De geschiedenis van het ‘drankje van het huis’ Eerste levering Rynbende-likeur in ‘flacons’
Plateelbakkerij Zuid-Holland (PZH) verandert logo
Faillisement PZH, Goedewaagen wordt producent KLM-huisjes
1951
1958
1964
Distilleerderij Rynbende wordt overgenomen door Henkes
1970
Koninklijk Paleis huwelijksgeschenk passagiers van Royal Class
1982
De geschiedenis van het ‘drankje van het huis’
1946 Eerste relatiegeschenk Bols tijdens KLM-vlucht
Eerste levering Rynbende-likeur in ‘flacons’
Plateelbakkerij Zuid-Holland (PZH) verandert logo
Faillisement PZH, Goedewaagen wordt producent KLM-huisjes
1951
1958
1964
1957
1962
Eerste officiële vermelding ‘KLM-huisjes’
Eerste collector’s item: Frans Hals Museum
IN DE GOUDEN EEUW GROEIT NEDERLAND UIT TOT EEN ECONOMISCHE EN POLITIEKE WERELDMACHT. DOOR DE BLIK NAAR BUITEN TE RICHTEN EN ALLES TE OMARMEN WAT DE VOORUITGANG BESPOEDIGD, MAAKT ONS LAND EEN GEWELDIGE ONTWIKKELING DOOR. OOK DE KUNSTEN EN DE WETENSCHAP KRIJGEN EEN IMPULS EN HET TOLERANTE LEEFKLIMAAT LEIDT TOT EEN ZELFBEWUSTE SAMENLEVING. MAAR NIET ALLES HEEFT IN DE 17E EEUW EEN GOUDEN GLANS. DE ONSTUIMIGE DRANG OM VOORUIT TE KOMEN, HEEFT OOK ZIJN SCHADUWKANTEN. EN TOCH KAN DE GOUDEN EEUW MET Z’N VISIE, MOED, PASSIE EN WILSKRACHT NOG STEEDS EEN BRON VAN INSPIRATIE ZIJN.
Royal Class KLM, 1955 (foto: Paul Huf)
Koninklijk Paleis huwelijksgeschenk passagiers van Royal Class
Distilleerderij Rynbende wordt overgenomen door Henkes
1970 1966 Drakensteyn als geschenk bruiloftsgasten Beatrix en Claus
Meer dan de helft van de totale collectie KLM-huisjes zijn replica’s van karakteristieke huizen uit de Gouden Eeuw. De meeste van deze historische panden worden in de afgelopen vijf eeuwen bewoond door mensen die op de een of andere manier met de (buitenlandse) handel te maken hebben. De KLM-collectie is een eerbetoon aan deze pioniers, die met hun handelsgeest voor welvaart en voorspoed zorgden.
One for the road Zoals het een echt icoon betaamt, is ook de ontstaansgeschiedenis van de drankhuisjes een mythe en omgeven met aardige verhalen. Zo zou er in de jaren vijftig tussen luchtvaartmaatschappijen een afspraak zijn om geen relatiegeschenken weg te geven die duurder zijn dan twee gulden per stuk. Maar KLM is de concurrentie te slim af door aan het einde van de vlucht likeur te serveren. Toevallig niet in een glas maar in een Delfts blauw huisje. One for the road, zullen we maar zeggen. Maar natuurlijk drinken de reizigers het ‘drankje van het huis’ niet aan boord op. Ze nemen het souvenir gewoon mee! De waarde is echter hoger dan de onderling afgesproken maximumprijs. Een klacht bij de International Air Transport Association wordt door KLM afgewimpeld met het argument dat het slechts om ‘een leuke verpakking’ van een drankje gaat.
1982 1974 Productie KLM-huisjes verplaatst van Gouda naar Nieuw-Buinen
KLM viert 75-jarig jubileum, zestien nieuwe huisjes
1994 1986 Lucas Bols neemt Distilleerderij Henkes over
Fusie Air France-KLM
Afschaffing Royal Class. KLM-huisjes in Business Class
1997
2003
1995
2000
Productie van de KLM-huisjes naar Azië verplaatst
Special edition: paarse huisjes ter ere eerste lijndienst Bonaire
Collector's item: Goudse Waag als huwelijksgeschenk
2009 2007 House of Bols collector’s item
Statussymbool Royal Class In 1956 levert distilleerderij Rynbende aan KLM plateelkruikjes met drank. Maar het is niet duidelijk of deze kruikjes de vorm van een grachtenhuisje hebben. De eerste officiële aanwijzing van een Delfts blauw KLM-huisje is in 1957 als Rynbende melding maakt van ‘een serie miniatures in de vorm van oud-Hollandse huisjes, uitgevoerd in Delfts blauw aardewerk en gevuld met likeur’. Er worden in dat jaar negen verschillende huisjes op Schiphol afgeleverd. De oplage is 39.710 stuks. Vanaf het allereerste moment zijn de miniaturen een hit.
