in die handboek vir ʼn meer breedvoerige bespreking).

1.9.3

Indeling van formele reg

a. Strafprosesreg Hierdie gedeelte bepaal hoe mense wat ʼn misdaad gepleeg het, vervolg gaan word. Die proses in die hof en die reëls aangaande die ondersoek word hierin vervat. Hierdie sake word strafsake genoem. b. Siviele prosesreg Die sogenaamde burgerlike prosesreg omskryf die prosedure wat gevolg moet word wanneer ʼn persoon sy/haar regte wil afdwing. Hierdie word siviele sake genoem. Die siviele prosesreg bepaal hoe ʼn eis teen ander individue ingestel kan word. ʼn Meer volledige bespreking van hierdie indeling volg in paragraaf 1.11 in hierdie begeleidingsgids. c. Bewysreg Die bewysreg is die gedeelte van die reg wat bepaal hoe aangeleenthede in straf- en siviele sake bewys moet word. Dit word in paragraaf 1.12 en 1.13 in hierdie begeleidingsgids as deel van die strafprosesreg en siviele prosesreg bespreek. d. Regsuitleg Hierdie gedeelte gaan meestal oor hoe wetsbepalings uitgelê en geïnterpreteer moet word. Die materiële reg kom meestal in wetgewing voor en dit is noodsaaklik om die betekenis daarvan te verstaan en uit te lê.

1.9.4

Indeling van materiële reg: Onderskeid tussen publiek- en privaatreg

Publiekreg reël die regsverhouding tussen die staat en die onderdane. Dit sluit ook die staatsorganisasie en verhouding tussen verskillende staatsorgane in. Hierdie verhouding

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 33

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg tussen die staat en onderdane is vertikaal van aard (kyk figuur 4.1 op bladsy 99 in die handboek).

Die privaatreg reël die verhouding tussen individue, ook genoem regsubjekte. Die verhouding is horisontaal van aard (kyk figuur 4.2 op bladsy 100 in die handboek). Dit sluit regte en verpligtinge tussen partye in.

1.9.5

Indeling van publiekreg

a. Staatsreg Die basis van die staatsreg is die Grondwet. Hierdie onderafdeling bepaal die struktuur van die staat, die staatsorgane en die verhouding tussen hulle. Die staatsgesag word in drie bene verdeel: Wetgewende gesag

Staatsgesag Regsprekende gesag

Uitvoerende gesag

Figuur 1.7: Vertakking van Staatsgesag (Outeur, 2016) b. Administratiefreg Dit beheer die staatsadministrasie deur te bepaal hoe die staat se uitvoerende gesag uitgeoefen behoort te word. Dit geskied deur die verskillende liggame, byvoorbeeld ministers. Hierdie gesag behoort nie tot nadeel van die individu uitgeoefen te word nie. c. Strafreg Die strafreg bepaal watter dade of nalate as ʼn misdaad bestempel kan word en die straf wat daarmee saamkom. Misdaad is gewoonlik ʼn handeling wat teen die reg is.

Hierdie aspekte word meer breedvoerig bespreek in die handboek (bladsy 100-101) 1.9.6

Indeling van privaatreg

Persone is die basis van die privaatreg, bedoelende die rolspelers waarvoor die reg geskep is.

Bladsy 34

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg a. Personereg Personereg (soos ons later in hierdie vak gaan sien – Studie-eenheid 3) bepaal wat ʼn persoon is, wat die persoon se posisie in die reg is en ander aangeleenthede wat daarmee verband hou. b. Familiereg Familieverhoudings word gereël. Dit is aangeleenthede soos die verhouding tussen gades en die verhouding tussen ouer en kinders. c. Vermoënsreg Vermoëns is die gedeelte van die verhouding tussen persone wat hier ter sprake kom.

Dit is die somtotaal van die persoon se bates en laste. Vermoënsreg bestaan uit die volgende: 

Sakereg



Erfreg



Verbintenisreg



Intellektuele goederereg

Elkeen van hierdie indelings word breedvoerig in die handboek (bladsy 101-105) bespreek. Ons gaan kortliks na die verdere verdeling van verbintenisreg kyk.

Verbintenisreg dui daarop dat ʼn persoon ʼn reg het om prestasie te eis van ʼn ander en die ander persoon die verpligting het om daardie prestasie te lewer. Hierdie verbintenis kan op een van twee wyses ontstaan, naamlik: 

Kontrak is ʼn ooreenkoms tussen minstens twee persone wat ʼn verbintenis skep deurdat daar ʼn reg op en verpligting tot prestasie ontstaan. Verwys na die voorgeskrewe handboek (bladsy 103-104) vir ʼn voorbeeld van ʼn koopkontrak.



Delik word ook ʼn onregmatige daad genoem. Dus is dit ʼn handeling wat teen die reg is en wat skade vir ʼn ander persoon veroorsaak. Hier word weereens ʼn verbintenis geskep deurdat daar ʼn reg op en verpligting tot prestasie is, in die vorm van skadevergoeding.

Daar is sekere verskille tussen kontrakte en delikte: Kontrak

Delik

• Ooreenkoms tussen partye • Erken deur die reg

• Geen ooreenkoms tussen partye • Teen die reg

Figuur 1.8: Verskille tussen kontrak en delik (Outeur, 2016)

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 35

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg d. Persoonlikheidsreg Die verhouding tussen persone aangaande persoonlikheidsgoed word gereguleer.

Persoonlikheidsgoed hou verband met die persoonlikheid van ʼn persoon en sluit eergevoel, waardigheid en privaatreg in. ʼn Persoon voel dat ʼn ander persoon inbreuk maak op hierdie regte indien die persoonlikheidsgoed op enige wyse geskend word.

Gevolglik kan skadevergoeding of genoegdoening geëis word. Let op die verskille tussen hierdie twee vergoedings (bladsy 106 in die handboek). e. Inheemse reg Dit is die gewoontereg van die swart bevolkingsgroepe in Suid-Afrika. Dit reël privaatregaangeleenthede. f.

Handelsreg

Dit is ʼn mengsel van privaat- en publiekreg. Dit is ʼn wye gebied wat die reg belangrik vir handelsverkeer en industrie insluit. Dit is byvoorbeeld maatskappyreg, insolvensie en versekeringsreg.

1.9.7

Aanvullende vakgebiede

a. Internasionale privaatreg Elke land het sy eie stel reëls en sal toegepas word wanneer ʼn aangeleentheid voor die hof kom aangaande ander regstelsels of burgers van ander lande wat in ʼn tipe verhouding met ʼn burger verkeer. Dit kan ook voorkom wanneer burgers kontrakte sluit in ander lande. b. Regsfilosofie ʼn Filosofiese benadering word op die reg toegepas om dit beter te verstaan en kritiese ingesteldheid daaroor te ontwikkel. Verskillende afdelings gaan later in hierdie vak bespreek word (Studie-eenheid 2 in paragraaf 2.10.1 in hierdie begeleidingsgids). c. Regsvergelyking Dit is die bestudering van ander lande se regstelsels om dit met Suid-Afrika se regstelsel te vergelyk. Baie van die wetgewing in ons land is baseer op ander lande se modelle. d. Regsgeskiedenis en Romeinse reg Die geskiedenis vorm deel van ons gemenereg en help ons om ʼn beter begrip vir die Suid-Afrikaanse regstelsel te ontwikkel. Die Romeinse reg word apart gesien as bron van ons reg, en sal die formele en materiële Romeinse privaatreg insluit.

Bladsy 36

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.9.8

Is klassifikasie realisties?

Die indeling van die reg in verskillende kompartemente behoort nooit die illusie te skep dat die reg verdeel word in geïsoleerde gedeeltes nie. Die indelings vloei inmekaar en oorvleuel in verskeie vakgebiede. Daar is ook altyd nuwe gebiede wat ontwikkel en wat steeds deel vorm van die reg as ʼn geheel.

1.10 Aspekte van Privaatreg Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 109-118, Hoofstuk 5, par 1-5 1.10.1 Onderskeid tussen objektiewe en subjektiewe reg Die objektiewe reg kan basies omskryf word as die hele Suid-Afrikaanse nasionale reg. Dit word weer in verskillende onderafdelings verdeel, soos hierbo gesien. Die objektiewe reg reël deur die privaatreg die horisontale verhouding tussen persone. Persone lewe in een samelewing en daarom word daar beoog om die verhouding tussen persone vreedsaam te reguleer.

Subjektiewe reg in die vorm van die privaatreg bepaal dat persone sekere regte het en hierdie regte deur ander persone gerespekteer behoort te word (kyk bladsy 109 in die handboek vir voorbeelde). Die subjektiewe reg geld tussen persone ondermekaar.

1.10.2 Regsubjekte Hierdie konsep gaan breedvoerig in die tweede gedeelte van hierdie vak (Studie-eenheid 3: Personereg) bespreek word en sal kortliks hanteer word. Die korrekte term wat ʼn persoon omskryf is ʼn “regsubjek”. ʼn Regsubjek is "enige iemand wat die draer van regte en verpligtinge kan wees". Daar is twee soorte regsubjekte, naamlik natuurlike persone en regspersone. ʼn Regspersoon is ʼn vereniging van mense, wat ʼn maatskappy, universiteit en kerk insluit. Dit is kunsmatige persone wat ook geag word regte en verpligtinge dra. Hierdie aspekte word meer volledig in die handboek bespreek op bladsy 111.

1.10.3 Kompetensies Dit is die bevoegdhede waaroor regsubjekte moet beskik om aan die reg deel te neem. Daar is vier afdelings van bevoegdhede: a. Regsbevoegdheid Dit is die kompetensie om ʼn regsubjek te wees. Dit beteken om die draer van regte en verpligtinge te wees. Dit word ook regsubjektiwiteit genoem. Alle regsubjekte het regsbevoegdheid.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 37

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg b. Handelingsbevoegdheid Handelingsbevoegdheid dui daarop dat ʼn regsubjek regshandelinge kan aangaan. Dit is handelinge wat deur die reg aanvaar word en waaraan sekere gevolge deur die reg gekoppel word. As algemene reël het alle mense volle handelingsbevoegdheid. Daar is egter faktore wat dit beïnvloed en ons onderskei tussen: 

Handelingsonbevoegdheid – kinders onder sewe jaar oud en kranksinniges.



Beperk handelingsbevoeg – minderjariges tussen sewe en agtien jaar oud.



Ten volle handelingsbevoeg – die meeste meerderjariges (bo agtien jaar oud).

c. Verskyningsbevoegdheid Dit word ook locus standi genoem en beteken om in ʼn hofsaak op te tree. Dit gaan hand aan hand met handelingsbevoegdheid. d. Toerekeningsvatbaarheid Dit is die kompetensie om aanspreeklik gehou te word vir die pleeg van ʼn delik. Dit is die vermoë om tussen reg en verkeerd te onderskei. Daar is partye wat nie oor hierdie vermoë beskik nie en dit moet onderskei word van die partye wat wel toerekeningsvatbaar is.

1.10.4 Werking van subjektiewe regte Regsubjekte kan volgens die privaatreg subjektiewe regte bekom. Hierdie subjektiewe regte gee aanleiding tot twee verhoudings: a. Verhouding tussen regsubjek en regsobjek Regsubjekte het ʼn belang in regsobjekte. Die belang veroorsaak dat die regsubjek ʼn subjektiewe reg op die objek verkry. Regsobjekte is algemeen iets waaraan geldwaarde geheg kan word. Daar is vier kategorieë objekte en gevolglik regte wat aan elkeen gekoppel word.

Regsobjek •Sake •Prestasies •Immateriële goed •Persoonlikheidsgoed •Persoonlike immateriële goed?

Subjektiewe reg op regsobjek •Saaklike reg •Persoonlike reg •Immateriële goederereg •Persoonlikheidsregte •Persoonlike immateriële goederereg?

Figuur 1.9: Regsobjekte en subjektiewe regte (Outeur, 2016)

Bladsy 38

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Die subjektiewe regte verleen aan die regsubjek sekere bevoegdheid aangaande die regsobjek. Hierdie bevoegdheid word inhoudsbevoegdheid genoem. Hierdie bevoegdheid soos die subjektiewe reg wat dit verleen, is beperk. ʼn Subjek mag nie met ʼn objek maak net wat hy/sy wil nie. Vir ʼn meer volledige bespreking van hierdie aspekte kyk bladsy 113-115 in die handboek. b. Verhouding tussen regsubjek en regsubjek Hierdie verhouding verwys daarna dat ander regsubjekte verplig is om die verhouding tussen die regsubjek en regsobjek te respekteer. Subjektiewe regte het pligte as teenkant. Saaklike regte, immateriële (intellektuele) goedereregte en persoonlikheidsregte het absolute werking en is afdwingbaar teen enige iemand wat daarop wil inbreuk maak. Daarteenoor het persoonlike regte relatiewe werking en is slegs afdwingbaar teen ʼn spesifieke persoon. Verdere subjekte moet die regte ook respekteer indien hulle kennis gehad het aangaande die een regsubjek se regte. Daar ontstaan dus ʼn plig. Kyk bladys 115-116 waar voorbeelde van hierdie pligte gegee word.

Die onderskeid word ook gemaak tussen saaklike regte, immateriële goederegte en persoonlikheidsregte wat absoluut werk en persoonlik regte (vorderingsregte) wat relatief werk.

Neem kennis van die opsomming onderaan bladsy 116.

1.10.5 Beskerming van subjektiewe reg Regsmiddels of remedies word gebruik om subjektiewe regte af te dwing en skending daarvan te beperk. Waar daar reg is, is daar ʼn remedie (ubi ius ibi remedium). Die algemeenste remedie (regsmiddel) is ʼn aksie. Die regsubjek sal ʼn aksie gebruik om die plig wat ander regsubjekte het af te dwing. Die regsubjek wat die aksie instel word ʼn eiser genoem. Die ander party word die verweerder genoem. In sommige gevalle kan die verweerder ʼn verweer opper om te keer dat die eiser se eis nie moet slaag nie. Dit is basies ʼn rede wat aangevoer word. Daar is ook remedies wat ʼn dreigende inbreukmaking kan keer, byvoorbeeld ʼn interdik. Die siviele prosesreg verleen aan die eiser die prosedure wat gevolg behoort te word om ʼn eis in te stel. Kyk bladsy 117-118 in die handboek vir ʼn volledige bespreking.

1.11 Siviele prosesreg Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 119-133, Hoofstuk 6, par 1-3 Privaatregtelike geskille ontstaan tussen regsubjekte, indien een op die ander een se regte inbreuk maak. In gevalle waar partye dit nie self kan oplos nie, moet hulle gebruik maak van die voorgeskrewe siviele proses. Die geskil sal dan voor die hof verskyn en verhoor word.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 39

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Siviele prosesreg word vir die volgende redes gebruik (op bladsy 119-120 word voorbeelde vir die toepassing hiervan gegee): 

om uitsluitsel oor privaatregtelike posisies te verkry



om skade of nadeel te voorkom



om skade of nadeel te vergoed

Die siviele prosesreg is die kanale waardeur subjekte toegang kan kry tot die hulp wat daardeur verleen word. Dit word verkry in verskillende bronne. Twee van die belangrikste wetgewings is die Wet op die Hooggeregshof 59 van 1959 en die Wet op Landdroshowe 32 van 1944.

1.11.1 Algemene beginsels Die siviele proses is ʼn tydsame en duur proses. Dit kan ook soms baie ingewikkeld wees en regsverteenwoordigers word meestal benodig vir bystand. Die staat speel nie ʼn rol in die proses nie. a. Soorte proses Twee soorte kan onderskei word by siviele proses: 

Aksieprosedure word begin deur ʼn dagvaarding. Dit is wanneer daar wesenlike verskille is ten opsigte van die feite van die saak. Die persoon wat die aangeleentheid begin, is die eiser, die party teen wie die aksie gebring word, is die verweerder. Hierdie proses is langer en duurder as die aansoekprosedure.



Aansoekprosedure word deur ʼn kennisgewing van mosie begin. Die partye hierin betrokke is die applikant (begin die proses) en respondent. Daar is geen wesenlike verskil in die feite nie. Daar kan ook slegs een party betrokke wees.

Laasgenoemde geval word na verwys as ʼn ex parte-aansoek.

Vir ʼn oorsig oor die proses, sien die grafiese voorstelling in Figuur 6.1 op bladsy 121 in die handboek. b. Stadiums van die proses Die aansoek- en aksieprosedure volg dieselfde twee hooffases: 

Pleitstukstadium: Pleitstukke is dokumente wat tussen die partye of hulle regsverteenwoordigers gewissel word. Riglyne word neergelê oor die formaat van die pleitstukke. Dit bevat verklarings aangaande die feite van die geding en is daar om spesifieke redes. Pleitstukke in die Hoë hof word by die griffier ingedien en in die Landdroshof by die klerk van die hof. Verklarings verwys na beëdigde verklarings.

Bladsy 40

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Sommige van die stukke word op die ander party beteken deur middel van die balju. 

Verhoorstadium: Hierdie fase volg op die pleitstukstadium en is in die hof. In Suid-Afrika volg ons ʼn akkusatoriese sisteem, wat beteken dat die regter as skeidsregter optree. Dit is asof die partye twee boksers in ʼn kryt is wat teenoor mekaar optree. Die partye besluit oor die dokumentasie en getuienis. Die inkwisitoriese proses is waar die regter aktief deelneem aan die verrigtinge.

c. Moontlike latere prosesse 

Eksekusie (tenuitvoelegging) – indien die party teen wie uitspraak gelewer is nie die verpligtinge nakom nie, kan daar tenuitvoerlegging van die bevel/vonnis plaasvind. Dit dwing die bevel/vonnis af.



Appèl – dit is wanneer een van die partye voel die uitspraak is verkeerd. Die partye is dan appellant en respondent.



Hersiening – wanneer daar ʼn fout met die proses gewees het.

Die pleitstukstadium en verhoorstadium word vervolgens meer breedvoerig bespreek.

1.11.2 Aksieprosedure Kyk na Figuur 6.2 in die handboek en Figuur 1.10 en 1.11 hieronder vir ʼn grafiese voorstelling van die pleitstukstadium en verhoorstadium in die verloop van die aksieprosedure. a.

Die pleitstukstadium

Verweerskrif

Replikasie

Pleitstukstadium

Kennisgewing van voorneme om te verdedig Litis contestatio (sluiting van pleitstukke)

Dagvaarding Verhoorstadium

Vonnis by verstek

Tenuitvoerlegging/ eksekusie

Figuur 1.10: Pleitstukstadium (Outeur, 2016) Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 41

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Belangrik om te weet: 

Die dagvaarding bevat bepaalde inligting (bladsy 123 in die handboek).



Sodra die verweerder kennis kry, moet hy/sy ʼn verweerskrif op die eiser bestel waarin die eiser se bewerings in die dagvaarding erken of ontken word. Kyk bladsy 126 vir ʼn voorbeeld van ʼn verweerskrif.



Die eiser kan die verweerskrif met ʼn replikasie beantwoord.



Die Litis contestatio is die sluiting van die pleitstukke.

b.

Verhoorstadium

Eedaflegging

Hoofondervraging

Getuies van eiser

Kruisondervraging

Herondervraging

Sluiting van saak Verhoorstadium Getuies van verweerder

Dieselfde as by eiser

Betoë

Afsluiting

Uitspraak

Vonnis

Figuur 1.11: Verhoorstadium (Outeur, 2016) Maak jouself vertroud met hoe die onderskeie partye se getuienis sal verloop: 

Eiser se saak (bladsy 127)



Absolusie van die instansie (bladsy 128)

Bladsy 42

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Verweerder se saak (bladsy 128)



Betoë (bladsy 128)



Uitspraak en vonnis (bladsy 128)

1.11.3 Aansoekprosedure Die aansoekprosedure word in figuur 6.3, bladsy 130 in die handboek skematies voorgestel.

Die skema word dan ook bespreek. Maak seker dat jy die volgende goed onder die knie het: 

Kennisgewing van mosie van die applikant (bladsy 129).



Ex parte aansoek (paragraaf 3.1 in die handboek). Neem kennis van die voorbeeld (Ex Parte) aangebied op bladsy 130-131.



Applikant en respondent (paragraaf 3.2 in die handboek). Neem kennis van die voorbeeld (aan respondent) aangebied op bladsy 131-132) o

Funderende beëdigde verklaring

o

Antwoordende beëdigde verklaring

o

Repliserende beëdigde verklaring

o

Verhoor

o

Tenuitvoerlegging

1.12 Aspekte van die Strafreg Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 134-150, Hoofstuk 7, par 1-6 Die strafreg is deel van die publiekreg. Die staat met staatsgesag is ʼn party tot die geding.

Die strafsaak is tussen die staat en die beskuldigde.

1.12.1 Strafsaak teenoor siviele saak Die verskil tussen ʼn strafsaak en ʼn siviele saak word hieronder skematies voorgestel. In die handboek (bladsy 134-137) word hierdie verskille bespreek. Maak seker dat jy dit verstaan en sal kan toepas op ʼn stel gegewens.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 43

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Strafsaak

Siviele saak

• Staat v Beskuldigde • Staat dra bewyslas (onus) • Bo redelike twyfel bewys • Staat begin vervolging • Doel = Straf • Skuldig / onskuldig • Eiser v Verweerder • Wie beweer moet bewys • Op oorwig van waarskynlikheid bewys • Partye begin verrigtinge • Doel = remedies • Slaag / van hand gewys

Figuur 1.13: Strafsaak teenoor siviele sake (Outeur, 2016) 1.12.2 Bronne van die strafreg a. Gemenereg Die Suid-Afrikaanse reg is nie gekodifiseer nie en gevolglik vind ons die meeste van die misdade in die gemenereg, die Romeins-Hollandse regstradisies. Die howe interpreteer die gemenereg, verduidelik dit en pas dit aan in hulle uitsprake. b. Wetgewing Die tye het egter baie verander en daar is statutêre misdrywe neergelê in wetgewing.

Kyk in paragraaf 2.2 (bladsy 137 in die handboek) vir voorbeelde van statutêre misdrywe.

1.12.3 Spesifieke misdrywe Misdrywe behoort gestraf te word omdat dit die belange van ander mense en die hele gemeenskap aantas. Suid-Afrika het ook die internasionale verdrag, Statuut van Rome, deel gemaak van ons regstelsel om byvoorbeeld volksmoord te vervolg. Daar is vier groepe waarin misdade in Suid-Afrika verdeel kan word: 

Misdade teen ʼn ander persoon in ergste vorm gerig teen die menslike lewe o

Voorbeelde: Moord; strafbare manslag; aanranding; en aanranding met die opset om ernstig te beseer.



Misdade teen ander se eiendom, inmenging met eiendomsreg o

Voorbeelde: Diefstal; huisbraak met die opset om te steel; en ernstige saakbeskadiging.

Bladsy 44

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Hoogverraad o

Voorbeelde: Ernstige misdaad teen staat of staatsgesag; minagting van die hof; en omkopery.



Moraliteit in die vorm van gemeenskapsedes o

Voorbeelde: Bloedskande en openbare onsedelikheid.

1.12.4 Elemente van ʼn misdaad Die elemente van ʼn misdaad is daardie dele wat teenwoordig moet wees om ʼn misdaad te identifiseer en dit as ʼn spesifieke misdryf te klassifiseer. Die elemente is ʼn handeling wat teen die reg is en waarvoor die beskuldigde skuld dra. Soms kom kousale verband ook voor, wat beteken dat die handeling die gevolg van die skade moet wees. Die elemente van ʼn misdaad moet bewys word om ʼn beskuldigde skuldig te bevind aan daardie spesifieke misdaad. Die elemente wat teenwoordig moet wees, is die volgende: a. Handeling ʼn Menslike handeling kan ʼn doen of ʼn late wees. Dit wil sê daar het fisies ʼn handeling plaasgevind of daar kon nagelaat word om op te tree. b. Onregmatigheid Dit word ook wederregtelik genoem word. Die gedrag is teen die reg. Soms blyk dit asof die gedrag onregmatig is, maar dit word wel verskoon deur die reg. Dit word ʼn verweer genoem. Sommige van die verwere deur die reg erken, is noodweer (selfverdediging) en noodtoestand. Daar is streng vereistes om te bewys dat iemand in noodweer opgetree het. Die persoon moes hulself verdedig het teen ʼn onregmatige aanval. Die saak van R v Zikalala 1953 2 SA 568 (A) gee ʼn goeie voorbeeld van wat as noodweer geag word.

Artikel 49 van die Strafproseswet 51 van 1977 bepaal dat geweld gebruik mag word indien die gearresteerde hom- of haarself verset teen arrestasie.

Noodweer is wanneer iemand ʼn regsverbod verbreek om ʼn situasie wat die persoon se lewe, iemand anders se lewe, of eiendom wat een van die partye bedreig, te keer. c. Skuld Skuld dui op die afkeurenswaardige of strafbare gesindheid van die persoon wat die handeling verrig het. Skuld kan in twee vorme voorkom, naamlik opset en nalatigheid.

Moord is die opsetlike doodmaak van ʼn ander mens. Die subjektiewe gesindheid van ʼn persoon is teenwoordig by opset. Opset word verdeel in drie vorme:

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 45

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Opset o

Direkte opset word ook dolus directus genoem en dui daarop dat die persoon willens en wetens ʼn sekere gevolg wil bereik. ʼn Voorbeeld daarvan is om iemand oor ʼn lang tyd te vergiftig.

o

Indirekte opset is wanneer iemand se hoofoogmerk nie is om ʼn spesifieke verbode handeling te verrig nie, maar dit noodwendig behoort te doen om die eintlike doel te bereik. Dit word ook opset by noodwendigheidsbewussyn.

o

Konstruktiewe opset of dolus eventualis is wanneer ʼn persoon nie met opset ʼn bepaalde gevolg wil bereik nie, maar kan voorsien dat dit wel die gevolg gaan wees indien hy/sy voortgaan met die handeling. Die saak van S v Mitchell 1992 1 SASV 17 (A) moet in hierdie verband bestudeer word.



Nalatigheid

Nalatigheid, as die ander vorm van skuld, se toets is wat die redelike sorgsame persoon in dieselfde omstandighede as die persoon wat beskuldig word, sou doen.

Dit is ʼn objektiewe standaard wat deur die hof bepaal word. Indien die persoon nie so sorgsaam soos die redelike persoon opgetree het nie, is hy/sy nalatig. Strafbare manslag is die nalatige doodmaak van ʼn ander mens. Bestudeer S v Dube 1972 4 SA 515 (W) waar die hof die verskillende vorme van skuld toegepas het en nalatigheid geïdentifiseer het. d. Kousale verband Daar moet in sommige gevalle ʼn kousale verband wees tussen die oorsaak en gevolge van die onregmatige doen of late. Voorbeelde van misdade wat hierdie ekstra element vereis is moord en strafbare manslag. Hierdie word meer breedvoerig in die handboek op bladsy 143 bepreek.

1.12.5 Straf en vonnis a. Oogmerke Die oogmerke van straf is (bladsy 143-144 in die handboek): 

Hervorming of rehabilitasie



Afskrikking (individueel of algemeen)



Direk voorkomend



Vergelding



Regstelling

Bladsy 46

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg b. Gepaste straf Indien die misdryf waarvoor skuldig bevind is ʼn gemeenregtelike misdryf is, sal daar nie ʼn spesifieke straf voorgeskryf word nie. S v Zinn 1969 2 SA 537 (A) het die driehoek uiteengesit waarna gekyk moet word by die bepaling van die vonnis.

Erns van misdaad

Belang van gemeenskap

Persoonlike omstandighede van oortreder

Figuur 1.14: Aspekte by bepaling van vonnis (Outeur, 2016) Verswarende en versagtende faktore word uit hierdie aspekte afgelei. Dit is belangrik om die doel van die straf in gedagte te hou. Deernis, ʼn vorm van genade, moet deel vorm van die doel van die vonnis. Sekere aspekte het vorendag gekom in S v Rabie 1975 4SA 855 (A) en moet bestudeer word soos in die voorgeskrewe handboek weergegee (bladsy 146). Ingevolge hierdie saak omskryf die balanseringsproses die volgende: 

misdaad, misdadiger en die gemeenskap;



versagtende en verswarende faktore;



oogmerke van vonnis; en



genade.

Die Grondwet se waardes van menseregte moet ook in ag geneem word by die bepaling van ʼn vonnis. Wanneer ʼn persoon skuldig bevind word aan ʼn statutêre misdryf, is daar voorgeskrewe vonnisse. Neem kennis van die voorbeelde van statutêre voorskrifte (bladsy 147 in die handboek). c. Strafvorme Daar is ʼn verskeidenheid strafvorme wat deur ons reg toegepas kan word.

Gevangenisstraf is een van die eerste vorme wat bespreking regverdig.

Gevangenisstraf kan verdeel word in:

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 47

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

lewenslank;



periodieke – dit is byvoorbeeld om slegs naweke die vonnis uit te dien;



opgeskort – die gevangene sal nie die vonnis uitdien nie op grond van voorwaardes, byvoorbeeld gemeenskapsdiens.

Ander strafvorme is boetestraf; korrektiewe toesig; vergoedingsbevel; uitgestelde vonnis; waarskuwing en ontslag; en alternatiewe vir jeugdiges.

