varud vitundarmengun

Trúnaðarupplýsingar: þeim sem hún er stíluð á. luð æt u ng gö ein er og l má ka Þessi greinargerð inniheldur ein snertir gein 2.2 laga nr. am fr r tta se u er r hé m se m gu Óheimil notkun á þeim upplýsin og getur varðað sektum rja he inn i ipt sk við og a ing lýs pp 163/2000 um meðferð trúnaðaru 236. grein hegningarlaga. eða fangelsi allt að 2 árum skv.

Bæ Bæ „ a n u g n i n við sý m u l s g n efsíðu e v t í á t t ú r i n i b f e g var g ept“ o s n o k t 2008, l a s Þessi grein r m a a g m . ð 5 i 1 v pgjör aginn krónan Ísland: up á akureyri laugard r a g e þ g a ns ánud m a t r a v s n listasafnsi rir hin y f m u g ö tung. d m ni: m i n f i ð m ó u tveimur l t s s á æ t n ga um ið gaf ú e l n i f d a s n a y t k s s i l l fél rá sem k s r a g n i n ý s Sjá einnig yri.is e r u k a . n f a www.listas

Varúð! Vitundarmengun framundan Svört skýrsla frá greiningardeild Listasafnsins á Akureyri Eftir Hannes Sigurðsson

Leika Míms synir, en mjötuðr kyndisk, at inu gamla Gjallarhorni; hátt blæss Heimdallr, horn er á lopti; mælir Óðinn við Míms höfuð.

Skelfr Yggdrasils askr standandi, ymr it aldna tré, en jötunn losnar; hræðask allir á helvegum, áðr Surtar þann sefi of gleypir.

46. og 47. erindi úr Völuspá í Konungsbók Eddukvæða, frá 1270.

Jeg veit að það var einlægur vilji míns elskaða ektamanns, Jóns Sigurðssonar, að gefa Íslandi mestan hluta eigna sinna eptir okkur bæði látin, til framfara landinu, samkvæmt því er hann alla æfi varði lífi sínu, en vegna veikinda hans drógst þetta og varð ekki framkvæmt verklega svo mér sé kunnugt. Vil jeg því til þess að þessu hans áformi hans verði framgengt gefa eptir minn dag 2/3 af eigum mínum, þeim sem verða afgangs skuldum og útfararkostnaði; skal sjóður þessi nefnast gjöf Jóns Sigurðssonar, en alþing það er kemur fyrst saman eptir dánardag minn skal kveða á um það, hvaða fyrirtæki það er, sem er landinu mest til gangs, að fjenu sé varið […] Bréf þetta er skrifað af elsku til Íslands, sem mér ætíð hefur verið svo kært, ást og virðingu til míns ógleymanlega ektamanns, sem hefur verið mjer allt, mitt líf, mitt yndi. Það er hugsað með fullu ráði og óskertum sönsum í votta viðurvist.

Úr gjafabréfi Ingibjargar Einarsdóttur, ekkju Jóns Sigurðssonar forseta, Kaupmannahöfn, desember 1879.

„Höfum við gengið til góðs, götuna fram eftir veg?“ orti Jónas Hallgrímsson meðan Jón Sigurðsson sat í silkisloppi að hætti höfðingjastéttarinnar og ritstýrði Nýjum félagsritum til að bjarga þjóðinni úr klóm danskra einokunarkaupmanna, og Ingibjörg Einarsdóttir sat tólf ár í festum á okkar heittelskaða ísklumpi eftir því að fá notið síns ógleymanlega ektamanns; hún stóð og sat eins og honum Jóni forseta þóknaðist, alveg með óskertum sönsum. (Hún þurfti vitanlega nokkra herramenn til að votta það í persónulegri viðurvist og er ekki ólíklegt að Tryggvi Gunnarsson, síðar bankastjóri, hafi tekið að sér skrifin fyrir maddömuna á dánarbeðinu.)

Ekki amalegt að vera karlmaðmeð mönnum. Jónas drakk sér samdi meistaralegar lofrullur guðsvolaða mela, sem áttu síðsem helstu tilbeiðslutákn þjóðforseti sig á því að ekkert kusk svo vel að enginn hefur getað hann að segja. Hrjóstrugar landsmenn höfðu löngum litið varð í huga Jónasar (kannski að „fannhvítum jöklanna tindÞetta voru menn með köllun hvern æðri tilgang, nokkuð sem múslimar skilja í dag. Fálkaorðef til vill einhverjum bjöllum — unnar ásamt 17. júní sem komunarskalanum þegar Mennhafa linnt sínum fíflalátum.

ur í den, sannkallaður maður til óbóta milli þess sem hann um fífilbrekkur, læki, hraun og ar eftir að leysa Guð af hólmi arinnar. Á meðan passaði Jón félli á sína póleruðu ímynd, fundið neitt verulega ljótt um óbyggðir, klettar og heiðar sem á sem hábölvaðar vegaleysur, á einhverju fylleríinu í Köben) um“. Bling! Og það varð ljós! fyrir hönd lands og þjóðar, einsennilega aðeins arfavitlausir ur til ráðuneytisstjóra hringir eftirhreytur sjálfstæðisbaráttinn er í þriðja sæti á múgsefjingarnótt og Gay Pride-gangan

Eitt helsta baráttumál Jóns var fullt verslunarfrelsi Íslendinga svo gróðinn færi í rétta vasa, til íslenskra stórbænda og afkomenda þeirra en ekki úrkynjaðra danskra dela. Eignarlausir karlar, þurrabúðarfólk, fátæklingar og konur réðu engu um framgang mála; verkamenn hlutu fyrst kosningarétt árið 1870 og íslenskt kvenfólk ekki fyrr en 1915. Þetta var áður en barátta kommúnista fyrir jöfnuði fjöldans og hagsmunum öreiganna — glórulaus hugsjónadilla andlega misþroskaðra menntamanna sem sóttust eftir áhrifum en reistu aðeins stökkpalla fyrir miskunnarlausa valdafíkla — vék fyrir sértækari áherslum vestrænna forréttindafemínista með fínustu „pungapróf“ upp á vasann. Tilkoma kvenþjóðarinnar á vettvangi stjórnmála og atvinnulífs átti ekki hvað minnstan þátt í því að kapítalisminn fór með jafn afgerandi sigur af hólmi og raun ber vitni í valdabaráttu stórveldanna. Gríðarlegt mannfall og krafa um stóraukna (hergagna)framleiðslu í Síðari heimsstyrjöldinni leiddi til þess að konur helltust út á vinnumarkaðinn. Samstaðan fyrir almennum mannréttindum tvístraðist í sérhagsmuna- og minnihlutahópa, pólitískan rétttrúnað, endalaus umkvörtunarefni og óteljandi áhugamál, vegna þess að enginn er eins og því ber að fagna og verja með klóm og kjafti. Að vera dýravinur er ekki nógu nákvæmt, fólk verður að velja á milli þess hvort það elskar meira hunda eða ketti.

Stríðið braut innsiglið á boxi Pandóru og hleypti öllu mannanna böli út í dagsljósið (slóttuga gyðjan hélt voninni eftir í krúsinni til að geta dregið mannapann áfram á asnaeyrunum). Græðgi og grimmd, eigingirni og fnæsandi fýsnir, er ekkert nýtt undir sólinni. Núna var það dregið út úr skápnum, smám saman gert sýnilegra og „rannsakað“ í bak og fyrir. Án réttindabaráttu kvenna hefðu hommar og lesbíur haldið áfram að læðast með veggjum og án þeirra væri lífið ekki eins litskrúðugt; transfólk, sadómasókistar, barnaníðingar, kynferðisleg áreitni, kynusli og kynjaflökt, blóðskömm og einelti er allt komið upp á yfirborðið, tattúerað inn í þjóðarvitundina og umbreytt í harðan neysluvarning — skandalar og umræðuþættir í formi harkalegra skoðanaskipta er líka feitur bísness. Skylmingaþrælarnir í dag mega hins vegar aðeins nota kjaftinn. Og „ástin“ og fylgifiskur hennar, linnulaus hamingjuleit, varð ofsabísness. Fólk var auðvitað oft

ástfangið hér áður fyrr (þ.e. fangi ástarinnar), en það réði mest litlu um hverjum það giftist. Nú fóru einstaklingarnir að díla um það sín milli við undirleik poppsins sem gólaði viðstöðulaust um ástarsorg og love-love-love meðan markaðurinn malaði gull og græna skóga. Ást er þriggja stafa orð sem búið er að nauðga svo hrottalega að það er ófært um að lýsa nokkurri tilfinningalegri dýpt.

Kvennréttahreyfingin ýtti þannig undir framgang núverandi þjóðskipulags og dró síst úr ættjarðarástinni.

Heilabú landsmanna er svo marínerað í þjóðernisrómantík og hugmyndafræði kapítalismans að enginn annar valkostur virðist í boði. Ísland er konsept — heiti á langri og raunalegri skáldsögu sem púslað hefur verið saman af valdhöfum hvers tíma með lögfræðilegu ívafi og seinni tíma viðbótum á blogginu. Ekki einu sinni græskulaus dýrin sleppa. Talað er um íslenska hestinn, beljuna, örninn, öndina, hænuna, hagamúsina, geitina, hundinn og jafnvel köttinn, sem hlýtur að taka öllum kisum fram í atgervi, glæsibrag og lífsleikni. Frá rennblautu barnsbeini er okkur innprentað að elska Ísland og allt sem íslenskt má nefna; þetta er ekki vinsamleg ábending, heldur er beinlínis heimtað af okkur að við elskum fjöllin og firðina, málið og mjólkina, söguna og allar hetjurnar sem skáldaðar hafa verið. Ástinni er troðið inn í hausinn á okkur, þessi væntumþykja er tuggin og jórtruð fyrir okkur og ælt ofan í þjóðargogginn í óteljandi birtingarmyndum. Og alltaf kveður við sami lúðraþyturinn; við erum svo merkileg að vera íslensk, landið er svo stórkostlegt og möguleikarnir svo miklir — við erum svo gríðarlega heppin að vera fædd og uppalin hérna á þessu besta skeri allra skera. Þetta er land Snorra Sturlusonar og Jónasar Hallgrímssonar, Bjarkar og Bubba Morthens, Davíðs Oddssonar og Ingibjargar Sólrúnar, Jóhannesar í Bónus og Björgúlfs Guðmundssonar. Þetta er land ákveðinna einstaklinga sem frá upphafi sjálfstæðisbaráttunnar hafa tekið sér það bessaleyfi að tala um sínar skoðanir sem okkar allra og þær eru feikilega fyrirferðarmiklar í „þjóðarvitundinni“. En er þetta þitt land, þínar skoðanir, þínar hugmyndir — þér sjálfum/sjálfri fyrir bestu?

Hið myrka djúp þjóðlegra kennda Ást og hatur eru sín hvor hliðin á sömu mynt og einn vondan veðurdag getur hrifningin skyndilega snúist í andhverfu sína. Enska orðið fyrir heimþrá („homesick”), vegur hárfínt salt á milli þessara öfga og gefur bæði til kynna söknuð og sjúkleika („to be sick of home“). Þjóðernishyggjan elur af sér skilyrta tilfinningalega afstöðu, hafnar erlendum aðskotahlutum og gefur blindu stolti byr undir báða vængi: Ísland er sérstaklega gott dæmi um þjóðríki. Öllum samfélögum er að miklu leyti stýrt með óskráðum lögum, ýmiss konar hugarhöftum sem liggja í loftinu. Það er ekki bannað að hata Ísland en engum með réttu ráði dytti til hugar að lýsa því yfir opinberlega, sá hinni sami yrði sakaður um einhvers konar andlegt landráð, sturlun.

Andúðin snýst þó varla út í landið sem slíkt heldur það kerfi sem við búum við þar sem hreppapólitík fulltrúalýðræðisins ræður ferðinni og fjöldinn hefur mest lítið um hlutina að segja. Þjóðarsálin, sá undarlegi móri, hið myrka djúp þjóðlegra kennda, liggur utan við lögsögu Freudískrar greiningar. Saga róttækra hreyfinga, frá harðasta kommúnisma til upplausnar verkalýðssamstöðunnar og atvinnumótmælanda dagsins í dag, sem halda mótmælagöngur á netinu og tuða út í einkavæðingarsinna og bandamenn þeirra hjá ríkinu á spjallrásum, er orðin að raunveruleikaþætti um dauðateygjur ídealismans í hringleikahúsi fjölmiðlanna. Alþjóðlegar hreyfingar á borð við anarkisma og antíkapítalisma hafa enda aldrei náð að festa rætur að neinu marki í íslenskum veruleika þar sem þær hafa umsvifalaust verið gerðar upptækar af hugmyndafræðilegum tollverðum þjóðskipulagsins.

Jón Sigurðsson forseti hringsnerist eflaust í gröfinni hefði hann glóru um það hvað orðið hefði um „frelsið“ sem hann barðist svo ákaft fyrir. Eða hvaða fyrirtæki „sem er landinu mest til gagns“ myndu þau hjónin Jón og Ingibjörg arfleiða að aleigunni í dag — Hf. Eimskipafélagi Íslands (gamla óskabarni þjóðarinnar með stóru frystigeymslurnar í Kína; með fjöldann allan af indverskum tölvugúrúum í vinnu), Símanum, Landsbankanum eða kannski FL Group með áherslu á yfirskilvitlega starfslokasamninga? (Sjóðurinn fór undir For-

sætisráðuneytið til eflingar fræðimennsku og eyddist að mestu í verðbólgu sjöunda áratugarins.) Eftir á að hyggja gerði Jónsi ekki annað en að koma landsmönnum úr einokunarverslun dönsku krúnunnar í kjöltuna á bændaklíkunum á hinu endurreista Alþingi, úr höndum danskra stjórnvalda undir ríkisreknar mjaltavélar hins opinbera.