Smaakmakend souvenir Het is niet bekend vanaf welk moment KLM de Delfts blauwe huisjes voor het eerst aan zijn passagiers geeft. En KLM is kennelijk ook niet de enige luchtvaartmaatschappij met een dergelijk spraak- en smaakmakend souvenir. Distilleerderij Rynbende meldt in 1951 in zijn jaarverslag dat aan KLM en Aer Lingus ‘een groot aantal miniatuur-flacons likeuren’ wordt geleverd om aan boord van de machines uit te delen (het bedrijf Simon Rynbende & Zonen is dan al vanaf de jaren dertig actief met de verkoop van met-drank-gevulde miniaturen. Deze worden aangeboden in de vorm van glazen dierfiguren, houten klompjes met miniatuurflesjes en keramische miniaturen van onder andere een Delfts blauwe molen).
Het KLM-huisje wordt al snel een statussymbool, want alleen passagiers in de prestigieuze Royal Class krijgen een dergelijk souvenir. De producent van de huisjes, Plateelbakkerij Zuid-Holland, past in 1958 zijn logo aan. In plaats van het merkteken, de Lazaruspoort in Gouda, wordt aan de onderkant een kroontje afgebeeld. PZH krijgt in 1958 het predikaat ‘Koninklijk’ en heet vanaf dat moment Koninklijke Plateelbakkerij Zuid-Holland. KLM is een van de weinige bedrijven in Nederland die zich meteen al vanaf de oprichting in 1919 ‘Koninklijk’ mag noemen.
11
7 oktober 2013 onthulling # 94
Uitgave Huis ter Kleef en Ridderzaal als collector’s items
2013 2012 Onthulling # 93, het SieboldHuis in Leiden
Kasteel Drakensteyn In 1966 wordt ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Beatrix en prins Claus door Goedewaagen een exclusieve replica gemaakt van Kasteel Drakensteyn. Van 1980 tot 2013 is Beatrix koningin van Nederland. Op 30 april 2013 doet ze afstand van de troon en trekt zich terug op Drakensteyn.
Eerste collector’s item Het aantal Delfts blauwe KLMhuisjes met likeur groeit snel. In 1961 bedraagt de leverantie van Rynbende aan KLM al 57.318 stuks. Ook wordt er rekening gehouden met passagiers uit landen waar geen alcohol mag worden ingevoerd. KLM deelt lege huisjes uit aan
Prominente verzamelaars Van over de hele wereld krijgen KLM en Bols verzoeken om ontbrekende exemplaren. Onder de verzamelaars zijn veel staatshoofden, zoals de oud-president van Amerika Herbert Hoover, ministers uit binnen- en buitenland, captains of industry, beroemde schrijvers als Gabriel García Márquez (die ooit voor het schrijven van een artikel in het inflight magazine Holland Herald als tegenprestatie een aantal huisjes aan KLM vroeg) en internationale artiesten. Ook verschillende leden van het Nederlandse koningshuis verzamelen de huisjes, zoals prins Willem Alexander en mr. Pieter van Vollenhoven. Prinses Christina heeft in de loop der jaren minimaal drie keer de complete verzameling bij elkaar gevlogen. Ze laat in 1996 in
mensen die in het Midden-Oosten van boord gaan. Ter aanvulling op de groeiende collectie worden er asbakjes in de vorm van Delfts blauwe huisjes gemaakt. Roken aan boord is dan namelijk nog bon ton. In 1962 verschijnt voor het eerst in een beperkte oplage een collector’s item. Het is een replica van het Frans Hals Museum in Haarlem.
Koninklijke Goedewaagen In 1964 gaat keramiekproducent Koninklijke Plateelbakkerij ZuidHolland failliet. Distilleerderij Rynbende gaat op zoek naar een nieuwe leverancier en komt uit bij Goedewaagen’s Koninklijke Hollandse Pijpen- en Aardewerkfabriek. De collectie huisjes groeit daarna gestaag verder. In 1966 wordt ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Beatrix en prins Claus door Goedewaagen een exclusief replica gemaakt van kasteel Drakensteyn. Het porseleinen huisje is gevuld met oude jenever van Rynbende en wordt in een oplage van ongeveer driehonderd exemplaren geproduceerd. Het miniatuur is een cadeau voor de bruiloftsgasten van het koninklijk paar.
verband met een verhuizing naar het buitenland onder andere haar huisjescollectie veilen bij Sotheby’s. De 210 koninklijke huisjes brengen samen 15.000 gulden op.