1.12.6 Kontroversiële vorm van straf: doodstraf a. Argument vir doodvonnis Die argumente ten gunste van die doodstraf is kortliks: 

afskrikkingsmiddel;



godsdienstige regverdiging;



geen realistiese alternatief nie;



soms is daar geen moontlikheid dat die misdadiger sal hervorm nie;



daar is ʼn finansiële las op die burgers om mense lewenslank in die tronk te hou;



die staat moet ʼn daad verrig om die hoë misdaadsyfer af te bring.

b. Argument teen doodvonnis Daar is ook argumente teen die doodvonnis. Die volgende is van hierdie argumente: 

daar is nie bewyse dat dit wel afskrikkingswaarde het nie;



dit is nie Bybels-verantwoordbaar nie;



die proses om die doodstraf toe te dien is feilbaar;



dit is teen menseregte;



dit is diskresionêr.

c. Posisie in Suid-Afrika Die belangrikste en deurslaggewende saak in hierdie aangeleentheid is die saak van S v Makwanyane 1995 3 SA 391 (KH). Die saak is voor die Konstitusionele hof verhoor. Die hof het in hierdie saak die doodvonnis afgeskaf. Die argument daarteen was dat die doodvonnis wreed, onmenslik en teen die Grondwet is.

1.13 Die Strafprosesreg Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 151-164, Hoofstuk 8, par 1-5 Verwys na die CD ROM in die voorgeskrewe handboek.

Die strafproses is ʼn gedeelte van die reg wat gekodifiseer is. Dit lê die reëls en prosedure neer wat gevolg word in strafsake. Dit wil sê dit is die formele gedeelte van die strafreg.

Bladsy 48

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 1.13.1 Verloop van proses: skema Die verloop van die proses word in ʼn skematiese voorstelling in die voorgeskrewe handboek weergegee (Figuur 8.1, bladsy 152). Verwys daarna vir ʼn volledige uitbeelding van die proses as ʼn geheel.

1.13.2 Voor-verhoor a. Rapport Voordat die verhoor kan begin moet die beweerde misdryf eers rapporteer word. Iemand moet dit gaan aangee, die slagoffer self kan ʼn klag lê of ʼn derde party. Sommige misdade het nie ʼn spesifieke slagoffer nie en die polisie maak soms van informante gebruik. b. Ondersoek: Polisie ʼn Ondersoekbeampte open ʼn dossier en versamel inligting om die klagte te ondersoek.

Beëdigde verklarings word geneem. Soms is dit nodig om ʼn deskundige te nader vir ʼn verklaring. c. Vervolging: Direkteur van Openbare Vervolgings Sodra die ondersoekbeampte van mening is dat die saak bewys word op die inligting wat versamel is, oorhandig hy/sy dit aan die Direkteur van Openbare Vervolgings. Die DOV besluit of vervolging gaan plaasvind of nie. Die Nasionale Direkteur van Openbare Vervolging is die hoof van die vervolgingsgesag in Suid-Afrika. Staatsadvokate en staatsaanklaers het ook die bevoegdheid om vervolging in te stel. Daar moet ʼn prima facie saak teen die beskuldigde wees, dit wil sê die redelike persoon moet glo daar is ʼn saak teen die beskuldigde. ʼn Klagstaat word opgestel wat bepaal watter optrede plaasgevind het en wanneer en waar dit gebeur het. d. Beskuldigde voor hof gebring: Arrestasie of dagvaarding Die beskuldigde kan op een van twee wyses voor die hof gebring word na die klagstaat opgestel is, naamlik arrestasie of dagvaarding/kennisgewing. Soms word iemand gearresteer sonder dat daar eers ʼn klagstaat of dagvaarding is. Die gearresteerde moet binne 48 uur voor die hoef gebring word. e. Borgtog Artikel 35 van die Grondwet bepaal dat ʼn beskuldigde vrygelaat moet word indien dit in die belang van geregtigheid is. Borg is ʼn bedrag geld wat by die hof betaal moet word en wat verseker dat die beskuldigde opdaag vir die datum van verhoor. Daar is sekere

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 49

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg vrae wat eers gevra moet word om te bepaal of die beskuldigde vrygelaat kan word op borgtog. Bestudeer hierdie vrae in die voorgeskrewe handboek (bladsy 156).

1.13.3 Verhoor Verhoor speel in twee fases af: a. Verhoor op meriete 

Pleit: Die klagstaat word aan die beskuldigde verduidelik. Daarna kan hy/sy pleit.

Dit is ʼn erkenning of ontkenning van die klagtes teen hom. Indien die beskuldigde skuldig pleit en dus die misdaad erken kan hy dadelik gevonnis word. As die beskuldigde egter onskuldig pleit en die misdaad ontken word hy/sy die geleentheid gegun om ʼn pleitverduideliking te gee.



Staatsaak: Die staat poog om bo redelike twyfel te bewys dat die beskuldigde skuldig is. Getuienis word aangebied, getuies en deskundiges wanneer nodig.

Ondervraging, kruisondervraging en soms herondervraging vind plaas. Daarna sluit die staat sy saak indien hy oortuig is alles is bewys.



Verdedigingsaak: Beskuldigde sal gewoonlik self getuig en poog om die hof te oortuig dat hy/sy weergawe redelik moontlik is. Dit is genoeg om te bewys dat hy/sy onskuldig is. Die getuies getuig deur ondervraging, daarna volg kruisondervraging en soms herondervraging. Die verdediging sluit die saak.

Indien die verdediging meen daar is nie ʼn voldoende saak uitgemaak nie, kan hulle vra vir ontslag. Die hof besluit dan of dit toegestaan word en die beskuldigde onskuldig bevind word, of nie. Die verdediging kan ook net die saak sluit sonder om enige getuienis te lewer. Die toets is of die staat bo redelike twyfel bewys het.



Betoë: Die verdediging en die staat kry die geleentheid om die hof toe te spreek en hulle eie sake te probeer argumenteer.



Bevinding: Die voorsittende beampte gee ʼn uitspraak oor die feitegeskille en die reg van toepassing. Dit is gewoonlik skuldig of onskuldig. Die hof kan ook ʼn bevoegde uitspraak gee.

Op bladsy 156-161 word hierdie aspekte meer breedvoerig bespreek en voorbeelde word gegee. b. Verhoor op vonnis Na skuldigbevinding moet die gepaste vonnis toegeskryf word. Hierdie gedeelte van die verhoor verloop op ʼn bepaalde wyse: 

Bladsy 50

Vorige veroordelings van die beskuldigde word bewys

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Die verdediging bewys strafversagtende faktore



Die staat bewys strafverswarende faktore



Die hof gee ʼn tweede beslissing aangaande die gepaste vonnis

c. Pleitooreenkomste ʼn Pleitooreenkoms moet op skrif wees en moet reeds gemaak word voordat die beskuldigde in die hof pleit. Pleit verwys daarna dat die beskuldigde erken of ontken dat hy/sy skuldig is. Die ooreenkoms word aan die hof oorhandig en die hof versoek die beskuldigde om te pleit. Daar vind ook ʼn ondervraging plaas om te bepaal of die beskuldigde wel die ooreenkoms self gemaak het en bewus is van die inhoud daarvan.

Daarna word die beskuldigde ooreenkomstig die pleitooreenkoms skuldig bevind en gevonnis, indien die ooreenkoms billik is.

1.13.4 Na-verhoor Die vonnis moet nagekom word. Daar is amptenare wat verseker dat dit gebeur. ʼn Boete moet byvoorbeeld aan die klerk van die hof betaal word. Die departement van korrektiewe toesig moet sorg dat die gevonnisde sy/haar straf uitdien. Daar is ook die diskresie om ʼn individu op parool uit te laat of om die vonnis te versag.

1.13.5 Moontlikheid van appèl en hersiening Indien die beskuldigde of staat ongelukkig is met die bevinding is appèl en hersiening nog tot hulle beskikking. Die regsverteenwoordigers of beskuldigde argumenteer net op die saakrekord.

1.14 Die bewysreg Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 173-185, Hoofstuk 10, par 1-3 Hierdie gedeelte van die reg handel daaroor dat die partye die feite in straf- en siviele sake moet bewys en die hof die feite evalueer. Die reëls vervat in die bewysreg om die prosedure te reguleer beoog om ʼn regverdige en billike verhoor te verseker. Die bewysreg is uit die Engelse reg afkomstig. Die Suid-Afrikaanse bewysreg is gekodifiseer in wetgewing soos in die voorgeskrewe handboek aangedui (bladsy 173).

1.14.1 Soort bewysmateriaal ʼn Hof kan mondelinge, dokumentêre en reële getuienis, asook ander bewysmateriaal in ag neem:

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 51

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg a. Mondelinge getuienis Mondelinge getuienis is die algemeenste vorm van getuienis en sal aanvaar word indien dit geloofwaardig is. Verskeie beginsels word toegepas om die geloofwaardigheid te bepaal. Eerstens word leidende vrae nie toegelaat nie. Tweedens sal die versigtigheidsreël ʼn rol speel wanneer dit kom by enkelgetuies en kinders. In strafsake kan ʼn beskuldigde skuldig bevind word op net een getuie se mondelinge getuienis as daardie getuienis wesenlik bevredigend is. Kinders kan as gevolg van hulle verbeelding en beïnvloedbaarheid soms ongeloofwaardig wees, maar kinders mag getuig selfs onder die ouderdom van ses jaar. Daar kan aansoek gedoen word vir kinders onder veertien jaar om geslotekringtelevisie getuienis te lewer.

Die versigtigheidsreël is altyd toegepas in sake aangaande seksuele wangedrag, maar dit is afgeskaf.

Deskundiges lewer soms mondelinge getuienis en is ʼn besonderere vorm van mondelinge getuienis. ʼn Deskundige is ʼn kenner op ʼn spesifieke gebied en hulle kwalifikasies moet ook aan die hof voorgelê word. Die hof is nie gebonde aan die getuienis nie en moet steeds self tot die finale beslissing kom. b. Dokumentêre getuienis Dokumentêre getuienis, soos beëdigde verklarings, word toegelaat. Die algemene reël is egter dat oorspronklike dokumente beter getuienis dra as afskrifte (die reël van beste bewys geld). c. Reële getuienis Dit is getuienis in die vorm van ʼn voorwerp of ʼn plek. ʼn Besoek wat die hof aan ʼn plek aflê om te inspekteer word inspeksie in loco genoem. d. Elektroniese getuienis Elektroniese data en databoodskappe word toegelaat as getuienis ingevolge die Wet op Elektroniese Kommunikasie en Transaksies 25 van 2002. e. Ander bewysmateriaal Vermoedens is ʼn verdere vorm van getuienis. Dit is ʼn aanname wat die hof maak aangaande ʼn spesifieke aangeleentheid wat nie bewys word nie. Daar is onweerlegbare vermoedens wat beteken dat die vermoede nie weerlê kan word deur getuienis nie. Weerlegbare vermoedens kom ook in ons reg voor waar getuienis wel aangebied kan word om die vermoede te weerlê.

Bladsy 52

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Geregterlike kennisname kom voor wanneer die hof self van ʼn feit kennis neem wat so voor die handliggend is dat dit onnodig is om te bewys. f.

Direkte en omstandigheidsgetuienis

Direkte getuienis is wanneer daar direkte waarnemings van die feite was.

Omstandigheidsgetuienis is omstandighede waaruit die hof ʼn afleiding kan maak met betrekking tot die feite voor die hof.

1.14.2 Ontoelaatbare getuienis Die toelaatbaarheid van getuienis word bepaal aan die hand van die relevansie daarvan.

Ons gaan dit kortliks bespreek. Vir meer hieroor kyk bladsy 178-183 in die handboek. a. Karaktergetuienis Dit is getuienis wat slegs daarop gemik is om te wys dat die betrokke party ʼn geneigdheid het tot sekere optrede. Dit is as algemene reël ontoelaatbaar, omdat dit gewoonlik irrelevant is. Soms is daar uitsonderings, naamlik waar ʼn sterk logiese en relevante verband bestaan. Tydens verhoor in ʼn strafsaak om vonnis te beslis kan getuienis oor karakter aangebied word as versagtende faktore. Daar is nog ander gevalle waar karaktergetuienis wel toegelaat word. Neem kennis hiervan (bladsy 178-179). b. Hoorsêgetuienis Die getuie het nie self die gebeure waargeneem nie, maar getuig oor iets wat hy/sy gehoor het. Hoorsêgetuienis is algemeen ontoelaatbaar, maar daar mag bepaal word dat dit toegelaat word in belang van geregtigheid. Die faktore wat die hof in ag neem, is die aard, doel en waarde van die hoorsêgetuienis. c. Opiniegetuienis Die getuie se opinie is ontoelaatbaar, omdat dit irrelevant is tot die feite van die saak. ʼn Deskundige se opinie word toegelaat oor sy vakgebied, maar die hof is nie daaraan gebind nie. d. Privilegie Sommige getuienis is geprivilegeerd omdat dit in die belang van ʼn persoon of gemeenskap is om dit te beskerm. Daar is verskillende vorme van privilegie getuienis, naamlik: 

privaatprivilegie – om privaatbelang te beskerm. Voorbeelde hiervan is regsprofessionele privilegie, huweliksprivilegie en privilegie teen selfinkriminasie; en

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 53

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

openbare privilegie – om die openbare belang te beskerm.

e. Getuienis wat ongrondwetlik verkry is In strafgedinge word getuienis soms verkry deur op iemand se grondwetlike regte inbreuk te maak. Die hof het die diskresie om dit toe te laat indien die toelating: 

tot ʼn billike verhoor sal lei, of



andersins sal dit vir regspleging nadelig wees.

1.14.3 Reëls van natuurlike geregtigheid Die proses- en bewysreg is van toepassing op alle gewone howe. Dit is egter soms onverstaanbaar en streng. Tribunale wat administratiewe en dissiplinêre funksies verrig is deur wette in die lewe geroep, maar is nie gebonde aan die proses- en bewysregreëls nie.

Indien daar geen reëls vir die besondere geval voorgeskryf word nie, moet die reëls van natuurlike geregtigheid toegepas word. Hierdie reëls is op twee beginsels gebaseer. 

Audi alteram partem: o

Wanneer iemand beskuldig of verdink word van wangedrag, moet hulle in kennis gestel word daarvan.

o

ʼn Persoon moet geleentheid gegun word om te antwoord op beskuldiging en eie saak te stel.

o

Die tribunaal moet na al die partye betrokke by die aangeleentheid se saak luister.



Nemo iudex in sua causa-beginsel: o

Daar mag geen diskriminerende motiewe wees nie.

o

Geen lid van die tribunaal mag ʼn belang by die aangeleentheid hê nie.

Laasgenoemde beginsel word soms opgehaal vir die rekusering van regters wat moontlik bevooroordeeld is. Hierdie reëls is daar om billike en regverdige verhore te verseker. Die proses- en bewysreg is verfynde weergawes hiervan.

1.15 Samevatting Die reg is ʼn konsep wat deur verskeie fases en ontwikkeling beïnvloed is. Dit is duidelik dat dit nie ʼn begrip is wat maklik gedefinieer kan word nie. Dit is ʼn omvattende begrip wat uit verskillende gebiede bestaan. Die Suid-Afrikaanse reg is ongekodifiseer en het ʼn lang pad van ontwikkeling gestap. Dit is altyd belangrik om die geskiedenis van enige stelsel te verstaan om begrip te toon vir die interpretasie daarvan. Die Suid-Afrikaanse reg het sy oorsprong gehad in die invloed van die Romeins-Hollandse reg, wat steeds ons gemenereg is. Die Engelse reg het later ook ʼn verskyning gemaak en baie van die wetgewing in ons land is op die Engelse model gebaseer. Die reg word gevind in bronne, dit wil sê plekke van

Bladsy 54

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg ontwikkeling. Ons regsbronne is onder andere die gemenereg, wetgewing, regspraak en selfs die werke van moderne kundige skrywers. Dit is as gevolg hiervan dat dit ʼn ongekodifiseerde regstelsel is.

Die regstelsel soos reeds genoem, word in verskillende onderafdelings verdeel. Ons het in hierdie studie-eenheid gefokus op die indeling van die nasionale (objektiewe) reg. Dit verdeel weer in die materiële en formele reg. Die gedeeltes waarop ons per se in diepte ingegaan het is die privaatreg en strafreg. Hieronder is die siviele prosesreg en strafprosesreg, asook die bewysreg bespreek. Die prosesreg reël die prosedure en reguleer die manier hoe daar in sake te werk gegaan moet word. Die bewysreg stel weer die wyse waarop die feite in hierdie sake bewys moet word.

Ons het nou ʼn basiese idee van die samestelling van die Suid-Afrikaanse reg en sal nou dit kan raaksien in ons alledaagse lewe.

1.16 Selfevaluering Aktiwiteit 1 Jenny is ʼn Suid-Afrikaanse burger. Sy raak verlief op ʼn sjarmante Egiptenaar. Hulle besluit om weg te loop en in Engeland te gaan trou. Dit is behoorlik maanskyn en rose tussen hulle vir die eerste agt jaar. Daarna begin die verhouding verbrokkel en Jenny, wat teruggekeer het na Suid-Afrika, besluit dat sy haar man wil skei. Sy nader jou vir advies rakende die proses wat gevolg moet word. Adviseer haar met spesifieke verwysing na die indeling van die Suid-Afrikaanse reg en enige aanvullende regsgebiede wat in ag geneem moet word.

Aktiwiteit 2 Pieter is gearresteer nadat ʼn klagstaat voltooi is en ʼn lasbrief uitgereik is. Hy word aangekla van aanranding met die opset om ernstig te beseer nadat hy ʼn man in ʼn kroeg met die vuis bygedam het. Sy prokureur meen dat hy, op grond van die Grondwet, geregtig is daarop om op borgtog vrygelaat te word tot die datum van sy verhoor. Die staatsaanklaer argumenteer die teenoorgestelde. Met verwysing na die vereistes vir die toestaan van borgtog, bespreek Pieter se moontlikheid om borgtog te kry, al dan nie.

Aktiwiteit 3 Daar is groot dele van die reg wat vas en seker is. Daar is egter sekere faktore wat hierdie sekerheid beïnvloed en dit vir leke moeilik maak om te interpreteer. Bespreek hierdie faktore en die invloed wat dit op die sekerheid van die reg het.

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 55

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Aktiwiteit 4 Shannon word aangekla vir dronkbestuur nadat sy in ʼn botsing was oppad terug van haar vriendin se henne-partytjie. Dit is die dag van haar verhoor en sy is onseker oor die tipe getuienis wat sy voor die hof kan bring. Adviseer haar volledig met spesifieke verwysing na soorte bewysmateriaal. Fabriseer voorbeelde van die getuienis wat sy moontlik tot haar beskikking sal hê.

Aktiwiteit 5 Die Suid-Afrikaanse reg word in verskeie bronne gevind. Dit beteken daar is plekke waar die reg opgespoor kan word. Wetgewing is een van die gesaghebbende bronne van die reg.

Bespreek wetgewing as ʼn bron van die reg, met spesifieke verwysing na: 5.1 Wat is wetgewing?

5.2 Hoe word ʼn wet gemaak?

5.3 Toepassing van wetgewing.

1.17 Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 Hierdie vraag verwys spesifiek na die indeling van die Suid-Afrikaanse reg. Let op die puntetoekenning indien daar ʼn soortgelyke vraag in vraestelle gevra word. Dit sal ʼn riglyn bied vir die omvang van die vraag. Die gedeelte van die reg wat hier ter sprake kom is die familiereg, wat ʼn onderafdeling van die privaatreg is. Dit is egter nie die enigste gedeelte wat van belang is nie. Die aanvullende regsgebied waarna verwys word, sluit die internasionale privaatreg in, siende dat die paartjie onder Engelse reg getroud is (Kleyn en Viljoen, 2010: hoofstuk 96, paragraaf 6 en 7).

Riglyne: Aktiwiteit 2 Borgtog word toegestaan in sommige gevalle en artikel 35 van die Grondwet bepaal dat dit wel moontlik is indien dit in die belang van geregtigheid is. Verwys hier na die drie vrae en pas Pieter se geval daarop toe om te bepaal of hy wel borgtog kan kry of nie (Kleyn en Viljoen, 2010: 156).

Bladsy 56

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Riglyne: Aktiwiteit 3 Daar is faktore wat die sekerheid van die reg beĂŻnvloed. Hierdie faktore is onder andere taal en regterlike diskresie. Die faktore moet genoem en bespreek word (Kleyn en Viljoen, 2010: 14).

Riglyne: Aktiwiteit 4 Soorte getuienis val onder die bewysreg en word bespreek in paragraaf 1 van hoofstuk 10 in die voorgeskrewe handboek (Kleyn en Viljoen, 2010: 174-177). Jy moet in staat wees om te bepaal watter inligting van toepassing sal wees op Shannon se geval en wat sy in haar besit sal hĂŞ.

Riglyne: Aktiwiteit 5 Bronne van die Suid-Afrikaanse reg word volledig bespreek in hoofstuk 3 van die voorgeskrewe handboek. Die subvrae moet gebruik word as riglyne oor die gedeeltes van die wetgewing wat bespreek moet word. Let daarop dat nie alles aangaande wetgewings gevra word nie (Kleyn en Viljoen, 2010: 42-45).

Studie-eenheid 1: Inleiding tot en verdeling van die reg

Bladsy 57

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Notas

Bladsy 58

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

STUDIE-EENHEID 2: DIE GRONDWET EN ANDER REGSASPEKTE

2.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: 

Die reg en die besigheidswêreld



Howe en alternatiewe dispuutbeslegting



Die regsberoep



Die Grondwet



Menseregte



Regsvergelyking



Taal en die reg



Regsargumente en logika



MIV/Vigs en die reg



Perspektiewe op die reg



Regsnavorsing

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: 

die reg en die besigheidswêreld te analiseer en te versoen.



die jurisdiksie van gewone en spesiale howe, sowel as die konstitusionele hof te verduidelik en toe te pas op feitestelle.



die konsep “Alternatiewe Dispuutbeslegting” te beskryf.



die indelings van die regsberoep te identifiseer.



die ontwikkeling van die Grondwet te analiseer.



die nuwe Grondwet te evalueer en toe te pas op feitegeskille.



menseregte te kategoriseer en te verduidelik.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 59

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

2.2



regsvergelyking te verduidelik en toe te pas op verskillende aangeleenthede.



die integrasie tussen taal en die reg te evalueer.



regsargumente en logika te klassifiseer en toe te pas op feitedispute.



MIV/Vigs en die reg kortliks te beskryf.



die verskillende perspektiewe op die reg te identifiseer.



die proses van regsnavorsing te evalueer en toe te pas.

Voorgeskrewe handboek

Kleyn D. en Viljoen F. 2010. Beginnersgids vir regstudente. 4e Uitgawe. Pretoria.

Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 9, paragrawe 1-3 Hoofstuk 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 Belangrik! 

Voetnote en hofsake vorm ʼn belangrike deel van hierdie vak. Bestudeer ook die definisies soos in die voorgeskrewe handboek weergegee. Waar daar in die handboek na hofsake verwys word, is dit belangrik om dit te bestudeer.



Die CD hoef slegs bestudeer te word waar dit in hierdie begeleidingsgids aangedui word.

2.3

Verrykende bronne

Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy hoef nie die bronne in diepte vir die vak te bestudeer nie, maar dit is belangrik dat jy ʼn goeie begrip het van die bron waar daar na die spesifieke bron verwys word in die begeleidingsgids.  2.4

Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Bona fide

Ter goeder trou

Hof a quo

Hof van eerste instansie

Bladsy 60

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Iusta causa

Regmatige of aanvaarbare rede

KVBA

Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie

Mala fide

Ter kwader trou

Obiter dicta

Bindende uitspraak

Per commissionem

Deur daad of handeling

Per omissionem

Deur nalate of versuim

Ratio decidendi

Terloopse opmerking

2.5

Inleiding

In die eerste gedeelte van hierdie begeleidingsgids het ons na die ontwikkeling van die reg, geskiedenis van die reg en die bronne van die reg gekyk. Die verdeling van die reg in onderafdelings is ook nagegaan om ʼn groter prentjie van die reg as ʼn geheel te kry. Die reg is nie verwyder van die gemeenskap nie en speel ʼn rol in elke aspek van die lewe. In die besigheidswêreld word kontrakte tussen regsubjekte aangegaan en verskillende ondernemingsvorme kan ontwikkel word. Howe se funksie is van kardinale belang deurdat regspraak een van die bronne van die Suid-Afrikaanse reg is. Die regsberoep is ongelooflik wyd en sluit veel meer in as die alombekende amp van advokaat of prokureur. Dit is belangrik om die onderskeid te verstaan sodat ʼn individu sy of haar regskennis tot die uiterste kan uitleef.

Die Grondwet is die hoogste gesag in Suid-Afrika en het ʼn lang pad gestap om die gesag te wees wat dit vandag is. Hoofstuk twee van die Grondwet lê die menseregte van elke persoon in die land neer en word die Handves van Regte genoem. Regsvergelyking, taal en navorsing is aspekte wat bestudeer moet word om die reg ten volle te verstaan en toe te pas.

2.6

Die reg en die besigheidswêreld

Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 165-172, Hoofstuk 9, par 1-3 2.6.1

Kontrakte

ʼn Kontrak skep ʼn regsgeldige verbintenis tussen die betrokke partye waarin die kontraktante regte en verpligtinge verkry. In leketaal is dit ʼn ooreenkoms tussen partye om iets te doen.

Dit moet egter ernstige bedoeling bevat om gebonde te wees aan hierdie verpligtinge wat

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 61

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg daaruit voortspruit. ʼn Kontrak word geskep deur ʼn aanbod en ʼn aanname. Kontrakte kan mondeling of skriftelik wees. a. Vereistes vir kontraksluiting

Wilsooreenstemming

Handelingsbevoeg

Juridies uitvoerbaar

Formaliteite Fisies uitvoerbaar

(indien van toepassing)

Figuur 2.1: Vereistes van ʼn geldige kontrak (Outeur, 2016) b. Inhoud van kontrakte Essentialia is die noodsaaklike aspekte waaroor die partye ooreen moet kom om die kontrak ʼn bepaalde tipe kontrak te maak.

Naturalia vloei noodwendigerwys uit die tipe kontrak wat tussen die partye aangegaan is.

Dit is die regte en verpligtinge van die partye wat deur regswerking deel vorm van die kontrak. Hierdie vorm kan deur die partye uitgesluit word indien hulle dit nie deel van die kontrak wil hê nie.

Incidentalia is daardie bepalings waaroor die partye uitdruklik ooreenkom en wat hulle verlang moet deel van die ooreenkoms vorm. c. Koopkontrak ʼn Koopkontrak kan omskryf word as ʼn regtens afdwingbare ooreenkoms waar een party onderneem om ʼn saak te koop en die ander party onderneem om die saak te verkoop.

Die essentialia van ʼn koopkontrak is die volgende: 

Een party moet bedoeling hê om te koop en die ander een die bedoeling om te verkoop.



Beide moet ooreenstem aangaande die koopsaak.



Die partye moet saamstem oor die koopprys.

Die koopprys moet in geld wees. Indien die essentialia teenwoordig is, het die partye wilsooreenstemming bereik oor die feit dat hulle ʼn koopkontrak wil sluit. ʼn Naturalia van ʼn koopkontrak is die waarborg teen verborge gebreke. Dit sal deel vorm van die kontrak tensy die partye dit uitsluit. ʼn Verborge gebrek is ʼn fout of defek wat in die saak voorkom en moet aan die volgende voldoen:

Bladsy 62

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

fout moenie onbenullig van aard wees nie;



dit moet die gebruiksnut van die saak affekteer;



die fout moet onbekend wees aan die koper;



dit moenie deur redelike sorg raakgesien kon word nie.

Jy moet in staat wees om hierdie bepalings op ʼn feitestel toe te pas en ʼn gevolgtrekking te maak.

2.6.2

Vorme van deelname aan besigheid

Dit is belangrik om ʼn besluit te maak aangaande die tipe besigheidsvorm wat ʼn persoon wil begin. Die volgende word erken as vorme van deelname aan besigheid. Maak seker dat jy hierdie vorme van besigheidsentiteite goed onder die knie het. a. Eenmansaak (Alleeneienaarsaak) Een persoon is die eienaar van die onderneming en behartig die bestuur. b. Vennootskap Dit is ʼn kontraktuele verhouding tussen twee of meer persone met die doel om wins te maak en tussen mekaar te verdeel. Gewoonlik neem al die vennote aan die bestuur deel. Die natuurlike persone bly aanspreeklik vir skulde en risiko's en dus het die vennootskap nie aparte regspersoonlikheid nie. Daar is egter twee uitsonderings waar die vennootskap se boedel wel afsonderlik gesien word, naamlik sekwestrasie en litigasie. c. Beslote korporasie ʼn BK kan gesien word as ʼn regspersoon, apart van die lede, wat self regte en verpligtinge verkry. Dit kan ook in die besigheidswêreld deelneem aan prosesse. Daar is minder formaliteite as wanneer ʼn maatskappy gestig word. Beslote korporasies kan nie meer in Suid-Afrika opgerig word nie. Die bestaande BK's word egter steeds gereguleer en beskerm. Daar is ook rak-BK's beskikbaar wat gekoop kan word en as ʼn beslote korporasie bestuur word. d. Maatskappy ʼn Maatskappy word ook as ʼn regspersoon geag en funksioneer apart van die lede daarvan. Die lede van die maatskappy stel direkteure aan om die maatskappy te bestuur en te verteenwoordig. Maatskappye het aandele wat in sommige gevalle aan die publiek oopgestel word. Dividende kan aan die aandeelhouers uitbetaal word. Die lede van die maatskappy is nie persoonlik aanspreeklik tydens likwidasie nie.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 63

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.6.3

Rekeningkundige aspekte

Boekhouding is van belang in elke ondernemingsvorm. Kortliks loop ʼn rekeningkundige proses soos volg: 

Noukeurige rekord van betalings en inkomste



Transaksies word in die boek van oorspronklike inskrywings opgeteken



Transaksies word deur dubbelinskrywings in rekeninge aangeteken



Inkomste- en uitgawerekeninge word afgesluit



Die inkomstestaat word opgestel.

Die balansstaat is ʼn uiteensetting van bates en laste in die onderneming op ʼn sekere tyd.