Enginn áttaði sig á þeim hókus-pókus þegar Bláa höndin afhenti útvöldum einstaklingum lyklana að sameiginlegum auðlindum þjóðarinnar á silfurfati — leiftursnöggt — og fjöldinn gengur enn með þá grillu í hausnum að hann eigi eitthvað í þessu landi af því að hann fæddist hérna og gasprar á huldumáli í bráðri útrýmingarhættu. Þegar Sovétkommúnisminn hrundi sölsuðu rússnesku oligarkarnir hans Pútíns allar helstu auðlindir undir sig og alþýðan sat eftir jafn slipp og snauð og áður. Yfir 90% persónulegs eignarhalds í Rússlandi, Bandaríkjunum, Brasilíu og víðast hvar annars staðar er í höndum um 5% landsmanna og Ísland í dag er varla mikil undanteking frá þeirri gullvægu reglu; örfá fyrirtæki, sem eiga hvort í öðru, í eigu öfárra fjölskyldna, sem gera sér far um að giftast innbyrðis, leysa til sín mest af því sem þú átt eftir að ríkið hefur hirt sitt. Þú getur ekki verslað, ferðast eða byggt án þess að skipta við þessi fyrirtæki.

Kvótakerfinu var komið á árið 1990 og tólf árum síðar var Landsbankinn seldur með húð og hári með listaverkasafni upp á hundruðir milljóna í big bónus. Bankinn greiddi reikninginn upp á örfáum árum og hefur verið duglegur að safna að sér fleiri eignum með lánum, innheimtu og kaupum. Gríðarlegar lendur hafa einnig verið eyrnamerktar einkaaðilum, unnið hefur verið að því að grafa alþjóðleg sáttagöng fyrir aðgengi erlendra samsteypa að fallorkunni og „hagnaðinum“ af öllu saman — fjárfest hefur verið fyrir yfir 500 milljarða (sem vitað er um) erlendis — heimanmundur sem notaður er til að komast í mjúkinn hjá hinni nýju alþjóðlegu Habsborgarfjölskyldu sem ræður hnattrænum lögum og lofum. Við erum á milli steins og sleggju. Alþingi annast skattpíningu og forræðishyggju en sjálfri þjóðarskútunni er aðallega stýrt frá hinum og þessum borgum úti í heimi og úr einkaþotum þar á milli.

Við erum átthagabundnir leiguliðar, teknóþrælar með ósýnilega skuldafjötra á höndum og fótum í þjónustu hæstbjóðanda (skuldir heimilanna nema nú 868 milljörðum króna, ámóta miklu og fjárfest hefur verið fyrir erlendis). Bankarnir hafa tekið við sálnaveiðum kaþólsku kirkjunnar og hreppa bæði líkama og sál í ánauð. Þú færð bankabók fyrir barnið um leið og það fæðist svo hægt sé að veiða það strax í skuldasnöruna. Eftir það vex aðeins skuldin sem þér endist ekki ævin til að greiða, ekki frekar en ólöglegum innflytjendum sem töldu sig hafa gert góðan samning við mafíuna. Þess verður ef til vill ekki langt að bíða að bankarnir verða komnir með leikskóla og ýmsa heilsugæsluþjónustu undir hramminn til að efla „þjónustustigið“. Það virðist gleymast að hin margrómaða útrás kallar fyrr eða síðar á massíva innrás. Fátt virðist því til fyrirstöðu að t.d. Bank of China eignist meirihluta í Glitni eða Landsbankanum og taki við þrælabúskapnum. Sama hvaðan gott kemur, ekki satt? Við

getum þá valið á milli kínversku og ensku þegar við greiðum upp í botnlausar skuldir hjá gjaldkeranum (kúnnarnir verða samt helst að afgreiða sig sjálfir í netbankanum því starfmennirnir virðast of uppteknir við að fylgjast með eignastýringum og hlutabréfum). Börn okkar munu ekki erfa landið, aðeins skuldirnar sem fylgdu við að kaupa það.

Smurolía valdsins Landið var numið af aðskildum fjölskyldum sem höfðu varla snefil af samkennd og héldu sig sem lengst hvor frá annarri. Væri einhver annar búinn að merkja sér landareign með því teyma kýr um svæðið léstu beljuna pissa utan í aðra spildu nógu langt í burtu. Fegurðarhugtakið var einfalt; það sem þú og búfénaðurinn gat étið. Aukabúgreinin var að leggjast í víking til að rupla og ræna aðra þjóðflokka. Það var jafnframt aðalsportið í nokkrar aldir, undanfari útrásarinnar, þegar ekkert var lengur eftir til að kaupa eða sölsa undir sig með lögformlegum hætti. Það er til marks um áhrifamátt listarinnar að Íslendingar fóru að líta á sig sem Íslendinga, sem sjálfstæða þjóð. Fullveldi, verslunarréttindi og lagasetningar frá Alþingi er geldur bókstafur.

Til að blása í hann lífi og smala lýðnum saman undir einn hatt þarf að spila á hræðslu og væntingar og hræra ótt og títt í tilfinningapottinum. Á örfáum áratugum sömdu þjóðskáldin landsmenn þétt saman í eina hjörð og frumkvöðlar íslenskrar myndlistar drógu upp þvílíka glansmynd af einu harðbýlasta svæði jarðar að þar virðist aldrei blakta hár á höfði og hægt að fara í sólbað allan ársins hring. Þetta er Paradís óhagganlegrar þjóðlegrar samstöðu, hins nýja transættbálks Íslendinga, í meðförum auglýsingastofu Jónasar, Kjarvals og Co. Værir þú sekur um að útmála þig um eitthvað annað varstu umsvifalaust tekinn af sakramentinu.

Eftir að sjálfstæðið var tryggt sneru listamenn sér að því að greiða götuna fyrir yfirtöku borgarastéttarinnar og öllu því sem henni fylgir. Listin er smurolía valdsins og hefur alla tíð verið. Alexander mikli (d. 323 f. Kr.) var fyrstur til að nýta sér áhrifamátt hennar með kerfisbundnum hætti þegar hann lét reisa styttur af sér út um allar trissur og þrykkja portetti af sjálfum sér á gjaldmiðla heimsveldisins (þau líktust honum örugglega ekki neitt — sem var aðeins betra og líka algjört aukaatriði). Eftir að listamenn misstu vinnuna hjá kirkjunni tók við mikil leit að finna henni gjaldgengt hlutverk í samfélaginu. Skynsemishyggjan, í eltingarleik sínum við veraldlegar framfarir, taldi sig ekkert hafa að gera með listirnar sem máttu eiga þennan frumstæða njálg sem sköpunarþörfin er, enda snerist málið um að leiða veruleikann í ljós en ekki að bulla hann upp. Og til varð bóheminn, samfélagslega útskúfaður nóbóddí með óformlegt einkaleyfi á sköpunarkraftinum.

Enginn munur er á kommúnisma og kapítalisma í trúboði sínu á yfirborði raunverunnar, tækni, vísindi og neyslu; spúandi reykháfar jafngiltu framförum og þeim mun meira af drasli sem fólk hefur á milli handa, því hærri mælist velmegunin. Hamingjan! Væri listin ekki nýtileg í gagnlegum pólitískum eða markaðslegum áróðri var hún einskis virði. Hin verklega útkoma póstmódernismans er heildræn samþætting menningar og lista við hið uppfærða lénsskipulag auðvaldsins. Listin var afhelguð og hálist og láglist lögð að jöfnu, svo hún rynni snurðulaust saman við verksmiðjufyrirkomulag síðkapítalismans sem spýtir út ímyndum og eftirsóknarverðum vörum í gríð og erg.

Iðn- og tískuhönnun, arkitektúr, ljósmyndun, auglýsingagerð og kvikmyndagerð eru ekki aðeins kennd undir sama þaki og aðrar listgreinar, þær taka mið hvor af annarri og ósjaldan sinnir sama fólkið list sinni í „tómstundum“ og starfar fyrir markaðinn til að eiga fyrir salti í grautinn (margir af okkar færustu

rithöfundum vinna einnig fyrir auglýsingastofur). Listasöfnin, sem verða æ óþjóðlegri, annast vottun á verðmætamati listaverkamarkaðarins fyrir gallerí og uppboðshús sem bjóða upp á fjárfestingarkosti með andlegu ívafi og ómetanlegan status, meðan listaskólar virka sem eins konar geymsluhólf fyrir tugþúsundir leitandi sálna. Umbreytt í dýrmæt listaverk fá peningar á sig helgan blæ, en listaverkin verða í staðinn eins og hver önnur verslunarvara.

Háskólarnir, sem verða æ meira bísnessþenkjandi, þjóna orðið samskonar hlutverki og skila helst ekki fólki á vinnumarkaðinn fyrr en vel eftir þrítugt. (Reyndar á þetta ekki alls kostar við um Ísland sem vermir eitt af botnsætunum hvað snertir framhaldsmenntun per kapíta samkvæmt OECD. Krakkarnir vilja frekar fara að vinna í tískubúð, eða á einhverjum ámóta þroskandi stað, til að eiga pening fyrir neyslunni og hafa litlar áhyggjur af framtíðinni, enda eru margir helstu ráðamenn landsins í viðskiptum og pólitík varla með stúdentspróf; menntunarskortur stóð nasistaforingjum Þýskalands heldur ekki fyrir þrifum).

Lacanar og Zizekar þessa heims eru vitsmunaleg frík sem enginn praktískur botn fæst í og gera lítið annað en að kynda undir óraplágunni sem þeir telja sig vera að afhjúpa og halda þannig „heilbrigðum heilum“ í fræðilegu kafi aðgerðarleysis. Svokölluð greind (afbrigðileg samsetning taugaboðefna drífur gáfnaljósin áfram) er lúmskt kúgunartæki sem hljómar vel í fyrstu, en fyrr eða síðar kemur vanalega upp úr kafinu að andskotinn átti flestu snilldarlegu hugmyndirnar. Það er helst að skilja á Zizek að hann bíði endurkomu Frelsarans í nýrri birtingarmynd Stalíns! Það skyldi þó aldrei vera að hann ætti eftir að hafa rétt fyrir sér.

Eftir því sem glundroðinn í þrýstikötlum kapítalismans eykst lætur lögregluríkið meira til sín taka, öryggisfyrirtækjum og eftirlitsvélunum fjölgar og flotarnir af lögfræðingum og endurskoðendum raða sér upp á dekkinu; þeir eru í virkri viðbragðsstöðu („Ready Now”) eins og sjóliðarnir á flugmóðurskipinu Abraham Lincoln í „stríðinu gegn terroristum“. Á sama tíma eykst úrvalið í herbúðum trúarbragðanna á (fals)spámönnum sem þykjast geta leitt lýðinn út úr ógöngunum.

Áfram Ísland!

Verði einhvern tíma réttað fyrir alþjóðlegum dómstóli um það hver beri ábyrgð á núverandi ástandi heimsins væru listirnar örugglega úrskurðaðar einn af helstu sökudólgunum: „Guilty as Hell“. Vera má að lífið sé sjúkdómur sem leiði til dauða, en listagyðjan kórónar hann með glæsilegri geðveiki. Listunum til refsilækkunar yrði kannski það að engann grunaði að þær gæti verið skaðlegar andlegri og líkamlegri heilsu. Við stöndum stjörf líkt og húsbóndahollur rakki sem horfir á eftir bolta skella í spegli og veit ekki hvaðan á sig stendur veðrið, hvort boltinn sé að koma til sín eða fjarlægjast. Sýndarveruleikinn í hnotskurn. „Við Íslendingar“, strákarnir og stelpurnar „okkar“ sem við eigum ekki rassgat í, er spegilmynd og rökrétt framhald af auglýsingaherferð lýðræðisbaráttunnar í absúrdleikhúsi samtímans. Ónefndur listamaður týndi sér ekki alls fyrir löngu í útlistingu á því hvað Íslendingar væri stórkostlegur kynstofn og klikkti út með því að mæra það hvernig íslenskir auðmenn væru við það að leggja heiminn að fótum sér, þegar hann áttaði sig skyndilega eins og sauður á því að hann ætti enga hlutdeild í þeirri velgengni. Jónsi Hallgrímssyni tókst greinilega ekki aðeins að beinhreinsa móðurmálið af dönskuslettum, heldur líka að lama gagnrýna hugsun. Fjórum árum eftir að Landsbankinn var seldur, langt undir markaðsvirði að mati Ríkisendurskoðunar, var haldin yfirlitssýning á listaverkaeign bankans í Gerðarsafni í tilefni af 120 ára afmæli hans, undir slagorðinu „Kraftur heillar þjóðar“. Á boðskorti safnsins, hannað af Íslensku auglýsingastofunni, birtist teikning eftir Kjarval af verðurbörðum bónda og aftan á því var landsmönnum boðið að njóta listaverkanna, persónulega undirritað af Björgólfi Guðmundssyni. Ekki múkk frá neinum.

Einhvers staðar hefði það þótt að bera salt í sárið að sýna einkasafn sem skömmu áður hafði verið í þjóðareign og kostaði fyrirtækið ekki krónu vegna „smávægilegra“ samningshnökra; listaverkin fylgdu með yfirtökunni eins um bréfaklemmur í skrifborði fyrrverandi bankastjóra hefðu óvart verið skildar eftir. En hinir nýju eigendur gengu skrefinu lengra í ósvífninni með því að láta líta svo út fyrir að ekkert hefði í rauninni breyst síðan um 1920, líkt og bankinn væri enn „banki allra landsmanna“, og krýna Björgólf eldri sem hinn nýja landsföður sem þjóðin flykkti sér á bak við. Að vísu má það til sanns vegar færa; hann á hálfan miðbæinn og fyllist ábyggilega föðurlegu stolti þegar hann lítur út um skrifstofuna í Austurstræti eða heilsar „þegnum sínum“ á förnum vegi.

Glæsilegri getur endurheimting mannorðsins vart orðið eftir niðurlæginguna í kjölfarið á gjaldþroti Hafskips árið 1985, gjaldþrot sem dró Útvegsbanka Íslands með sér niður í djúpið.