Distilleerderij Rynbende wordt in 1970 overgenomen door Henkes Verenigde Distilleerderijen. Beide bedrijven brengen ieder nogmaals de dan 45 huisjes tellende collectie uit, met hun eigen merkteken op de achterkant.
12
Met de hand geschilderd De productie van de huisjes vindt tot 1974 in Gouda plaats. Daarna verplaatst Goedewaagen zijn fabriek naar het Drentse Nieuw-Buinen. De huisjes zelf worden nog steeds gevuld met likeur van Henkes en als relatiegeschenk aangeboden aan passagiers van de Royal Class. De miniaturen worden door leerlingen van Goedewaagen met de hand geschilderd. Maar als een staatssubsidie voor deze opleiding wegvalt, is Goedewaagen genoodzaakt om de prijs van de KLMhuisjes te verhogen. In die tijd worden jaarlijks ongeveer 200.000 verschillende exemplaren gemaakt. Henkes overweegt daarop de productie van de huisjes te verplaatsen naar Korea. Goedewaagen gaat in 1982 failliet en maakt het jaar daarop een doorstart als Goedewaagen-Gouda BV. De KLM-verzameling wordt verder uitgebreid. Business Class-reizigers krijgen nu ook aan het einde van de vlucht een souvenir: een Delfts blauw tegeltje.
De avonturier en koopman Simon Rynbende begint in 1793 in Schiedam zijn eigen distilleerderij. In de jaren dertig van de 19e eeuw verandert de naam in Simon Rynbende & Zonen. Rynbende wordt in 1970 overgenomen door Henkes. Het bedrijf wordt in 1986 onderdeel van Bols.
Begin jaren tachtig wordt voor reizigers in de Royal Class een nieuw collector’s item gelanceerd: een replica van het Koninklijk Paleis in Amsterdam. Het is het grootste miniatuur van de collectie en wordt alleen uitgereikt aan pasgetrouwde echtparen die hun huwelijksreis aan boord van KLM beginnen. Henkes Verenigde Distilleerderijen wordt in 1986 overgenomen door Lucas Bols. Sinds dat jaar staat het merk Bols achterop de beroemde huisjes. De miniaturen zijn sindsdien gevuld met minimaal vijf cl. jonge jenever. Het is in 1986 ook precies veertig jaar geleden dat Bols voor de eerste keer een speciaal relatiegeschenk aan boord van een KLMtoestel laat uitdelen. Op 18 oktober 1946 heeft de bemanning een verrassing voor de passagiers op de eerste rechtstreekse KLM-vlucht naar Rio de Janeiro en Buenos Aires. Aan het einde van hun reis krijgt men in de Royal Class een luxe houten geschenkkist met miniatuurflesjes Bols-jenever. Veertig jaar later, in 1986, is het opnieuw Bols die met de overname van Henkes prominent aanwezig is aan boord. Het bedrijf mag zich nu officieel eigenaar noemen van de beroemde oud-Hollandse huisjes. Met een flinke knipoog noemt men de Delfts blauwe KLMminiaturen daarom ook wel ‘LucasBolshuisjes’. Voor KLM verandert er na de overname door Henkes niets.
Delft Blue en Blue Delft In 1994 bestaat KLM 75 jaar en maakt de Royal Class plaats voor een verbeterde World Business Class. Aanvankelijk komt daarmee ook een einde aan de serie KLMhuisjes. Maar deze beslissing levert zoveel protest op, dat de reizigers in de Business Class nu een Delfts blauw huisje krijgen in plaats van een tegeltje. Bovendien wordt de collectie in 1994 uitgebreid met zestien nieuwe huisjes, waarmee het totaal in het jubileumjaar van KLM precies op 75 uitkomt. Het is natuurlijk niet toevallig dat nummer 75 een Delfts blauw schaalmodel van een KLMpand is.
Vanaf 1994 wordt elk jaar rond 7 oktober een nieuw huisje onthuld. (KLM is namelijk op deze dag in 1919 opgericht.) De productie wordt flink opgeschroefd, jaarlijks worden 700.000 exemplaren aan boord uitgedeeld. Aan de samenwerking met Goedewaagen komt een einde; in 1995 wordt de productie van KLMhuisjes verplaatst naar een fabriek in China. De benaming ‘Delfts blauw’ is echter nog steeds correct. Blauw-wit aardewerk uit de stad Delft wordt officieel aangeduid als Delft Blue. Als sprake is van het procedé Delfts blauw noemt men dit Blue Delft. Daar doet de locatie van het productieproces dus niets aan af.