Die onderneming se finansiële state is die inkomstestaat en balansstaat.

2.7

Howe en Alternatiewe Dispuutbeslegting

Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 186-203, Hoofstuk 11, par 1-4 Artikel 166 van die Grondwet skep ʼn hiërargie van howe en bepaal die nuwe hofstruktuur.

Die Grondwet is die hoogste gesag en die Konstitusionele hof kan oor grondwetlike aangeleenthede beslis. Howe het jurisdiksie om sekere sake aan te hoor. Dit beteken die bevoegdheid van ʼn spesifieke hof om ʼn besondere saak aan te hoor.

2.7.1

Jurisdiksie van gewone howe

a. Algemene beginsels Eerstens moet daar onderskei word tussen die aanhoor van appèlle, hersiening of hof van eerste instansie. Indien ʼn party voel die hof van eerste instansie, hof a quo, het ʼn fout gemaak, kan daardie party appelleer. Die hof wat die appèl aanhoor baseer die uitspraak slegs op die getikte rekord van die saak in die hof a quo. Hersiening sal voorkom waar daar moontlike onreëlmatighede in die verhoor was.

Hof van eerste instansie is wanneer die besondere aangeleentheid vir die eerste keer aangehoor word deur ʼn hof. Twee faktore speel ʼn rol in hierdie verband, naamlik geografiese gebied en die tipe saak. Sien figuur 11.1 in die handboek vir ʼn grafiese oorsig van jurisdiksie.

Maak seker dat jy hierdie gedeelte in die handboek goed onder die knie kry.

Die tabel op bladsy 190 in die handboek gee ʼn volledige samestelling van die jurisdiksie van howe – maak seker dat jy elk van hierdie howe kan bespreek.

Bladsy 64

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg b. Hoër howe Hoër howe kan verdeel word in die Hoogste Hof van Appèl en Hoë Howe. Verwys na die tabel op bladsy 190 in die handboek. c. Laer howe Laer howe word ook landdroshowe genoem en word verdeel in distriks- en streekhowe.

Verwys na die tabel op bladsy 190 in die handboek vir ʼn verduideliking oor die jurisdiksie van laer howe.

2.7.2

Jurisdiksie van Konstitusionele Hof

Die Konstitusionele hof is in Johannesburg en bestaan uit die Hoofregter, Adjunk-Hoofregter en nege ander regters. Die hof het jurisdiksie oor die hele geografiese gebied van SuidAfrika. Die Konstitusionele hof beslis oor grondwetlike aangeleenthede en die uitsprake bind alle ander howe in die land. Daar is verskeie aangeleenthede wat onder hierdie omskrywing sal val en jy moet in staat wees om dit te identifiseer soos uiteengesit in die voorgeskrewe handboek. Hierdie hof funksioneer as beide ʼn hof van eerste instansie en ʼn appèlhof.

Die Konstitusionele Hof het uitsluitlike jurisdiksie oor sekere aangeleenhede. Hierdie word bespreek op bladsy 193 in die handboek.

2.7.3

Spesiale howe

Spesiale howe bestaan ook uit hoër en laer howe en is daar vir spesifieke litigasie.

Hoër howe Arbeidshof

Laer howe Kinderhof

Ander Gelykheidshowe

Arbeidsappèhof Hof vir Klein Eise Hof vir Inkomsbelastingappèlle

Onderhoudshof Watertribunaal

Appèlhof vir mededinging Grondeisehof

Egskeidingshof

Howe van Kapteins en Hoofmanne

Figuur 2.3: Spesiale howe (Outeur, 2016)

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 65

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Verwys na die bespreking van elke hof in die voorgeskrewe handboek. Dit is belangrik om die verduideliking aan die hand van Bangindawo and Others v Head of Western Tembuland Regional Authority 1998 2 SACR 16 (Tk) (bladsy 197 in die handboek) van howe van Kapteins en Hoofmanne te verstaan. Jy moet in staat wees om dit te verduidelik en toe te pas. Verwys ook na Mhlekwa v Head of the Western Tembuland Regional Authority 2000 9 BCLR 979 (Tk) (bladsy 198 in die handboek) wat die Thembuland hofstelsel ongrondwetlik bevind het en dit is ontbind.

2.7.4

Alternatiewe dispuutbeslegting (ADB)

Die meeste geskille word tussen die partye self opgelos. Daar is gevalle waar die geskille nie opgelos kan word nie en gevolglik verwys moet word na ʼn objektiewe forum. Daar is verskeie probleme wat ontstaan in die geval van formele litigasie en partye soek gevolglik na ander oplossingsmeganismes. Daar bestaan ook talle hindernisse en probleme in verband met formele litigasie. Hierdie word bespreek op bladsy 199 in die handboek.

Die ander moontlikhede van probleemoplossing word Alternatiewe Dispuutbeslegting genoem. Daar is verskillende vorme, naamlik: a. Arbitrasie Twee partye kom ooreen om ʼn arbiter aan te stel indien daar ʼn geskil tussen hulle ontstaan. Arbitrasie is goedkoper en vinniger as ander formele prosedures. Partye kom ooreen oor die persoon wat as arbiter optree, die fyner besonderhede van die proses en die toepassing daarvan. Die uiteinde is gewoonlik ʼn wen-verloor-situasie. b. Onderhandeling Die partye onderneem om self met mekaar te praat om ʼn oplossing te vind. Hulle probeer mekaar vind en in ag neem. Partye moet ernstige bedoeling hê om die situasie op te los. c. Bemiddeling (mediasie) Partye vra ʼn derde persoon, die bemiddelaar, om hulle by te staan om ʼn oplossing te kry deur onderhandeling. Die bemiddelaar moedig die partye aan om self ʼn oplossing te kry. Daar word gepoog om ʼn oplossing te kry wat vir beide partye aanvaarbaar is. d. ADB in Suid-Afrika Daar is organisasies wat spesifiek fokus op ADB en dit probeer bewerkstellig.

Arbeidsgeskille moet eers vir ADB gaan voordat dit na die arbeidshof verwys word. Die Wet op Arbeidsverhoudinge het die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en

Bladsy 66

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Arbitrasie (KVBA) saamgestel. Daar is ook in Suid-Afrika gemeenskapshowe wat dispute tussen partye probeer oplos op ʼn minder formele manier as howe.

2.8

Die regsberoep

Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 204-214, Hoofstuk 12, par 1-4 Die algemene idee is dat die regsberoep sterk op tradisies gebaseer is. Ons professie steun op die Engelsregtelike basis. Dit is tans onderhewig aan herstrukturering en verandering.

Die tradisionele grade is ook vervang en vandag word ander grade deur universiteite aangebied om die regsprofessie te beklee.

2.8.1

Tradisionele regsberoep in die privaatsektor

Daar is verskillende tradisionele regsberoepe waarvan sommiges kortliks hier bespreek sal word. ʼn Meer volledige bespreking kan gevind word op bladsy 204-208 in die handboek. a. Prokureur Hierdie is die algemene praktisyns in die beroep en word direk deur kliënte genader. Die vereistes om ʼn prokureur te word, word deur die wet voorgeskryf. Dit is die voltooiing van ʼn LLB-graad, die prokureurstoelatingseksamens moet geslaag word en ʼn leerkontrak van minstens twee jaar moet voltooi word. Daarna word daar aansoek gedoen by die hof om toegelaat te word as ʼn prokureur. Prokureurs verkry verskyningsbevoegdheid om in die verskillende howe op te tree. b. Advokaat Advokate is spesialis-litigeerders en spandeer die meeste van hulle tyd in die hof.

Vereistes vir toelating is die voltooiing van ʼn LLB-graad, pupilskap by ʼn balie en aflegging van die algemene balieraad se eksamen. Advokate is nie hoër in status as prokureurs nie en mag nie self kliënte nader nie. Advokate kan in alle howe verskyn. c. Prokureur in die hoë hof Prokureurs doen aansoek by die hof vir verskyningsbevoegdheid in die Hoë hof. d. Aktevervaardiger Hierdie is prokureurs met ʼn addisionele kwalifikasie om transporte en aangeleenthede wat daarmee verband hou, te hanteer. e. Notaris Prokureurs met bykomende kwalifikasies waarvoor ʼn eksamen afgelê is.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 67

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg f.

Kantoorpersoneel

Ander personeel beskik ook soms oor regskwalifikasies. g. Regsadviseur Dit is gewoonlik by maatskappye, banke en ander organisasies waar ʼn persoon met ʼn regskwalifikasie as ʼn adviseur optree.

2.8.2

Regsberoepe in openbare dienssektor

Daar is ook die regsberoepe wat in die openbare sektor beskikbaar is. Let gerus op die bespreking in die voorgeskrewe handboek (bladsy 208-211) aangaande elkeen van hierdie beroepe. Hulle is soos volg: a. Aanklaer b. Voorsittende beampte c. Staatsprokureur d. Staatsregsadviseur e. Griffier van die hoë hof f.

Klerk van die hof

g. Meester van die hoë hof h. Registrateur van Aktes i.

Registrateur van Patente en Handelsmerke

j.

Gesinsadvokaat

k. Regshervormingskommissie l.

Openbare Beskermer

m. Menseregtekommissie n. Openbare verdediger o. Regsakademikus 2.8.3 Regsverteenwoordiging Hoë kostes is ʼn groot hindernis tussen beskikbare bekwaamheid en behoeftes. Hierdie aspekte behoort aangespreek te word. a. Koste (fooie) Fooie word deur wetgewing gereguleer en billike bedrae word voorgeskryf. Alhoewel hierdie fooie as billik voorkom, is dit soms buite die bereik van die meeste SuidAfrikaners se vermoëns.

Bladsy 68

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg b. Bestaande regshulp Daar is verskillende vorme van regshulp. Die Grondwet bepaal dat ʼn persoon geregtig is op regsverteenwoordiging. Die vorme is: 

Pro deo verteenwoordiging – staat stel regsverteenwoordiger aan en vergoed die praktisyn.



Pro amico – vriendediens, gratis vir vriende of kennisse.



Pro bono – regshulp as ʼn barmhartigheidsdiens.



Regshulpraad – statutêre raad wat regshulp aan behoeftiges bied.



Regshulpklinieke – hierdie regshulp word by universiteite aangebied en is gratis.



Adviesburo's – para-legals lewer gewoonlik hierdie diens. Dit is nieregeringsorganisasies.



Openbare verdediger – hulle is in diens van die staat, maar verdedig beskuldigdes in strafsake.

Lees meer hieroor in die handboek, bladsy 211-212.

2.8.4 Etiese vrae Praktiserende prokureurs en advokate moet aan die etiese reëls van die beroep voldoen.

Hulle moet ook kollegas met respek en hoflikheid behandel. Hulle word ook geag amptenare van die hof te wees en moet die regte kleredrag en gedrag toon. Die etiese norme geld vir praktisyns en die kliënte ook. Verwys na die gevalle in die voorgeskrewe handboek (bladsy 213-214) waar etiese gedrag ter sprake kom.

2.9

Die Grondwet

Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 215-234, Hoofstuk 13, par 1-4 ʼn Grondwet is ʼn dokument waarin die struktuur en funksionering van ʼn organisasie gereël word. Elke staat het ʼn grondwet. Hierdie grondwet sit die funksionering en samestelling van die regering uiteen. Ons het reeds in die vorige studie-eenheid die drie vorme van die reg teëgekom. Dit is die wetgewende, regsprekende en uitvoerende gesag. ʼn Grondwet het gewoonlik ʼn aanhef (kyk bladsy 215 vir die aanhef tot die Suid-Afrikaanse Grondwet). Dit is ʼn plegtige verklaring wat die basiese oogmerke van die grondwet uiteensit. Die Grondwet is ʼn tipe kontrak tussen die mense.

2.9.1

Soorte grondwette

a. Geskrewe of ongeskrewe Alle grondwette is nie net een geskrewe vorm nie, maar kan ook konvensies en gebruike wees. Die meeste lande het een geskrewe vorm as primêre bron.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 69

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg b. Buigsaam of onbuigsaam Buigsame grondwette word maklik verander en gewysig. Die wysigingsprosedures om dit te moeiliker te maak om te verander, is gewoonlik in die grondwet self. c. Unitêr of federaal Unitêre state se regeringsmagte is gesentraliseer en daar is een sentrale regering. ʼn Federasie aan die anderkant se magte is gedesentraliseer en verdeel in nasionale en provinsiale vlakke van regering. d. Soewerein of ondergeskik Waar die grondwet die hoogste gesag geniet is dit soewerein. Indien die grondwet egter deur die wetgewer gewysig kan word, is dit ondergeskik en is die parlement soewerein.

Lees meer hieroor op blady 216-217.

2.9.2

Grondwetgeskiedenis van Suid-Afrika: ʼn kort oorsig

a. Voor 1910 Na 1652 kon daar nooit ʼn volledige Nederlandse staatstruktuur gevestig word nie en die Britse invloed het ʼn groot rol hier in gespeel. Ontevredenheid met die Britse konstitusionele bedeling het die Groot Trek tot gevolg gehad. Die Brits-gebaseerde konstitusionele stelsels het in die kolonies gegeld en die boererepubliek het hulle eie grondwette neergelê. b. 1910: Uniewording Gedurende hierdie tyd het die Britte oorwinning behaal en vier Britse kolonies is saamgestel. In die Uniegrondwet is taal verskans en kon slegs met ʼn twee-derde meerderheid verander word. Die 1910-Grondwet het stemreg in die Kaap verskans en kon ook net met ʼn twee-derde meerderheid verander word. Die stelsel is genoem die Westminsterstelsel en is gebou op die stelsel in Brittanje. Die kenmerke van hierdie stelsel wat duidelik was in die 1910-Grondwet is soos volg: 

Unitêre stelsel



Enkellid kiesafdeling kiesstelsel



Leier van meerderheidsparty word eerste Minister



Daar is ʼn simboliese staatshoof



Parlement bestaan uit twee huise



Die parlement is soewerein

Bladsy 70

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Die verskil tussen die grondwet soos in die Britse stelsel en die 1910-Grondwet was dat stemreg beperk was tot ʼn gedeelte van bevolkingsgroepe. In 1948 het die Nasionale Party die verkiesing gewen en is Apartheid tot stand gebring. Die regerende party het die wette verander om by die struktuur aan te pas en die howe was ondergeskik aan die parlement. Inhoud van wette kon nie deur die howe getoets word nie, slegs die vorm en prosedure. ʼn Veldtog van burgerlike ongehoorsaamheid word gestuur en ʼn bekende hoogverraadsaak volg waarin lede van die African National Congress (ANC) vir hoogverraad verhoor word. c. 1961: Republiekwording Daar het verskeie voorvalle van verset gedurende hierdie tydperk plaasgevind, die opspraakwekkendste was die die Sharpeville-voorval. Op 31 Mei 1961 word Suid-Afrika ʼn republiek, buite die statebond. ʼn Nuwe Grondwet, wat nie veel verskil het van die 1910-Grondwet nie, is aangeneem. Die Britse monargie as bron het verval en ʼn staatshoof is vervang deur ʼn staatspresident. Die eerste staatspresident was C R Swart.

Vier onafhanklike tuislande het ontstaan. Pogings van verset teen apartheid het gelei tot die 1983-Grondwet. d. 1983-Grondwet Die Nasionale Party (NP) het geskeur en die Konserwatiewe Party het ontstaan. Die 1983-Grondwet se kenmerke is: 

Stemreg word uitgebrei



Bevoegdhede van regering word in eie en algemene sake verdeel



Swartmense word uitgesluit uit die bedeling



Uitvoerende gesag belê in die kabinet en staatshoof

Opstande teen die NP het voortgegaan. F W de Klerk is as staatspresident verkies en hy het die ANC en PAC ontban. Nelson Mandela word vrygelaat en onderhandeling vir ʼn inklusiewe Suid-Afrika het begin. e. 1993- Grondwet Talle groepe het aan die onderhandelinge vir die 1993-(Tussentydse)-Grondwet deelgeneem. Die kenmerke van die tussentydse Grondwet is: 

Eerste demokratiese grondwet



Parlementêre oppergesag is afgeskaf



Konstitusionele hof is in die lewe gebring



Proporsionele kieserstelsel is ontwikkel



Nege provinsies is geskep

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 71

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Wetgewende gesag is deur die parlement uitgeoefen



Uitvoerende gesag is deur die regering van nasionale eenheid uitgevoer

f. 1994-1997: Aanname van finale Grondwet ʼn Grondwetlike vergadering is saamgestel en hulle verantwoordelikheid was om die finale Grondwet op te stel. Vier-en-dertig beginsels is saamgestel en nagevolg in die finale Grondwet. Die finale Grondwet het op 4 Februarie in werking getree. Dit word genoem die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. g. Daaropvolgende grondwetlike wysigings Daar het al verskeie wysigings van die Grondwet plaasgevind en was meestal van tegniese aard. Die konsep van oorlopery was ʼn groter kwessie en is deur die Veertiende Wysigingswet afgeskaf.

Lees meer oor die geskiedenis van die ontwikkeling van die Grondwet in die handboek, bladsy 217-224.

2.9.3

Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996

a. Ooreenkomste met tussentydse Grondwet Artikel 1 van die Grondwet stel die volgende, wat ooreenstem met die tussentydse Grondwet: 

Almal se menseregte word in die Handves van Menseregte erken



Algemene stemreg vir volwassenes



Oppergesag van die Grondwet



Nie rassigheid en nie-seksisme

b. Regering van samewerking ʼn Regering van samewerking moet ingestel word. Die regeringsfunksies word gedesentraliseer na organisasies nader aan die mense van die land.

Die verskillende vlakke van gesag en regering word hieronder grafies voorgestel. Maak seker dat jy hierdie verstaan en sal kan toepas op feitestelle (handboek, blady 226).

Bladsy 72

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg c. Wetgewende gesag

Nasionale vlak

Parlement

Nasionale vergadering

Nasionale Raad van Provinsies

350-400 lede

1 afgevaardigde per provinsie

Figuur 2.4: Wetgewende gesag: Nasionale vlak (Outeur, 2016)

Provinsiale wetgewer

Elke provinsie

30-80 lede

Figuur 2.5: Wetgewende gesag: Provinsiale vlak (Outeur, 2016)

Plaaslike regeringsfeer

Munisipaliteite

Munisipale rade

Figuur 2.6: Plaaslike regeringsvlak (Outeur, 2016) Let op na die proses waardeur nasionale wetsontwerpe aangeneem word (bladsy 227 in die handboek). d. Uitvoerende gesag Die uitvoerende gesag word verdeel in: 

Nasionale uitvoerende gesag: Die President is die hoof hiervan. Die President, Adjunk-Regter-President en Ministers vorm saam die kabinet.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 73

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Provinsiale uitvoerende gesag: Die Premier van die provinsie is die hoof. Lede van die Uitvoerende Raad (LUR’s) administreer die provinsiale regeringsdepartemente.



Plaaslik wetgewende en uitvoerende funksies: Word deur munisipale rade uitgeoefen.

e. Regsprekende gesag Hofbevele bind alle persone en staatsorgane waarop dit van toepassing is. Die verdeling van die howe is reeds hierbo bespreek. Die President stel die regters aan uit ʼn lys van name wat die Regterlike Dienskommissie (RDK) aan hom voorlê. Die RDK bestaan uit ʼn aantal lede (handboek, bladsy 229). Die President is nie betrokke by die aanstel van waarnemende-regters nie. Lees meer oor die Konstitusionele Hof en die RDK op bladsy 229 in die handboek. f.

Staatsinstellings

Daar is verskeie instellings saamgestel om grondwetlike demokrasie te bevorder, naamlik: 

Openbare Beskermer



Menseregtekommissie



Kommissie vir Geslagsgelykheid



Ouditeur-generaal



Verkiesingskommissie



Kommissie vir die Bevordering en Beskerming van die Regte van Kultuur-, Godsdiens- en Taalgemeenskappe



Kommissie op die Herstel van Regte in Grond



Kommissie vir Waarheid en Versoening

Neem kennis van die samestelling, doel en funksies van hierdie liggame, bladsy 231 in die handboek.

Die staat alleen kan nie demokrasie bevorder nie, daarom moet daar nieregeringsorganisasies bestaan om die staat ook te reguleer. Dit is byvoorbeeld Regslui vir Menseregte. g. Tradisionele leiers Die Nasionale Huis van Tradisionele Leiers is ingestel om tradisionele leierskap binne die demokratiese sisteem te bevorder. Ses van die provinsies het provinsiale huise van die tradisionele leiers aangeneem. Daar is ook ʼn Kommissie hiervoor ingestel.

Bladsy 74

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg h. Tale Daar word 11 amptelike tale erken. Die staat moet maatreëls tref om voorheenbenadeelde tale te bevorder en te ontwikkel. Die nasionale en provinsiale regerings moet minstens twee amptelike tale vir regeringsdoeleindes gebruik. Sekere faktore moet in hierdie bepalings in ag geneem word. Sien bladsy 223 in die handboek.

2.9.4

Opsomming

Kenmerke van die huidige Grondwet is: 

Dit is geskrewe en vervat in ʼn enkele gekodifiseerde bron;



onbuigsaam;



het federale kenmerke; en die



Grondwet is soewerein.

2.10 Menseregte Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 234-252, Hoofstuk 14, par 1 - 11 Elke mens het ingebore menswaardigheid en hieruit spruit fundamentele regte. Elke persoon word met hierdie regte gebore en daarom noem ons dit menseregte. Dit beskerm mense teen staatsgesag. Fundamentele regte is onvervreembaar en onskendbaar. Ons volg nou ʼn stelsel van konstitusionalisme of oppergesag van die reg.

2.10.1 Filosofiese begronding Die filosofiese benadering word in die natuurreg gevind. Dit is ook dikwels op christelike godsdiens gebaseer. Soos die ontwikkeling plaasgevind het, het die bron van menseregte die menslike rasionaliteit geword. Filosowe van die sewentiende en agtiende eeu het ʼn groot invloed gehad op die uitbreiding van die fundamentele regte wat later gekodifiseer is in ʼn handves van menseregte.

2.10.2 Internasionale erkenning van menseregte Tydens die Tweede Wêreldoorlog is ʼn keerpunt bereik. In 1945 is die Verenigde Nasies (VN) gestig om internasionale vrede en beskerming van menseregte te bevorder. Dit het dus op ʼn internasionale vlak plaasgevind. Daar het ook beskerming van spesifieke groepe se menseregte vorendag gekom. Op streeksvlak bestaan daar meganismes en organisasies om fundamentele regte te verbeter. Indien menseregte in ʼn land gekodifiseer is, kan inbreukmaking daarop die vinnigste deur die howe binne die land hanteer word.

Bestudeer bladsy 237 in die handboek vir ʼn meer breedvoerige bespreking van bogenoemde.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 75

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.10.3 Generasies regte Daar is gewoonlik drie generasies regte, naamlik: 

Eerstegenerasie-regte is daardie regte wat ʼn individu ʼn skild gee om homself/haarself teen die swaard van staatsgesag te beskerm. Dit is ʼn vertikale voorstelling en sluit regte soos die reg op lewe, vryheid van spraak en godsdiensvryheid in. Ook genoem “blou” regte.



Tweedegenerasie-regte sal omskryf word as sosio-ekonomiese regte. Dit is soos ʼn swaard in die hand van die individu omdat dit die staat dwing om iets te doen.

Voorbeelde hiervan is reg op onderwys en reg op werk. Dit word ook “rooi” regte genoem.



Derdegenerasie-regte word “groen” regte genoem en sluit regte oor spesifieke groepe in. Dit kan byvoorbeeld die reg tot ontwikkeling en selfbeskikking wees.

Alle regte is onderling verwant, interaktief en onverdeelbaar. Die verpligtinge rondom regte is respek, beskerming en vervulling van die regte.

Eerstegenerasie

Regte

Tweedegenerasie

Derdegenerasie Figuur 2.7: Generasies regte (Outeur, 2016) 2.10.4 Debat om erkenning in Suid-Afrika Die regering in 1910, 1961 en 1983, toe die Grondwet ontwikkel is, was soewerein en menseregte het nie deel gevorm van hierdie dokumente nie. In 1956 het die ANC die Freedom Charter aangeneem waarin gelyke regte aan alle Suid-Afrikaners gegee word. Die Handves van Regte is deur die veelparty-onderhandelingsproses na 1993 aangeneem.

Hierdie gedeelte het met die tussentydse Grondwet ooreengestem.

2.10.5 ʼn Oorsig van die Handves van Regte Die Suid-Afrikaanse Handves van Menseregte word vervat in hoofstuk 2 van die Grondwet.

Dit bestaan uit 27 artikels wat die regte omskryf. Die meeste van die regte in die Handves is eerstegenerasie-regte. Sosio-ekonomiese regte word ook gedek in die res van die Grondwet. Die toenemende mate van verwesenliking van die sosio-ekonomiese regte

Bladsy 76

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg geskied binne die beperking van die staat se beskikbare middele. Derdegenerasie-regte maak ook ʼn verskyning en daar is ʼn plig op die staat om besoedeling te bekamp ter wille van die huidige en toekomstige geslagte. Kinders is ook draers van regte en word spesifiek genoem in die Grondwet. Enige wetgewing en gedrag wat inbreuk maak op die Grondwet, insluitende die Handves van Regte en wat nie uitgeklaar kan word in ooreenstemming met die fundamentele regte nie, moet ongrondwetlik verklaar word. Die voorgeskrewe handboek (bladsy 240-242) noem die meeste van die regte soos dit voorkom in die Handves van Regte.

2.10.6 Draers van en gebondenheid aan regte Wie kan aanspraak maak op menseregte? 

Alle persone in Suid-Afrika



Klasaksies namens ʼn groep of in die openbare belang mag geloods word



Regspersone – in die mate waarin die regte aan hulle toegeken word.

Wie is gebonde om die regte in die Handves van Regte te respekteer? 

Vertikale werking geskied deurdat die sentrale, provinsiale en plaaslike wetgewers ongrondwetlik verklaar kan word, sou dit teen die Handves van Regte wees.



Horisontale werking is wanneer een individu menseregte teen ʼn ander individu afdwing. Natuurlike en regspersone is gebonde aan die Handves in die mate waarin dit van toepassing is.

2.10.7 Beperking van regte Regte geld nie absoluut nie. Indien iemand se reg inbreuk maak op ʼn ander individu se reg, moet die regte teen mekaar opgeweeg word. Die formulering van regte self kan ook beperk word. Soms in ernstige gevalle kan ʼn noodtoestand afgekondig word wat sekere menseregte mag beperk. Daar is egter menseregte wat nie-aantasbaar is nie en nie eens in noodtoestande aangetas mag word nie. Die belangrikste beperking van regte is artikel 36 van die Grondwet. Hierdie artikel bepaal dat alle regte beperk kan word, mits die beperking aan die volgende voldoen: 

Dit moet in die vorm van algemeen-geldende reg wees;



Die beperking moet redelik en regverdig wees in ʼn oop en demokratiese samelewing, gebaseer op waardes van menswaardigheid, gelykheid en vryheid.



Die proporsionaliteitstoets word gebruik – daar moet ʼn balans wees tussen belang van beperking se oogmerk en mate waarin reg beperk word.

Om die grondwetlikheid van ʼn bepaling te toets, gebruik die howe ʼn tweefase-analise.

Verwys na die saak van De Reuck v Director of Public Prosecutions 2004 1 SA 406 (KH)

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 77

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg soos bespreek in die handboek, bladsy 245, om die tweefase-analise se toepassing te verstaan. Die twee fases is: 1) Is daar ʼn beperking van die applikant se regte?

2) Is die beperking van die regte regverdigbaar ingevolge artikel 36 van de Grondwet?

2.10.8 Uitleg van die Handves van Regte Die Grondwet word anders uitgelê as ander wetgewing. Artikel 39 van die Grondwet verwys spesifiek na die uitleg van die Grondwet. De riglyne wat daaruit voortspruit is soos volg: 

Die waardes van ons nuwe samelewing moet bevorder word by die uitleg van die Grondwet. Die gees van die Grondwet is een van die kenmerke van ons samelewing.



Volkereg wat van toepassing is, moet in ag geneem word. Hierdie het ons reeds teëgekom by die bronne van die reg.



Buitelandse reg kan ook in ag geneem word. Weereens sluit dit aan by die bronne van die reg.

Verwys na bladsy 247 vir ʼn meer volledige bespreking van hierdie aspekte.

2.10.9 Remedies vir skending van regte Remedies kan ook omskryf word as regsmiddels wat gebruik word om ‘n persoon wat te na gekom is by te staan. In leketaal dui dit op hulp wat aan die benadeelde verleen word.

Die verskillende remedies is: 

Ongeldigverklaring



Verklaring van regte



Skadevergoeding



Interdik

Maak seker dat jy verstaan wat elk van hierdie beteken (bladsy 248 in die handboek).

2.10.10 Voorbeelde van die impak van die Handves van Regte op die Suid-Afrikaanse reg Die voorgeskrewe handboek bespreek breedvoerig hierdie gedeelte aangaande uitsprake oor die Grondwet wat ʼn merkwaardige verandering teweeg gebring het. ʼn Voorbeeld daarvan is die afskaffing van die doodvonnis. Gaan sorgvuldig deur hierdie gedeelte in die handboek (bladsy 249-251).

2.10.11 ʼn Post-liberale Grondwet?

Die Grondwet is transformerend. Dit poog om ʼn rasgebaseerde, seksistiese en outoritêre bedeling te verander. Daar is dus ʼn post-apartheid kenmerk aan die Grondwet. De

Bladsy 78

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Handves van Menseregte is post-liberaal deurdat dit beide vertikale as horisontale werking het.