Ekki virðist lengur hægt að reka listasöfn án styrkja frá svokölluðum máttarstólpum úr atvinnulífinu sem leggja til brotabrot af framlagi hins opinbera, en gera þó tilkall til þess að fá mesta heiðurinn og hefur Gerðarsafn ekki farið á mis við rausnarskap Landsbankans í þeim efnum. Þegar Listasafn Reykjavíkur sýndi Ólaf Elíasson árið 2003 með styrk frá Samson stilltu Björgólfsfeðgar sér upp eins og hanar á mykjuhaug í anddyri safnsins og tóku persónulega og prívat í spaðann á öllum forsýningargestum (almenningi var ekki boðið, vel að merkja).

Undanfarið hefur Listasafn Reykjavíkur haldið röð einkasýninga á listamönnum sem allir eru á mála hjá Gallerí i8 og þykir ýmsum það bera vott um fagmennsku og alþjóðleg vinnubrögð; galleríið tekur 50% af

andvirði seldra verka. Landsbankinn, sem hafði keypt mörg verk eftir Eggert Pétursson, kostaði heilsíðuauglýsingar í Morgunblaðinu (einstakt í íslensku myndlistarlífi) þegar LR hélt yfirlitssýningu á hinum „margslungnu konseptverkum“ blómamálarans og Morgunblaðið lét kné fylgja kviði með þvílíkum lofsöng að annað eins hefur varla sést síðan Kjarval var og hét. Verk Ólafs Elíassonar eru líka ein af söluvörum i8 og nægir honum samvinna við lúxusbílaframleiðendur eða skartgripaverslanir fyrir vellauðuga til að Morgunblaðið slái því upp sem stórkostlegum landvinningi. Menningarvaktin á þeim bæ fylgist vel með „okkar“ manni í útlöndum. Landslagsmálverk, blómamyndir og ljóðræn konseptlist hafa löngum átt hug og hjarta íslenskra valdhafa.

Metnaðarfull spenna Hvernig stendur á því að flest heimili þurfa núna tvær fyrirvinnur til að endar nái saman þegar ein dugði hér áður fyrr? Og fæstum nægir að vinna hinar fullkomnu átta stundir, líkt og það fyrirkomulag hefði fylgt sem neðanmálsathugasemd á lögmálstöflunum. Sértu mjög neðarlega í fæðupýramídanum þarftu að hafa þig allan við og taka jafnvel að þér margvísleg störf. Millistjórnendur sem náð hafa margföldum lágmarkslaunum, ásamt tilheyrandi fríðindum, eru óskráð eign atvinnurekandans, tilbúnir í slaginn öllum stundum, málaliðar á vígvöllum markaðsátakanna.

Allt er svo rosalega spennandi og metnaðarfullt, allir eru svo svakalega uppteknir að þeir hafa engan tíma til að góna bara út í loftið. Hvað þá að velta fyrir sér hvernig hlutirnir hangi á spýtunni. Allir eru að springa af metnaði. Einfaldlega að springa. Það fer ekki hátt, frekar en síhækkandi sjálfsmorðstíðni, að fólk á besta aldri er upp til hópa haldið síþreytu. Eða þá lífsleiða. Ekkert er nógu spennandi. Þegar heim er komið eru margir búnir á því, en þá á eftir að redda þúsund hlutum og hendast á bílnum út og suður, fyrir utan að gera heimavinnuna með krökkunum (skólakerfið dömpar sífellt meira af kennslunni á foreldra og vei þeim sem eiga börn í tónlistarnámi). Best að panta pizzu. Og hlamma sér síðan í sófann fyrir framan imbann. Fréttir og Kastljós alveg að byrja. Eftir það nær dáleiðsluprógrammið gjarnan völdum og menn ranka ekki við sér fyrr en daginn eftir. Hinir föllnu og særðu sjást ekki, sálfræðilegur mannskaði er ekki mælanlegur, ekkert blóð. Þú getur glápt á það í sjónvarpinu. Metnaðarfull dagskrá.

Stöðug ófullnægja er máttarstópli kapítalismans: „I can’t get no satisfaction“ öskraði Mick Jagger og unglingarnir urðu nokkuð sáttir við að vera ósáttir. Lengst af síðustu öld barðist intelligentsían, hugsuðir á borð við Benjamin, Adorno og Horkheimer, með klóm og kjafti gegn Hollywood-væðingu heimsbyggðarinnar og þeim krúsídúllukúltur sem hún heldur að almúganum, staðgengli þess sem frá henni hefur verið tekið. Arftakar þeirra á 21. öld hafa ekki aðeins tekið þennan taugaveiklunarmekanisma í sátt, þeir hampa honum sem mælistiku á samfélagsgerðina og jafnframt sem einhvers konar dulbúnum leiðarvísi út úr völundarhúsi villimennskunnar. Að mati Zizek vanmátu fræðimenn líka gjörsamlega skemmtanagildið! Hafi hugvísindamenn haft lítil áhrif á pólitíska framvindu í tíð módernismans, þá eru þeir fullkomlega vanmáttugir í dag. Afgangsstærð, forréttindastétt hinna snauðu, hin þögla kjaftastétt sem enginn hlustar á nema nauðbeygðir stúdentar. Varla eigin kollegar. Þeir kunna einungis að afbyggja og flækja málin með fabúleringum og endlausum tilvitnunum. Það eru að sjálfsögðu engar lausnir, messa þeir út í eitt, enda eru þeir hluti af vandamálinu.

Við erum stödd í kolsvartri messu. Upplýsingarstefnan, sem leiddi til bæði kommúnisma og kapítalisma (sama hliðin á sömu mynt), eru paradísartrúarbrögð í þráðbeinu sambandi við grunnboðskap kirkjunnar, þótt ritningunni hafi verið kastað fyrir róða. Patent lausn á öllu mannanna böli í eitt skipti fyrir öll eða sífellt rétt handan við hornið, sbr. framtíðin er núna! Kommúnisminn hugðist gera það í einu skrefi með uppreisn en kapítalisminn skref fyrir skref, því á leiðinni þangað gefst gott tóm til að bjóða upp á mikið

vöruúrval, eitthvað fyrir alla, fátæka jafnt sem ríka: „The sky is the limit!“ Kommúnismi er guðinn sem brást og kapítalismi er guðinn sem á eftir að bregðast. Hvorttveggja eru trúarbrögð sem byggja á tæknimýtunni um stöðugar framfarir (kommúnistar voru alltaf að betrumbæta útópíuna sína vegna þeirrar „sögulegu nauðsynjar“ sem þráttahyggjan kallaði á). Talnaregnið sem dynur á okkur daginn út og daginn inn í samanburði á hinu og þessu eru möntrunar sem prestastétt athafnalífsins þylur upp í samræmi við hina heilögu ritningu stýrivaxtanna. Og rétt eins í kristninni blundar dómsdagur undir niðri, ragnarök. Fyrst ekki náðist að koma þeim í kring með kyrrlátu bænahaldi var greinilega ákveðið að setja endalokin í verklegt ferli til að flýta fyrir þeim. Skilvirkni kom í staðinn fyrir það að skrifta.

Frjálshyggjan segist vera með lappirnar á jörðinni og í takti við lögmál náttúrunnar, sem er að mörgu leyti rétt; hún dregur fram í dagsljósið hið skítlega eðli mannskepnunnar. Við erum jú dýr, naktir apar, mesta tryllitæki náttúrunnar sem útbjó okkur bæði sem alætur og rándýr í baráttunni um fæðuna. Við eru sjálf hrikalegasta skrímslið. The Alien og aðrar ófreskjur hvíta tjaldins eru ekki eintómur hugarburður; þær eru birtingarmyndir mannlífsflórunnar, okkar alter ego. „Saklausir áhorfendur“ geta þannig horfst í augu við það hver við erum inni við beinið án þess að fatta að við eru óvætturin sem hin dýrin í skóginum eru öll skíthrædd við. Meðan þeir úða í sig gúmmulaði og svolgra því niður með sykurvatni í tonnatali tifar tímasprengjan, því eins og allir vita er ekki hægt að losna við brjálaðar geimverur nema með katastrófískri bombu.

Svipuhögg stimpilklukkunnar Siðalögmál samfélagsins þjónar ekki síst þeim tilgangi að sporna gegn því að við leggjum okkur hvort annað til munns, að halda okkur á mottunni, auk þess sem það getur verið heilsuspillandi. En það breytir ekki því að mannát hefur oft verið stundað til að blíðka guðina eða af illri nauðsyn. Sú árátta að draga að sér meira en við getum torgað, að fá aldrei nóg, er einkennandi fyrir okkar dýrategund og brýst með óheftum hætti út í þeirri vampíru sem kapítalisminn er. Hann rífur ekki í sig bráðina og liggur á meltunni þangað til hungrið sverfur að aftur, heldur hlekkjar hana við framleiðslutækin og sýgur úr henni orkuna jafnt og þétt svo hún verður máttvana og hamrar um leið á því að lífið sé spennandi samkeppni. Ef

þú veldur öðrum ekki skaða, ferð eftir fyrirmælum og ert ekki til trafala, ertu álitinn heilbrigður. Að vinna alla ævi við að ýta pappírssneplum fram og til baka á skrifstofu eða einhæf störf í verksmiðju undir taktföstum svipuhöggum stimpilklukkunnar er geðveiki á svo háu stigi að hún fer gjörsamlega framhjá sálfræðingum; þú er nytsamur borgari, góður starfsmaður, sannkallaður mannauður. Á bak við tjöldin blasir hvarvetna við vansæld, drykkja, heimilisofbeldi, upplausn í fjölskyldum, yfir 70 prósent skilnaðartíðni, linnulaus streita og vaxandi eiturlyfjaneysla. Menn reyna að halda andlitinu út á við.

Eina útgönguleiðin, án þess að fyrirfara sér, er að sökkva sér í þann fantasíuheim sem draumasamsteypan dælir út til að hleypa þrýstingi (þráhyggju, myrkum kynórum, bældum hvötum) af gufukötlum hugsýkinnar og kynda undir umkomuleysi hjarðarinnar. Fullnægja er ekki í boði, henni er eilíflega skotið á frest — framhald í næsta þætti. Bara saklaust Spaugstofugrín, en krísukúltúrinn lætur ekki að sér hæða. Stress og krónískur kvíði er fylgifiskur þess kerfis sem elur á stöðugum ótta og væntingum. Sífellt er verið að ýta á forna bíólógíska hnappa (ósjaldan kynferðislega), stuða taugakerfið, espa í okkur einhverja löngun, ýta undir öfund, samanburð, hatur og hræðslu, keyra adrenalínið í botn. Um að gera að fara í ræktina og stunda jóga til að hægt sé að hjóla í neysluna af meiri krafti á eftir. Það er svo margt lekkert og sniðugt í boði.

Í frumskógi auglýsingalandsins hefur hinn frjálsi markaður opið skotleyfi á skynfæri okkar og rétt til þess að fokka þeim upp eins og honum sýnist, að ljúga upp opið geðið á okkur um hvað allt er yndislegt og auðvelt. Það er hægt að reisa viðbjóðslegar bensínstöðvar með æpandi bleikum fánum í alfaraleið (meistaraverk smekkleysunnar), skella upp heljarinnar skiltum og drita plakötum út um alla veggi án þess að nokkrum detti til hugar að verið sé að kássast upp á friðhelgi einkalífsins. Dagblöð, tímarit, sorppóstur og ljósvakamiðlar þrengja sér gegnum augu og eyru inn í dýpstu hugarfylgsni, þar sem ekki er lengur hægt að þverfóta fyrir stjörnuskrípum og ágengum stjórnmálamönnum. Þú hefur sennilega aldrei hitt manneskjuna persónulega og í sjálfu sér kemur hún þér ekkert við, en þú hefur ef til vill séð hana oftar en ömmu þína og veist jafnvel meira um skoðanir fjölmiðlaverunnar en þínar eigin. Þú hefur engar sjálfstæðar skoðanir — þær eru allar fengnar að láni, innrættar á sama hátt og forritum er hlaðið í tölvu; þú færð aðeins að velja um hvaða skoðanir þér finnst að þú ættir að hafa og halda að þú eigir þær. Að hafa ákveðna skoðun er síðasta haldreipið í þeim þykjustuleik að vera eitthvað. Nálgunarbann er til að gera nýtt hugtak í málinu og minnir á hvað margt sem blasir beint við er okkur ennþá hulið sjónum. Það mun aldrei koma til þess að við þurfum að sækja um nálgunarbann á poppstjörnur, kvikmyndaleikstjóra eða formenn stjórnmálaflokka til Mannréttindadómstóls Evrópu vegna þess að þetta fólk er alltaf að þvælast fyrir okkur í fjölmiðlum, að troða sér inn í vitundina og lifa sínu lífi í gegnum okkur. Löngu áður en þau sjálfsögðu mannréttindi fást viðurkennd verður þotuliðið horfið af radarnum og sorpblöðin komin á öskuhauga sögunnar.

Náttúra stórmarkaðanna Hvað við étum segir til um hver við erum og hvernig við matreiðum það skilgreinir menninguna (sem á að gefa til kynna að við séum á einhvern hátt fyrir ofan og handan hins dýrslega). Það er hins vegar ekki hlaupið að því að bera skynbragð á menninguna því aðeins martvælasérfræðingarnar vita orðið hvað við látum ofan í okkur. Við erum stödd í nýrri fæðukeðju, óralangt frá veiðimannasamfélagi fyrri tíma, og í mörgum tilvikum einungis með lauslegu yfirbragði náttúrunnar. Í margar aldir var maturinn súrsaður, kryddaður og þurrkaður til að hann geymdist betur, en í Síðari heimsstyrjöld lærðist mönnum að varð-

veita hann í dollum og lofttæmdum umbúðum og ísskápar og frystigeymslur slógu rotnunarferlinu á frest.

Erfðabreytt matvæli eru núna daglegt brauð og plöntur og dýr eru brotin niður í frumparta sína og umbreytt í trillur í sinfónískum verkum næringarmeistaranna.