Geschenkverpakking Bols-miniaturen. Het souvenir wordt in 1946 aan boord van een Douglas DC-4 van KLM uitgedeeld als relatiegeschenk.
13
Huisje # 75. Het KLM-kantoor in Den Haag is gevestigd in een monumentaal pand van architect Berlage. Op de zijkant van het huisje is te zien dat dit exemplaar een special edition betreft.
Collector’s item en special edition
huisjes worden op het eiland verkocht, de opbrengst gaat naar verschillende goede doelen. Er verschijnen al snel meer special editions, meestal ter gelegenheid van een eerste vlucht op een nieuwe bestemming of een groot evenement. KLM vervoert in 2008 onder andere de topsporters van de Paralympics. Ter gelegenheid daarvan krijgen de deelnemers de Goudse Waag aangeboden, met een speciale opdruk. In 2009 wordt opnieuw een collector’s item gemaakt. Het is een replica van de Ridderzaal in Den Haag. Het miniatuur is gemaakt in een oplage van ongeveer honderd exemplaren en wordt als relatiegeschenk cadeau gedaan aan een aantal directeuren van luchtvaartmaatschappijen.
In 1997 wordt opnieuw een collector’s item toegevoegd aan de collectie: de Waag in Gouda. Het miniatuur vervangt het paleis op de Dam, als huwelijksgeschenk van KLM. Bij speciale gelegenheden wordt de Waag ook aan vips cadeau gedaan. Bols en KLM brengen regelmatig oude nummers uit met een speciale opdruk. Huisje # 12 wordt bijvoorbeeld in 1986 uitgedeeld aan boord van de eerste vlucht van Amsterdam naar Vancouver en Calgary. In het millenniumjaar 2000 worden verder drie huisjes, de nummers 25, 26 en 27, uitgebracht in de kleur paars in plaats van blauw. Deze special edition verschijnt ter gelegenheid van de eerste vlucht op Bonaire. De paarse
14
De keuze voor de huisjes
Lucas Bols en KLM hebben ieder een eigen commissie die elk jaar in februari bepaalt welk historisch pand als Delfts blauw miniatuur wordt nagemaakt. Vervolgens worden door KLM de (originele) bouwtekeningen van het betreffende monument opgevraagd. Daarna volgt een proces van schaaltekeningen en mallen maken. De eerste proefhuisjes worden in Nederland zorgvuldig gecontroleerd op vorm, detaillering, kleur en lekdichtheid. Daarna begint in het grootste geheim in China het productieproces. De huisjes worden vervolgens eind september per schip naar Nederland vervoerd.
Tot slot nog een van de grootste mysteries rondom de KLM-verzameling. De keuze van de huisjes … Formeel mogen eigenaar Bols en KLM – als exclusieve klant – ieder om het jaar kiezen welk huisje op 7 oktober aan de collectie wordt toegevoegd. Daarvoor is een aantal criteria van belang, zoals de hoogte en breedte van het echte pand. De huisjes moeten namelijk in een handzaam formaat verpakt en vervoerd kunnen worden. Zowel Bols als KLM worden jaarlijks bedolven met verzoeken van reizigers en vaste klanten die hun eigen huis graag als Delfts blauw miniatuur aan boord hopen terug te zien. Tegenwoordig valt de keuze vaak op een monument dat op de een of andere manier een bijzondere plaats in de geschiedenis heeft of als er een jubileum te vieren is. Maar dan moet het monument liefst wel een relatie met de thema’s reizen of handel hebben. Of als het pand bewoond is geweest door een illustere Nederlander die een opvallende rol in de vaderlandse geschiedenis heeft gespeeld. Iets meer dan de helft van de totale verzameling huisjes is gemodelleerd naar historische panden uit Amsterdam. De overige huisjes staan, op een na, verspreid door Nederland (huisje # 85 staat in Willemstad, Curaçao).
Met een kleine ceremonie wordt elk jaar op 7 oktober de nieuwste aanwinst welkom geheten. Nog dezelfde dag gaan de eerste exemplaren de lucht in om aan boord te worden uitgedeeld aan passagiers in de Business Class. Wereldwijd boeken veel fanatieke spaarders juist op deze dag een vlucht om als eerste hun collectie uit te kunnen breiden.
Op 7 oktober 2011 wordt huisje # 92 onthuld. Het is een replica van het monumentale pand De Drie Haringen in Deventer. De vishandelaar Herbert Dapper laat het in 1575 bouwen aan de Brink.
15