2.11 Regsvergelyking Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 253-262, Hoofstuk 15, par 1-4 Dit is wanneer vreemde en ander regstelsels bestudeer word en met ʼn eie regstelsel vergelyk word. Elke regstelsel is ontwerp vir ʼn spesifieke gemeenskap en dus eie aan daardie stelsel, tog is daar baie ooreenkomste tussen die verskillende lande se regsisteme.

2.11.1 Redes vir regsvergelyking Die redes wat aangevoer word vir regsvergelyking is: 

Ons word gekonfronteer met ʼn krimpende wêreld en geen land leef meer in isolasie nie.



Groeiende internasionalisme word bevorder deur gemeenskaplike probleme wat die wêreld as ʼn geheel bedreig.



Internasionale ideologieë word aanvaar en dwing ander lande om aan te pas.



Dit is nodig vir die opbou en ontwikkeling van ʼn land se eie regstelsel. In Suid-Afrika sien ons regsvergelyking meer by wetgewing en regspraak (kyk veral bladsy 256 in die handboek) voorkom.

Die handboek, bladsy 254-256, bespreek hierdie aspekte meer volledig.

2.11.2 Probleme by regsvergelyking Probleme steek egter kop uit by regsvergelyking en gevolglik is daar sekere faktore wat regsvergelyking moeilik maak: 

Taal – ʼn persoon moet kennis hê van die taal om dit korrek te interpreteer.



Kennis van die struktuur van die spesifieke regstelsel is nodig.



Dieselfde terminologie kan in ander regstelsel verskillende betekenisse hê.



Die doel van die regsvergelyking moet in ag geneem word. Die doel kan enige iets wees van interessantheid tot ʼn soektog na ʼn oplossing vir ʼn regsprobleem.

2.11.3 Verskillende regstelsels Regstelsels kan in verskillende groepe wat sekere kenmerke deel verdeel word. Ons gaan na verskeie vreemde regstelsels kyk. a. Westerse regstelsels 

Anglo-Amerikaanse stelsels – hierdie regstelsel is ongekodifiseer en is gebaseer op die Engelse reg. Die Engelse reg hierna verwys, bestaan meestal uit

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 79

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg regtersreg (common law en law of equity). Geen Romeinse invloed hier teenwoordig nie. Sekere gebiede hiervan word wel in wetgewing vervat. 

Romeins-Germaanse stelsels – groot Romeinse invloed hierin betrokke. Die regstelsel is gekodifiseer. Die kode is die primêre bron. Wetgewing is die algemeenste bron en vorm. Abstrakte reëls word afgelei en toegepas.



Skandinawiese regstelsels – Germaanse reg in die vorm van Nordiese reg geld meestal in hierdie regstelsel. Die lande wat dit navolg, werk saam om unifikasie van die reg te bewerkstellig. Die reg is gekodifiseer en Duitse en Engelse reg het ʼn groot invloed gehad. Wetgewing is die belangrikste regsbron. Hierdie regstelsel loop meestal ander regstelsels vooruit.

b. Nie-Westerse regstelsels 

Godsdienstige stelsels – Islamitiese, Hindoe en Joodse reg val onder hierdie verdeling. Hierdie regstelsel het sekere kenmerke:



o

oorsprong in godsdienstige bronne;

o

klem lê op die individu se sedelike pligte en pligte teenoor die gemeenskap;

o

nie gebonde aan ʼn spesifieke territoriale gebied nie.

Afrika stelsels – die tradisionele reg van verskillende Afrika gemeenskappe het die volgende kenmerke: o

gebaseer op tradisie en gewoontes;

o

gemeenskapsgeörienteerd en bemiddeling sal eerder gevolg word as litigasie.

c. Suid-Afrikaanse regstelsel Ons het ʼn gemengde regstelsel wat nie in een van die bogenoemde groepe pas nie. Die Suid-Afrikaanse reg bestaan onder andere uit Romeins-Hollandse reg, Engelse reg en Inheemse reg.

Meer oor die verskillende regstelsels in die handboek, bladsy 257-260.

2.11.4 Grondwet Die Handves van Regte het meestal ontwikkel as gevolg van regsvergelyking. Artikel 39(1) van die Grondwet verwys spesifiek daarna dat volkereg in ag geneem moet word en buitelandse reg in ag geneem kan word. Die Grondwet is reeds meer volledig bepreek in paragraaf 2.9 van hierdie begeleidingsgids.

Bladsy 80

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.12 Taal en die reg Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 263-274, Hoofstuk 16, par 1-5 Regsgeleerdes se grootste werksinstrument is taal. Kommunikasie is dus baie belangrik. Dit kan in geskrewe en gesproke vorm voorkom. Taal kan ʼn mens se persepsies kleur.

2.12.1 Regstaal a. Uittreksel Verwys na die uittreksels gegee in die voorgeskrewe handboek, bladsy 263-265. b. Kenmerke Sekere kenmerke is opvallend in die uittreksels en moet ontleed word soos in die handboek uitgewys (bladsy 265). c. Redes Die vraag ontstaan waarom regstaal so formeel en kompleks is. ʼn Paar moontlike redes: 

Dit is ʼn instrument tot regsekerheid. Dubbelsinnigheid word uitgeskakel en skuiwergate toegestop.



Die reg is gebou op gesag en tradisie.



Die taal help bou aan die illusie van konsekwentheid.



Ingewikkelde taal hou die reg ontoeganklik, verseker regsgeleerdes se onmisbaarheid en verhoog hulle status.

2.12.2 Eenvoudige regstaal Daar is ʼn oproep om die regstaal meer toeganklik en verstaanbaar te maak. Hier volg ʼn paar voorstelle om dit reg te kry: 

Skryf kort en bondig.



Skryf sinne in die aktiewe vorm.



Parafraseer.



Gebruik leestekens funksioneel en waar nodig.



Vermy negatiewe formulering.



Skryf sover moontlik in gewone Afrikaans.



Herlees skryfwerk.

Verwys ook na die bespreking in die handboek, bladsy 266-268.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 81

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.12.3 Vertaling en vertolking Die Grondwet erken 11 amptelike tale en skryf voor dat ʼn beskuldigde hanteer moet word in ʼn taal wat hy/sy verstaan. ʼn Tolk word soms vereis om dit te bewerkstellig. Vertalings is onvolmaakte weergawes. Verwys gerus na die voorgeskrewe handboek (bladsy 268-269) om die verwarring in vertaling raak te sien.

2.12.4 Regstemas in die letterkunde Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 275-287, Hoofstuk 17, par 1-5

Baie skrywers, televisiereekse en films hanteer aspekte van die reg. Die handboek (269273) verwys na verskillende letterkundige werke wat deeglik bestudeer moet word. Soms voel die reg so ver verwyder van ons alledaagse lewens, maar in hierdie werke kom die inmekaar vloei tussen die lewe, fiksie en die reg sterk na vore.

2.12.5 Verhoor as teater Die verhoor kan in ʼn mate uitgebeeld word as ʼn toneelstuk wat opgevoer word. Die regsbank is die verhoog. Die regsgeleerdes wat as toneelspelers optree, is geklee in kostuums, ook genoem togas. Bewysstukke neem die plek van rekwisiete in. Daar is ʼn elemente van spanning. Gewoonlik kom die hoofspeler teen ʼn teenstander te staan. ʼn Regsgeleerde moet vertroud wees met die hofprosedure en moet op sy voete kan dink. In ʼn mate word mense oortuig deur karakter.

2.12.6 Regsargument en logika Regsargumente kom daarop neer dat die regsgeleerde ʼn oplossing vir ʼn probleem moet vind, dit verduidelik en iemand oortuig waarom hierdie argument verkies word. ʼn Kernelement van argumente is logika. Logika is ʼn poging om objektiewe analise te verseker. Meer hieroor op bladsy 275 in die handboek.

2.12.7 Induksie Dit kan omskryf word as die denkproses deur middel waarvan ʼn algemene afleiding uit spesifieke feite gemaak word. Geloofwaardige afleiding word baseer op bekende gegewens.

Dit moet ʼn voldoende feitebasis wees. Daar is gevalle waar die reg dikwels op induktiewe wyse geargumenteer word. Dit is waar feitebevindings gemaak word: 

Die hof maak ʼn afleiding gebaseer op die geloofwaardigheid van die getuie op grond van ʼn reeks waarnemings.



Vermoedens help om feite te bewys.

Bladsy 82

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Sommige feite is so voor die handliggend dat die voorsittende beampte geregtelik daarvan kan kennis neem.



By omstandigheidsgetuienis maak die hof ʼn gevolgtrekking uit bewese feite.



Res ipsa loquitur – die saak spreek vanself, wat daarop dui dat ʼn afleiding uit feite wat gegrond is op gesonde verstand, gemaak word.



Regsreëls kan deur induksie in stand kom.

Hierdie aspekte word breedvoerig bespreek op bladsy 275-279 in die handboek. Maak seker dat jy dit onder die knie het.

2.12.8 Deduksie Teenoor induksie, staan deduksie. Hier word ʼn algemene stelling op ʼn besondere geval toegepas om ʼn gevolgtrekking te maak. Voordat ʼn geldige afleiding gemaak kan word, moet die primêre aanname waar wees. ʼn Logiese gevolgtrekking word gemaak. Kyk bladsy 279280 vir meer hieroor.

2.12.9

Gebruik en misbruik van gesag

Regstandpunte steun op gesag. Gesag word gevind in bronne. Primêre bronne word gevind in wetgewing en regspraak, terwyl sekondêre bronne interpretasies en analises van primêre bronne is. Daar moet meestal gesteun word op primêre bronne siende dat dit meer gesag dra.

2.12.10 Ongeldige argumentasie a. Woordmanipulasie Woorde het ʼn letterlike betekenis, maar ook ʼn emosionele betekenis. Soms word die emosionele konnotasie gemanipuleer om ʼn argument aan te help en te versterk.

Oortuigingstegnieke en retoriek speel ook ʼn rol by woorde. Retoriek is taalgebruik om lesers of luisteraars van ʼn spesifieke besluit, oordeel of aksie te oortuig. Woorde word dus op ʼn spesifieke manier in ʼn sin geplaas om dit oorredende krag te bied. b. Speel die speler ʼn Deelnemer in ʼn debat verplaas die fokus van die argument na die ander argumenteerder. ʼn Regsgeleerde moet probeer om nie in ʼn persoonlike argument met sy/haar opponent betrokke te raak nie. c. Verskuif die doelhok ʼn Verdere tegniek is om die vraagstuk uit te brei sodat dit buite die grense van die oorspronklike gebied val. Die vraag rondom die ware doel van die argument kan ook verander word en daardeur die fokus skuif.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 83

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg d. Uiterste alternatiewe Herformuleer ʼn vraagstuk in twee uiterste alternatiewe. e. Sirkelargumente Wat as bewys voorgehou word, is juis dit wat bewys moet word. Verwys na die voorgeskrewe handboek (bladsy 284) vir meer duidelikheid hieroor. f.

Non sequitur argument

ʼn Afleiding kan soms as noodwendige gevolg van gebeurlikheid of stelling voorgehou word, wanneer dit nie die geval is nie. ʼn Kousale verband kan byvoorbeeld getref word tussen twee gebeure op ʼn onlogiese wyse. Kyk na die saak van Sibanyoni v University of Fort Hare 1985 1 SA 19 (Ck).

Bestudeer die handboek, bladsy 281-285, vir ʼn breedvoerige bespreking van bogenoemde aspekte.

2.12.11 Beleidsoorweging Soms word logika vervang deur blote keuse tussen twee opponerende beleidstandpunte of waarde-oordele. Verwys na die bespreking in die voorgeskrewe handboek aangaande beleidstandpunte of waarde-oordele (bladsy 285-287).

2.13 MIV/Vigs en die reg Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 288-300, Hoofstuk 18, par 1-2 2.13.1 Agtergrond MIV/Vigs is ʼn kommerwekkende en groeiende realiteit in die wêreld. Die uitwerking daarvan op Afrika is dramaties. Die virus versprei geweldig en beïnvloed nie net mense op ʼn mediese vlak nie, maar ook in sosiologiese aspekte. Dit is ʼn realiteit in elke Suid-Afrikaner se lewe en moet gevolglik nie misken word nie. Verwys na die bespreking in hoofstuk 18 (bladsy 288292) in die voorgeskrewe handboek.

2.13.2 Regsreaksie op MIV/Vigs Die invloed van MIV/Vigs is wyer as bloot die invloed op mense se gesondheid. Dit het ʼn verandering in die reg teweeggebring. Dit is nodig vir die reg om saam met die veranderinge in die omgewing en die gemeenskap te ontwikkel. Die Grondwet staan menseregte aan alle mense toe sonder om teen enige individue te diskrimineer. MIV/Vigs raak ook die arbeidsmark, onderwysomgewing, kinders en die strafreg. Die deliktereg dra ook hier by deurdat iemand beskerming teen inbreukmaking moet geniet, indien hulle ʼn draer van die

Bladsy 84

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg virus is. Verwys na die voorgeskrewe handboek (bladsy 292-300) om ʼn gedetailleerde oorsig aangaande MIV/Vigs en die reg te verkry.

Let veral op na die volgende aspekte: 

Grondwetlike regte



Werksomgewing



Onderwysomgewing



Gebruik van die deliktereg



Kinders



Gebruik van die strafreg

2.14 Perspektiewe op die reg Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 301-320, Hoofstuk 19, par 1-2 In studie-eenheid 1 het ons na die natuurreg- en regspositivistiese benadering tot die reg gekyk. In hierdie gedeelte van die werk sal ons meer in diepte kyk na perspektiewe op die Reg. 2.14.1 Vanuit die spelonk (regterlike benadering) In Kleyn en Viljoen (2010: 301-316) word ʼn denkbeeldige geval breedvoerig bespreek wat aandui dat vyf verskillende benaderings op dieselfde gevallestudie toegepas kan word.

Hierdie denkbeeldige verhaal word die “The case of the Speluncean Explorers” genoem en moet sorgvuldig bestudeer word. Die perspektiewe op die reg kan soos volg uiteengesit word na aanleiding van hierdie geval: a. Regterlike terughoudenheid Regterlike terughoudenheid is gebaseer op ʼn regspositivistiese uitkyk. Die besluit word oorgelaat aan wetgewende en uitvoerende gesag eerder as die regters se eie diskresie. ʼn Samevloeiing van die regsgesag vind plaas. Dit beteken die drie bene van die reg vloei saam. Indien ons verwys na die feitestel, het die hoofregter die verantwoordelikheid oorgeskuif op die uitvoerende gesag. b. Natuurregtelike benadering Hierdie benadering is op die natuurreg gebaseer en stel dat die reëls nie bloot geldig is net omdat dit wetgewing is nie. Die waardes wat rasioneel kenbaar en aanvaarbaar is, word ook in ag geneem. ʼn Regter se menslikheid kom na vore. Die regter in die betrokke geval skram weg van sy verpligtinge.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 85

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg c. Regspositivisme Die grootste klem word op regsvorming gelê. Die vraag hier gaan oor die wyse waarop die regsreël neergelê is. Indien dit geldig is, word die reël bloot aanvaar. Die wetgewer se wil verteenwoordig die reg. Die reg en die moraliteit word geskei. d. Amerikaanse regsrealisme Die reg is nie abstrak nie, maar howe se beslissings in konkrete gevalle. Hierdie uitkyk is skepties oor reëls en aansprake op objektiwiteit. Daar word meer op regters se uitsprake gefokus, maar daar is ook ʼn subjektiewe aspek teenwoordig. Die uitspraak in die betrokke geval was gefokus op gesonde verstand. e. Feministiese perspektief Hierdie benadering het na vore gekom as gevolg van die erkenning dat vroue op verskeie gebiede in ʼn samelewing deur mans gedomineer word. Hier word geglo dat die reg uit manlike oogpunte geskryf is. Daarteenoor word irrasionaliteit en subjektiwiteit uit die regsreëls gelaat. Die uitkyk vereis dat ʼn benadering gebaseer word op etiek van geregtigheid en sorg. Daar het verskeie ander aspekte van die reg verandering vereis, ingevolge hierdie benadering. f.

Kritiese rasteorie

Volgens kritiese rasteorie skuil daar dikwels rassevoorkeur in oënskynlik neutrale regsreëls soos redelikheid, neutraliteit, gelykheid en toepassing in die reg.

Multikulturaliteit is ʼn realiteit in Suid-Afrika en baie mense ervaar nie die regspleging as toeganklik of billik nie. Soos transformasie plaasvind sal mense se perspektief oor die reg ook verander.

2.14.2 Ander benaderings a. Kritiese perspektief Die reg staan nie apart van en bo die magsverhouding in die samelewing nie. Daar word geglo dat die reg ʼn instrument is wat gebruik word om bestaande magsverhoudings in die samelewing in stand te hou. Neutraliteit en objektiwiteit van die reg is ʼn rookskerm vir politieke, sosiale en ekonomiese konflikte. b. Perspektief vanuit Afrika-kultuur Die 1993-Grondwet maak voorsiening vir ubuntu wat sinspeel op herstel en nie vergelding nie, behoefte aan medemenslikheid en nie viktimisering nie. Hierdie begrip het in verskeie uitsprake in Suid-Afrika uitgekom.

Bladsy 86

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.15 Regsnavorsing Handboek: Kleyn en Viljoen, 2010: 321-330, Hoofstuk 20, par 1-5 Hieronder is ʼn moontlike proses van navorsing: 2.15.1 Stap 1: Ontleed en verstaan die probleem Konsultasies kan soms ure duur en regsgeleerdes moet relevante feite uit ʼn groot hoeveelheid inligting sif. Die regsvraag moet geïdentifiseer word.

2.15.2 Stap 2: Vind en versamel inligting in primêre regsbronne a. Wetgewing Wetgewing is een van die primêre bronne van die reg. Dit kan elektronies of in gedrukte formaat geraadpleeg word. b. Regspraak Regspraak is ook een van die gesaghebbende bronne van die Suid-Afrikaanse reg. Dit word gevind in verskeie reekse hofverslae.

2.15.3 Stap 3: Vind en versamel bronne in sekondêre bronne Soms kan ʼn soektog by sekondêre bronne begin word. Daar kan moontlik nie wetgewing of regspraak van toepassing wees op die spesifieke geval of regspraak nie. Die volgende kan dien as sekondêre bronne: a. Regsensiklopedieë b. Handboeke c. Plaaslike tydskrifte d. Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissieverslae e. Buitelandse tydskrifte f.

Buitelandse wetgewing

g. Koerante h. Internet i.

Persoonlike onderhoude

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 87

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.15.4 Stap 4: Organiseer data Die poging is hier om die bronne wat sover gebruik is te integreer. Indien die regsvraag duidelik is, sal dit makliker plaasvind. Die doel is om uiteindelik by ʼn oplossing uit te kom, dus moet die inligting gegroepeer word.

2.15.5 Stap 5: Skryf dit neer Inligting kan skriftelik of mondelings weergegee word. Verslae, opdragte en opinies moet netjies geformuleer word. Die werk moet georganiseer en beplan word. Daar moet ʼn begin, middel en einde wees. Die regsvraag moet sentraal wees, duidelik geformuleer en ʼn gevolgtrekking behoort gemaak te word. Opskrifte en subopskrifte, voetnote, bronnelyste en ander belangrike inligting moenie ontbreek nie. Konsekwentheid is baie belangrik, veral wanneer dit by die verwysing na bronne kom.

2.16 Samevatting Die reg is soos in die vorige studie-eenheid reeds bespreek is, nie losstaande van die gemeenskap nie. Dit voorveronderstel ʼn samelewing. Hieruit is dit duidelik dat die reg in die alledaagse lewe van elke persoon geïntegreer word. In die besigheidswêreld sluit mense onder andere kontrakte met mekaar. Daar word verbintenisse tussen regsubjekte ontwikkel wat deur die onderskeie afdelings van die reg gereguleer moet word. In Suid-Afrika word die reg en dispute deur die howe geïnterpreteer en toegepas om ʼn vreedsame oplossing te vind tussen partye.

Die hoogste gesag in Suid-Afrika is die Grondwet. Ons Grondwet is soewerein, maar moes deur verskeie fases van ontwikkeling gegaan het om hierdie posisie van gesag te beklee.

Die geskiedenis van ons land maak ons wie ons is, uniek aan ons eie regstelsel. In die Grondwet word die Handves van Menseregte gevind. Dit bepaal dat alle mense geregtig is op fundamentele regte. Die reg is nie net gekodifiseerde reëls nie, maar word as ʼn wetenskap bestudeer. Uit hierdie bestudering vloei verskeie regsberoepe wat verdeel kan word in privaat- en staatsberoepe. Dit is nodig dat regsgeleerdes die taal waarin die reg gevind kan word verstaan en duidelike argumente kan formuleer. Verskillende perspektiewe van die reg het ʼn groot impak op die benadering wat deur die samelewing gevolg word.

Laastens, behoort elke persoon wat met die reg te doen het basiese kennis te dra van die wyse waarop regsnavorsing plaasvind.

Bladsy 88

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.17 Selfevaluering Aktiwiteit 1 Verduidelik die unieke verskille in die regsbedeling en die ontwikkeling van die Grondwet in elkeen van die volgende gevalle: 1.1 1961: Republiekwording 1.2 1983-Grondwet 1.3 1993-Grondwet 1.4 Finale Grondwet, 1996 Aktiwiteit 2 Paul adverteer sy elektriese kitaar op ʼn advertensieblad op Facebook. Susan sien die advertensie en stuur vir Paul ʼn privaat boodskap. Hulle kom ooreen dat Susan die kitaar by Paul sal koop vir R 1 000.00 en Paul sal dit die volgende dag by haar aflaai, waarna sy die kontant aan hom sal oorhandig.

2.1 Identifiseer die tipe kontrak wat tussen die partye tot stand gekom het.

2.2

Adviseer Susan aangaande die geldigheidsvereistes waaraan die kontrak moet voldoen om as ʼn geldige kontrak erken te word.

Aktiwiteit 3

Jy word genooi om oor die afskaffing van die doodsvonnis by Akademia te kom gesels. Daar ontaard ʼn geweldige stryery tussen die mense wat die geleentheid bywoon. Almal glo hulle argument is die beste en dat elkeen se logika die korrekte wyse is. Verduidelik aan diegene wat bywoon die verskil tussen die volgende: 3.1 Induksie en deduksie 3.2 Speel die speler en sirkelargumente Aktiwiteit 4 Thuli en Ntombi is binne gemeenskap van goedere getroud op 17 Augustus 2006. Die eerste paar jare van hulle huwelik is behoorlik maanskyn en rose. Ongelukkig begin Thuli se oë dwaal en sluit hy by ʼn ander kerk aan om ʼn jong predikant beter te leer ken. Ntombi is woedend en nader jou om advies. Adviseer haar met spesifieke verwysing na die verskillende howe wat jurisdiksie het om die egskeidingsaangeleentheid aan te hoor.

Studie-eenheid 2: Die Grondwet en ander regsaspekte

Bladsy 89

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 2.18 Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 Die Grondwet het deur verskeie fases van ontwikkeling gegaan om die omvattende en soewereine gesag te wees wat dit vandag is. Kyk spesifiek na die 1961-, 1983-, 1993- en 1996-Grondwette (Kleyn en Viljoen, 2010: 215-234).

Riglyne: Aktiwiteit 2 2.1

Die tipe kontrak sal afhang van die elemente (essentialia) wat teenwoordig is om die tipe ooreenkoms ʼn spesifieke kontrak te maak. Verwys na Kleyn en Viljoen, 2010:167.

2.2

Daar is vyf geldigheidsvereistes waaraan alle kontrakte moet voldoen om deur die reg erken te word. Verwys na Kleyn en Viljoen, 2010:166.

Riglyne: Aktiwiteit 3

Dit is vir ʼn regsgeleerde nodig om ʼn logiese regsargument te formuleer. Dit kan bewerkstellig word deur verskillende vorme van regsargumente te verstaan. Verwys na Kleyn en Viljoen, 2010: 275-284.

Riglyne: Aktiwiteit 4 Daar is verskeie howe in die Suid-Afrikaanse hofverdeling. Nie alle howe het die gesag om egskeidings aan te hoor nie. Hier moet spesifiek gefokus word op die howe wat wel die egskeidingsaangeleentheid kan aanhoor en ʼn beslissing kan maak. Hoofstuk 11 in Kleyn en Viljoen handel oor howe en alternatiewe dispuutbeslegting.

Bladsy 90

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

STUDIE-EENHEID 3: INLEIDING TOT PERSONEREG, REGSUBJEKTIWITEIT EN DOMISILIE

3.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: 

Die begrip “Personereg”



Regsubjekte – natuurlike en regspersone



Regsubjektiwiteit



Status



Personereg en geregtigheid



Personereg en die Grondwet



Ontstaan van regsubjektiwiteit



Geboorte



Beskerming van die ongeborene se belange



Geboortebeperking



Registrasie van geboortes



Betekenis van domisilie



Relevansie van domisilie



Tipes domisilie



Opeenvolging van domisilie



Probleemgevalle



Bewysregtelike implikasies



Oorgangsbepaling

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 91

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: 

die personereg te omskryf.



regsubjekte te identifiseer en te definieer.



natuurlike en regspersone te vergelyk.



die begrip “regsubjektiwiteit” te verduidelik.



status in al die vorme van bevoegdheid te evalueer.



personereg en geregtigheid te analiseer.



personereg en die grondwet toe te pas.



die ontstaan van regsubjektiwiteit te verduidelik.



geboorte te verduidelik.



die beskerming van die ongeborene se belange te klassifiseer met verwysing na die nasciturus-fiksie, delikasie en ander maatreëls.



geboortebeperking te analiseer met spesifieke verwysing na sterilisasie en beëindiging van swangerskap.



registrasie van geboortes te bespreek.



domisilie te omskryf en toe te pas op feitestelle.



relevansie van domisilie te verduidelik met verwysing na huweliksaangeleenthede, status van ʼn kind, erfregtelike aangeleenthede en jurisdiksie van howe.



tipes domisilie te klassifiseer in onder andere domisilie van keuse en deur regswerking.



die opeenvolging van domisilie te analiseer.



probleemgevalle na aanleiding van domisilie te evalueer en op te los.



die bewysregtelike implikasies te identifiseer.



oorgangsbepalings te verduidelik.

Bladsy 92

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 3.2

Voorgeskrewe handboek

Boezaart T. 2016. Personereg. 6e Uitgawe. Juta.

Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1, paragrawe 1.1-1.7 Hoofstuk 2, paragrawe 2.1-2.5 Hoofstuk 3, paragrawe 3.1-3.7 Belangrik! 

Voetnote en hofsake vorm ʼn belangrike deel van hierdie vak. Bestudeer ook die definisies soos in die voorgeskrewe handboek weergegee. Waar daar in die handboek na hofsake verwys word, is dit belangrik om dit te bestudeer.

3.3

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Domisilie

Waar die party woonagtig is / woonadres

Domicilium

Huis of woonplek

Intestaat

Sonder ʼn testament sterf

Pendente lite

Hangende ʼn regsgeding (interim)

Nasciturus

Ongeborene

Ratifikasie

Toestemming na die tyd

Rektifikasie

Regstelling

Privaatreg

Reguleer die verhouding tussen individue onderling

Personereg

Gedeelte van die objektiewe reg wat die ontstaan, privaatregtelike status en totnietgaan van ʼn natuurlike persoon en regsubjek reël

Regsubjek

Draer van juridiese kompetensies, subjektiewe regte en regsverpligtinge

Delatio

Wanneer ʼn persoon sonder ʼn testament tot sterwe kom (intestaat), moet die erfgenaam lewe in die stadium waarop die boedel oopval. Die tydstip word delatio genoem.

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 93

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Testaat 3.4

Sterf met ʼn geldige testament

Inleiding

In die vorige studie-eenhede het ons inleidend na die reg as ʼn geheel gekyk. Ons het ook gefokus op die onderafdelings van die reg, onder andere die Privaatreg. Personereg is een van die regsgebiede wat onder die sambreel van die Privaatreg voorkom. Dit handel dus oor die verhouding tussen persone onderling. Dit is noodsaaklik om presies te weet wie as ʼn persoon geag word. Hierdie is een van die vrae wat deur die Personereg beantwoord word.

Die Personereg is ʼn gedeelte van die reg wat elkeen van ons raak. Dit bepaal wie as ʼn persoon klassifiseer word, die status waaroor ʼn persoon beskik en nog vele meer. Elkeen van hierdie aspekte gaan breedvoerig in die volgende paar studie-eenhede bespreek word.

Verskeie begrippe gaan in hierdie studie-eenheid bespreek word. Dit moet bestudeer word, tesame met die hofsake wat as belangrik aangedui word.

3.5

Begripsomskrywing

Handboek: Boezaart, 2016: Hoofstuk 1, par 1.1-1.7 3.5.1

Inleiding

Privaatreg, soos reeds bespreek, is die regulering van individue se belange teenoor mekaar.

Die indeling van die reg is volledig in studie-eenheid 1 omskryf. Verwys terug na daardie gedeelte om Personereg se plek in die indeling goed te verstaan.

3.5.2

Personereg

Die voorgeskrewe handboek omskryf personereg as “daardie gedeelte van die objektiewe reg wat die ontstaan, privaatregtelike status en totnietgaan van ʼn natuurlike persoon of regsubjek reël”. Juridiese kompetensies word aan regsubjekte (individue) toegeken ingevolge die objektiewe reg. Die subjektiewe reg daarteenoor reguleer die verhouding tussen regsubjekte onderling, sowel as die verhouding tussen regsubjekte en regsobjekte.

Die handboek beeld die verhouding tussen subjekte en objekte in ʼn tabel uit – bestudeer hierdie vir ʼn beter begrip aangaande hierdie gedeelte. Die groter meerderheid van hierdie begrippe is reeds in die vorige studie-eenhede bespreek. Verwys weer na daardie gedeeltes en bestudeer dit tesame met die omskrywings hier bespreek.