Matarmenning hefur að geyma leiðbeiningar um hvað sé ætt og óætt en fæðuiðnaðurinn hefur víða stokkað upp grónar hefðir svo mikið að við getum ekki treyst innsæinu lengur. Það sem talið er hollt í dag er óhollt á morgun og megrunarkúrarnir og fæðubótarefnin taka stöðugum breytingum. Þriðjungur Bandaríkjamanna á við offituvandamál að stríða meðan 800 milljónir þjást af fæðuskorti og tæplega þrjátíu þúsund látast daglega af völdum hungurs. Þriðjungur þjóðarinnar nærist á básum skyndbitastaðanna og fimmtungi máltíða er neytt í bílum. Í venjulegum matvörumarkaði vestanhafs er að finna um 45 þúsund vörutegundir og á hverju ári bætast við 17 þúsund nýjar freistandi sortir. Íslendingar lifa minnst á fjallalambi og fiski sem Jói frændi dró úr sjónum á skakinu. Fæðjukeðja okkar er orðin samofin þeirri alþjóðlegu, ekki síst þeirri bandarísku, hvort sem um er að ræða spaghetti eða tilbúnar indverskar sósur, sem eru troðfullar af rotvarnarefnum til að hámarka líftímann. Nánast allt sem við tökum fyrir sjálfsagða hluti — fatnaður, byggingavörur, vélar, tölvur, nútíminn eins og hann leggur sig — er líka innflutt. Stórmarkaðir koma fyrir sjónir sem þrotlaus gnægtarhorn, ríkidómur náttúrunnar í öllu sínu veldi. Það fyrsta sem mætir neytandanum er grænmeti og (vaxhjúpaðir) ávextir og nokkuð auðvelt að átta sig á hvaðan sá gróður er sprottinn. Í kjötborðinu þarf strax nokkra kunnáttu í anatómíu til henda reiður á hvaða skepnur eiga í hlut og þegar innar dregur í búðina er eiginlega nauðsynlegt að vera efnafræðingur til að skilja kemíska samsetningu fóðurblöndunnar. Eða hvað skyldi TBHQ, niacin, xanthan gum eða butylated hydroxyanisole (BHA) standa fyrir?

Fjölbreytni vörumerkja og litskrúðugra umbúða sem erta munnvatnskirtlana (afrakstur samþættingar myndlistar og hönnunar í þjónustu hins frjálsa markaðar) villir fyrir þeirri staðreynd að þetta er að miklu leyti allt sama tóbakið, nefnilega maís. Fyrirbærið hefur þann eiginleika að hægt er að bregða því bókstaflega í allra kvikinda líki og nýtur þess vafasama heiðurs að vera eins konar prótókapítalisti plönturíkisins. Landnemarnir gerðu sér snemma grein fyrir því að hveitið sem þeir fluttu með sér frá Evrópu óx seint og illa og gaf lítið af sér í samanburði við kornið. Á sjötta áratugnum, eftir að ítrekað var búið að kynbæta plöntuna, tókst að koma á hana því patenti að bændur þurftu að kaupa fræin í hvert sinn sem þeir sáðu nýrri uppskeru.

Hér áður fyrr var úrgangur kvikfénaðarins notaður til að endurnæra ræktarlandið. Árið 1947 helltist áburður yfir vestrænan landbúnað sem getur ekki lengur án hans verið. Undirstaðan í áburði er ammoníum nítrat, sama efni og notað er í sprengjur, og kjörið að koma því í uppbyggilegri farveg eftir stríðið. Vísindamaðurinn sem fann upp eiturgasið, sem Hitler notaði til að losna við Gyðinga á skilvirkan hátt, átti þessa brilljant hugmynd, enda þótt nú sé að koma á daginn að hún hafi einnig verið Fástneskrar ættar (nafn mannsins hefur að mestu verið máð af spjöldum sögunnar, Haber-Bosch formúlan). Í dag þekur maís í Bandaríkjunum meira en tvöfalt flatarmál Íslands og fjórðungur allra vörutegunda inniheldur þessa plöntu að einhverju eða öllu leyti (yfirburðir hennar eru svo miklar að velta má fyrir sér hvort hún hafi ekki lagt okkur undir sig). Maís er til að mynda notað í jógurt, vöfflur, sýróp, sælgæti, kökur, þykkni, gel, matarolíu, gosdrykki, vínanda, tannkrem, snyrtivörur, eldspýtur, lím, batterí og bleyjur, málninguna utan á mollunum og glansinn í glanstímaritunum sem þú kippir með í innkaupakerruna á leiðinni út. Árið 1980 fóru Kók og Pepsí að bjóða upp á sykurlausa gosdrykki þegar efnaverkfræðingunum hafði tekist að eima nægilega sætan frúktósa (HFCS) úr korninu og töldu neytend-

um trú að núna gætu þeir þambað einnþá meira af ropvatninu án þess að fitna, jafnvel orðið heilsuhraustari (sykursýki stafar meðal annars af erfiðleikum líkamans með að vinna úr skyldum atómmassa, glúkósa).

Meginástæðan fyrir þessari umhyggju var að fruktósi er mun ódýrari en sykur. Á endalausum ekrum Ohio er aðeins sáð maís og sojabaunum til skiptis og hægt að uppskera mörgum sinnum á ári fyrir tilstilli hins görótta áburðar. Eitthvað verður að gera við allt þetta korn.

Korn ofan á korn í korni Helsta einkenni nútímalifnaðarhátta er hvernig framtíðinni er fórnað á altari dagsins í dag og til að því takmarki verði náð sem skjótast hafa vísindin verið hneppt í vændi, fullyrti bandaríski sálfræðingurinn William James (d. 1910). Matvælaiðnaðurinn blæs „brjálaða“ vísindamanninum anda í brjóst, hann brýtur korn, ávexti og grænmeti niður í frumeindir sínar og raðar þeim aftur saman í nýjar samsetningar til að betrumbæta ósamkeppnisfæra náttúruna. Að eitthvað sé með jarðarberjabragði þýðir ekki endilega að í vörunni séu snefill af jarðaberjum, líklega er það unnið úr korni. Eða hvað skyldi eiginlega „náttúrulegt grillbragð“ merkja? Chicken McNugget, eftirlæti barnanna, er samsett úr 38 mismunandi efnum, minnst af því kjúklingur, mestmegnis korn.

Rannsóknarstofur matvælaiðnaðarins hafa ekki aðallega það hlutverk að skapa ánægjulegar bragðtegundir, heldur að finna út leiðir til að troða sem mest ofan í okkur. Mikill vill meira, hagnaðurinn verður alltaf að aukast, með góðu eða illu — aðallega illu. Ein snilldarlausnin ruddi sér til rúms á tíunda áratugnum, sem var að stækka máltíðina (Super-Size) því þá liði fólki hvorki eins og Oliver Twist né hamslausu átvagli. Önnur aðferð, sem iðnaðurinn beitir í sívaxandi mæli, er að setja steinefni, vítamín og „skemmtileg“ form og liti í fæðuna og selja þannig 5 krónur af maís á 500 krónur í kornflexpakka, Coco Puffs eða Lucky Charms. Jafnframt er gefið í skyn að morgunmaturinn geti dregið úr lyfjanotkun og undirstrikað vissan status („value added commodity“). Á hinum enda fæðukeðjunnar gengur betur að ávaxta pundið. Það er aðeins í barnamyndum Walt Disneys sem öll húsdýrin lifa saman hjá bóndanum í unaðslegum faðmi náttúrunnar. Svín, hænsni og nautgripir er alið upp í tugþúsundatali í eigin skít og drullu við viðurstyggilegar aðstæður og fóðrað á korni, nema hvað. Fyrir þá sem búnir eru að gleyma dýrafræðinni þá hefur þróunarferlið hannað beljuna til að bíta gras, sem grasætu, en ekki til að jórtra maís, sem fer gjörsamlega með sýrustigið í vömbinni á þeim. Til að stemma stigu við því er dælt í þær fúkkalyfjum, fitu úr öðrum dýrum, próteini, ómældu magni af hormónum og Guð má vita

hverju — hann veit að sjálfsögðu ekkert um það vegna þess að góstbusterinn Nietzsche drap hann (ekkert smá afrek að hafa kveðið niður þann ramma hugarburð). Frelsið sem Nietzsche færði mannkyninu losaði okkur undan þeirri ábyrgð að þurfa að svara fyrir gerðir okkar til æðri, ósýnilegra máttarvalda sem ekkert fór framhjá. Áður tók 5-6 ár að ala naut til slátrunar, nú er það hægt á 16 mánuðum, þökk sé framförum vísindanna, og slátra 500 skepnum á klukkustund. Þessi vísindalega meðferð á dýrunum fer fyrir brjóstið á viðkvæmum kjötætum sem mega ekkert aumt sjá. Á tíunda áratugnum varð allt lífrænt ræktað að einhvers konar syndaaflausn. Hipparnir ruddu brautina og urðu ýmsir á því milljarðamæringar síðar. Þegar matvörurisar á borð við General Mills, Archer Daniels Midland, Cargill, Néstle, Tyson, og Sysco sáu hvert stefndi blönduðu þeir sér fljótlega í leikinn og árið 1990 voru bandarísk lög um hvað flokka megi undir lífrænt (organic) sveigð svo mikið að merking orðsins er nánast merkingarlaus. Hænsnum er ekki raðað alveg eins þétt í búrin, beljubúin eru smærri í sniðum, minna notað af skordýraeitri og meiri fjölbreytni í ræktun á minna landsvæði. Risarnir voru hins vegar snöggir að sveigja sínar lífrænu afurðir í átt að lögmálum markaðarins. Dregin er upp himnesk mynd af aðstæðum dýranna, sagt frá hvaðan viðkomandi skepna kemur, heiti hennar og jafnvel persónueinkennum, eða í hvaða dalverpi salatblöðin teygðu sig mót geislum sólar, oft með svo fjálglegum hætti að teljast verður nýtt rómantískt bókmenntaform. Nú er hægt að kaupa lífrænan örbylgjumat (organic TV dinner) og út í búð á Íslandi fæst svitalyktaeyðir sem á er þrykkt með stríðsletri: „Natural and Organic“.

En hvort sem um er að ræða erfðabreyttar, unnar eða lífrænar matvörur þarf til þess gríðarlegt magn af olíu — og þá er ekki einungis verið að tala um flutninginn. Fyrir hverja kornekru þarf um 200 lítra af olíu og því væri betur fyrir okkur komið ef við gætum einfaldlega drukkið hana; fyrir hvert stig upp fæðukeðjuna skerðist fæðuorkan um 90 prósent. Þúsund kaloríur af hamborgara kostar tugþúsundir kaloría af korni. Hvað skyldi þá fara mikið af olíu í að ala heilt naut? Til að rækta, þvo, þurrka, plastpakka, kæla og senda 500 grömm af blönduðu salati frá t.d. Earthbound Farms í Kaliforníu, sem fæst í „vistvænum“ verslunum hér á landi, þarf um 6.000 kaloríur af olíu. Sóunin á orku við að koma handfylli af „grasi“ í magann á íslenskum neytendum er með þvílíkum ólíkindum að enginn sem leggur sér það til munns getur kallað sig náttúrusinna.

Kjaftstopp kakkalakkar „Lengi tekur hafið við“, sögðu menn þegar þeir losuðu sig við úrganginn eins og hann myndi einhvern veginn gufa upp og verða að engu. Við erum jafn sjálfhverf og pelabörnin sem halda að heimurinn hverfi ef þau halda fyrir augun; í Kyrrahafinu lónir fljótandi sorpálfa sem slagar hátt í flatarmál Suður-Ameríku. Þegar Járntjöldin voru loksins dregin frá Austurblokkinni kom í ljós að þær þjóðir gáfu Vesturlöndum ekkert eftir í sóðaskapnum, nema síður væri. Genamengi lífsins er skrifað með nítrógenbleki sem veldur því að gróðurinn vex mun hraðar þegar því ótæpilega smurt yfir akra og tún. Til að bæta gráu ofan á svart síast nítrógenið í áburðinunum niður jarðveginn, skolast út í haf og setur vistkerfið þar úr skorðum. Í hafinu myndast aftur á móti „dauð svæði“ á stærð við Ísland þar sem þörungar hafa bolað í burt öllum fiski. Við eigum það sameiginlegt með þörungunum að þegar olíu er sturtað í þann forapytt sem mannlífið er hefur það tilhneigingu til að ryðja öðrum dýrategundum úr vegi.

Uppskerunni þarf síðan vitanlega að pakka í grípandi og umfram allt þægilegar umbúðir (þ.e. einnota) til að veltan verði sem mest. Einnota gosflaska úr plasti eða myndskreytt pappamál í aktu-taktu kallar á verksmiðjur og stjarnfræðilega orkusóun. Heilu hektararnir af skóglendi eru felldir, trén flutt á trukkum í

tölvustýrðar verksmiðjur, þau kurluð eldsnöggt niður og „hráefnið“ sent áfram í næstu verksmiðju til völsunar, mótunar og litunar (liturinn kemur frá öðrum verksmiðjum, kannski hinum megin á hnettinum).

Frameiðslan er svo send með gámaskipi. Allt þetta til að neytandinn geti fengið sér kaffibolla á hlaupum.

Plastlokið á bollanum er unnið úr olíu sem ef til vill var pumpað upp lengst úti í Norðursjó með lygilegri fyrirhöfn og tilkostnaði. Allt þetta út af einum kaffibolla sem fer strax í ruslið!

Fyrir tuttugu árum nægði að henda venjulegum innkaupapoka á nokkra daga fresti, nú dugar kjarnafjölskyldunni ekki minna en eins rúmmetra plastpoki. Hver Íslendingur hendir sem samsvarar sjöfaldri þyngd sinni af sorpi á ári. Við erum bókstaflega að drukkna í eigin úrgangi og höfum vart undan að henda því sem við kaupum. Milljónir lítra af hreinsiefnum eru notuð á hverju ári til að mála yfir óþrifnaðinn. Aðeins lítill hluti sorps í heiminum er endurunninn eða urðaður vegna plássleysis og kostnaðar eins og Napólíbúar hafa óþyrmilega fengið að finna fyrir. 2.000 tonn af angandi úrgangi á götum og torgum þar í borg gefa örlítinn smjörþef af ástandinu. Börnin í Brasilíu og Mexíkó hafa séð það verra.

Við lifum í eigin skít og drullu, sjálfsköpuðu víti þar sem mestöll einlæg gleði hefur verið drepin niður þannig að lífið er orðið ámóta bragðdauft og gerilsneiddi niðursuðuvarningurinn og pakkamaturinn sem morar af krabbmeinsvaldandi og kransæðastíflandi bætiefnum. Og svo tala menn í sífellu um gæðaeftirlit.

Gæðaeftirlit með hverju? — hinu stórkostlega úrvali af sjoppufóðri, fleiri sortum af sama skítnum! Ekkert býður upp á meiri fjölbreytni en drullan frá okkur sjálfum og að því leytinu til svipar okkur einna helst til kakkalakka; þeir geta étið prentsvertu og bjóðist ekkert skárra nærast þeir á eigin líkamsframleiðslu.

Til eru meira að segja dæmi þess að þeir hafi gengið skrefinu lengra og étið sig sjálfa; fyrst lappirnar, svo þreifarana, allt eftir mikilvægi líkamsparta, uns næstum ekkert er eftir nema kjafturinn. Kannski værum við í meira jafnvægi við hina útópísku draumóra ekófemínista og sáttari við okkur sjálf ef við hefðum ekki svona stóran kjaft og hlutfallslega lítinn heila — kjaftstopp! Úthverfablokkirnar í Reykjavík minna margar hverjar óþyrmilega á bandarísk hænsnabýli, nema hvað íslenska fiðurféð má hoppa út í sjoppu til að kaupa sér bland í poka og leigja spólu sem umbun fyrir vel unnin störf. Íslenskan sjoppan, gegnsýrð af fitu og sykurdrullu, er sennilega þjóðlegasta verslunin í dag og vitnar á raunsannan hátt um fegurðarskyn landans. Lélegu rímnaskáldin geta að minnsta kosti enn keppt um smáaurana. Sæmdarheitið athafnaskáld hlotnast aðeins útrásarvíkingum, hinum nýju þjóðskáldum,

sem kunna að yrkja dýrt. Þau bera nafn með réttu því efnahagskerfi nútímans er vissulega mikil fantasía, eins konar gagnvirk hringhenda sem aðeins spekúlantar fjármálaheimsins ráða við. Viðskiptamógularnir líta engu að síður á sig sem blákalda raunsæismenn og „hugarburð“ sinn sem athafnir, verklega framkvæmd á borð við að flaka fisk eða negla nagla í spýtu.

Olía á takkastríð kauphallanna Málið snýst ekki eins mikið um hvað kapítalismi er dýrslegur og hvað hann er ískyggilega einstrengingslegur. Kommúnismanum tókst í besta falli að gera alla fátæka meðan kapítalisminn lofaði öllum möguleika á því að verða ríkir og frægir, bara ef þeir væru nógu duglegir að vinna sig upp metorðastigann. Við eru öll litlir kapítalistar og þekkjum ekki annað fyrirkomulag, við eru gíslar eigin kerfis. Áherslan á útlitið, mikilvægi ímyndarinnar og „the rock bottom line“ uppgjörsins grefur undan innviðum samfélagsins, tærir þá máttarstólpa sem millistéttin hefur löngum verið, rífur í sundur flókið vistkerfi mannfélagsins og skiptir þjóðum upp í tvo afar ójafna hópa; þá örfáu sem hafa og hina gríðarlega mörgu sem hafa ekki. Þeir geta étið það sem úti frýs meðan óarðbærir gamlingjar, sem enginn hefur tíma til að sinna, hrannast upp á biðstofum dauðans með aðstoð lyfjafyrirtækjanna sem maka hressilega krókinn.

Við eigum ekki samskiptum hvort við annað, heldur í bullandi viðskiptum. Allt er orðið að viðskiptum, líka hjónabandið, þótt mokað sé yfir það með sjálfshjálparbókum og rómantískum ástarmyndum fyrir kvenþjóðina. Upplýsingahraðbrautin, síbylja kjaftamiðlanna og þær tölfræðilegu „staðreyndir“ sem þeir halda að okkur í nafni gegnsæis drekkir sögulegri vitund og gerir það að verkum að við sjáum hvorki fram né aftur fyrir okkur. Öllu ægir saman, diskói og pönki er hrært við Mozart og Bach (hann gefur svo fína jólastemningu), Shakespeare við Stephen King, þannig að hægt er að matreiða fortíðina aftur og aftur sem nýjustu tísku. Í nægilega miklu magni eru upplýsingar ekki völd, eins og Foucault hélt fram, heldur hægfara heiladauði.

Vestræn samfélög eru í vondum málum fari hagvöxtur ekki sífellt upp um 3-7% á ári, annars blasir við atvinnuleysi og óðaverðbólga. Við þekkjum aðeins tímabundin bakslög, að eitthvað annað en uppgangur og betri tíð sé alltaf á næsta leyti er ekki inni í myndinni. Til að setja hlutina í örlítið samhengi þá kom maðurinn fram á sjónarsviðið fyrir 60 þúsund árum, akuryrkja hófst fyrir um 10 þúsund árum, elstu siðmenningar sáu dagsljósið fyrir um 6 þúsund árum, iðnvæðingin er ekki nema 150 ára gömul, kapítalisminn komst fyrir alvöru á flug upp úr 1920 og hið frjálsa hnattræna markaðsfyrirkomulag hefur ekki riðið húsum nema í rúma tvo áratugi, eða frá valdatíð Reagans og Margrétar Thatchers. Á þessum 60 þúsund árum hefur mannskepnan nánast ekkert breyst. Helsti munurinn er sá að í staðinn fyrir lurk til að berja á óvininum eru stríðin háð á skjáborðum kauphallanna yfir hnöttinn þveran og endilangan á sama hátt og skotmörkum er eytt úr herþotum, rétt eins og í spennandi tölvuleik sem gengur út á að kála sem flestum. Að stinga einhvern á hol með sverði er mun persónulegri aftaka.

Saga kapítalismans, sem okkur er talin trú um að kominn sé til að vera um ófyrirséða framtíð, er svo stutt að hún mælist aðeins á ólympískri skeiðklukku jarðlífsins. Hún hófst með nýtingu jarðolíunnar og hún mun enda á mestu stórslysamynd allra tíma þegar hún þrýtur. Enginn annar orkugjafi kemst með tærnar þar sem olían hefur hælana, öll tannhjól heimsins eru löðrandi í henni. Við munum ekki fljúga erlendis í vetnisvélum, ekki moka fiskinum upp úr sjónum með rafmagnsknúnum verksmiðjutogurum, keyra landbúnaðinn áfram á kjarnorku.

Árið 1964 var búið að finna allar helstu olíulindir heimsins, en notkun hennar jókst gríðarlega upp úr 1950 þegar hún flæddi yfir markaðinn. Í dag svolgrar mannkynið 27 milljarða olíutunna á ári af þeim billjón sem reiknað hefur verið út að enn séu eftir. Sem segir aðeins litla sögu þar sem sú olía er að miklu leyti svo óhrein og erfitt að fanga að það mun ekki svara kostnaði að vinna hana. Við erum sem sagt að fleyta rjómann ofan af því sem til er. Væri hver einasti dropi nýttur ætti mannkynið eftir um 35 ár af olíu, en ballið verður löngu búið áður. Í lok Síðari heimsstyrjaldar fóru Bandaríkin létt með að sinna sínum eigin heimamarkaði. Nú geta þeir aðeins annað um 25% af eftirspurn og eiga minna en 3% af því sem til er, sem útskýrir ef til vill umhyggju þeirra fyrir framgangi lýðræðisins í Mið-Austurlöndum, þar sem 60% af olíuforðanum er að finna. Kol og gas er einnig af skornum skammti, fyrir utan að vera ekki til eins margra hluta nytsamlegt. Ómögulegt er að segja til um hvenær hápunktinum var náð, sennilega laust eftir 2000, þótt fullvíst megi telja að þegar sé byrjað að halla undan fæti. Það speglast í hækkandi olíuverði og þar af leiðandi hækkandi verði á áburði, hveiti, korni og öðru hráefni. Hér eftirleiðis á verðið á olíunni einungis eftir að hækka þar til yfir lýkur (nýlegir launasamningar ASÍ urðu að engu með einu pennastriki vegna síðustu hækkunar). Fram til þessa hafa OPEC-ríkin getað skrúfað meira frá krönunum til að mæta eftirspurn. Olíukreppan árið 1973 stafaði ekki af olíuskorti heldur þeirri samstöðu sem Nassar Egyptalandsforseti náði meðal aðildarríkja OPEC um að nota hana sem vopn gegn utanríkisstefnu Bandaríkjamanna.

Jimmy Carter er eini forsetinn sem horfðist í augu við hvert stefndi. Um stundarsakir voru farnar sparnaðarleiðir og byrjað að virkja vind- og sólarorku. Tíðar sveiflur í seinni tíð, örlítlar lækkanir í kjölfarið á stöðugum hækkunum, hefur fært fólki falskt öryggi um að ekkert sé að óttast, þetta sé bara úlfur-úlfur.

Línuritið hefur þó aðeins verið á einn veg, upp á við. Allan níunda áratuginn hélst verðið á olíutunnunni óvenjulega stöðugt í 20 dollurum. Núna er hún komin yfir 100 dollara. Veikburða tilraunir í hálfa öld með aðra orkugjafa hefur skilað litlum sem engum árangri. Þetta hlýtur að reddast einhvern veginn þegar þar að kemur, hugsar fjöldinn: neyðin kennir naktri konu að spinna, við eigum svo klára vísindamenn. Fólk ruglar veruleikanum saman við „happy ending“ Hollywood myndanna og orkugjöfum saman við tækni.

Nördarnir sem trúa að þeir geti stjórnað heiminum í gegnum tölvur munu innan tíðar átta sig á muninum milli veruleika og sýndarveruleika. Og sömuleiðis bókmenntabullurnar.

Hin hnattræna maskína skilvirkninnar Glóbalisminn er háa c-ið í olíuaríunni, svanasöngur botnlausrar neyslu og óhjákvæmilegur endir á þeirri dramatísku fjölgun mannkyns og gríðarlegu fólksflutninginum sem við höfum orðið vitni að. Landfræðilegum, pólitískum, efnahagslegum, menningarlegum og siðferðislegum hömlum hefur að stóru leyti verið rutt úr vegi í því markmiði að hámarka ávinninginn og með því að einkavæða hagnaðinn og sósíalísera kostnaðinn (Alþjóðabankinn, EES og GATT, sem Alþjóðaviðskiptastofnunin tók við árið 1995, spiluðu sína rullu). Án þessara breytinga í efnhagsumhverfi heimsins hefði verið óhugsandi fyrir íslenskt einkaframtak að sjá sér þann hugvitsamlega leik á borði að taka úrelta gosverksmiðju á Akureyri í sundur og flytja hana alla leið til Rússlands til að gera út á grasserandi alkohólisma þjóðarinnar. Og innan við áratug síðar að innleysa þvílíkan hagnað að hægt var að kaupa banka allra landsmanna. Það fór þá aldrei svo að bláeygðu víkingarnir sneru tómhentir frá Kænugarði. Þvílík refskák. Tær snilld! Kasporov á ekki séns. Nazdorovje! Budem zdorovy! Í Bandaríkjunum hafa fyrirtæki og samsteypur sömu lagalegu réttindi og einstaklingar þótt þau þurfi ekki að burðast með trygglyndi, miskunn eða eftirsjá og geti hegðað sér eins og þau væru ódauðleg. Samsteypa er

lítið annað en peningahrúga sem fámennur hópur einstaklinga hefur svarið hollustu í því eina augnamiði að stækka peningahrúguna. Samsteypan ber enga ábyrgð á afleiðingum gjörða sinna gagnvart þeim einstaklingum sem þær gjörðir bitna á. Einhæf mónómenning (andstætt því sem kalla mætti steríómenningu) hefur sundurlimað hefðbundnar borgir og bæi og umbreytt þeim í eins konar leikfangaútgáfu með sömu veitingahúsa-, verslunar- og hótelkeðjunum hvert sem augað lítur. Óheft samkeppni um efnahagslegan ávinning var gefinn laus taumur og vegna þess að samsteypan var skilgreind sem einstaklingur gat hún óhindrað keppt við lítil fyrirtæki á viðkomandi svæði. Ekkert var við því að gera þótt kaupmaðurinn á horninu eða litla raftækjaverslunin færi á hausinn af því að kaffivélin þar kostaði aðeins meira en í stórvörumarkaðinum sem gat keypt 50 þúsund maskínur á einu bretti frá Hangzhou, í yfir 20 þúsund kílómetra fjarlægð. Það er ekki eins og þessi fyrirtæki hefðu ekki fengið tækifæri. Sökin liggur þó ekki eingöngu hjá samsteypunum því hefði almenningur ekki látið glepjast af slíkum gylliboðum væri öðruvísi um að litast í lógóparadísinni.

Skilvirkni er ein af megintrúarjátningum hins frjálsa hagkerfis. Í staðinn þess að hver staður væri því sem næst sjálfum sér nógur áttu þeir að sérhæfa sig í því sem þeir voru bestir í og kaupa það sem á skorti annars staðar frá, þess vegna hinum megin á hnettinum. Bændur í Afríku, Asíu og Suður-Ameríku gátu ekki keppt við samsteypur eins og Archer Daniels Midland eða Halluburton (móðurfyrirtæki Kelloggs, Browns og Roots) sem nutu feiknarlegrar niðurgreiðslu á olíunærðri kornframleiðslu sinni, með þeim afleiðingum að fólk flykktist til borganna í leit að vinnu (Dick Cheney var stjórnarformaður Halliburton fram að kosningunum árið 2000). Og væri vinnuaflið t.d. orðið of dýrt í Mexíkó (5 dollarar á dag) var lítið mál að færa verksmiðjuna til Sri Lanka (innan við dollari á dag).