Subjektiewe regte verleen aan die draer van die regte ten opsigte van die regsobjek, inhoudsbevoegdheid. Die omvang van inhoudbevoegdheid sal afhang van die tipe subjektiewe reg waarop die regsubjek aanspraak maak. Daar ontstaan verskeie verhoudings

Bladsy 94

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg uit hierdie regulering.

Regsobjek

Regsubjek

Regsubjek

Figuur 3.1: Verhoudings ingevolge die privaatreg Outeur, 2016 Dit is van belang om te weet presies wie en/of wat as ʼn regsubjek gesien kan word.

3.5.3

Regsubjekte

ʼn Regsubjek is ʼn draer van juridiese kompetensies, subjektiewe regte en regsverpligtinge soos omskryf in die voorgeskrewe handboek (paragraaf 1.3). Hier kan twee kategorieë onderskei word, naamlik: a. Natuurlike persone In Suid-Afrika word alle mense as regsubjekte erken. Daar is gevalle in geskiedenis waar hierdie erkenning misken is, maar dit geld nie vir die Suid-Afrikaanse reg soos dit vandag staan nie. b. Regspersone Regspersone is sosiale entiteite. Dit is assosiasies van persone wat onafhanklike bestaansreg het. Alle entiteite word nie as regspersone geklassifiseer nie. Daar moet aan bepaalde vereistes voldoen word. Dit verdeel gevolglik regspersone in drie kategorieë: 

Regspersone wat slegs met die toestemming van die staatsowerheid opgerig kan word, byvoorbeeld Eskom.



Regspersone wat ingevolge die wet wat daarop van toepassing is, opgerig word, byvoorbeeld maatskappye, beslote korporasies en banke. Vennootskappe en trust word nie as regspersone geag nie.



Regspersone wat deur die gemenereg tot stand gebring word, byvoorbeeld kerkgenootskappe. Daar is sekere vereistes waaraan hierdie groep moet voldoen.

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 95

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 3.5.4

Regsubjektiwiteit

Dit is die eienskap om in die regsverkeer deel te neem. ʼn Mens se deelname aan die handelsverkeer word na verwys as regsubjektiwiteit. ʼn Regspersoon se regsubjektiwiteit word regspersoonlikheid genoem. Daar is verskeie voorbeelde waar regsubjektiwiteit geïnisieer word wat deur die voorgeskrewe handboek omskryf word (paragraaf 1.4). Dit is byvoorbeeld by die afsterwe van ʼn individu wat saam met sy/haar bates begrawe word. Dit dui daarop dat die oorledene steeds subjektiewe regte oor die bates hou selfs na die dood.

Let daarop dat diere nie regsubjektiwiteit het nie.

Slegs mense en assosiasies van mense kan as regsubjekte erken word en dus oor regsubjektiwiteit beskik.

3.5.5

Status

Status is die somtotaal van die regsubjekte se juridiese kompetensies. Status kom van die woord stare af en dit beteken “om te staan”. Dit sinspeel dus op die regsubjek se plek in die samelewing en handelsverkeer. Daar is verskeie faktore wat ʼn persoon se juridiese kompetensies beïnvloed. Die volgende juridiese kompetensies sal bespreek word: a. Regsbevoegdheid Dit is die kompetensie wat aan regsubjekte regsubjektiwiteit gee en in staat stel om ampte te beklee. Geen persoon kan sonder regsubjektiwiteit wees nie.

Regsbevoegdheid kan wel beperk word. Dit is in die geval van iemand onder puberteitsleeftyd wat nie ʼn eggenoot kan wees nie. Daar is dus faktore wat regsbevoegdheid beïnvloed. b. Handelingsbevoegdheid Dit is die kompetensie om regshandelinge te verrig. Weereens is daar verskeie faktore wat handelingsbevoegdheid affekteer. Hierdie kompetensie word verdeel in selfhandelingsonbevoegdheid, beperkte handelingsbevoegdheid en handelingsbevoegdheid. Verwys ook na studie-eenheid 1 (paragraaf 1.10.3 in hierdie gids) waar handelingsbevoegdheid bespreek is. c. Verskyningsbevoegdheid Verskyningsbevoegdheid is wat ʼn persoon in staat stel om in ʼn hofgeding deel te neem.

Dit kan wees as eiser, verweerder, applikant of respondent. Hierdie is siviele gedinge.

Dit word ook genoem locus standi. Hierdie kompetensie word ook verdeel in selfverskyningsonbevoeg, beperkte verskyningsbevoegdheid en verskyningsbevoegdheid.

Bladsy 96

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 3.5.6

Personereg en geregtigheid

Differensiasie op grond van verskeie faktore vind plaas in die personereg. Dit is byvoorbeeld ouderdom, geslag en geestesongesteldheid. Geregtigheid geskied steeds ten spyte van differensiasie indien die onderskeid relevant is ten opsigte van die beoogde doel. Elke geval moet afsonderlik beskou word of dit in daardie omstandighede regverdigbaar is. Verwys na die voorbeeld in die voorgeskrewe handboek vir meer duidelikheid hieroor (paragraaf 1.6).

3.5.7

Personereg en die Grondwet

Die Grondwet, soos reeds genoem, is die hoogste gesag in die land. Hoofstuk 2 van die Grondwet is die Handves van Regte. Hierdie is reeds in die vorige studie-eenhede breedvoerig bespreek en behoort saam gelees te word. Die grondliggende waardes wat deurlopend voorkom is menswaardigheid, gelykheid en vryheid. Hierdie beginsels is vervat as artikels in die Grondwet en dien as fundamentele regte. Hierdie beginsels is nie net tussen die staat en ʼn individu ter sprake nie, maar ook tussen individue onderling. Die personereg moet deurlopend daarteen getoets word.

Die differensiasie wat in die personereg geskied kan ingevolge artikel 9 van die Grondwet, wat handel oor gelykheid, gesien word as ʼn probleem, maar artikel 9 dui ook verder aan dat nie alle differensiasie verbied word nie. Soms kan diskriminasie beskou word as billik.

Hierdie billikheid kan bepaal word aan die hand van artikel 36(1) wat die beperking op regte weergee. Daar is baie belangrike faktore wat deur hierdie artikel neergelê word. Bestudeer hierdie en maak seker dat jy dit onder die knie het. Die differensiasie moet getoets word aan die hand van hierdie faktore. Verwys ook na die vorige studie-eenhede wat verdere konsepte hieroor bevat.

3.6

Ontstaan van regsubjektiwiteit

Handboek: Boezaart, 2016: Hoofstuk 2, par 2.1-2.5 3.6.1

Inleiding

Regsubjektiwiteit ontstaan altyd by geboorte. “Geboorte” moet as ʼn begrip ontleed word.

Voor geboorte is die fetus bloot deel van die moeder se liggaam.

3.6.2

Geboorte

Die betekenis van die term “geboorte” verskil van regsgebied tot regsgebied. Ons gaan na verskillende wetgewing verwys om die betekenis en inhoud van geboorte te bepaal. 

Die Strafproseswet 51 van 1977: Wanneer dit kom by die wederregtelike doding van ʼn pasgebore kind, word dit aanvaar dat die kind gebore is, indien hy/sy asemgehaal het. Hier word ʼn spesifieke lewensteken vereis.

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 97

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Artikel 1(1) van die Wet op die Registrasie van Geboortes en Sterftes 51 van 1992: Die verpligting om geboortes te registreer verwys na die lewende geboorte van ʼn kind. Geen spesifieke lewensteken word vereis nie. Hierdie is ʼn wyer betekenis as die Strafproseswet.

Die ontstaansoomblik van regsubjektiwiteit word meestal bepaal deur gemeenregtelike vereistes, naamlik: 

Die vrug moet van die moederlyf geskei wees. Die naelstring hoef nie geknip te wees nie.



Die vrug moes na afskeiding selfstandig geleef het, al is dit net vir ʼn oomblik.

Regsubjektiwiteit word nie gegee aan ʼn doodgebore fetus of fetus wat tydens die proses van geboorte oorlede is nie.

Sekere skrywers vereis ʼn derde vereistes, naamlik lewensvatbaarheid. Dit verwys daarna dat die kind in die liggaam van sy/haar moeder ʼn sekere stadium van ontwikkeling moes bereik het. Die kind se organe moet so ontwikkel wees dat die kind met of sonder hulpmiddels selfstandig kan voortleef.

Die erfreg is een regsgebied waar die regstegniese sin van die geboorte van ʼn persoon ʼn rol speel. Die twee vereistes, hierbo genoem, sal gebruik moet word om vas te stel of ʼn persoon regsubjektiwiteit ontvang het, al dan nie.

3.6.3

Beskerming van die ongeborene se belange

a. Beskerming met behulp van die nasciturus-fiksie i.

Herkoms

In die Romeinse en Romeins-Hollandse reg is die belange van ongeborenes beskerm. Die spreuk wat dit aangedui het is: nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodo eius agitur. Dit beteken dat die ongeborene as reeds gebore beskou word wanneer dit tot sy/haar voordeel is. Die nasciturus-fiksie behels dat daar in sekere omstandighede belange of moontlike belange oopgehou word tot die lewendige geboorte van die kind. Die nasciturus sal dus na geboorte ʼn regsubjek wees. Hierdie fiksie vorm deel van die Suid-Afrikaanse privaatreg. ii.

Vereistes vir aanwending

Daar is drie vereistes vir die aanwending van die nasciturus-fiksie:

Bladsy 98



Die aanwending moet tot die voordeel van die ongeborene strek.



Die voordeel moet op die nasciturus val na die datum van konsepsie.



Die nasciturus moet uiteindelik in die regstegniese sin gebore word.

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Die nasciturus-fiksie word in verskeie dele van privaatreg aangewend om die belange van ongeborenes te beskerm. Hierdie aanwendingsmoontlikhede is onder andere: 

Erfreg: die erfreg word verdeel in intestate erfreg en testate erfreg.

Intestate erfreg is ter sprake wanneer ʼn persoon sonder ʼn testament tot sterwe kom. In hierdie geval moet die erfgenaam lewe in die stadium waarop die boedel oopval. Die tydstip word delatio genoem. Die nasciturus-fiksie geld hier om die boedel se verdeling uit te stel tot die geboorte van die kind. Indien lewendig gebore word, deel die kind in die boedel, andersins het die kind geen regte sou hy/sy nie lewendig gebore word nie. Die nasciturus-fiksie kom ook by testate erfreg voor. Die nasciturus-fiksie is spesifiek vervat in artikel 2D(1)(c) van die Wet op Testamente 7 van 1953. Daar is ʼn weerlegbare vermoede in hierdie artikel geskep – dit sal staan tot die teendeel bewys word. Verwys na Ex parte Boedel Steenkamp soos bespreek in die voorgeskrewe handboek (paragraaf 2.3.1.3.1).



Deliktereg: In Chisholm v East Rand Proprietary Mines Ltd is die nasciturusfiksie na die deliktereg uitgebrei. Dit behels dat gesinslewe wat afhanklik is van ʼn broodwinner ʼn skadevergoedingseis het indien ʼn persoon op onregmatige en nalatige wyse die dood van die broodwinner veroorsaak het.

Ingevolge hierdie saak en die nasciturus-fiksie is die ongebore kind in dieselfde posisie as ander kinders. Verder in die saak van Pinchin v Santam Insurance Co Ltd is die nasciturus-fiksie uitgebrei om vermoënsverlies en genoegdoening te verhaal. Hierdie saak word breedvoerig in die voorgeskrewe handboek uitgebrei en moet bestudeer word (paragraaf 2.3.1.3.2).

Hierdie deurslaggewende saak (Pinchin-saak) het baie kommentaar en kritiek ontlok.

Jy moet hierdie uitgangspunte deeglike bestudeer. Dit moet op feitestelle toegepas kan word, sodat dit duidelik is dat jy die konsep van die nasciturus-fiksie verstaan. b. Beskerming met behulp van ʼn deliksaksie Die Hoogste Hof van Appèl (HHA) het ʼn einde gemaak aan die onsekerheid rakende die aanwending van die fiksie by voorgeboortelike besering. In Road Accident Fund v Mtati het die HHA bevind dat in die geval van voorgeboortelike besering die nasciturus-fiksie oorbodig is. Die Hof keur die algemene beginsels van die deliktereg goed. Evalueer die uitbreiding en verduideliking aan die hand van hierdie saak in die voorgeskrewe handboek (paragraaf 2.3.2). Gewone beginsels van deliktereg kan gebruik word in

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 99

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg gevalle soortgelyk aan die sake vroeër bespreek en selfs gevalle waar ʼn skadeveroorsakende daad voor konsepsie plaasgevind het. Onthou dat die voetnote ook gelees behoort te word en vorm deel van die werk. c. Ander maatreëls ter beskerming van erfregtelike belange Daar is ander gevalle waar die erfregtelike belange van ʼn ongeborene beskerm sal word.

Die hof sal vir ʼn ongeborene ʼn kurator ad litem aanstel om die ongeborene se belange te behartig. Daar is ook verskeie statutêre maatreëls wat ongeborenes se belange beskerm. Dit is byvoorbeeld die Wet op Opheffing of Wysiging van Beperkinge op Onroerende Goed 94 van 1965 waar ʼn fideicommissum tot stand kom. Die Boedelwet 66 van 1965 het ook bepalings aangaande die erfregtelike belange van ongeborenes. Daar is ander statutêre bepalings wat hier ter sprake kom. Maak seker dat jy dit onder die knie het (paragraaf 2.3.3).

3.6.4

Geboortebeperking

a. Sterilisasie Elke persoon kan self besluit oor voortplanting en gevolglik is die Wet op Sterilisasie 44 van 1998 in ons reg geïmplementeer. Sterilisasie is ʼn prosedure waar ʼn persoon onbekwaam vir bevrugting gemaak word. ʼn Persoon mag gesteriliseer word indien hulle toestemming kan gee en minstens agtien jaar oud is. Toestemming is die belangrikste vereiste en daar mag nie met die prosedure voortgegaan word daarsonder nie. Daar moet egter eers aan sekere verdere vereistes voldoen word aangaande die toestemmende persoon se ingeligte besluit. ʼn Persoon onder agtien jaar mag slegs gesteriliseer word indien dit noodsaaklik is en andersins hulle lewe in gevaar sal stel. Verdere toestemming deur persoon wat wettiglik mag toestemming gee namens kind word vereis. Daar is streng mediese vereistes waaraan voldoen behoort te word. Daar is ook gevalle waar sterilisasie van verstandelik gestremde persone, wat onbevoeg is om self toestemming te gee, mag plaasvind. Albei hierdie gevalle moet verder deur ʼn paneel ondersoek word en daar is tersaaklike inligting wat oorweeg moet word. Verwys na die voorgeskrewe handboek om hierdie lys te evalueer (paragraaf 2.4). b. Beëindiging van swangerskap Hierdie vorm tegnies gesproke nie deel van die personereg nie, maar word oorsigtelik bespreek. Die Wet op Keuse oor die Beëindiging van Swangerskap 92 van 1996 vorm deel van die Suid-Afrikaanse reg. Beëindiging van swangerskap gedurende die eerste 12 weke is volkome wettig. Daar is verskillende ampte wat hierdie besluit kan uitvoer,

Bladsy 100

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg byvoorbeeld geneesheer. Daar is ook ʼn verdere bepaling vir die beëindiging tussen die dertiende en twintigste week van swangerskap. Dit mag dan slegs deur ʼn geneesheer gedoen word. Daar is vier redes (of gevalle) waarbinne dit mag geskied (paragraaf 2.4.2).

Die Wet maak ook voorsiening vir die beëindiging na die twintigste week. Hier moet meerdere partye oorleg pleeg en die geneesheer moet oortuig wees ingevolge die gevalle in die Wet dat dit moet geskied.

Ingeligte toestemming van die vrou moet verkry word, behalwe as sy nie in staat is om toestemming te verleen nie. ʼn Minderjarige word aangeraai om haar ouers, voog of ander persone te raadpleeg, maar die beëindiging mag nie geweier word indien sy verkies om hulle nie te raadpleeg nie. Hierdie artikel 5 van die Wet, sowel as die Wet as ʼn geheel se grondwetlikheid is aangeveg in Christian Lawyers Association v The Minister of Health and Others. Die hof het die ingeligte toestemming bygestaan eerder as ʼn spesifieke ouderdomsgrens. Die Children’s Act bepaal dat ʼn kind twaalf jaar oud moet wees om toestemming tot mediese behandeling of operasies te kan gee.

Hierdie wet neem die moontlikheid weg dat die fetus ʼn reg op lewe het deurdat, indien die ma die keuse maak om die swangerskap te beëindig, niemand die reg het om haar te verhoed nie. Daar is verskeie kontravensies oor die toepassing van die Wet, maar die laasgenoemde standpunt bly staan.

3.6.5

Registrasie van geboorte

Die registrasie word gereguleer deur die Wet op die Registrasie van Geboortes en Sterftes 51 van 1992. Daar is ʼn verpligting op persone om ʼn geboorte aan te meld by die Direkteurgeneraal van Binnelandse Sake. Geboorte in hierdie geval beteken geboorte van ʼn kind wat lewend gebore is. Daar is ʼn aantal persone waarop hierdie verpligting rus. Dit moet binne dertig dae na geboorte gedoen word. ʼn Voornaam en van moet aan die persoon toegeken word. Die persoon wat aangifte doen ontvang ʼn geboortesertifikaat of ontvangserkenning.

Die Wet maak voorsiening vir wysiging van die geboorteregistrasie in sekere omstandighede. Verwys na die saak van J v Director General, Department of Home Affairs soos in die handboek bespreek (paragraaf 2.5). ʼn Persoon se geslagsbeskrywing kan ook verander word ingevolge die Wet op Verandering van Geslagsbeskrywing en Geslagstatus 49 van 2003. Die eersgenoemde Wet maak ook voorsiening vir verandering van die persoon se voornaam en van in bepaalde omstandighede.

3.7

Domisilie

Handboek: Boezaart, 2016: Hoofstuk 3, par 3.1-3.7

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 101

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Dit is belangrik om seker te maak dat jy die aspek van domisilie in al sy fasette verstaan en kan toepas op feitestelle.

3.7.1

Betekenis van domisilie

Nasionaliteit is wanneer ʼn persoon se publiekregtelike status ter sprake kom. Domisilie is van belang by die persoon se privaatregtelike status. a. Domisilie as koppelfaktor Domisilie is die konstante koppelfaktor tussen ʼn persoon en ʼn bepaalde regstelsel aangaande die privaatreg. Die aangeleentheid sal dan deur die persoon se lex loci domicilii opgelos word. Dit verwys na die reg van die plek waar die persoon gedomisilieer is. Daar is sekere uitsonderings op hierdie algemene reël van lex loci domicilii (paragraaf 3.1.1).

Daar is ook ʼn paar goue reëls, naamlik geen persoon kan op enige tyd sonder ʼn domisilie wees nie; en geen persoon kan op enige tydstip meer as een domisilie hê nie. b. Definisie Die Latynse woord is domicilium en dit beteken huis of woonplek. Die definisie in Mason v Mason is die korrekte definisie en dui aan dat domisilie is “the place or country which is considered by law to be a person’s permanent home”. Die voorgeskrewe handboek vertaal dit as “daardie plek waar ʼn persoon regtens geag word sy/haar verblyfplek te hê ten einde sy/haar regte en verpligtinge uit te oefen”.

3.7.2

Relevansie van domisilie

Domisilie speel ʼn rol by ʼn verskeidenheid van ʼn persoon se privaatregtelike kompetensies: a. Huweliksaangeleenthede Die vermoënsregtelike gevolge van die huwelik word bepaal deur die reg van die plek waar die man gedomisilieer is ten tye van die sluiting van die huwelik. Daar is egter probleme met hierdie reël, onder andere dat dit ongrondwetlik mag wees op grond daarvan dat dit teen die gelykheidsklousule is. Meer hieroor in paragraaf 3.2.1 in die handboek. b. Rol in bepaling van kind se status ʼn Kind kwalifiseer as ʼn kind van getroude ouers bepalend aan die hand van kind se domisilie van oorsprong. Dieselfde geld vir die minderjarigheid en meerderjarigheid van die kind en word bepaal deur die partye se domisilie. By die geldigheid en gevolge van aanneming word die lex loci domicilii van die kind in ag geneem, maar ook die lex adoptionis (plek waar aangeneem is).

Bladsy 102

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg c. Erfregtelike aangeleenthede Domisilie speel veral ʼn rol by die erfopvolging van roerende goed: i.

Intestate erfreg

Vererwing word gereël deur die lex loci domicilii van die erflater ten tye van afsterwe. ii.

Testate erfreg

Die lex loci domicilii van die erflater bepaal of hy/sy handelingsbevoeg was om ʼn testament te maak. Om te bepaal of die erfgenaam mag erf, word die domisilie ten tye van afsterwe gebruik. Indien testament nie self bepaal nie, geld die erflater se domisilie toe die testament verly is. d. Effek op jurisdiksie van howe In baie gevalle bepaal die domisilie van die verweerder of die hof jurisdiksie het. Die hof binne wie se regsgebied die betrokkene gedomisilieer is, het jurisdiksie oor statusaangeleenthede. Artikel 6 van die Wet op Domisilie 3 van 1992 bepaal dat die domisilie, asook woonagtigheid in die voorafgaande jaar van enigeen van die partye, as ʼn feit aanvaar word om jurisdiksie in egskeidingsgedinge te vestig. Dit bepaal ook dat alle persone bo agtien hulle eie domisilie kan kies.

3.7.3

Tipes domisilie

Die Wet op Domisilie bepaal nou hierdie aangeleentheid. Persone word in twee hoofgroepe verdeel (verwys handboek, paragraaf 3.3): a. Domisilie van keuse Artikel 1 bepaal die persone en vereistes vir persone om self domisilie te kies. i.

Persone wat kwalifiseer

Persone bo agtien, of selfs onder agtien met meerderjarigheid, kan domisilie van keuse verkry, indien oor geestesvermoë beskik om te kies. Emansipasie verleen nie meerderjarige status aan minderjariges nie. Artikel 1(1) handel oor hierdie aspek.

Hierdie artikel onderskei nie tussen persone op grond van geslag of huwelikstaat nie.

Weereens word die wysiging na aanleiding van egskeidings aangeraak en bevestig. ii.

Vereistes

Al die vereistes word ook deur die gemenereg bepaal, naamlik: 

Wettige verblyf;



fisiese aanwesigheid; en



ʼn bepaalde bedoeling.

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 103

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Elkeen van hierdie vereistes word breedvoerig in die handboek bespreek en moet bestudeer word. Die derde vereiste word ook die animus manendi genoem en is die bedoeling om vir ʼn onbepaalde tydperk op ʼn bepaalde plek aanwesig te wees. Kyk ook na die saak van Eilon v Eilon wat in die handboek bespreek word. Om ʼn persoon se bedoeling te bepaal, word daar gekyk na die persoon se optrede en uitlating aangaande die bedoeling. b. Domisilie deur regswerking Voorheen is daar na hierdie tipe domisilie as die gedetermineerde domisilie verwys, omdat dit deur ander persone se domisilie bepaal is. Die Wet het hierdie benadering verander en verwys nou eerder na domisilie as die plek waaraan die persoon die nouste verbonde is. Verwys na die handboek, paragraaf 3.3.2, en maak seker dat jy hierdie onder die knie het en op feitestelle kan toepas. i.

Persone betrokke Die grootste kategorie wat hiervoor kwalifiseer is kinders. Die persoon se domisilie word in verband met werklike verblyfplek gebring. Daar word ʼn weerlegbare vermoede deur artikel 2 geskep.

Die ander kategorie van persone is dié wat nie oor die geestesvermoë beskik om ʼn rasionale keuse te maak nie. Verskillende benaderings in hierdie verband geld. Dit kan ook bewustelose persone insluit.

ii.

Domisilie van oorsprong Elke persoon kry deur regswerking by geboorte ʼn domisilie. Dit is die domisilie van oorsprong. Artikel 2 bepaal die domisilie van oorsprong by kinders wat nie by hulle ouers tuiste het nie en verwys na die plek waaraan hulle die nouste verbonde is.

Hierdie domisilie geld net as die eerste domisilie en sodra dit verander, verval dit.

3.7.4

Opeenvolging van domisilie

Niemand verloor hulle domisilie voordat hulle deur regswerking of keuse ʼn nuwe een verkry nie. Artikel 3 van die wet bepaal die domisilie vir mense wat in die groep val van, byvoorbeeld boemelaars, voortvlugtendes en mense wat hulle domisilie animo et facto opgegee het. Al hierdie individue behou hulle vorige aanwysbare domisilie totdat hulle ʼn ander een kies.

Bladsy 104

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 3.7.5

Probleemgevalle

Daar is sommige gevalle waar die keuse-uitoefening van persone beperk of voorgeskryf word. Die vraag is of hierdie persone ʼn domisilie van keuse op ʼn bepaalde plek kan vestig ten spyte daarvan dat hulle nie vrywillig daar woon nie. a. Gevangenes Gevangenes word gedwing om op ʼn bepaalde plek te bly. Die normale beginsels van domisilie van keuse, behoort uitgeoefen te word. Indien die gevangene die bedoeling het om die plek van aanhouding as domisilie van keuse te verkry na hulle vrylating, kan hulle dit doen. Die persoon behou die plek van domisilie voor gevangenisstraf indien die individu die bedoeling het om dit te behou. Niemand verloor hulle vorige domisilie voordat hulle ʼn nuwe domisilie het nie. b. Lede van gewapende magte, diplomatieke amptenare en persone wat op instruksie van hulle werkgewers op ʼn bepaalde plek werksaam is Lede van gewapende magte vestig nie domisilie van keuse waar hulle gestasioneer is nie. Diplomatieke amptenare kan ʼn domisilie van keuse vestig op die plek waar hulle in diens van die staat is. Elke geval word op eie meriete beoordeel. Staatsamptenare en persone wat deur werkgewers verplaas word se posisie is onseker en daar bestaan nie eenstemmigheid daaroor nie.

Hierdie persone het die bedoeling om hulle vir ʼn onbepaalde tydperk te vestig en behoort die keuse te hê om domisilie te kies, aldus Boezaart (2016: 49). c. Verbode immigrante en ander persone wat hulle onwettig by die toepaslike woonplek bevind Beide die Wet en die gemenereg bepaal dat die verblyf wettig moet wees. Indien iemand vir ʼn wyle op ʼn bepaalde plek woon en dan gedeporteer word, eindig die domisilie van keuse die oomblik van deportasie. As ʼn persoon met ʼn werks- of verblyfspermit in die land bly, kan daardie persoon domisilie van keuse verkry as hy of sy die bedoeling het om hulle permanent te vestig. d. Persone wat om gesondheidsredes op ʼn bepaalde plek woon Hulle kan domisilie van keuse verkry indien hulle die bedoeling het om hulle op daardie plek te vestig. Die normale beginsels rakende domisilie van keuse word toegepas. Die persoon kan ook bedoel om terug te keer na sy of haar oorspronklike plek en sal dus nie nuwe domisilie verkry nie.

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 105

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 3.7.6

Bewysregtelike implikasies

Die verandering van domisilie moet altyd bewys word. Die bewysreg is dieselfde as vir enige ander privaatregtelike aangeleentheid, naamlik oorwig van waarskynlikheid.

3.7.7

Oorgangsbepalings

Die Wet het nie terugwerkende krag nie. Die oorspronklike posisie kan dus nog vir ʼn aantal jare toegepas word, maar daar kan steeds die vraag ontstaan rondom gelykheid aangaande sekere bepalings.

3.8

Samevatting

Die personereg is ʼn onderafdeling van privaatreg en reguleer die verhouding tussen regsubjekte onderling. Dit hanteer ook die status en totnietgaan van ʼn natuurlike persoon of regsubjek. Beide mense en regspersone het regsubjektiwiteit wat deel vorm van hierdie regsgebied. Die regsubjektiwiteit van ʼn regsubjek word deur verskeie faktore beïnvloed.

Persone beskik ook oor sekere kompetensies wat die deelname aan, onder andere handelsverkeer kan beïnvloed. Om die konsep van regsubjektiwiteit volledig te begryp moet die betekenis en inhoud van geboorte behoorlik verstaan word. Die definisie verskil ingevolge verskillende statutêre bepalings. Ons het ook in hierdie verband na die beëindiging en registrasie van geboortes gekyk.

Domisilie is ʼn belangrike aangeleentheid wat die privaatregtelike status van ʼn persoon bepaal. Dit kan kortliks omskryf word as ʼn persoon se huis of woonplek waar hulle regte en verpligtinge uitoefen. Die relevansie van domisilie word in verskillende aspekte gesien. Een van hierdie is huweliksaangeleenthede. Daar word onderskei tussen domisilie van keuse en domisilie deur regswerking. Niemand mag sonder ʼn domisilie wees totdat hulle ʼn nuwe domisilie vestig nie. Daar is egter probleemgevalle waar mense gedwing word, of beperk word op hulle keuse rakende domisilie. Die algemene beginsels rakende die keuse tot domisilie moet in ag geneem word in die meeste gevalle.

3.9

Selfevaluering Aktiwiteit 1

Noem drie kompetensies waarmee die reg in objektiewe sin ʼn persoon beklee en gee ʼn kort beskrywing van elkeen.

Aktiwiteit 2 Is die klassifikasie en differensiasie tussen persone, wat die kern van die personereg vorm, versoenbaar met die beginsel van geregtigheid? Verwys spesifiek na die reg tot gelykheid.