Peningar eru undarlegt fyrirbæri. Fyrir daga krossferðanna var lítið af þeim í umferð, menn stunduðu vöruskipti og allur auður var í formi áþreifanlegra og vanalega nytsamlegra hluta. Þar sem ekki var hægt að flytja þá með sér var gull og silfur notað sem trygging. Iðnbyltingin kom þessum gjaldmiðlum upp á nýtt abstrakt stig; ef þeir gátu staðið fyrir raunverulegar vörur gátu peningaseðlar staðið fyrir hvorttveggja. Til að gera viðskiptin straumlínulaga voru gefnar út skuldaviðurkenningar, reikningar og kreditbréf.

Umsýsla með þessari útgáfustarfsemi (auðs sem táknaður er með peningum) var kallað fjármálastjórn, eða fjármálavísindi, og síðar kennt sem viðskiptafræði og hagfræði í háskólum. Þótt kenningarnar virki fullkomlega á blaði kom hins vegar snemma á daginn að markaðirnir gera það ekki. Tvær sterkar mannlegar kenndir setja mikið strik í reikninginn, græðgi og ótti, og valda því að ómögulegt er að sjá fyrir um framtíðina. Menn eru næstum eins vel settir að leita á náðir spámiðla hafi þeir ekki aðgang að einhverju baktjaldamakki. Vegna þessarar tengingar við kirtla- og hormónastarfsemi mannskepnunnar er hægt að tala markaðinn upp (sbr. Enron eða deCode) eða niður (sbr. ásakanir íslensku bankanna um rægitungur erlendra samkeppnisaðila).

Samspil og samþætting einkaframtaksins og ríksivaldsins hófst þegar Banque Génerale undir hatti Loðvíks XIV byrjaði að prenta peningaseðla árið 1716 og varð að átrúnaði gegnum hugmyndafræði John Maynard Keynes (d. 1946) sem innsiglaði hjónabandið. Ríkið og samsteypurnar urðu meira en háð hvort öðru, þau stefndu leynt og ljóst að sama takmarki; aukinn hagnaður fyrirtækjanna þýddi meiri tekjur í ríkiskassann. Það var á þessum sokkabandsárum pilsfatakapítalismans að hugtakið „framfarasinnað“ þetta og hitt varð til (sbr. framfarasinnuð ríkisstjórn, framúrstefnulist, framsýni, frumleiki, frumkvæði). Í valdatíð Nixons áttu Bandaríkjamenn ekki lengur gullforða sem nægðu fyrir skuldakröfunum. Árið 1971 var dollarinn því hljóðlega tekinn úr sambandi við alla raunverulega viðmiðun og breyttist í mjög afstætt hugtak um verðmæti. Glóbalíseringin þýddi að iðnaðarframleiðsla vestrænna landa var meira og minna lögð í rúst og í staðinn troðið í gatið með alls konar þjónustu og svokölluðum nýsköpunarverkefnum. Þannig gátu bæj-

arfélög lagt fram tölur um hagsæld og blómstrandi atvinnulíf þótt íbúarnir hefðu vart annað að sýsla en að versla hver við annan með þjónustu og aðfluttar vörur.

Fjandsamleg yfirtaka tölvunnar Með útbreiðslu tölvunnar í byrjun níunda áratugarins varð sú tálsýn að peningar væru beintengdir veruleikanum endanlega að fullkomlega abstrakt mælieiningu þegar hið stafræna efnahagskerfi náði yfirhöndinni. Hægt var að millifæra „peninga“ á sekúndubroti hvort heldur sem var inn á bankareikning launþega í frystihúsi á Vestfjörðum eða til kaupa á öðru fyrirtæki á Spáni eða Indlandi. Tölvurnar gerðu samsteypunum kleift að lama gildismat hins staðbundna atvinnulífs ennþá frekar. Fyrirtæki sem sýndu mikinn hagvöxt losuðu sig við starfsfólk hægri vinstri, með þeim afleiðingum að atvinnuöryggi og trygglyndi sem áður ríkti hvarf eins og dögg fyrir sólu (í dag geta menn varið sig fyrir áföllum með tekjutryggingu hjá bankanum „sínum“).

Okkar Darwiníska fantaskap var gefinn laus taumur því enginn vissi hver yrði næstur í röðinni. Fyrir utan að drekkja fjöldanum í meiri upplýsingum ól tölvubyltingin af sér hugbúnaðar- og vefsíðufyrirtæki.

Atorkusömum uppum tókst að laða til sín hungraða fjárfesta með skýjaborgum sem voru oftast ekki annað en hugdettur á blaði áður en bólan sprakk í tætlur (sbr. hugbúnaðarfyrirtækið OZ). Tölvan hefur stigmagnað hraðann og áreitið í samfélaginu svo stundum má vart milli sjá hvor vinnur fyrir hvorn. Hitt er ljóst að lífræn taugakerfi eiga ekki roð í stafræna afkastagetu tölvunnar. Þau fara á taugum undir of miklu álagi.

Undir lok síðustu aldar snerist bandarískt atvinnulíf um að byggja og selja „draumahús“ í úthverfunum, sem breiddu úr sér eins og illkynja krabbamein með tilheyrandi verslunarkeðjum, og fylla þau af raftækjum og dóti frá Asíu. Allt viðskiptalífið gekk út á að lána, skuldsetja og stækka og versla með bíla til að íbúarnir gætu komist leiðar sinnar. Árið 1960 voru meðallaun stjórnarformanna fyrirtækja (CEO) 49 sinnum hærri en hins almenna launamanns, en árið 2000 voru þau orðin 531 sinnum meiri (á Íslandi árið 2007 voru þau 317 fjöld meðallaun, þannig að hinn íslenski stjórnarformaður á enn talsvert í land). Mannætueðli fyrirtækjatröllanna sýndi sig í „skapandi“ samrunum, fjandsamlegum yfirtökum, vægðarlausum innherjaviðskiptum á hlutabréfum til að ná yfirhöndinni í stjórn fyrirtækja sem ekki vildu selja og í kjölfarið hagræðing (þ.e. niðurskurði) svo hægt væri að margfalda verðið á eignunum — a.m.k. á pappírnum eða tölvuskjánum. Ísland er ekki lengur alltaf langt á eftir öllum hinum. Við erum alveg eins og þeir í útlöndum, jafnvel framsæknari og frumlegri ef eitthvað er. „What goes around, comes around“ gildir ekki einungis um persónulegt samskipti enda eru viðskiptafræðilegar aftökur sérstaklega ópersónulegar. Undirmálslánin sem hafa komið íslensku bönkunum svo illyrmislega í koll (og um leið öllum almenningi í landinu) á rætur að rekja til þessa góðæristímabils þegar verðbréfasalar vestanhafs pökkuðu lánum til fólks, sem átti vart bót fyrir rassinn á sér, inn sem stórkostlegum fjárfestingakosti.

Svona frábærlega er heimurinn orðinn samtvinnaður: Hann hefur reyndar alltaf verið það, við erum aðeins fljótari að finna fyrir því og átta okkur á orsakasamhenginu, eða hvað? „Blessað stríðið“ sagði konan þegar kanagóssinu tók að skola á land í Síðari heimsstyrjöldinni og þakkaði sínum sæla fyrir að vera „svo langt frá heimsins vígaslóð“ á stað „sem þekkir hvorki sverð né blóð“. Og enn syngur þjóðin með tárvotum hvarmi þetta ættjarðarljóð hennar Huldu frá Lýðveldishátíðinni 1944: „Ó, Ísland, fagra ættarbyggð, um eilífð sé þín gæfa tryggð, öll grimmd frá þinni ströndu styggð og stöðugt allt þitt ráð. Hver dagur liti dáð á ný, hver draumur rætist verkum í svo verði Íslands ástkær byggð ei öðrum þjóðum háð. Svo aldrei framar Íslands byggð sé öðrum þjóðum háð.“

Vaxtakjör, talfrelsi, valkreppa Hagræðing er eitt af töfraorðum síðkapítalismans. Fyrsta lögmál varmafræðinnar segir að hvorki sé hægt að búa til né eyða orku. Annað lögmál varmafræðinnar, vaxandi óreiðustig, lýsir því hvernig orka flæðir úr einum fasa í annan, dreifist og breytist frá því að vera skipuleg yfir í það að vera óskipuleg. Augaleið ætti þar af leiðandi að gefa, að því einfaldara sem viðkomandi kerfi er þeim mun hraðar tapast orkan fari eitthvað úrskeiðis. Flóknir tæknilegir strúktúrar einfalda venjuleg ferli náttúrunnar með því að fjarlægja hindranir og „lagfæra“ þær snuðrur sem truflað gætu afköstin. Lítið vistsamfélag plantna og dýra er samsett úr fjölbreyttum líffræðilegum lögum sem eru miklu flóknari en KFC eða samlokustaður á borð við Subway. Þessi lífríki eiga líka meiri möguleika á því að þrífast langt inn í framtíðina verði umhverfið ekki fyrir utanaðkomandi röskun. Fyrirkomulag náttúrunnar er að sama skapi mjög „óhagkvæmt“ enda lúta „arðsemisjónarmið“ hennar mun tempraðri lögmálum. „Vélin“ í henni er engu að síður afar fínstillt og óhemju öflug. „Skilvirkni“ er ekki hátt skrifuð hjá henni; það er nafnið á hrokafulla bjánanum sem fann stystu leiðina til Helvítis.

Lokastig kapítalismans er stundum kallað hamfarakapítalismi eða túrbókapítalismi. Enginn mannlegur máttur getur stöðvað ofsaakstur markaðslögmálanna nema lögmál náttúrunnar sem bíður fyrir enda hraðbrautarinnar líkt og gríðarlegur stálveggur. Margir furða sig á þessari vitfirringu og finna enga haldbæra útskýringu nema samantekin ráð, samsæri. Hið frjálsa markaðssamfélag er of eigingjarnt til að nokkur slík samstaða geti náðst.

Rándýrseðli kapítalismans þrífst á að skapa ójafnvægi til að hagnýta sér aðstæðurnar og sölsa undir sig möguleika annarra með því að eigna sér auðlindir og hneppa fjöldann í vinnubúðir. Til að fólki líði eins og það sé frjálst eru orð eins og ánauð, okur og arðrán kerfisbundið tínd úr málinu og þess stað dúkkar upp valfrelsi, vaxtakjör og viðskiptatækifæri. Okkur virðist boðið upp á óendanlegt frelsi, endalausa valmöguleika; t.d. býður Vodafone af miklum rausnarskap upp á talfrelsi.

Hver sem hefur efasemdir um þetta mikla frelsi er snúinn niður af varðhundum fjórða valdsins, hinum „frjálsu“ fjölmiðlum. Engin þörf er fyrir miðstýringu, þeir kunna aðeins það sem fyrir þeim er haft og greiða fyrir hernaðarbrölti viðskiptaheimsins gegnum hið heilaga tjáningarfrelsi. Aðalatvinnuvegur þjóðarinnar er ekki fiskveiðar, álframleiðsla eða hugvitsiðnaður, hvað þá landbúnaður og akuryrkja, heldur rányrkja. Og allir sitja fastir í netinu. Gott dæmi um afleiðingarnar er hinn frjálsi fasteignamarkaður. Um leið og bankarnir fóru í samkeppni við ríkið með óheftum lánum til húsnæðiskaupa tvöfaldaðist fasteignaverð á nokkrum árum í höfuðborginni. Í lofsverðri græðgi sinni reyndu allir að fá sem mest fyrir sinn snúð, en í rauninni græddi enginn nema bankarnir — og náttúrulega fasteignabraskarar. Einn öflugasti rökfræðingur frjálshyggjunnar hér á landi benti að vísu á að fólk gæti keypt sér flottan bíl og samt átt helling af peningum afgangs fyrir mismuninn á gamla og nýja verðinu. En það fylgdi ekki sögunni hvar fólk ætti að búa — kannski í húsvagni fyrir utan bæinn? Fátækragettó hafa þegar tekið að myndast víða í úthverfum, sem er náttúrulega aðeins eðlilegur fórnarkostnaður þess gríðarlega frelsins sem við njótum.

Græðgi er ekkert dularfullt fyrirbæri, auðsöfnun virkar eftir sama náttúrulögmáli og þyngdaraflið.

Hömluleysið veldur hamskiptum og hefur í för með sér að jafnvel bestu skinn umbreytast í geðklofa eiturpöddur í ætt við Gregor Samsa, karaktersnauðan þumbara með geðrænan hjartagalla. Það eru

aðeins til tvær grunngerðir af þrælum í heiminum í dag: hástéttarþrælar og lágstéttarþrælar. Hinar Darwinísku rætur græðginnar liggja aftur í þeirri nauðsyn að búa í haginn til að tryggja sér öryggi. Bensínvélin gerði mönnum kleift að safna miklu meiru en þeir gátu torgað og nú er svo komið að sumir þeirra gætu lifað í allsnægtum næstu sjö aldir, sem útskýrir ef til vill áhuga margra milljarðamæringa á því að láta djúpfrysta sig strax við andlát. Vera má að þeir vakni upp við þann vonda draum að eignahald hafi verið afnumið — og sömuleiðis allar djúpfrystingar. Að vera moldríkur er jú einmitt nákvæmlega það sem orðið segir, ríkur af mold, dauðans matur.

Ljósaperan hefur orðið mörgum vængjuðum pöddum að falli.

Gamla erfðafræðilega forritið sem þær geyma gerir ekki enn greinarmun á sólinni og tilbúnum ljósgjafa nútímans og því má segja að þær verði fólskunni að bráð, steiktar af gömlum vana.

Offituvandamál samtímans er líka ættað úr grárri forneskju.

Orkubú líkamans fékk viðeigandi sykurinnspýtingu frá ávöxtum þar til sætindi komu til skjalanna. Spikinu var heldur ekki fyrir að fara áður en ísskápurinn var fundinn upp og menn urðu stöðugt að hlaupa á eftir fæðunni. Augun sjá aðeins það sem hugurinn veit og samfélaginu er stýrt eftir prógrammi sem virkar ekki lengur, við stefnum eins og óð fluga í grillveisluna. SS-foringinn sá t.d. ekkert athugavert við það að aflífa gyðinga á daginn og fara svo heim í faðm fjölskyldunnar, kyssa konuna, strjúka börnunum, klappa hundinum og vökva garðinn eins og ekkert hefði í skorist.

Undir hempu góðmennskunnar leynist yfirleitt SS-búningur. Það virðist okkur í blóð borið að beygja okkur næsta sjálfviljug undir kaldan vönd fasismans, sem ávallt hefur verið við lýði. Á dögum konungsvaldsins var honum komið til skila með samhverfum höllum, beinum brautum og listigörðum. Nú er það gert með stáli og gleri og því fínni sem búðirnar eru þeim mun meira glampar á það. Fólk elskar að láta koma fram við sig af fágaðri fyrirlitningu og er reiðubúið að borga mikið fyrir herlegheitin. Kannski að Neró gamli hafi ekki verið svo galinn eftir allt saman.

Þrælakistur algleymisins „Fáfræði er alsæla“ sagði skúrkurinn í The Matrix og læsti tönnunum í blóðuga steikina. Þegar menn tala um að heimurinn sé að farast eru þeir fyrst og fremst sjálfir að fara á taugum. En það er mikill munur á bölsýni og raunsæi. Árið 1000 átti heimurinn að líða undir lok og munkar og nunnur nötruðu á beinunum, talan var svo flott að Lausnarinn hlaut aftur að láta sjá sig. Andskotinn er ekki sá eini sem hefur gaman af talnaleikjum. Heimurinn átti aftur örugglega líka að farast árið 2000 í hugum hinna hjátrúuðu fyrst hann slapp í gengum Kaldastríðið. Sálfræðingurinn Carl Jung hafði eitt sinn á orði að fólk þyldi ekki of mikinn veruleika, því líður betur með hausinn ofan í suðupottinum. Við fljótum ekki aðeins sofandi að feigðarósi; við höfum greinilega ákveðið að taka bílinn þangað og nota hraðbrautina. Íbúar jarðar telja brátt sjö milljarða og meira en 600 milljón bílar eru á götum heimsins og fer ört fjölgandi; Kínverjar eru rétt byrjaðir að ræsa vélarnar. Án sprengihreyfilsins væri okkar nútímalega trunta ekki til — engin iðnvæðing og þar af leiðandi módernismi, engin alþjóðavæðing og þaðan af síður póstmódernismi, bæði í áþreifanlegri og hugmyndafræðilegri mynd sinni. Og þegar bensíntankurinn byrjar að tæmast, tja... fer allt í klessu.

Mikið hefur verið rætt um gróðurhúsaáhrif og afleiðingar mengunar og enginn virðist lengur andmæla niðurstöðu vísindasamfélagsins nema einstaka ýktir frjálshyggjusauðir. Ósoneyðingin, hlýnun loftslags og hækkun yfirborðs sjávar er samt ekki aðalvandamálið og á sér eflaust fleiri skýringar; það mun aðeins gera

hörmungarnar hörmulegri þegar til kastanna kemur. Þrátt fyrir alvarleika málsins er lítil sem engin umfjöllun í gangi um þá staðreynd sem raunverulega mun kippa undan okkur fótunum: Já, olían er að klárast og það mjög hratt! Mestu límheilar ættu í erfiðleikum með að koma því fyrir í kollinum hvaða afleiðingar þetta hefur í för með sér í hinu stóra samhengi. Til dæmis verður ekki eins auðvelt að kaupa jarðaber frá Kaliforníu á hvaða tíma ársins sem er. Allt hagkerfi okkar og infrastrúktúr þess síðan frá lokum Síðari heimsstyrjaldar er tilkomið vegna olíu, hver einasta bygging, allar flug- og sjósamgöngur, fiskveiðar og landbúnaður og flest þar á milli. Þessi dularfulli kolsvarti lögur, sem myndast hefur úr plöntum og þörungum frá því fyrir milljónum ára og fyrst var farið að pumpa kerfisbundið úr jörðu árið 1859 í Pennsylvaníu, er einnig uppistaða mikillar framleiðslu í plast- og efnaiðnaði, auk þess að gefa af sér bensín og gas. Hjólin tóku að snúst í alvöru þegar Henry Ford reisti fyrstu færibandaverksmiðjuna árið 1913 og bandaríski draumurinn kom í heiminn. Almenningssamgöngur voru skipulega brotnar niður og olíubornir vegir lagðir um borgir og bæi, um og landið þvers og kruss, á kostnað skattborgara; þeir lögðu vegina, unnu í verksmiðjunum og keyptu bílana. Nútímaauðkýfingurinn varð til, menn á borð við Ford, Morris, Drexel, J.P. Morgan, Howard Hughes og Rockefeller. Stóru samsteypurnar, sem gína yfir flestu í dag, tóku að láta að sér kveða og bankaveldið tútnaði út eins og blaðra; fjármálasnillingarnir spiluðu á markaðinn við undirleik herskara fiðluleikara úr röðum kaupmangara og verðbréfamiðlara, dáleiddir af eigin hljóðfæraslætti.

Forseti Bandaríkjanna má varla fá hóstakast í dag án þess að kauphöllin skipti í moll og taki dýfu, svo nákvæm er tónhæðin og áslátturinn. Hollywood tekur í sama streng og popp og kók er ennþá undirstöðufæða afþreyingariðnaðarins.

Bíóhallir og skyndibitastaðir spruttu eins og gorkúlur í landslaginu ásamt verksmiðjum og skýjakljúfum — og hinu fantasíukennda mótvægi þeirra, draumalandinu, endalausum úthverfum og ennþá þéttriðnari akstursbrautum. Lífið gekk út á að eignast fjöldaframleidd hús í „sveitasælunni“ með nýtísku eldhúsi, sjónvarpi, ryksugu og öðrum hjálpartækum til að létta lífið, rétt eins og hjá íslensku húsmóðurinni sem að lokum fékk ósk sína uppfyllta. Verst að hún þarf að vinna úti allan liðlangan daginn til að endar nái saman, en það er í einkennilegu ósamræmi við „hríðlækkandi“ vöruverð undanfarinna áratuga. Veitingahús leystu lautarferðir af hólmi með tröllvöxnum æpandi skiltum svo þau sæjust úr langri fjarlægð á áttatíu kílómetra hraða með útvarpið á fullu, ælandi út fleiri tilboðum í bland við auðmelt froðusnakk, og ómissandi rokktónlist „við allra hæfi“ sullað yfir allt heila klabbið. Subbarnir í góðum gír fóru létt með að skipta fram og tilbaka úr verkamannablús í salsa.

Allt þetta og miklu meira bara út af olíu. Hægt væri að endurskrifa sögu lista og heimspeki í ljósi glóandi svartagullsins frá James Joyce, Bertrand Russell og Picasso til Stockhausen, Derrida og Hallgríms Helgasonar, hvers sem er, svo ekki sé minnst á stríðsrekstur, leyniþjónustur, mannskæða lógófaraldra og austurlenskar þrælakistur. Eina vandamálið er að ekkert af þessum menningarafurðum væru til án olíunnar.

Menningarvitarnir þáðu andagiftina frá andleysunni, lumbruðu á henni og gáfu frat í báknið, en gerðu ekki annað en að fá hjólin til að snúast ennþá hraðar. Vísindahyggjan vildi ekkert með listir og sköpun að gera þannig að hún arfleiddi menninguna að vandræðagangi fyrri alda og ýtti öllu geistlegu kjaftæði út í horn. Nútímalistin sá sitt óvænna og tók til bragðs að sérhæfa sig líka — í augum og eyrum og ýmsu merkingarbæru bulli á milli þeirra — og varð smám saman að gildandi afli í markaðssamfélaginu með eilífum tilraunum sínum til að vera öðruvísi en allir hinir. Póstmódernismi þýðir í raun ekki annað en að allir eru orðnir meira og minna nákvæmlega eins, enda kaupir fólk ekki merkjavörur til að stimpla sig út úr samfélagi við aðra, heldur þvert á móti til þess vera sem „einsast“. Enginn vill vera útundan. Allir vilja tilheyra fjöldanum, ekki aðeins einum hópi heldur mörgum hópum. Fólk tilheyrir trúfélagi, stjórmálaflokki, klúbbum, fyrirtæki, starfsgrein, skoðanasystkinum o.s.frv. Við þurfum stuðning allan sólarhringinn til að viðhalda okkar fölsku raunveru sem ellegar hrynur. Allir eru hræddir. Samfélagið leyfir engum að taka sjálfan sig í sátt. Allir fordæma sig og aðra. Enginn er hann sjálfur. Allir eru einhverjir aðrir. Maður sem er fullur af ótta getur aðeins hatað. Og hann er líka fullur af gremju og reiði. Enginn getur opnað sig eins og bók.

Persónuleikinn er félagsfræðileg fágun, samfélagsleg fínpússning.

Frelsi handa landi og þjóð og bættur hagur alþýðunnar varð að frelsi til að vera öðruvísi (þ.e. eins og allir hinir). Menning er fyrir löngu orðin samdauna kerfinu, ekki aðeins í formi gallería, uppboðshúsa og listmessa, heldur sem nauðsynlegur þáttur í múgstjórnun; þeir sem þykja fluggáfaðir og hæfileikaríkir eru hvattir til að fara í langskólanám og taka helst tvær doktorsgráður áður en þeir fara á vinnumarkaðinn, gjörsamlega óverkvalifíseraðir, enda viðbúið að þeir þurfi að næla sér í aukavinnu á kvöldin sem pizzasendlar, kannski við hliðina á pólskum kollega í alþjóðasamskiptum eða rússneskri siðfræði.

Mjög óstýrilátum er beint í listaakademíur eða tónlistarnám til að tappa af orkunni og aldir á uppskrúfuðum væntingum um að meika það í útlöndum. Mestu skiptir að komast inn hjá svokölluðu góðu galleríi að námi loknu. Hrjótandi listasöfnin halda að þau séu að viðhalda menningarsjálfstæði þjóðarinnar með því að hampa heimsfrægum útlendingum, eða kynna íslenska listamenn erlendis (hermikrákur útrásarinnar), og standa í harðari samkeppni um dálksentímetrana í fjölmiðlum (kærkomið uppfyllingarefni til mótvægis við allar efnahagsfréttirnar). Staðfestingin á því að sýningarnar hafi farið fram og hversu vel söfnin standa sig í stykkinu er vottað af dagblöðunum því fæstir gefa sér tíma til að skoða hvað hinir eru að bardúsa. Allir svo uppteknir. Hamagangurinn er slíkur að fólk veit varla sjálft hvað það var að gera fyrir mánuði síðan, því síður hvers vegna.

Munir hagsmunanna Sú heimsmynd sem búið er koma fyrir í hausnum á okkur rúmar enga aðra sýn á veröldina. Í eina tíð var jörðin miðpunktur alheimsins og mannskepnan kóróna sköpunarverksins; það var öðruvísi dýflissa. Kotbóndinn gat alltjent litið upp í stórkostlega hvelfingu dómkirkjunnar, sem var miðpunktur athafnalífsins, og ímyndað sér að hann væri eitthvað, fengið upphafinn fiðring í magann. Núna er jörðin sandkorn í óravíddum alheimsins og mikilvægi okkar í samræmi við það; við erum hvorki eitt né neitt. Athafnaskáldin hafa hins vegar margsannað að andagiftin hefur síst dalað síðan á miðöldum. Bankar og kauphallir lyfta mönnum að vísu ekki beinlínis í guðlegar hæðir nema þú eigir í fyrirtækjunum sem höndlað er með og vaxtakúrfa hlutabréfa líti út eins og Mammon með þrusandi standpínu eftir að hafa óverdósað á stinningarlyfjum.

En himnaríki kapítalismans er mjög óstöðugt. Á síðastliðnum fjórum mánuðum hafa 1.400 milljarðar fokið út um gluggann. Niðursveiflan á íslenskum hlutabréfamörkuðum, nauðsynleg kæling á hagkerfinu til vaxtalækkunar segja sérfræðingarnir, hefur valdið vandræðalegu gengissigi í ástarlífi athafnaskáldanna, sem hlupu kvartandi og kveinandi í fangið á ríkismömmu eftir skilningi. Hagfræðiprófessor við Háskóla

Íslands lýsti þessu yfirgengilega tapi í nýlegu blaðaviðtali á þann veg, að „fjöldi fólks hafi þurft að sjá á eftir umtalsverðu fé“. Efnahagsreikningurinn er sem sagt ekki alveg upp á sitt besta. Afstæðishyggja heilaspinnaranna nær út yfir allan þjófabálk. Sama orðalag („umtalsvert fé“) er ítrekað notað í fréttum þegar smákrimmar ræna sjoppu eða banka og hafa með sér nokkra hundraðþúsundkalla. Lögreglan er ekki lengi að hafa hendur í hári þeirra og tuska þá til. Kaldir karlar hjá ríkinu.