Bladsy 106

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Aktiwiteit 3 Adriaan is ʼn baie ryk man en bepaal in sy testament die volgende: “My susterskind, Beatrix, erf R 2 miljoen en haar kinders wat by datum van my dood in die lewe is, erf elk R 500 000.00”. Adriaan sterf in Oktober 2016. Beatrix se eerste kind word in Januarie 2017 gebore. Dit is ʼn dogtertjie, Candice. Is Candice geregtig op die R 500 000.00 ingevolge die testament? Bespreek volledig.

Aktiwiteit 4 ʼn Meerderjarige vrou gaan Duitsland toe om verder te studeer. Tydens haar studietermyn raak sy verlief op ʼn aantreklike Duitser. Hy oortuig haar om permanent daar te vestig. Waar is sy gedomisilieerd? Bespreek volledig.

3.10 Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 Die kompetensies is bevoegdhede wat aan ʼn persoon toegeken word. Dit is handelingsbevoegdheid, regsbevoegdheid en verskyningsbevoegdheid. Verwys na paragraaf 1.5 in die voorgeskrewe handboek.

Riglyne: Aktiwiteit 2 Die Grondwet is die hoogste gesag in die RSA. Die Grondwet bepaal in artikel 9 dat almal die reg tot gelykheid het. Die personereg differensieer tussen verskillende groepe persone deur faktore soos byvoorbeeld ouderdom. Ingevolge sekere opinies is die onderskeid regverdig indien dit relevant is. Artikel 9 laat ook differensiasie toe in sekere omstandighede.

Verwys na die bespreking in paragraaf 1.6 in die voorgeskrewe handboek.

Riglyne: Aktiwiteit 3 Hierdie handel oor die erfregtelike belange van die ongeborene. Jy moet hier die nasciturusfiksie bepreek en toepas, asook die saak van Ex parte Boedel Steenkamp en die ander aangeleenthede soos bespreek in die voorgeskrewe handboek (par. 2.3.1.3.1).

Riglyne: Aktiwiteit 4 Hierdie vraag handel oor domisilie van keuse. Daar moet aan die vereistes rakende hierdie aspek voldoen word. Dit is ook belangrik om na die bedoel van die vrou te verwys. Verwys na paragraaf 3.3.1 in die voorgeskrewe handboek.

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

Bladsy 107

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Notas

Bladsy 108

Studie-eenheid 3: Inleiding tot personereg, regsubjektiwiteit en domisilie

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

STUDIE-EENHEID 4: INVLOED VAN OUDERDOM OP STATUS EN KINDERS VAN ONGETROUDE OUERS

4.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: 

Die effek van verskillende ouderdomme op status



Klassifikasie van persone op grond van ouderdom



Kinderregte



Infans



Minderjariges



Beëindiging van minderjarigheid



Kategorieë van kinders wat uit ongetroude ouers gebore word



Status van kinders wat met behulp van kunsmatige bevrugting verwek word



Bewys van vaderskap



Regsverhouding tussen ʼn kind en sy of haar ongetroude ouers



Statusverandering van ʼn kind wat uit ongetroude ouers gebore is

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: 

die effek van verskillende ouderdomme op status te evalueer.



die klassifikasie van persone op grond van ouderdom te identifiseer.



kinderregte te verduidelik.



die infans se invloed op regsbevoegdheid, handelingsbevoegdheid en verskyningsbevoegdheid te analiseer en op feitestel toe te pas.



die infans se invloed op toerekeningsvatbaarheid te evalueer en toe te pas.

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 109

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

die minderjarige se invloed op regsbevoegdheid, verskyningsbevoegdheid en toerekeningsvatbaarheid te identifiseer.



die minderjarige se invloed op handelingsbevoegdheid breedvoerig te evalueer en toe te pas op feitestelle.



beëindiging van minderjarigheid te beskryf aan die hand van bereiking van meerderjarigheidsouderdom, huweliksluiting en ander aspekte wat hiermee verband hou.



kategorieë kinders wat uit ongetroude ouers gebore word te lys.



die status van kinders wat met behulp van kunsmatige bevrugting verwek word te analiseer.



die bewys van vaderskap te verstaan en toe te pas op feitestelle, met spesifieke verwysing na kinders van ʼn getroude en ongetroude vrou.

4.2



die regsverhouding tussen ʼn kind en sy of haar ongetroude ouers te evalueer.



die konsep van sorg, voogdy, kontak en onderhoud te omskryf en toe te pas.



erfregtelike aansprake van ʼn kind en sy of haar ongetroude ouers te bespreek.



statusverandering van ʼn kind wat uit ongetroude ouers gebore is te analiseer.

Voorgeskrewe handboek

Boezaart T. 2016. Personereg. 6e Uitgawe. Juta.

Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 4, paragrawe 4.1-4.6 Hoofstuk 5, paragrawe 5.1-5.6 Voetnote en hofsake vorm ʼn belangrike deel van hierdie vak. Bestudeer ook die definisies soos in die voorgeskrewe handboek weergegee.

4.3

Verrykende bronne

Die volgende bron word aanbeveel as verrykende bron. Jy hoef nie die bron in diepte vir die vak te bestudeer nie, maar dit is belangrik dat jy ʼn goeie begrip het van die bron waar daar na die spesifieke bron verwys word in die begeleidingsgids. 

Die Children’s Act 38 van 2005

Bladsy 110

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 4.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Infans

Persoon onder die ouderdom van sewe

Minderjarige

Persoon tussen sewe en agtien jaar oud

Meerderjarige

Persoon wat agtien jaar en ouer is

Toerekeningsvatbaarheid Indien ʼn persoon oor die nodige geestesvermoë beskik om tussen reg en verkeerd te onderskei en ooreenkomstig dit op te tree Onus

Bewyslas

Emansipasie

Uitdruklike of stilswyende toestemming om ekonomies selfstandig op te tree

Putatiewe huwelik

Dit is ʼn nietige huwelik, maar een of albei partye is by die aangaan van die nietige huwelik onbewus van die gebrek wat die huwelik nietig maak en te goeder trou glo die huwelik is wettig

Spurii

Speelkinders

Adulterini

Owerspelige kinders

Incestuosi

Bloedskendige kinders

4.5

Inleiding

Personereg handel nie net oor regsubjektiwiteit en domisilie nie, maar sluit ook ander faktore in wat ʼn invloed op ʼn individu kan hê. Die status van ʼn persoon loop hand aan hand met bevoegdheid om sekere handelinge te verrig, al dan nie. Ouderdom kan ʼn effek hê op die status van ʼn persoon. Hierdie effek verskil tussen infans, minderjarige en meerderjariges.

Kinderregte het ʼn belangrike posisie in die reg begin beklee en geniet beskerming ingevolge statutêre regulering. Die verskillende kompetensies word geraak deur die fase van ʼn persoon se ouderdomsontwikkeling.

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 111

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 4.6

Invloed van ouderdom op status

Handboek: Boezaart., 2016: Hoofstuk 4, par 4.1-4.6 4.6.1

Effek van verskillende ouderdomme op status

Ouderdom is ʼn invloedryke faktor rakende ʼn persoon se status. Dit het ʼn lewenslange en voortdurende invloed. By geboorte word daar na ʼn persoon verwys as ʼn infans. In hierdie stadium is die status van ʼn persoon grootliks deur ouderdom geaffekteer. Vanaf sewe jaar oud is die individu nie meer ʼn infans nie en word ʼn minderjarige genoem. Tydens minderjarigheid is die effek van ouderdom verskillend in verskeie gebiede van die reg. Op agtien word alle persone meerderjarig en verval die beperkinge wat as gevolg van ouderdom op status geplaas is. Daar is egter ander faktore wat vanaf agtien ʼn invloed op ouderdom kan hê.

4.6.2

Klassifikasie van persone op grond van ouderdom

ʼn Persoon behoort handelingsbevoeg te wees indien hy of sy oor die nodige wil en oordeel beskik om besluite te neem. Daar is ʼn verskil tussen verstandelike vermoë en oordeelsvermoë. Die reg verleen handelingsbevoegdheid aan individue wat oor beide hierdie vermoë beskik. Daar is drie groepe persone wat geklassifiseer kan word, naamlik infans, minderjariges en meerderjariges. Volgens artikel 17 van die Children’s Act 38 van 2005 bereik alle persone meerderjarigheid wanneer hulle agtien jaar oud word. Daar is gevalle waar die ouderdom nie vasgestel kan word nie. In hierdie verband kyk ons na die Wet op Registrasie van Geboortes en Sterftes 51 van 1992 wat aandui dat alle geboortes geregistreer moet word. Daar kan ook van ander hulpmiddels gebruik gemaak word om dit te bepaal. In Suid-Afrika word die persoon meerderjarig na middernag op die dag waarop die persoon se agtiende verjaarsdag aanbreek. Vir ʼn meer breedvoerige bespreking kyk paragraaf 4.2 in die handboek.

4.6.3

Kinderregte

As gevolg van die nuwe Grondwet en internasionale standaarde geniet kinderregte nou voorrang. Kinders geniet nie net die algemene beskerming wat deur die Grondwet verleen word nie, maar ook spesifieke beskerming. Bestudeer Artikel 28 van die Grondwet in hierdie verband (paragraaf 4.3). Die kind se beste belange is deurslaggewend in enige aangeleentheid waarby ʼn kind betrokke is. Dit is gebiedend dat dit in elke aangeleentheid van die kind gebruik moet word. Die hof het hierdie bepaling toegepas en bepaal dat die trefwydte wyer strek as artikel 28 van die Grondwet. Daar is sekere riglyne om te volg wanneer daar ʼn botsing van belange tussen ʼn kind, aan die een kant, en ʼn ouer of ander

Bladsy 112

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg persoon aan die ander kant is. Die benadering is meestal kind-gesentreer en verskil van situasie tot situasie.

Die Children’s Act reël aangeleenthede wat met kinders verband hou. Dit gee uitvoering aan die grondwetlike regte van kinders. Hierdie Wet het in twee dele in werking getree. Artikel 7 is baie belangrik aangesien daar veertien faktore gelys word wat in ag geneem moet word wanneer die beste belang van die kind-benadering gevolg moet word. Elke kind het die reg om aan die reg deel te neem. Weereens bepaal hierdie wet die ouderdom van meerderjarigheid. Verwys na paragraaf 4.3 vir ʼn meer volledige bespreking van kinderregte en maak seker dat jy die inligting op feitestelle sal kan toepas.

4.6.4

Infans

a. Invloed op regsbevoegdheid Elke persoon het vanaf geboorte regsbevoegdheid. ʼn Infans se bevoegdheid is beperk deurdat hy/sy nie sekere regte en verpligtinge kan hê nie. b. Invloed op handelingsbevoegdheid ʼn Infans is volkome selfhandelingsonbevoeg. Dit beteken hulle kan geen regshandeling aangaan nie, nie eens een waarin slegs regte toegeken word nie. Ouers of voog moet vir en namens die infans optree. Selfs geskenke moet namens die infans aanvaar word.

Gewoonlik is dit die vader en moeder wat as voog optree. Daar is egter uitsonderings by ongetroude vaders. Die outomatiese verkryging van ouerlike regte en verpligtinge moet eers aan voorvereistes voldoen. ʼn Persoon moet ook oor voogdy beskik om vir en namens ʼn infans op te tree. Indien die ouers oorlede is, kan die aangestelde voog namens die infans optree. Die regsband ontstaan dan tussen die ander persoon en die infans. Die algemene reël is dat die ouer of voog nie vir die skuld van die infans aanspreeklik is nie. Daar is egter sekere uitsonderings, wat bestudeer moet word soos bespreek in die voorgeskrewe handboek.

Daar is sommige ooreenkomste wat gladnie deur ʼn infans gesluit mag word nie, nie eens deur hulle ouer of voog namens hulle nie. Indien die ooreenkoms een is waardeur die infans nie gebonde gehou kan word nie, is die ooreenkoms nietig. Daar is remedies tot die ander party se beskikking in hierdie geval. c. Invloed op verskyningsbevoegdheid Infans is volkome selfverskyningsonbevoeg en kan nie in eie naam dagvaar en gedagvaar word nie. Die ouer of voog moet namens infans dagvaar en gedagvaar word.

Die Children’s Act bevestig die reg wat aan hulle toegeken word om die hof te nader, maar hulle moet steeds bygestaan word.

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 113

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg d. Invloed op toerekeningsvatbaarheid en deliktuele of kriminele aanspreeklikheid Dit beteken dat ʼn persoon weet wat geoorloof is en daarvolgens kan optree en sy of haar wil kan uitoefen. Hierdie aspekte moet teenwoordig wees vir ʼn persoon om deur die reg aanspreeklik gehou te word. ʼn Infans is volkome doli et culpae incapax en kan nie strafregtelike of deliktuele aanspreeklikheid wat op skuld gebaseer is, opdoen nie. Daar kan nie gesê word dat ʼn kind onder sewe nalatig of opsetlik gehandel het nie. Hulle kan egter skuldlose deliktuele aanspreeklikheid opdoen.

4.6.5

Minderjarige

a. Invloed op regsbevoegdheid ʼn Minderjarige het beperkte regsbevoegdheid en is onbevoeg om sekere ampte te beklee. Die posisie verander egter as die persoon deur huweliksluiting meerderjarigheid verkry. Daar is sekere ampte waaroor daar onsekerheid heers en dit word in die handboek bespreek (paragraaf 4.5.1). b. Invloed op handelingsbevoegdheid In die meeste gevalle is ʼn minderjarige beperk handelingsbevoeg en moet deur toestemming of bystand optree. Daar is egter verskillende gevalle waarna ons nou kortliks sal kyk: i.

Ooreenkomste waar ʼn minderjarige selfhandelingsbevoeg is

Daar is verskeie statutêre voorskrifte waarvolgens ʼn minderjarige, sonder die toestemming of bystand van ʼn ouer of voog ooreenkomste kan aangaan. Hierdie gevalle word in die handboek genoem. Die gemenereg het bepaal dat ʼn minderjarige volkome selfhandelingsbevoeg is aangaande ooreenkomste waar hy/sy slegs regte en geen verpligtinge opdoen nie. Indien verpligtinge voortspruit uit word toestemming of bystand vereis. Daar het vir ʼn wyle onsekerheid geheers omdat die Engelsregtelike Benefit-teorie in howe toegepas is. Dit het bepaal dat minderjariges gebonde is aan ooreenkomste sonder bystand gesluit, indien dit geheel en al tot sy/haar voordeel strek. Verwys na die voetnote in hierdie gedeelte van die handboek om die feite van die sake te bestudeer. Hierdie onsekerheid is finaal uit die weggeruim in Edelstein v Edelstein waar die teorie verwerp is. ii.

Ooreenkomste waar minderjarige beperk handelingsbevoeg is 

Betekenis van beperkte handelingsbevoegdheid

ʼn Minderjarige het die toestemming of bystand van ʼn ouer of voog nodig. Dit beskerm die minderjarige teen sy/haar gebrek aan rype oordeelsvermoë.

Bladsy 114

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Aanspreeklikheid vestig in die minderjarige indien hy/sy deur ʼn ouer of voog bygestaan is. Beide ʼn vader en moeder is die voogde van die kind. Die toestemming of bystand word op verskillende wyses toegestaan. Daar kan ook ʼn aangewese voog wees. Indien nie, kan die Hoë Hof die voog van die minderjarige wees. Die Hoë Hof word as die oppervoog van minderjariges in alle aangeleenthede gesien. Daar is sommige gevalle waar die toestemming van ouer of voog nie voldoende is nie en verdere bystand deur byvoorbeeld die Meester van die Hoë Hof benodig word.

Die ouer of voog kan ook ooreenkomste sonder die nodige toestemming gesluit, ratifiseer. Die ooreenkoms moes egter wel deur die toestemming of bystand gesluit kon word. Indien toestemming onredelik geweier word, kan die minderjarige by die Hoë Hof aansoek doen vir toestemming.

Bestudeer hierdie gedeelte in die handboek (paragraaf 4.5.2.2) en let veral op na die verskillende wyses op grond waarvan die ouer of voog die nodige bystand aan ʼn minderjarige kan verleen. 

Gevolge van ooreenkomste wat minderjarige met ouer of voog se bystand sluit

Die ooreenkoms is geldig en afdwingbaar deur en teen die minderjarige. Partye kan mekaar deur ʼn hofbevel verplig om die ooreenkoms na te kom. Daar kan ook skadevergoeding geëis word. Die regte en verpligtinge uit die ooreenkoms behoort dus aan die minderjarige en nie aan die persoon wat hom/haar bygestaan het nie. Die ouer of voog doen nie aanspreeklikheid op teenoor die ander party nie.

Daar is egter gevalle waar die ouer of voog wel aanspreeklikheid vir die skulde opdoen. Hierdie gevalle geniet aandag in die handboek en moet bestudeer word (paragraaf 4.5.2.2.2). Hierdie is die uitsonderings op die algemene reël dat die ouer of voog nie aanspreeklik is vir die minderjarige se skuld waarvoor hulle bystand gebied het nie. As die minderjarige geen geld het nie, sal die ander party niks kry nie. Daar is ingevolge die reg sekere regsmiddels (remedies of hulp) tot die minderjarige se beskikking, naamlik: 

Exceptio non adimpleti contractus

Hierdie remedie is beskikbaar waar die party wat prestasie eis voor of op dieselfde tyd prestasie moes aanbied. Tensy anders ooreengekom moet mense in ʼn wederkerige ooreenkoms gelyk presteer. Die persoon wat aangespreek word, kan dan aandui dat die ander party ook eers moet Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 115

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg presteer. Kyk na die praktiese voorbeeld om hierdie konsep makliker te verstaan. 

Restitutio in integrum

Dit staan ʼn minderjarige by wat ʼn ooreenkoms met bystand aangegaan het, wat by sluiting nadelig was en reeds presteer het. Hierdie is ʼn buitengewone regsmiddel en is in uitsonderlike gevalle, soos in die handboek bespreek, tot die minderjarige se beskikking. Daar word ʼn eis vir kansellasie ingestel en dat die status quo ante gehou word. Dit wil sê dat albei partye in die posisie geplaas moet word waarin hulle was voor die ooreenkoms aangegaan is. Die minderjarige kan deur middel van bystand die eis instel of self instel sodra hy/sy meerderjarigheid bereik het. Die Verjaringswet bepaal dat die eis tussen een jaar en drie jaar kan verjaar na meerderjarigwording.

Daar is gevalle, ten spyte van die nadeel vir die minderjarige, wat die restitutio in integrum nie gebruik kan word nie. Bestudeer hierdie gevalle. 

Gevolge van ooreenkomste wat minderjarige sonder ouer of voog se bystand sluit

Die algemene reël is dat ʼn minderjarige nie aanspreeklik is ingevolge ooreenkomste sonder bystand aangegaan nie. Dit is verder ook algemene beginsel dat die ʼn minderjarige sy posisie kan verbeter, maar nie verswaar nie.

Bystand is dus nie nodig waar die minderjarige slegs regte opdoen nie. Indien die minderjarige moet presteer, is dit net ʼn natuurlike verbintenis en onafdwingbaar.

Die ander party se verpligtinge is burgerlik en afdwingbaar. Die meerderjarige kan gedwing word om te presteer, maar nie die minderjarige. Daar is ʼn vraag of die ooreenkoms nietig of slegs vernietigbaar is.

Maak seker dat jy die onderskeid tussen ooreenkomste en huweliksvoorwaardeskontrak verstaan en sal kan toepas op feitestelle. In hierdie verband moet Edelstein v Edelstein bestudeer word. Die ouer of voog en minderjarige se toestemming word vereis om hierdie ooreenkoms geldig te maak.

Dit is persoonlik van aard en kan nie namens die minderjarige gedoen word nie.

In enige ander ooreenkoms is die minderjarige nie aanspreeklik indien dit gesluit is sonder die nodige bystand nie. ʼn Nietige ooreenkoms is iets wat nooit ontstaan het nie, dit word nie deur die reg erken as ʼn ooreenkoms nie. In hierdie geval moet die partye in die posisie geplaas word, asof die ooreenkoms nooit plaasgevind het nie. Dit kan gedoen word met die hulp van die condictio indebiti (geldbedrag) of die rei vindicatio Bladsy 116

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg (saak). Die ander party kan ook die ooreenkoms vernietig indien hy/sy dit nie wil afdwing nie. Hy/sy kan nie staatmaak op die minderjarige se minderjarigheid nie.

Hier moet die party van ʼn verrykingsaksie gebruik maak om onregverdige verryking aan te spreek. Daar is verskeie gevalle wat hieruit voortspruit. 

Ratifikasie deur die minderjarige self

Die minderjarige kan na meerderjarigwording die ooreenkoms ratifiseer. Dit word dan volkome geldig en afdwingbaar. Dit kan uitdruklik of stilswyend geskied. Verwys na De Canha v Mitha en Stuttaford & Co v Oberholzer. 

Onregverdige verryking

Hierdie beginsels kom voor waar ʼn persoon ten koste van ʼn ander vermoënsregtelike voordeel verkry, sonder geldige regsgrond vir die voordeel wat oorgegaan het. Dan moet die verrykte die verarmde vergoed. Daar is drie aspekte wat bewys moet word om met ʼn verrykingsaksie teen ʼn minderjarige te slaag. Die bedrag waarmee die boedel van die minderjarige verryk is, moet volgens bepaalde riglyne bepaal word. Die minderjarige is slegs aanspreeklik vir die kleinste van die twee bepaalde bedrae en daarom is dit belangrik om dit te bepaal. Die werklike waarde van die prestasie word in ag geneem. As die minderjarige die saak verloor of vernietig, kan die ander part niks of ʼn verminderde waarde eis.

Daar moet onderskei word tussen luukse artikels en dit waarvoor onderhoud van die minderjarige aangewend word.

Daar kan nooit meer geëis word as wat ontvang sou word ingevolge die ooreenkoms nie.

Hierdie aspekte word breedvoerig bespreek in die handboek, paragraaf 4.5.2.2.3(2). Maak seker dat jy dit onder die knie het en op feitestelle sal kan toepas. 

Emansipasie

Die minderjarige het die toestemming van sy/haar ouers of voog ontvang om ekonomies selfstandig op te tree. Emansipasie is ʼn feitelike vraag en sal na die oorweging van verskeie faktore beslis moet word. In Dickens v Daley word die toets wat deur howe gebruik is om te bepaal of ʼn minderjarige geëmansipeer is, bespreek. Die feite van hierdie saak en beslissing word breedvoerig in die handboek bespreek, let daarop. Enigeen van die ouers wat voogdy oor ʼn minderjarige het, kan toestemming verleen om ekonomies selfstandig te wees.

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 117

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Daar word onderskei tussen volledige emansipasie en beperkte emansipasie en word in Sesing v Minister of Police bespreek.

Verskillende strydvrae wat rondom emansipasie heers, word beantwoord aan die hand van hofuitsprake. Hierdie uitsprake moet bestudeer word. Die gevolgtrekking hieruit is dat emansipasie herroepbaar is; dit blyk dat emansipasie nie verskyningsbevoegdheid insluit nie; ʼn minderjarige kan restitutio in integrum gebruik; ooreenkomste aangaande beroep of besigheid kan geratifiseer word; die minderjarige verkry nie meerderjarige status nie. 

Bedrieglike wanvoorstelling deur minderjarige

Die minderjarige is in hierdie omstandighede aanspreeklik. Twee regsbeginsels kom in botsing met mekaar: dat die minderjarige teen sy/haar eie onrype oordeelsvermoë beskerm moet word en die onskuldige party moenie skade ly as gevolg van die bedrieglike wanvoorstelling nie. Die vereiste in hierdie verband is dat die minderjarige ten minste die voorkoms van ʼn meerderjarige moet hê. Daar is verskeie moontlikhede rondom die aanspreeklikheid van die minderjarige. Dit kan soos volg uitgedruk word (bestudeer hierdie aspekte onder paragraaf 4.5.2.2.5): 

Die minderjarige is kontraktueel aanspreeklik;



mag nie op die restitution in integrum steun nie;



is op grond van estoppel aanspreeklik (verwys na die handboek se bespreking aangaande estoppel); en

 iii.

die minderjarige is deliktueel aanspreeklik.

Ooreenkomste waar minderjarige handelingsonbevoeg is

Gemeenregtelik is daar ʼn beperking op handelsbevoegdheid. Dit is byvoorbeeld dat ʼn meisie onder 12 jaar en ʼn seun onder 14 jaar nie verloof kan raak nie, nie eens met hulle ouers of voog se toestemming nie. Daar is ook statutêre voorskrifte wat ʼn minderjarige se handelingsbevoegdheid aan bande lê. Dit is byvoorbeeld die geval dat ʼn minderjarige nie ondergronds in ʼn myn mag werk nie, tensy die minderjarige bo 16 jaar is en beroepsopleiding moet ontvang. iv.

Huweliksluiting

Onder puberteitsouderdom (12 jaar vir meisies, 14 jaar vir seuns) mag ʼn minderjarige gladnie trou nie. Beide ouers se toestemming word benodig om in die huwelik te tree.

Behalwe as voogdy slegs aan een persoon toegeken is. Buiten hierdie toestemming

Bladsy 118

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg benodig ʼn meisie onder 15 jaar en seun onder 18 jaar die toestemming van die Minister van Binnelandse Sake ook. Indien ouers nie in staat is om toestemming te verleen nie, of oorlede is en daar is nie ʼn voog nie, kan die voorsittende beampte van die Kinderhof toestemming verleen. Die Hoë Hof kan ook as oppervoog van die minderjarige toestemming verleen in sekere omstandighede.

Indien ʼn huwelik gesluit word sonder nodige toestemming is dit vernietigbaar. Die minderjarige behou meerderjarigheid al ontbind die huwelik voor die dag waarop die minderjarige meerderjarig word. Die Hoë Hof sal in bepaalde omstandighede die huwelik ontbind. v.

Testeerbevoegdheid

ʼn Persoon moet 16 jaar of ouer wees om ʼn testament te maak en oor sy/haar goed te beskik. vi.

Mediese behandeling en operasies

ʼn Persoon van 12 jaar en ouer kan self toestemming gee vir mediese behandeling of mediese behandeling van sy/haar kinders. Die persoon moet oor die nodige volwassenheid en oordeelsvermoë beskik. Onder twaalf jaa word die toestemming van ʼn ouer of voog vereis. ʼn Meisie mag ook toestem tot die beëindiging van haar swangerskap sonder bystand. ʼn Ouer of voog mag nie weier om toestemming te gee vir die behandeling of operasie van ʼn kind as gevolg van geloofs- of ander oortuigings nie. Daar is verskeie ander persone wat in uitsonderlike gevalle toestemming kan verleen. c. Invloed op verskyningsbevoegdheid Die Children’s Act dra daartoe by dat ʼn minderjarige wel in sommige gevalle verskyningsbevoegdheid het en in eie naam kan litigeer. Die Wet plaas ook verpligting op ouers en voogde om hulle kinders te verteenwoordig en by te staan. i.

Gevalle waar minderjarige volkome selfverskyningsbevoeg is

Verwys na die gevalle wat in die handboek bespreek word (paragraaf 4.5.3.1). ii.

Gevalle waar minderjarige beperk verskyningsbevoeg is

Gewoonlik word ʼn minderjarige verteenwoordig deur sy/haar ouers of voog en kan nie in eie naam dagvaar of gedagvaar word nie. Al word ʼn minderjarige bygestaan, is hy/sy die gedingsparty. Weereens moet daar kennis geneem word van die feit dat die Hoë Hof oppervoog van minderjariges is. Die hof kan ook ʼn kurator ad litem aanstel om namens die minderjarige op te tree. Die minderjarige mag ook versoek om deur ʼn

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 119

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg regsverteenwoordiger verteenwoordig te word. Verwys na die sake wat hier ter sprake is (paragraaf 4.5.3.2 in die handboek). d. Invloed op deliktuele en kriminele aanspreeklikheid (toerekeningsvatbaarheid) 

Toerekeningsvatbaarheid is ʼn voorvereiste vir beide deliktuele en kriminele aanspreeklikheid Die saak van Weber v Santam Versekeringsmaatskappy Bpk bespreek hierdie geval.

Die feite word in die handboek deeglik bespreek. Die hof bevind dat ʼn kind in dié spesifieke geval nie toerekeningsvatbaar of bydraend nalatig was nie. Volgens die deliktereg word ʼn kind bo sewe geag weerlegbaar ontoerekeningsvatbaar te wees.

Dit beteken dat hulle geag word ontoerekeningsvatbaar te wees tot teendeel bewys word. ʼn Kind bo puberteitsouderdom word weerlegbaar vermoed toerekeningsvatbaar te wees. ʼn Kind kan ook skuldlose aanspreeklikheid opdoen.

Ouers kan deliktuele aanspreeklikheid opdoen indien hulle nie soos ʼn sorgsame ouer opgetree het nie. Verder, ingevolge die strafreg is daar ʼn bepaalde ouderdom waarop kinders kriminele aanspreeklikheid kan opdoen. By strafreg is kinders tussen tien en veertien jaar oud vermoed om ontoerekeningsvatbaar te wees. Tussen veertien en agtien jaar is hulle vermoed toerekeningsvatbaar te wees.

4.6.6

Beëindiging van minderjarigheid

a. Bereiking van meerderjarigheidsouderdom Sedert 1 Julie 2007 is meerderjarigheidsouderdom 18 jaar oud. Die privaatreg is in ooreenstemming gebring met die Grondwet en internasionale dokumente. Die meeste van hierdie aspekte is deur die loop van hierdie studie-eenheid bespreek. b. Huweliksluiting ʼn Minderjarige word deur huweliksluiting mondig. Indien die huwelik beëindig word voor meerderjarigwording word meerderjarigheid nie beëindig nie. ʼn Nietige huwelik beëindig nie minderjarigheid nie. Die posisie keer dan terug na die oorspronklike posisie asof daar nooit ʼn huwelik was nie. c. Venia aetatis, ontslag uit voogdy en die beëindiging, beperking of opheffing van ouerlike verantwoordelikhede en regte Venia aetatis word nie meer vandag toegestaan nie. In die Kaapse hof is ontslag uit voogdy verleen in Ex parte Van den Hever. Bestudeer hierdie saak. Die Children’s Act gee vandag vir ons duidelikheid in aangeleenthede wat met kinders verband hou. Die Hoë Hof of Kinderhof met jurisdiksie kan ʼn persoon se ouerlike verantwoordelikhede en regte beëindig, opskort of beperk.

Bladsy 120

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 4.7

Kinders van ongetroude ouers

Handboek: Boezaart, 2016: Hoofstuk 5, par 5.1-5.6 4.7.1

Inleiding

Die Children’s Act het die etikettering van kinders weggeneem en daar word nie meer verwys na binne- of buite-egtelike kinders nie. Die ouers word onderskei as getroud en ongetroud. Die volgende omstandighede word geag dat kinders uit getroude ouers gebore is: a. Die natuurlike ouers is regsgeldig met mekaar getroud toe die kind verwek is of tussen verwekking en geboorte getroud is; b. die kind is uit ʼn putatiewe huwelik gebore; c. die biologiese ouers van die kind het na die geboorte in die huwelik getree; d. die kind uit ʼn vernietigbare huwelik verwek of gebore; e. aanneming beteken ook dat die aangenome kind geag word die kind van die aannemende ouer te wees.

4.7.2

Kategorieë kinders wat uit ongetroude ouers gebore word

Kinders uit ongetroude ouers gebore word verdeel in: a. Speelkinders: Kinders wie se biologiese ouers ongetroud was toe kind verwek is.

Die ouers kan dus met mekaar trou. b. Owerspelige kinders: Kinders van wie een of albei biologiese ouers tydens verwekking met ʼn derde persoon getroud is. c. Bloedskendige kinders: Kinders wie se ouers nie met mekaar kan trou nie omdat hulle binne die verbode grade van bloedverwantskap val.

4.7.3

Status van kinders wat met behulp van kunsmatige bevrugting verwek word

Kunsmatige bevrugting word deur die Children’s Act omskryf en weergegee in die handboek (paragraaf 5.3) en moet bestudeer word. Daar word onderskei tussen KIE- en KIS-kinders.

KIE-kinders is kinders wat met die eggenoot van die moeder se gamete verwek is. Indien die ouers getroud is by verwekking of geboorte is hulle kinders van getroude ouers. KIS-kinders is verwek deur kunsmatige bevrugting en die gamete van ʼn derde (skenker) word gebruik.

Indien kind uit laasgenoemde geval verwek is deur toestemming van beide partye, is hulle die kinders van die egpaar. Daar is ʼn weerlegbare vermoede dat die partye toestemming verleen het. Dieselfde geld vir mense in homoseksuele verbindings ingevolge die Civil Union Act. Indien die partye nie toestemming verleen het nie, word die kind beskou nie van getroude ouers te wees nie.

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 121

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Artikel 40(2) van die Children’s Act bepaal dat die geboortegewende vrou geag word die moeder van die kind te wees. Artikel 40(3) dui aan dat daar geen verpligting of verantwoordelikhede ontstaan vir die skenker van die gameet of gamete nie, tensy dit die geboortegewende moeder is, of die skenker getroud was met die moeder tydens bevrugting.

Indien ʼn KIS-kind gebore word sonder die toestemming van die eggenoot, is daar geen onderhoudsplig op die eggenoot nie.

Surrogaatmoederskap word ook deur die definisie van kunsmatige bevrugting ingesluit. ʼn Surrogaat onderneem om kunsmatig bevrug te word en vir ʼn ander egpaar ʼn kind in die lewe te bring. Die kind word na geboorte of redelike tyd daarna ingevolge ʼn surrogaatmoederskapsooreenkoms aan die opdraggewende ouers oorhandig. Dit word gereël deur hoofstuk 19 van die Children’s Act. Die belangrikste kwessie is die status van die kind. Daar word onderskei tussen gevalle van geldige ooreenkomste en ongeldige ooreenkomste. Die ooreenkoms moet op skrif wees en deur die Hoë Hof bekragtig word.

Surrogaatmoederskap is beskikbaar vir getroude persone, burgerlike verbindingsvennote, persone in permanente lewensverhouding en ongetroude persone. Die genetiese materiaal van ten minste een van die opdraggewende ouers moet gebruik word.

4.7.4

Bewys van vaderskap

Daar moet tussen twee gevalle onderskei word (verwys na paragraaf 5.4 vir ʼn meer breedvoerige bespreking): a. Kind van getroude vrou Daar is ʼn vermoede dat die eggenoot van die vrou wat geboorte gee die vader van die kind is. Hierdie is ʼn weerlegbare vermoede. Verwys in hierdie verband na die saak van F v L. Derdes kan eers aanspraak maak op die kind indien die vermoede weerlê is. i.

Weerlegging van vaderskap

Die pater est quem nuptiae demonstrant-vermoede staan totdat dit weerlê word deur die vader wat meen hy is nie die vader van die kind nie. Daar is verskeie maniere om te bewys hy is nie die vader nie, naamlik: 

Geslagsonthouding

Indien die man tydens verwekking van die kind nie geslagsgemeenskap gehad het nie, sal hy nie die vader van die kind kan wees nie. Die duur van die swangerskap word bepaal deur deskundige getuienis. Verwys na die sake van Mitchell v Mitchell, Gradidge v Gradidge en Williams v Williams.

Bladsy 122

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Steriliteit

ʼn Man is moontlik nie in staat om kinders te verwek nie. ʼn Vasektomie is nie voldoende bewys nie. Saadtelling moet deur ʼn geneesheer en deskundige op die gebied getoets word. Mahomed v Shaik word hier bespreek. 

Bloed- en weefseltoetse

Howe het in verskeie sake bloedtoetse gebruik om vaderskap te bepaal. Die vraag is of enige persoon regtens verplig kan word om toetse te ondergaan. Daar sal ʼn opweeg van regte plaasvind om die vraag te beantwoord. Daar is hofsake wat in hierdie verband bestudeer moet word. Die spesifieke omstandighede moet op eie meriete beoordeel word om ʼn volwassene te verplig. Wanneer dit egter by ʼn kind kom sal die hof ander faktore oorweeg en die belangrikste is die beste belang van die kind onder daardie omstandighede. In M v R is die bevoegdheid van die hof om bloedtoetse te gelas in diepte aangespreek. Die hof neem nie net die beste belang van die kind in ag nie, maar ook die interafhanklikheid en wisselwerking wat daar tussen ʼn kind en sy of haar gesin en bloedverwante bestaan. Die howe gebruik verskillende oorwegings teenoor kinders van ongetroude ouers en getroude ouers. Die sake van Nell v Nell en O v O word ook bespreek. Verwys na D v K aangaande die afdwingbaarheid van bloedtoetse. Die Children’s Act dui slegs daarop dat ʼn persoon gewaarsku behoort te word dat hy/sy ongeloofwaardig kan voorkom indien toetse geweier word.

Die Hoogste Hof van Appèl bevind dat die hof inherente bevoegdheid het om wetenskaplike toetse te gelas. Daar is egter geen vaste riglyne neergelê nie. 

Voorkoms

ʼn Ooreenkoms in die gelaatstrekke van die vader en kind is al oorweeg.

Dieselfde as met ras word daar versigtig met feite as bewyse gewerk. Dit is moontlik opsigself onvoldoende om vermoede van vaderskap te weerlê. 

Gebruik van voorbehoedmiddels

Hierdie is nie ʼn feit waarop gesteun kan word om vaderskap te weerlê nie. 

Exceptio plurium concubentium

Die man ontken vaderskap omdat die vrou tydens verwekking by ʼn ander man ook geslagtelik betrokke was. S v Swart het dit erken, maar ander regspraak bevestig dat die exceptio nie deel van die reg vorm nie.

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 123

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg ii.

Standaard van bewys

Dit moet op oorwig van waarskynlikheid bewys word. Verwys na Van Lutterveld v Engels. b. Kind van ongetroude vrou Dieselfde vermoede geld nie by ongetroude vrouens wat geboorte gee nie. Die vrou moet geslagsgemeenskap met die beweerde vader bewys. Indien sy dit bewys het, ontstaan daar ʼn vermoede dat die man die vader is totdat die teendeel bewys is. Daar is twee stadia wat hieruit spruit: i.

Bewyslas van moeder

Geslagsgemeenskap moet op oorwig van waarskynlikheid bewys word. Soms word daar gesê dat die vrou ʼn keuse het. Dit geld nie waar die vermoede geld, of teen die beste belang van die kind is nie. 

Word stawing vereis?

ʼn Ongetroude vrou se bewerings hoef nie gestaaf te word nie, maar die versigtigheidsreël geld. 

Versigtigheidsreël

Dit behels dat die hof bedag moet wees op inherente gevare wat getuienis ten opsigte van die vader mag inhou. Daar moet na ʼn beveiligende faktor gesoek word om risiko van gevare uit te skakel. Die Hoogste Hof van Appèl het bevind dat die reël op verouderde persepsie berus en by vaderskapseise geskrap moet word. 

Erkenning deur vader

Die vader kan ook regtelik of buite-regtelik erken dat daar geslagsgemeenskap plaas gevind het op tydstip van kind se verwekking. ii.

Weerleggingslas van vader

Nadat gemeenskap bewys is, word daar van die man verwag om getuienis voor die hof te plaas om redelike twyfel te skep dat hy die vader van die kind is. Die vader kan verwys na steriliteit, bloed- of weefseltoetse, voorkoms en gebruik van voorbehoedmiddels.

4.7.5

Regsverhouding tussen ʼn kind en sy of haar ongetroude ouers

Die Children’s Act het finaal sekerheid aan die posisie verskaf. Die verhouding tussen kinders van getroude ouers en dié van ongetroude ouers is nie dieselfde nie. Die Wet

Bladsy 124

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg verwys na ouerlike verantwoordelikhede en regte. Hierdie begrip word in vier elemente verdeel. ʼn Persoon kan volledige of spesifieke ouerlike verantwoordelikhede en regte hê en ook met ander persone deel. Medehouers oefen hulle verantwoordelikhede en regte onafhanklik van mekaar uit. Die handboek, paragraaf 5.5, bespreek hierdie in meer diepte.

Bestudeer hierdie gevalle sorgvuldig. a. Voogdy Artikel 19 bepaal die geval van biologiese moeder van die kind. Sy verkry volledige ouerlike verantwoordelikhede en regte. Ongetroude vaders sal ook in sommige gevalle outomaties volledige ouerlike verantwoordelikhede en regte verkry. Bestudeer hierdie gevalle sorgvuldig om in staat te wees om dit op feitestelle toe te pas. Indien die vader aan die vereistes voldoen, verkry hy dieselfde ouerlike verantwoordelikhede en regte as die biologiese moeder.

Artikel 22 bepaal die geval waar ʼn ongetroude vader nie outomaties ouerlike verantwoordelikhede en regte opdoen nie en dit deur middel van ʼn ooreenkoms verkry.

Die persoon kan nie meer ouerlike verantwoordelikhede en regte opdoen as die houer self nie. Die ongetroude vader kan ook ingevolge artikel 24 dit deur ʼn hofbevel verkry.

Die hof neem sekere faktore in ag by die aansoek in hierdie verband.

Die ongetroude vader is dan saam met die moeder medehouers van ouerlike verantwoordelikhede en regte. ʼn Ouerskapplan kan opgestel word om duidelikheid te skep aangaande die posisie teenoor die kind. Beide ouers moet toestemming verleen vir die aanneming van die kind. b. Sorg Sorg word altyd aan die moeder van die kind gegee. Die ongetroude vader kan hierdie ingevolge ʼn ooreenkoms verkry, soos hierbo bespreek. Die vader kan ingevolge artikel 23 by die hof aansoek doen vir hofbevel oor sorg. Daar is weereens sekere faktore wat deur die hof in ag geneem moet word. Die hof kan as oppervoog van minderjariges optree en in die beste belang van die kind optree. c. Kontak Weereens verkry die moeder alle ouerlike verantwoordelikhede en regte. Die biologiese ongetroude vader sal outomaties kontak hê as hy aan artikel 21 voldoen. Weereens kan die ongetroude vader kontak verkry deur ʼn ooreenkoms of hofbevel. d. Onderhoud Onderhoud sluit in kos, klere, verblyf, onderwys en opvoeding, versorging en selfs regskostes. Dit word vasgestel deur die redelike behoeftes van die kind. Beide

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 125

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg ongetroude ouers is verantwoordelik vir onderhoud. Die kind word onderhou ingevolge die vermoë van die betrokke ouer. Die plig staan ook na die dood van die ouer teenoor die boedel van die oorledene. In Petersen v Maintenance Officer, Simon’s Town Maintenance Court bevind die hof dat ʼn kind van ongetroude ouers wel in gepaste gevalle onderhoud van die grootouers aan vaderskant kan vorder. e. Erfregtelike aansprake Ons kyk weer na die posisie van die kinders van ongetroude ouers: i.

Intestate erfopvolging

Intestaat verwys daarna dat die oorledene sonder ʼn testament gesterf het. ʼn Kind erf intestaat van sy/haar ongetroude moeder of vader, sowel as van die bloedverwante aan moeders- en vaderskant en hulle erf ook van die kind. ii.

Testate erfopvolging

ʼn Persoon kan self kies wie hy/sy in ʼn testament wil bevoordeel, al dan nie. Die Wet op Testamente 7 van 1953 bepaal in artikel 2D(1)(b) dat wanneer ʼn testament uitgelê word, die feit dat ʼn persoon uit ongetroude ouers gebore is, buite rekening gelaat moet word by die bepaling van sy of haar verwantskap vir doeleindes van daardie testament. Daar is dus geen verskil tussen kinders van getroude en kinders van ongetroude ouers by erfopvolging nie.

Statusverhouding van ʼn kind van ongetroude ouers

4.7.6

Artikel 38 van die Children’s Act verwys na die statusverandering van die kind van ongetroude ouers wat tydens of voor die geboorte van die kind in die huwelik tree. Die gemenereg het ook hierdie posisie aangespreek. ʼn Kind se status kan ook verander word deur middel van aanneming. Artikel 242 reguleer die statusverandering op grond van aanneming.

4.8

Samevatting

Ouderdom het ʼn deurlopende en lewenslange invloed op ʼn persoon se status. Ons onderskei tussen drie groep ouderdomme, naamlik meerderjarigheid, minderjarigheid en infans. Elkeen van hierdie groepe se status sal op verskillende manier beïnvloed word deur ouderdom. ʼn Infans is volkome handelingsonbevoeg en kan dus geen kontrakte aangaan nie. Dit sluit ooreenkomste wat slegs voordele vir die minderjarige bevat in. Die posisie is nie dieselfde by minderjariges nie en ons het na die verskillende kompetensies onderskeidelik gekyk.

Bladsy 126

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg ʼn Verdere aangeleentheid wat aandag geniet het, is die posisie van kinders van ongetroude ouers. Kinders word nie meer geëtiketteer nie. Daar word nie meer onderskei tussen binneen buite-egtelike kinders nie, daar word eerder verwys na getroude en ongetroude ouers.

Die verhouding tussen kinders en getroude ouers is anders as die verhouding tussen kinders en ongetroude ouers. Beide ouers kan ouerlike verantwoordelikhede en regte teenoor die kind opdoen en uitoefen. Die Children’s Act het baie van die onduidelikhede uit die weggeruim en bepaal nou volledig die posisie van ongetroude vaders teenoor kinders.

4.9

Selfevaluering Aktiwiteit 1

Omskryf die begrip infans en dui aan oor watter kompetensies ʼn infans beskik.

Aktiwiteit 2 Watter invloed het puberteitsouderdom op ʼn persoon se status?

Aktiwiteit 3 Anna en Kobus is al vyf jaar getroud en kan nie self kinders hê nie. Hulle besluit om ʼn surrogaatmoeder te nader en Kobus se genetiese materiaal te gebruik om die bevrugting te laat plaasvind. Daar word ʼn surrogaatmoederskapsooreenkoms tussen Anna, Kobus en Wilma (die surrogaatmoeder) gesluit. Na die geboorte van ʼn gesonde seuntjie wil die partye weet wie ouerlike verantwoordelikhede en regte teenoor die kind het. Bespreek volledig.

Aktiwiteit 4 Bespreek die versigtigheidsreël met verwysing na kinders van ongetroude ouers.

4.10 Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 ʼn Infans is ʼn persoon vanaf die dag van geboorte tot en met sy/haar sewende verjaarsdag.

Elkeen van die kompetensie moet bespreek word, naamlik handelingsbevoegdheid, verskyningsbevoegdheid, regsbevoegdheid en toerekeningsvatbaarheid. Verwys na paragraaf 4.4 in die voorgeskrewe handboek.

Riglyne: Aktiwiteit 2 Puberteitsouderdom in Suid-Afrika is 12 jaar vir meisies en 14 jaar vir seuns. Daar moet spesifiek na die invloed van hierdie ouderdomsperk verwys word. Kyk na paragraaf 4.1 in die voorgeskrewe handboek.

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

Bladsy 127

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Riglyne: Aktiwiteit 3 Hierdie vraag handel oor surrogaatmoederskap wat onder kunsmatige bevrugting val. Die Children’s Act bepaal die posisie. Al drie die partye se posisie moet bespreek word. Verwys na paragraaf 5.3 in die voorgeskrewe handboek.

Riglyne: Aktiwiteit 4 Daar is sprake dat die versigtigheidsreĂŤl nie meer toegepas behoort te word nie. Kyk na paragraaf 5.4.2 in die voorgeskrewe handboek.

Bladsy 128

Studie-eenheid 4: Invloed van ouderdom op status en kinders van ongetroude ouers

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

STUDIE-EENHEID 5: DIVERSE FAKTORE WAT STATUS BEÏNVLOED EN TOTNIETGAAN VAN REGSUBJEKTIWITEIT

5.1

Studie-eenheid leeruitkomste

Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: 

Diverse faktore wat status beïnvloed



Geestesongesteldheid



Liggaamlike gebreke of fisiese gestremdheid



Ekonomiese gefundeerde beletsels



Dronkenskap en dwelmverslaafdheid



Aanstelling van kuratele



Bepaling van oomblik van dood



Commorientes



Bewys van dood



Vermoede van dood



Prosedure by sterftes



Ontering van ʼn liggaam en grafskending

Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: 

diverse faktore wat status beïnvloed te identifiseer.



die betekenis van geestesongesteldheid te verstaan en te kan toepas op feitestelle.



die invloed van geestesongesteldheid op juridiese kompetensies te evalueer.



die invloed van opnemingsbevele op juridiese kompetensies te analiseer.



aanstelling van ʼn kurator of administrateur te beskryf.

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 129

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

vermoedens aangaande geestesongesteldheid te verduidelik.



lucidum intervallem te omskryf.



liggaamlike gebreke of fisiese gestremdheid te identifiseer en toe te pas.



ekonomiese gefundeerde beletsels te beskryf.



die invloed van verkwistende neigings op juridiese kompetensies te identifiseer.



die invloed van insolvensie op juridiese kompetensies te bespreek.



dronkenskap en dwelmverslaafheid te omskryf.



die invloed van dronkenskap en dwelmverslaafheid op regsbevoegdheid, handelingsbevoegdheid, verskyningsbevoegdheid en toerekeningsvatbaarheid te evalueer en toe te pas.

5.2



aanstelling van kuratele te bespreek.



kurator personae, kurator bonis en kurator ad litem te definieer.



die prosedure vir die aanstelling van ʼn kurator te omskryf.



bepaling van oomblik van dood te analiseer.



commorientes te beskryf.



bewys van dood te verduidelik.



vermoede van doodbevel ingevolge gemenereg te evalueer.



vermoede van doodbevel ingevolge statutêre prosedure te identifiseer.



prosedure by sterftes te lys en toe te pas.



aanmelding van sterfgeval te verduidelik.



sterftesertifikaat en begrafnisorder te beskryf.



plek van begrawing te identifiseer.



ontering van ʼn liggaam en grafskending te bespreek.

Voorgeskrewe handboek

Boezaart T. 2016. Personereg. 6e Uitgawe. Juta.

Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 6, paragrawe 6.1-6.6

Bladsy 130

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Hoofstuk 7, paragrawe 7.1-7.6 Bestudeer ook die definisies en hofsake soos in die voorgeskrewe handboek weergegee.

Verwys ook na die voetnote waar van toepassing.

5.3

Verrykende bronne

Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy hoef nie die bronne in diepte vir die vak te bestudeer nie, maar dit is belangrik dat jy ʼn goeie begrip het van die bron waar daar na die spesifieke bron verwys word in die begeleidingsgids. 

National Health Act 61 van 2003. Beskikbaar by http://www.chr.up.ac.za/undp/domestic/docs/legislation_55.pdf [Besoek op 28 September 2016]



Consumer Protection Act 68 van 2008. Beskikbaar by http://www.thenct.org.za/NCTDocs/founding-legislation/f8d6f6aa-994d-4305-b3d0ea056416bbd0.pdf [Besoek op 26 September 2016]

5.4

Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord

Omskrywing

Lucidum intervallum

Helder oomblik

Culpae capax

Toerekeningsvatbaar

Insolvent

ʼn Persoon wat deur die Hoë Hof insolvent verklaar is op grond van die feit dat daardie persoon se laste sy of haar bates oorskry

Verkwister

ʼn Persoon wat as gevolg van ʼn gebrek aan oordeelsvermoë sy of haar bates op ʼn onverantwoordelike en roekelose wyse verkwis

Insolvent

Laste oorskry bates

Kurator personae

Kurator wat na die persoonlike welstand van die persoon onder kuratele moet omsien

Kurator bonis

Kurator wat na die persoon onder kuratele se vermoënsregtelike belange moet omsien

Kurator ad litem

Kurator wat vir ʼn persoon aangestel word om hom of haar in ʼn regsgeding by te staan

Somatiese dood

Dood wat intree wanneer die brein finaal ophou funksioneer

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 131

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

Molekulêre dood

Die liggaamsorgane onomkeerbaar veranderinge ondergaan

Prima facie

Op die oog af; op sig self

5.5

Inleiding

Die status van individue ingevolge die personereg is in die vorige studie-eenhede bespreek.

In hierdie studie-eenheid sal daar na die diverse faktore wat status beïnvloed gekyk word.

Hierdie faktore sluit onder andere dronkenskap en finansiële posisie in. Dit is belangrik om kennis van hierdie situasies te dra om die korrekte advies te verleen en ook ʼn mens se eie posisie in die reg te bepaal.

Die regsubjektiwiteit van ʼn subjek is ook reeds breedvoerig bespreek. In die laaste gedeelte van hierdie studie-eenheid sal die totnietgaan van regsubjektiwiteit omskryf word.

Totnietgaan van regsubjektiwiteit gaan meestal oor die dood van die regsubjek. Dit is nie altyd eenvoudig om die tydstip van dood vas te stel nie, gevolglik is daar sekere vermoedens wat identifiseer word ingevolge die reg. Ons sal in besonder na hierdie vermoedens kyk, asook ander relevante aspekte ten opsigte van die totnietgaan van regsubjektiwiteit.

5.6

Diverse faktore wat status beïnvloed

Handboek: Boezaart, 2016: Hoofstuk 6, par. 6.1-6.6 5.6.1 Inleiding Daar is verskeie faktore wat die status van ʼn persoon beïnvloed. Ons gaan na sommige van hierdie faktore in besonder kyk.

5.6.2 Geestesongesteldheid Sommige persone word in ʼn gesondheidsinrigting opgeneem en ander nie. Hierdie opname kan ook ʼn invloed hê op status. Bestudeer die onderstaande aspekte soos dit in die handboek bespreek word sorgvuldig. a. Betekenis van geestesongesteldheid ʼn Persoon is geestesongesteld indien die persoon nie kan verstaan wat hulle doen nie en nie die gevolge van die regshandeling besef nie. Daar is ʼn toets in Pheasant v Warne bepaal wat toegepas word in ander sake. In Lange v Lange is die toets uitgebrei. Dit sluit in dat ʼn persoon die aard en gevolge van sy handelinge verstaan, maar deur waandenkbeelde beïnvloed word. ʼn Geestesongestelde persoon is selfhandelingsonbevoeg en kan nie self ʼn kontrak aangaan nie.

Bladsy 132

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg b. Invloed van geestesongesteldheid op juridiese kompetensies Die reg heg geen gevolge aan die wilsuiting van ʼn persoon wat geestesongesteld is nie.

Dit is om die persoon self te beskerm. ʼn Kurator kan aangestel word om namens die persoon op te tree. i.

Invloed op regsbevoegdheid

Daar is sekere ampte wat nie beklee kan word indien ʼn persoon geestesongesteld is nie. Daar is ook sekere ampte wat ʼn geestesongestelde persoon nie mag beklee nie, dit is onder andere: eksekuteur van ʼn bestorwe boedel of ʼn direkteur van ʼn maatskappy. Geestesongesteldheid beëindig nie ʼn ouer se verantwoordelikhede en regte nie. In Ex parte Powrie is hierdie aangeleentheid aangespreek. ii.

Invloed op handelingsbevoegdheid

ʼn Geestesongestelde persoon is volkome selfhandelingsonbevoeg. Enige regshandeling wat aangegaan word is nietig en die status quo ante word herstel. Die handeling kan nie geratifiseer word nie. Handelingsbevoegdheid is ʼn feitevraag en hang van elke spesifieke geval af. Die hof moet op oorwig van waarskynlikheid oortuig word. ʼn Persoon se geestesgesteldheid moet op die oomblik van die regshandeling vasgestel word. Indien die persoon geestesgesteld was op die oomblik van aangaan van die regshandeling, is dit afdwingbaar en geldig. Die persoon wat dit beweer moet dit bewys.

Die Consumer Protection Act 68 van 2008 lê statutêr ʼn ander bepaling neer aangaande persone waaroor ʼn bevel gemaak is rakende geestesongesteldheid.

Ingevolge hierdie Wet is die transaksie nietig. Indien ʼn kurator aangestel is, mag daardie persoon namens die geestesongestelde optree en handel. iii.

Invloed op verskyningsbevoegdheid

ʼn Geestesongestelde is selfverskyningsonbevoeg. Indien die persoon ʼn lucidum intervallum (helder oomblik) beleef en die aard en gevolge kan verstaan, sal daardie persoon wel verskyningsbevoeg wees. Die persoon kan wel ʼn gedingsparty wees indien daar ʼn kurator aangestel is om namens hom of haar op te tree. Die persoon is egter steeds self die gedingsparty. iv.

Invloed op toerekeningsvatbaarheid

ʼn Persoon moet oor die geestesvermoë beskik om tussen reg en verkeerd te onderskei en dienooreenkomstig op te tree. Albei die komponente moet teenwoordig wees. Toerekeningsvatbaarheid is die grondslag van skuld. Indien dit afwesig is, is daar geen skuld ter sprake nie. ʼn Geestesongestelde persoon is

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 133

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg ontoerekeningsvatbaar. ʼn Persoon kan nie strafregtelik of deliktueel aanspreeklik gehou word nie. Dit is meer as net ʼn tydelike verstandelike beneweling. c. Invloed van opnemingsbevele op juridiese kompetensies ʼn Persoon wie se bewegingsvryheid ingeperk word, se juridiese kompetensies word nie noodwendig aan bande gelê nie. Die handelingsbevoegdheid van geestesongestelde persoon word deur die gemenereg gereël. Die Mental Health Care Act reguleer al die aspekte wat verband hou met ʼn opnemingsbevel. Hierdie Wet lê sekere definisies neer wat van belang is wanneer ʼn opnemingsbevel bestudeer word. Die Wet onderskei tussen verskillende groepe persone wat geestesgesondheidsorg nodig het. Die opneming en gevolge wat daaruit voortspruit mag slegs in die voorgeskrewe gevalle plaasvind. Verwys na die voorgeskrewe handboek (paragraaf 6.2.3) om hierdie gevalle te identifiseer. ʼn Persoon mag hulself vrywillig laat opneem vir versorging en rehabilitasie. ʼn Persoon wat nie self hierdie ingeligte besluit kan neem nie, weens hul geestesongesteldheid mag ook opgeneem word, indien die hoof van die inrigting oortuig is van die noodsaaklikheid en daar ʼn vermoede van geestesongesteldheid heers. Dit word ʼn ondersteunende gebruiker genoem. Indien die hoof na 72 uur se evaluering glo dat onvrywillige versorging nie geregverdig is nie, moet die persoon onmiddellik ontslaan word. Indien die hoof egter oortuig is dat dit wel nodig is, word ʼn skriftelike versoek na die raad verwys vir goedkeuring, daarna word dit na die Hoë Hof verwys. ʼn Lid van die SAPD mag ʼn persoon arresteer indien hy/sy glo dat die persoon geestesongesteld is en homof haarself of ʼn ander persoon skade gaan aandoen. ʼn Persoon se bevoegdhede en toerekeningsvatbaarheid word deur die normale beginsels bepaal en word nie deur die opnemingsbevel beïnvloed nie. d. Aanstelling van ʼn kurator of administrateur Die hof kan ʼn kurator bonis aanstel om na ʼn persoon se eiendom om te sien. Die Meester van die Hoë Hof kan ook vir ʼn persoon bo agtien in sekere omstandighede ʼn eksekuteur aanstel om die eiendom van ʼn geestesongestelde persoon of verstandelike gestremde persoon te versorg en te administreer. e. Vermoedens Daar is ʼn weerlegbare vermoede dat ʼn persoon geestesgesond is. ʼn Hofbevel van ʼn onvrywillige versorgde kan as bewys dien dat die persoon geestesongesond is. Die bewyslas verander en daar is ʼn weerlegbare vermoede dat die persoon

Bladsy 134

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg geestesongesteld is. Anders word die beginsel gevolg van “wie beweer, moet bewys”.

Die handboek gee ʼn baie goeie voorbeeld wat bestudeer behoort te word. f.

Lucidum intervallum

Indien die regshandeling tydens ʼn helder oomblik aangegaan is, sal die handeling geldig en afdwingbaar wees. Weereens volg die beginsel van “wie beweer, moet bewys”.

5.6.3 Liggaamlike gebreke of fisiese ongesteldheid Indien die persoon nie na sy/haar eie vermoënsregtelike belange kan omsien nie, kan die Hoë Hof ʼn kurator bonis aanstel. Die rede hoekom die persoon nie hulle eie sake kan behartig nie, is nie van belang nie. Die aanstelling beskerm die persoon teen uitbuiting. Die Hoë Hof het ʼn inherente bevoegdheid om ʼn persoon onder kuratele te plaas as bevind word dat die persoon nie self sy/haar sake kan behartig nie. Die hof moet op oorwig van waarskynlikheid oortuig word. Indien die persoon nie die verrigtinge kan verstaan nie, moet ʼn kurator ad litem aangestel word om tydens ondersoek by te staan. Verwys na die saak van Ex parte Underhay. Die hof se jurisdiksiegebied waarbinne die persoon gedomisilieer is of onroerende goed het, het bevoegdheid om die saak aan te hoor. Bevoegdheid van die persoon onder kuratele word steeds aan die hand van die omstandighede bepaal.

5.6.4 Ekonomiese gefundeerde beletsels Sekere persone is nie in staat om hulle eie sake te bestuur op grond van ʼn hofbevel nie. Dit is byvoorbeeld die verkwister en insolvent. Hierdie partye word gedefinieer in die voorgeskrewe handboek in paragraaf 6.4. a. Invloed van verkwistende neigings op juridiese kompetensies Die persoon het normale verstandelike vermoë, maar het ʼn ernstige gebrek aan oordeelkundigheid as gevolg waarvan daar op roekelose wyse met bates gehandel word. Die verklaring as ʼn verkwister sal van die omstandighede afhang. Die verkwister of enige belanghebbende kan by die hof aansoek doen om as verkwister verklaar te word. ʼn Kurator bonis kan aangestel word om namens die persoon te handel. Die persoon se status is soortgelyk aan dié van ʼn minderjarige. i.

Invloed op regsbevoegdheid

Daar is beperkings op sekere ampte wat verkwisters mag beklee. Die beperking is daarop gerig om deelname aan handelsverkeer op te skort en keer dat hy/sy met geld handel.

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 135

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg ii.

Invloed op handelingsbevoegdheid

Handelingsbevoegdheid van ʼn verkwister is dieselfde as ʼn minderjarige. ʼn Hofbevel plaas ʼn beperking op handelingsbevoegdheid. Die kontraktuele bevoegdheid van ʼn verkwister word op ʼn sekere wyse hanteer. Transaksies aangegaan voordat die persoon as verkwister verklaar is, moet deur kurator in stand gehou word. Verwys na die ander gevolge in die voorgeskrewe handboek (paragraaf 6.4.1.2). ʼn Verkwister behoort ʼn verlowingskontrak sonder die kurator se toestemming te kan aangaan.

Indien die verkwister ʼn regshandeling met ʼn derde persoon aangaan sonder die toestemming van die kurator is die handeling nie nietig nie.

In Delius v Delius het die hof beslis dat dit belangrik is om die hofbevel te publiseer om sodoende derde partye wat met die individu sal kontrakteer te beskerm. Daar word ʼn vermoede geskep dat almal wat met die verkwister handel, kennis dra van die bevel dat die persoon as verkwister verklaar is. Verkwisters word nie outomaties selfhandelingsbevoeg as hulle die neigings laat vaar nie. So ʼn persoon bly ʼn verkwister totdat ʼn hofbevel anders bepaal. iii.

Invloed op verskyningsbevoegdheid

Verkwisters mag ʼn party tot ʼn geding wees. ʼn Verkwister mag ʼn egskeidingsbevel en ʼn bevel om hom- of haarself nie meer as verkwister te verklaar nie sonder die toestemming van die kurator doen. iv.

Invloed op toerekeningsvatbaarheid

ʼn Verkwister is steeds toerekeningsvatbaar. Die hofbevel wat die persoon tot verkwister verklaar is nie ʼn bepalende faktor wanneer dit by toerekeningsvatbaarheid kom nie, maar die geestestoestand van die verkwister. v.

Prosedure vir aanstelling van kurator

Die versoek word weergegee in ʼn kennisgewing van mosie. In dieselfde aansoek moet die hof versoek word om ʼn spesifieke persoon as ʼn kurator bonis aan te stel.

Die hof bied ʼn keerdag waar die respondent redes kan aanvoer hoekom daardie persoon nie as verkwister verklaar behoort te word nie. Daar kan ook ʼn bevel nisi met tussentydse interdik aangevra word. Kennis aan die respondent is nie noodsaaklik nie. Daar moet goeie en voldoende gronde bestaan hoekom kennis nie gegee is nie. b. Invloed van insolvensie op juridiese kompetensies ʼn Persoon is insolvent indien sy/haar laste die bates oorskry. Die wetgewer het dade van insolvensie neergelê om dit makliker te maak om te bewys ʼn persoon is insolvent. Indien

Bladsy 136

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg ʼn daad bewys word, sal die Hoë Hof ʼn sekwestrasiebevel toestaan. Daar word beperkinge op die handelinge van ʼn insolvent geplaas om die publiek te beskerm. Die hof waarbinne die persoon gedomisilieer is of eiendom geleë is, het jurisdiksie. Die aansoek word gebring deur ʼn kennisgewing van mosie, saam met beëdigde verklarings.

Die hof sal ʼn bevel nisi uitreik om die skuldenaar ʼn keerdag te bied om redes aan te voer hoekom die bevel nie toegestaan behoort te word nie. Daarna kan die boedel finaal sekwestreer word en ʼn kurator aangestel word. i.

Invloed op regsbevoegdheid

ʼn Insolvent mag enige amp beklee, maar moet die skriftelike toestemming van die kurator verkry om sekere handelinge te verrig. Daar is sekere ampte wat ʼn insolvent nie mag beklee nie. Hierdie ampte word in die handboek (paragraaf 6.4.2.1) gelys.

Daar is ander ampte wat wel beklee mag word, maar die skriftelike toestemming van die kurator word vereis. Die sekwestrasiebevel lei daartoe dat die insolvent beheer oor sy/haar boedel verloor, omdat dit oorgaan op die kurator. Die boedel sluit in al die bates wat voor sekwestrasie en daarna verkry is, maar voor rehabilitasie. Daar is sekere bates wat uitgesluit word, byvoorbeeld pensioengelde. Die insolvent is geregtig op soveel geld wat hy/sy ontvang het uit werk, as wat nodig is om hom/haar en die afhanklikes te onderhou. ii.

Invloed op handelingsbevoegdheid

Handelingsbevoegdheid word oor die algemeen nie beïnvloed nie en die insolvent kan meeste regshandelinge verrig mits dit nie is om die bates te vervreem nie. Daar is uitsonderings op hierdie reël waar die skriftelike toestemming van die kurator benodig word om kontrakte te sluit. In daardie geval is die insolvent beperk handelingsbevoeg. Indien die insolvent sonder toestemming optree, is die kontrak vernietigbaar. Die kurator kan kontrakte in verband met onroerende eiendom wat voor sekwestrasie aangegaan is, in stand hou of verwerp. Die hof kan ook sekere regshandeling vernietig om te voorkom dat skuldeisers benadeel word. iii.

Invloed op verskyningsbevoegdheid

Sekwestrasie veroorsaak dat alle siviele gedinge gestaak word. Die insolvent behou sy/haar verskyningsbevoegdheid in bepaalde omstandighede soos weergegee in die handboek. Hierdie lys moet bestudeer en toegepas word. iv.

Invloed op toerekeningsvatbaarheid

Insolvensie maak nie ʼn persoon ontoerekeningsvatbaar nie. Dit kan egter deur ʼn geestestoestand of ander omstandighede veroorsaak word.

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 137

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg v.

Rehabilitasie van ʼn insolvente persoon

ʼn Persoon word outomaties na tien jaar gerehabiliteer, anders kan die persoon die hof nader om gerehabiliteer te word. Die persoon is dan nie meer insolvent nie en geen skulde tydens en voor sekwestrasie kan teen hom/haar gehou word nie. Die aansoek word na die Hoë Hof gebring. Daar moet kennis aan die Meester, kurator en in die staatskoerant gegee word. Sekuriteit moet verskaf word vir die kostes van die aansoek. Die prosedure is soortgelyk aan die oorspronklike aansoek.

5.6.5 Dronkenskap en dwelmverslaafdheid Die status van ʼn persoon word nie noodwendig beïnvloed nie. Daar is egter ʼn moontlikheid dat die persoon onder kuratele geplaas kan word weens voortdurende misbruik wat die persoon onbevoeg maak om eie belange te behartig. a. Invloed op regsbevoegdheid ʼn Persoon se regshandeling vir die duur van die beneweling kan beïnvloed word. Die persoon het byvoorbeeld geen begrip van sy/haar dade en die gevolge daarvan nie as gevolg van drank- of dwelminname. b. Invloed op handelingsbevoegdheid Indien die persoon so onder die invloed is dat hy/sy nie weet wat hy/sy doen nie, is daardie persoon handelingsonbevoeg. Dit is slegs vir die duur van die dronkenskap of beneweling. Die persoon moet onbewus wees van handeling of gevolge daarvan. Wie beweer, moet bewys in hierdie omstandighede. Indien die regshandeling nietig is, kan dit nie geratifiseer word nie. Die status quo ante moet gehandhaaf word. c. Invloed op verskyningsbevoegdheid ʼn Persoon wat sodanig onder die invloed van alkohol of verdowingsmiddels is dat hy nie die aard en strekking van die hofverrigtinge verstaan nie, sal vir die duur van die beneweling verskyningsonbevoeg wees. d. Invloed op toerekeningsvatbaarheid Drank- en dwelmmisbruik kan veroorsaak dat die persoon ontoerekeningsvatbaar is. Die saak van S v Chretien het die posisie aangaande dronkenskap merkwaardig verander en moet bestudeer word (paragraaf 6.5.4 in die handboek).

5.6.6 Aanstelling van kuratele Drie tipe kuratore kan aangestel word. ʼn Persoon se regte en vryheid word streng beperk en die hof is gevolglik huiwerig om ʼn persoon wat compos mentis is onder kuratele te plaas.

Bladsy 138

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Toestemming van die persoon wat onder kuratele geplaas word, is ʼn belangrike faktor, maar nie deurslaggewend by die aanstel van ʼn kurator nie. Die drie tipe kuratore word bespreek: a. Kurator personae Aangestel om na die persoon van die betrokke persoon om te sien en in die persoon se beste belang op te tree. In Ex parte Hill definieer die hof ʼn kurator personae breedvoerig.

Dit is belangrik om hierdie definisie te verstaan en te kan toepas. Daar word ernstige inbreuk gemaak op ʼn persoon se regte en vryheid. Die aanstelling word op grondige redes gemaak en kan op ad hoc-basis ook plaasvind. b. Kurator bonis Die kurator kyk na die vermoënsregtelike belange van die persoon. Bystand met die administrasie van die persoon se boedel word verleen. Die bates mag slegs tot die voordeel van die persoon wat onder kuratele geplaas word, gebruik word. Gevalle waaronder ʼn kurator bonis aangestel word, word in die voorgeskrewe handboek gelys.

Die magte en pligte word deur die Boedelwet neergelê. Ex parte Hulett is in hierdie verband van belang, waar dit duidelik is dat die magte en pligte van die kurator gespesifiseer behoort te word. Die aanstelling kan ook op ʼn ad hoc-basis plaasvind soos in die geval van Ex parte Van Hasselt.

Slegs die hof kan die magte en pligte verander indien die hof dit bepaal het. Slegs die handelinge wat deur die persoon onder kuratele verrig kon word, kan deur die kurator verrig word. Die kurator word nie die eienaar van die bates nie. Die kurator moet sorgsaam as ʼn nougesette en versigtige persoon met die boedel handel. Die kurator moet verslag doen na elke jaar se administrasie. Die kurator is geregtig op vergoeding. c. Kurator ad litem Aangestel om ʼn persoon in ʼn regsgeding by te staan en is gewoonlik ʼn advokaat van die Hoë Hof. Ex parte Cudworth het die posisie korrek weergegee. Daar is in ander hofsake ook te kenne gegee dat daar vasgestel behoort te word of die persoon die aard en strekking van die handeling verstaan. Die howe het al sekere uitsonderings nagevolg soos in die handboek gelys. In die Kaap word die prosedure meer konsekwent toegepas en sal ʼn kurator ad litem aangestel word elke keer wanneer daar aansoek gedoen word om ʼn persoon onder kuratele te plaas. Bestudeer ook die ander hofsake in hierdie verband.

Daar is nie eenstemmigheid aangaande die aanstel van ʼn kurator ad litem vir verkwisters nie. Die saak van Delius v Delius word as korrek beskou waar daar bevind is dat die aanstelling onnodig sal wees. Elke saak moet op eie meriete beoordeel word.

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 139

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg d. Prosedure vir aanstelling van kurator Reël 57 van die Eenvormige Hooggeregshofreëls maak voorsiening vir die stappe wat gevolg behoort te word vir die aanstel van ʼn kurator personae en bonis. Maak seker dat jy hierdie stappe ken en sal kan toepas (paragraaf 6.6.4 in die handboek).

5.7

Totnietgaan van regsubjektiwiteit

Handboek: Boezaart, 2016: Hoofstuk 7, par. 7.1-7.6 5.7.1

Bepaling van oomblik van dood

Regsubjektiwiteit beëindig by die dood van die persoon. Dit is belangrik om te bepaal presies wat as dood omskryf kan word. Ons onderskei tussen somatiese en molekulêre dood. Bestudeer hierdie onderskeid. In die saak van S v Williams is die aangeleentheid voor die hof gebring. Bestudeer die feite van die saak soos in die handboek (paragraaf 7.1) weergegee. In Suid-Afrika word die oomblik van dood wat ʼn persoon se regsubjektiwiteit beëindig, gelykgestel aan somatiese of breindood. Die verskil tussen watter tipe dood ter sprake is, soos hierbo genoem, is baie belangrik by orgaanoorplantings. Molekulêre dood kan nie in laasgenoemde geval gevolg word nie, siende dat die organe dan nie meer normaal sal kan funksioneer nie. Die National Health Act 61 of 2003 het ʼn definisie van dood in artikel 1 omskryf as breindood.

Sekere juridiese gevolge spruit voort uit die dood van ʼn natuurlike persoon. Die oomblik van dood is dus uiters belangrik en daar kan getuienis daaromtrent aangevoer word, sou dit nodig wees.

5.7.2

Commorientes

Commorientes is persone wat min of meer gelyktydig in dieselfde ongeluk of ramp omgekom het. Die volgorde van dood is belangrik om te bepaal of die een van die ander kan erf. ʼn Persoon kan slegs erf indien daardie persoon nog leef tydens die oomblik van die ander persoon se dood. Verwys na Ex parte Graham (paragraaf 7.2 in die handboek). Die weerlegbare vermoede dat persone wat in dieselfde ramp sterf, gelyktydig dood is, word nagevolg. Die bewyslas is op oorwig van waarskynlikheid. Wie beweer, moet bewys. Verwys na Greyling v Greyling waar die eggenote die woorde “gelyktydig sterf” in hulle testamente ingevoeg het.

5.7.3 Bewys van dood ʼn Persoon se dood word gewoonlik deur ʼn sterftesertifikaat bewys. Indien dit natuurlike oorsake is sal ʼn geneesheer die sertifikaat uitreik. Daar is ook gevalle waar ʼn persoon wat teenwoordig was, of die begrafnis reël, die kennisgewing aan die Direkteur-generaal van Binnelandse Sake gee. Indien dit onnatuurlike oorsake is, sal daar ʼn geregtelike Bladsy 140

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg doodsondersoek wees en eers daarna ʼn sertifikaat uitgereik word. Die Direkteur-generaal registreer die dood en reik ʼn amptelike sterftesertifikaat uit. Dit dien as prima facie bewys.

5.7.4 Vermoede van dood Enige persoon wat by die dood van ʼn vermiste persoon ʼn belang het, kan by die hof aansoek doen om ʼn bevel toe te staan dat die persoon vermoed dood is. Dit beteken die persoon word vermoed dood te wees tot die teendeel bewys word. Die omstandighede moet regverdig dat dit meer waarskynlik is dat die persoon dood is.

Die bevel kan op grond van die gemenereg of statutêre maatreëls uitgereik word. a. Vermoede-van-doodbevel ingevolge gemenereg i.

Prosedure om gemeenregtelike vermoede-van-doodbevel te verkry

Enige belanghebbende persoon kan ʼn aansoek bring. Die hof binne wie se gebied die vermiste persoon gedomisilieer is, het jurisdiksie. Dit word deur ʼn kennisgewing van mosie tesame met beëdigde verklarings gebring. Die besonderhede moet volledig uiteengesit word en ʼn beslissing word op die stukke gemaak. Die hof het in Kakuva v Minister van Polisie mondelinge getuienis toegelaat. Die hof sal gewoonlik eers ʼn bevel nisi maak. Die bevel moet eers op sekere belanghebbende persone, die staatskoerant en ʼn koerant in die omgewing bedien word. ʼn Finale bevel sal toegestaan word indien geen teenstrydige getuienis gelewer word nie. ii.

Diskresionêre bevoegdheid van hof

Die hof beoefen diskresie en daar is nie ʼn vaste tydperk van afwesigheid vasgestel nie. Elke aansoek is op eie meriete. Die hof moet op oorwig van waarskynlikheid oortuig word. Alle relevante feite moet onder die hof se aandag gebring word. Die opheffing van die vermoede-van-doodbevel moet ook deur die hof geskied. iii.

Faktore wat hof in aanmerking neem

Elke geval hang van die omstandighede af en blote afwesigheid is nie voldoende nie.

Daar is sekere vereistes wat in ag geneem kan word, maar elke saak het eie meriete. 

Omstandighede waaronder persoon verdwyn het

Indien die vermoede saam met die moontlike omstandighede wat die dood kon veroorsaak het gaan, is die hof meer geneig om dit toe te staan. Die hof het ʼn bevel toegestaan in die geval van Dempers and Van Ryneveld v SA Mutual Life Assurance Society. Die hof het egter geweier in Ex parte Thesen’s Steamship Co Ltd en Ex parte James.

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 141

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 

Tydperk wat persoon reeds vermis is

Afwesigheid is belangrik en kan in sommige gevalle deurslaggewend wees. Daar was gevalle waar die hof selfs na 33 jaar van afwesigheid steeds nie ʼn bevel wou toestaan nie. Ander sake wat voor die hof beland het, was na slegs ʼn tydperk van een maand aanvaar en ʼn tydelike geval is toegestaan. Hierdie bevele sal later bekragtig word as finaal indien geen ander bewyse voor die hof gebring word nie. 

Ouderdom

Ouderdom van die persoon ten tye van die aansoek speel ʼn belangrike rol. 

Gesondheidstoestand

Die hof sal soms ʼn bevel toestaan waar die persoon se gesondheid swak was voor die verdwyning. Weereens is daar egter gevalle waar die hof geweier het.

Verwys aan die sake soos bespreek in die handboek (paragraaf 7.4.1.3.4). iv.

Vermoede-van-doodbevel onderhewig aan stel van sekuriteit

Soms in die afwesigheid van ʼn vermoede-van-doodbevel sal die hof steeds beveel dat die boedel beredder word. In hierdie geval moet sekuriteit gestel word. Hierdie sekuriteit of waarborg word cautio de restituendo genoem. v.

Effek van vermoede-van-doodbevel

Die vermoede is ʼn weerlegbare vermoede en beteken nie dat die persoon verseker dood is nie. Die teendeel kan bewys word. Indien die persoon later lewend gevind word, moet daar by die hof aansoek gedoen word vir ʼn tersydestelling van die bevel.

Die aansoek is soortgelyk aan die oorspronklike bevel. Die erfgename moet teruggee wat hulle reeds ontvang het, anders sal hulle gedwing word deur ʼn verrykingsaksie, naamlik condictio indebiti. vi.

Ontbinding van huwelik van vermiste persoon

Die bevel ontbind nie outomaties ʼn huwelik nie. ʼn Verdere aansoek behoort gebring te word. Die hof is nie verplig om dit toe te staan nie, maar behoort nie te weier nie, aldus bepaalde skrywers. Die twee aansoeke kan gelyk gebring word. Dit word geag asof die huwelik deur die dood ontbind is en sal nie ongedaan wees, indien die persoon later sy verskyning maak nie. b. Vermoede-van-doodbevel ingevolge statutêre prosedure Hierdie is gevalle wat moontlik geag word as onnatuurlike maniere van dood. ʼn Polisiebeampte stel ondersoek in aangaande die feite waaronder die persoon gesterf het. Daar is gevalle waar ʼn liggaam gevind word, maar ook waar geen liggaam gevind Bladsy 142

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg word nie. Indien geen liggaam gevind is nie, sal die beampte die saak aan die staatsaanklaer voorlê wat dit dan aan die landdros voorlê. Die hof moet bo redelike twyfel oortuig wees dat die persoon dood is. Die landdros moet die identiteit van die oorledene en die moontlike oorsaak opteken, indien moontlik, anders is ʼn notule voldoende. Dit word na ʼn regter van die Hoë Hof verwys wat dit kan bekragtig. Die bekragtiging is dan ʼn vermoede-van-doodbevel.

Die statutêre prosedure wat deur wetgewing neergelê word, beperk nie ʼn persoon om die gemeenregtelike prosedure te volg nie. i.

Ontbinding van huwelik van vermiste persoon ingevolge statutêre prosedure

Die uitwerking is byna dieselfde as met die gemeenregtelike vermoede-vandoodbevel, behalwe een belangrike uitsondering. Artikel 2 van die Wet op Ontbinding van Huwelike by Vermoede van Dood 23 van 1976 bepaal dat die huwelik outomaties ontbind by die toestaan van die vermoede-van-doodbevel. Geen aparte ondersoek word vereis nie. Dit huwelik ontbind ook asof dit deur dood plaasgevind het.

5.7.5 Prosedure by sterftes a. Aanmelding van sterfgeval Die Wet op die Registrasie van Geboortes en Sterftes 51 van 1992 bepaal dat ʼn persoon wat teenwoordig was by dood van ʼn persoon ingevolge natuurlike oorsake die dood by die Direkteur-generaal moet aanmeld. Die kennisgewing is byvoorbeeld deur ʼn sertifikaat van ʼn geneesheer. b. Sterftesertifikaat en begrafnisorder ʼn Geneesheer wat kennis dra van die persoon wat onder natuurlike omstandighede gesterf het, reik ʼn sertifikaat uit. Dieselfde gebeur by doodgebore kinders. Die sertifikaat of verklaring van persoon teenwoordig dien as voldoende kennisgewing sodat die begrafnisorder uitgereik kan word. Die Direkteur-generaal ontvang hierdie kennisgewing, registreer dood en reik ʼn sterftesertifikaat uit. ʼn Begrafnisorder is ʼn dokument wat die begrafnis magtig. Die Wet omskryf die begrafnis en die relevante reëlings wat daarmee verband hou. Die Wet reguleer ook sterftes wat buite die RSA plaasgevind het. c. Plek van begrawing Indien ʼn persoon se testament die plek van begrawing aandui, moet dit gevolg word sover as toelaatbaar. Mondelinge instruksies mag ook nagevolg word waar moontlik.

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 143

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg Indien geen plek aangedui is nie, moet erfgename daaroor besluit. Verwys na die sake van Saiid v Schatz en Human v Human (paragraaf 7.5.3 in die handboek). Daar is ook ʼn grondwetlike dimensie aangeraak in Mahala v Nkombombini, bestudeer hierdie saak volledig.

5.7.6 Ontering van ʼn liggaam en grafskending ʼn Persoon kan strafregtelik vervolg word indien die liggaam van ʼn oorledene nie met respek behandel word nie, of daar grafskending plaasgevind het. Dit is om die gemeenskap of bestaande regsubjekte te beskerm. Die National Health Act 61 van 2003 bepaal die omstandighede wanneer weefsel en die liggaam benut mag word. Enige ander gebruik daarvan is ʼn misdryf. Daar is ander wetgewing ook in hierdie verband.

5.8

Samevatting

Die status van ʼn natuurlike persoon is van belang wanneer dit by die juridiese kompetensies kom. ʼn Persoon se status kan veroorsaak dat hy/sy moontlik nie volkome handelingsbevoeg is nie. Hierdie status word deur diverse faktore beïnvloed. Ons het na verskeie faktore in hierdie studie-eenheid gekyk. Geestesongesteldheid, liggaamlike gebreke en dronkenskap is net ʼn paar van die faktore wat ʼn invloed op ʼn persoon se status het. Hierdie faktore veroorsaak dat ʼn persoon se verskynings-, handelings- en regsbevoegdheid soms beperk kan word en selfs weggeneem sal word. Die teenwoordigheid van die meeste van die faktore veroorsaak dat die persoon die bystand van ʼn ander individu benodig. Hierdie persone staan bekend as kuratore en kan in drie groepe verdeel word.

In die gedeelte van hierdie kursus wat oor personereg handel het ons breedvoerig na regsubjektiwiteit gekyk. Dit is egter nou aan die einde van die vak noodsaaklik om ook die totnietgaan van regsubjektiwiteit te bestudeer. Regsubjektiwiteit word beëindig deur die dood. Dit is dus van uiterste belang om die oomblik van dood vas te stel. Gevolglik is daar sekere vermoedens wat gevolg word. Hierdie vermoedens kan verdeel word in gemeenregtelike en statutêre prosedures wat gevolg behoort te word. Elkeen is bespreek en moet toegepas kan word op feitestelle.

Bladsy 144

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg 5.9

Selfevaluering Aktiwiteit 1

Bespreek die verskil tussen die drie tipe kuratore deur na die magte en pligte van elkeen te verwys.

Aktiwiteit 2 A bestuur sy motor terwyl hy onder die invloed van pynmedikasie is wat vroeër in die dag deur die tandarts aan hom toegedien is. Hy verontagsaam ʼn verkeerslig en bots met B se voertuig. B doen beserings op as gevolg van die botsing. Is A strafregtelik en deliktueel aanspreeklik?

Aktiwiteit 3 Bespreek die begrip commorientes, tesame met die vermoede wat deur die RomeinsHollandse reg nagevolg is. Dui ook aan of Suid-Afrika hierdie vermoede navolg.

5.10 Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 Hier moet die onderskeie kuratore bespreek word. Dit is kurator personae, kurator bonis en kurator ad litem. Elkeen behoort genoem en bespreek te word. Verwys na paragraaf 6.6 in die voorgeskrewe handboek.

Riglyne: Aktiwiteit 2 In hierdie geval moet die faktor van dwelmmiddels bespreek word. Dit is belangrik om die kompetesie te identifiseer en te bespreek, sowel as die invloed wat dwelmmiddels op die persoon se status sal hê. Verwys na paragraaf 6.5 in die voorgeskrewe handboek.

Riglyne: Aktiwiteit 3 Dit is persone wat in dieselfde ramp of ongeluk oorlede is. Verwys na paragraaf 7.2 in die voorgeskrewe handboek. Die vermoede word nie in SA gevolg nie. Verwys na Ex parte Graham.

Studie-eenheid 5: Diverse faktore wat status beïnvloed en totnietgaan van regsubjektiwiteit

Bladsy 145

GIL105 Inleiding tot die reg en Personereg

WOORDELYS IN AFRIKAANS EN ENGELS Afrikaans

Engels

Artikel (in 'n wet)

Section

Die reg

The law

Geannoteer (wetgewing)

Updated (laws)

Gemenereg

Common law

Goedkeuring (van 'n wet deur die

Assent to (an Act of Parliament)

Staatspresident) Inwerkingtreding

Commencement

Kinderwet 38 van 2005

Children’s Act 38 of 2005

Regstaat

Rule of law

Terughoudendheid

Deference

Verorden (by wet bepaal)

Enact

Bladsy 146

Woordelys in Afrikaans en Engels

Inleiding tot die Reg en Personereg Handboeke • Kleyn D. en Viljoen F. 2010. Beginnersgids vir Regstudente. 4e Uitgawe. Pretoria • Boezaart T. 2010. Personereg. 5e Uitgawe. Pretoria

S

uid-Afrika is ʼn land met ʼn goed-ontwikkelde regstelsel.

Die hoogste gesag in die land is die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. Die reg is vir en deur mense. Dit is ʼn stelsel wat deurgaans ontwikkel en herskep word. Die regstelsel bestaan uit verskillende fasette, onder andere die privaatreg en publiekreg. Dit is ʼn noodsaaklikheid vir enige persoon wat in die reg belangstel om ʼn basiese kennis rondom die uitleg van die reg te besit. ʼn Inleiding tot die reg, prosesse wat daardeur geskep word, fasette van die howe en ander aspekte moet identifiseer en verstaan word.

Wanneer die reg interpreteer en vergelyk word, leer ʼn persoon wyses aan om die reg in die daaglikse lewe toe te pas.

Die privaatreg, soos reeds hierbo genoem, is een van die fasette van die reg. Die privaatreg bestaan uit personereg, familiereg, vermoënsreg en persoonlikheidsreg. Personereg is een van die fasette wat volledige bespreking regverdig. Dit handel, onder andere, oor die status van ʼn regsubjek of persoon.

Hierdie gedeelte van die reg is van toepassing op elke individu wat die Suid-Afrikaanse grond betree.

www.akademia.ac.za