Kaldranalegt speglagler kauphalla, banka og skrifstofuhalla dissar og útlokar smælingjana. Umhverfið skilgreinir og sendir okkur skilaboð um hver við séum og sú mynd sem dregin er upp hamrar á því að fæstir staðir séu þessi virði að umgangast af virðingu, hluttekningu og væntumþykju. Við erum umkringd ömurlegum umferðarmannvirkjum, steingeldum verslunarmiðstöðvum og aragrúa nýbygginga sem kastað hefur verið verið upp með svo mikil hagræðingar- og arðsemissjónarmið í huga að sjónmengunin er komin á banvænt stig. Tilfinning fyrir að einhver staður sé mikilvægur grundvallist á gæðum og karakter sem helst í hendur við það hvaða augum samfélagið lítur á rými og húsagerðarlist — á því inntaki, hrynjandi og sjónmáli sem arkitektúrinn notar til að endurspegla sjálfsímynd okkar. Þegar opinbert rými er niðurlægt rofnar samfélagslímið þannig að útkoman verður merkingarlaust, malbikað einskismannsland sem aðeins er hægt að nota fyrir bíla og til að hrækja út úr sér tyggjóinu.

Fallegt umhverfi byggir á hefð og lýsir bæði staðnum og sögu hans, sem og þeirri framtíð sem samfélagið er á leiðinni til, m.ö.o. þeirri von sem heldur því gangandi. Við höfum kosið að hreiðra um okkur á arkitektónískum ruslahaug. Aðalbygging Glitnis minnir t.d. einna helst á andstyggilegt virki í sorglegum jólaumbúðum og væri klesst á það risastórri mynd af Stalín, Pol Pot eða Mao færu skilaboðin ekki á milli mála: þið eruð einskisverðir viðskiptavinir, einungis „hags-munir” lánadrottna, bókhaldslegt uppgjör hjá Deloitte eða KPMG. Lítill sem enginn greinarmunur er á útliti bygginga eftir því hvaða hlutverki þeim er ætlað að þjóna, svo mannfjandsamlegur er stíllinn. Náttúran er síðan notuð til að reyna að redda óskapnaðinum fyrir horn með einhvers konar lífrænum plástri í formi limgerðis, manar eða ámátlegs blómabeðs. Borgarlandslagið ýtir undir áhyggjur, firringu, einangrun, tilgangsleysi og þunglyndi. Og svo furða menn sig á því af hverju þjóðin er farin að bryðja svona mikið prósak. Landsfræg skemmtanagleði landans ásamt ofneyslu áfengis og annarra vímuefna stafar ekki af þörf fyrir meira stuð, heldur af hlekkjum hugarfarsins. Öll þjóðin þjáist af alkohólisma í einni eða annarri mynd. Hún er haldin ólæknandi fíkn.

Vinnualkarnir ættu að hafa rænu á því að hætta að tala um sig sem neytendur, því litlu fiskarnir í tjörninni eru fæða stórlaxa; brosið sem blasir hvarvetna við okkur í auglýsingum er hlaðið tönnum til að geta tuggið okkur betur. „Ósnotur maður hyggur sér alla vera viðhlæjendur vini“, segir í Hávamálum. Það er náttúrlega alltaf spurning hver étur hvern (ekki einu sinni maðkarnir eiga síðasta orðið), en eftir skatta og skuldir eru margir lítið annað en matvinnungar hjá herra Bónus (þegar upp er staðið tekur skatturinn sennilega í kringum 42 prósent af laununum gegnum tekjuskatt, flutningsgjöld, bensíntolla, virðisaukaskatt, erfðaskatt og fleira). Peningum er dælt í auglýsingaskrum svo hægt sé að breiða yfir ískaldan veruleikann með sprelligosum á borð við John Cleese, mállausri Línu, treggáfuðum Ox-

ford-nemanda og þaðan af vitsmunafatlaðri kynnum þannig að oft fer fyrir ofan garð og neðan hverju sé eiginlega verið að pranga inn á okkur. Það er enda í flestum tilvikum algjört aukaatriði, eini tilgangurinn er að svæfa „neytendur“ til að geta mergsogið þá með skilvirkari hætti.

Aftur til fortíðar

Að vera borgari felur í sér að við höfum skyldur hvort gangvart öðru, skyldur sem ríkisbáknið hefur leyst okkur undan. Vonin og umbreytingin verður að koma frá okkur sjálfum, hverjum og einum, ásamt þeirri vissu að við getum tekið málin í eigin hendur. Ríkið getur ekki gert það fyrir okkur, það er abstrakt hugtak fyrir sæg af stofnunum sem næra gullfiska innan um vaxandi torfur píranafiska. Fólk verður að hætta að trúa því að lausnin felist í því að vinna í lottóinu, að hlutirnir breytist með því að biðja undirgefin til Guðs, eins og hver og einn skilur hann, eða stinga hausnum dýpra ofan í kviksyndi afstæðishyggjunnar — að gera greinarmun á óskhyggju og framtakssemi, því ef við tökumst ekki á við staðreyndirnar mun veruleikinn endanlega valta yfir okkar mauraþúfu eins og skriðdreki. Sem hann mun hvort eð er gera. Valið stendur milli þess að vera vakandi eða sofandi þegar móðir allra brimalda ríður yfir. Með öðrum orðum, mjög takmarkað úrval af lausnum í boði.

Verði haldið áfram að byggja af sama kappi næstu hundrað ár verður búið að steinsteypa og malbika mestan hluta landsins. Og hvað ætla menn að gera þá? Sá tími mun senn koma að endurskipuleggja verður allt kerfið frá rótum á staðbundnari forsendum. Einkabílisminn, með tilheyrandi gatnaflækjum og gróðursnauðum eyðimerkum malbiksins, leggst af og ryðgaðar blikkbeljurnar munu standa sem minnisvarði um gömlu góðu dagana. Breytingin sem er framundan er hvorki mjúk né þægileg. Geigvænlegt umrót, náttúruhamfarir og stríð — á skala sem gerir Fyrri heimsstyrjöldina að fyllerísslagsmálum á Lækjartorgi í samanburði við þær skelfingar sem eiga eftir að dynja yfir — bíður okkar pollrólegt rétt handan við skammsýni stjórnmálaaflanna. Án bílsins væru ekki öll þessi umferðarmannvirki, án vegakerfisins ekki öll þessi úthverfi, án úthverfanna ekki svona margar búðir og mýgrútur af þjónustugreinum sem allar sérfræðingastéttirnar hafa skapað til að koma sér fyrir á jötunni. Allt „velferðarskipulagið“ á eftir að hrynja eins og spilaborg.

Enginn áhugi verður fyrir skoðanakönnunum, námskeiðum í tímastjórnun, markmiðssetningu, árangursmælingum og öðru prófessjónal prumpi. Ekkert ráðrúm til að veita áfallahjálp þar sem sálfræðingarnir verða of uppteknir við að sleikja eigin sár. Allir eiga um sárt að binda, þannig hefur tilveran ævinlega verið. Í staðinn fyrir billjón lítil vandamál, sem sérfræðingarnir hafa unnið hörðum höndum við að búa til og „leysa“, verður bara eitt stórt eftir, það að lifa af. Stórborgir og úthverfi þeirra munu líða undir lok í núverandi mynd og þeir sem eftir lifa munu á ný dreifast meira um landið þar sem forneskjulegir búskapahættir ryðja sér aftur til rúms. Sjálfbærni verður ekki lengur tískuyrði heldur spurning um að tóra.

Allar þróaðri dýrategundir hafa fyrr eða síðar dáið út fram til þessa og í okkar tilviki er það sennilega heilabúið sem á sökina. Eða réttara sagt vírusinn í forritinu. Augun urðu ekki til svo listamenn gætu orðið framúrstefnumálarar, heldur til að reikna af innsæi út fjarlægðir, teygja sig eftir ávöxtum í trjánum, miða út bráðina. Heilinn er stjórnstöðin sem samræmdi huga og hönd og fann lausnir á aðsteðjandi hættu úr umhverfinu. Tilkoma landbúnaðarsamfélaga (feðraveldsins ógurlega) framkallaði stéttir trúarleiðtoga og sérfræðinga á þeirra vegum sem gátu eytt tíma sínum í að hugsa allan liðlangan daginn þar sem aðrir sáu um að strita fyrir fæðinu.

Hugmyndafræði varð til og smám saman meiri tækni sem gerði ennþá fleiri stéttum fært að sinna einhverju öðru. Ógnin frá náttúrunni varð minni, en að sama skapi óx hættan frá samborgurunum og öðrum samfélögum. Hugsunin beindist æ meira inn á við, varð sjálfhverf, afturbeygð og abstrakt: „Ég veit að hún veit að þú veist að hann veit ekki að vitum báðir að hún er að brugga mér launráð, þótt ekki sé hægt að vita það með vissu.“ Helsta bráðin varð að lokum við sjálf. Í samfélögum sem notuðu þræla og við upphafi iðnbyltingarinnar fór ekki milli mála hverjir voru í hlutverki veiðimanna og fórnardýra. Verkefni kapítalismans hefur verið að fela það fyrir bráðinni með sífellt flóknari aðferðum og auglýsingaherferðum að hún sé bráð, að éta hana helst hrausta og hlæjandi á sem lengstum tíma án þess að hún hafi hugmynd um það.

Döpur bráð smakkast reyndar líka ágætlega þótt hún gefi minna af sér og sé mun neyslugrannari.

Eins og staðan er núna áttu þig ekki sjálfur frekar en fjölskyldan á sig sjálf.

Hún er sálfræðilegt fyrirbæri sem varð til út af eignarhaldinu. Við tölum um eiginmenn og eiginkonur. Valdamikið fólk í gamla daga náði að sölsa undir sig miklu meira af eignum en aðrir og það vildi að þær yrðu gefnar börnum sínum.

Fram að því snerist málið ekki um fjölskylduna sem slíka, heldur samfélagið, og karlmaðurinn drottnaði ekki yfir konunni, en síðar varð hún hluti af eignarhaldi hans. Kirkjan veit að þegar fjölskyldan hverfur, þá hverfur kirkjan.

Mestu verðmætin felast í þér sjálfum. Í árdaga borguðu menn aldrei fyrir lækningar. Það gerum við núna svo um munar, sem er mjög varasamt vegna þess að við gerum læknana háða veikindum okkar og sjúkdómsvæðum þannig samfélagið. Veikindi eru orðin að hagsmunum og því fleiri sem verða veikir þeim mun meira græða lyfjaframleiðendur. Völd eru mesta eiturlyf sem fólk getur ánetjast og ætti aðeins að veita í mjög litlum skömmtum.

Meðalárslaun í heiminum eru talin vera um 8.000 dollarar (650.000 krónur; gengið rokkar svo mikið að það gæti orðið 800.000 krónur eftir mánuð). Hagfræðiprófessorinn Angus Maddison telur að frá upphafi okkar tímatals fram á 20. öld hafi meðalárslaunin aðeins verið í kringum 550 dollarar, innan við tveir dollarar á dag. Og það sem meira er, laun fólks voru ótrúlega jöfn; næstum allir voru bláfátækir. Á 1800 ára tímabili var hagvöxtur undir 0.02 prósentustigum, sama hvar borið var niður í heiminum (hún hefur verið 2% á ári undanfarna fjóra áratugi). Í upphafi síðustu aldar tóku leiðir hratt að skilja. Um miðbik 19. aldar voru meðallaun í Bandaríkjunum þrefalt hærri en í Afríku og á tíunda áratug 20. aldar hafði sá mismunur yfir tuttugufaldast. Skortur á lýðræði (og þar af leiðandi mútur og spilling) er oft notaður til að útskýra þennan mun, því góð viðskipti byggjast jú á gegnsæi og trausti. Það sýnir vísitala landsframleiðslu (GDP) svart á hvítu. Samkvæmt því eru Íslendingar óvanalega sanngjarnir og heiðarlegir, þeir hafa ekkert að fela og eiga fyllilega skilið að vera ein ríkasta þjóð í heimi. Merkilegt að þurfa skuli svona mikla búrókrasíu og talnaromsur til að undirstrika traustið, alla þessa öryggisráðgjafa, endurskoðendur, lögfræðinga og blaðafulltrúa, sem hanga eins og leðurblökur í krónublöðum kapítalismans, því hærra uppi í trjágreinunum þeim mun slyngari í að „sanna“ að enginn maðkur sé í mysunni. Ormurinn er svo stór að það sést ekkert nema gljáfægt yfirborðið — við stöndum á honum. Hvers vegna hamast bankarnir við að sanna hvað þeir séu traustir? Jú, menn tuða út í eitt um mikilvægi traustsins vegna þess að enginn treystir öðrum — ekki fyrir fimm aura.

Menning er mælikvarðinn á hvað telst til ásættanlegrar hegðunar. Við stjórnumst öll af tilfinningum, ekki hvað síst ótta, skömm og sektarkennd, og menningin hjálpar til við að móta hugmyndir okkar um sanngirni og réttlæti, sem verða til undir miklum samfélagslegum þrýstingi. Það hefur síðan áhrif á val okkar og væntingar, löngun fólks til að sanna sig og hljóta viðurkenningu. Traustinu er viðhaldið með ógninni um refsingu, sem stöðugt vofir yfir höfði. Hin frjálsa „rannsóknarblaðamennska“ heldur ríkisstjórnum á mottunni með því að fá menn til að trúa að hún sé rækilega vöktuð og geti fallið finnist hún sek um vanhæfni eða spillingu. Úr verður feluleikur, gagnvirkt net trúarskoðana milli þessara samofnu valdakrafta um skyldur, ábyrgð, ásetning og getu hvors annars. Þannig kemst á „jafnvægi“ þess samfélags sem leggur ofuráherslu á að allir séu jafnir (a.m.k. fyrir lögum). Allir eru slóttugir, allir eru svindlarar, allir eru glæpamenn á sína vísu. Allir eru öfundsjúkir, allir eru metnaðarfullir. Allir eru á sama báti og skilja tungumál hvers annars. Og enginn veldur usla vegna sannleikans.

Ábyrgðarlausir fjölmiðlarnir halda uppi sýndarréttlætinu með því að láta menn sæta ábyrgð. Til að sýna það í verki er fólk reglulega dregið fyrir dómstóla götunnar og í beinni útsendingu svipt ærunni á tæknilegan hátt með einhvers konar stafrænni hengingu. Æstur múgurinn heimtar ígildi blóðsúthellingar í miskabætur fyrir allt óréttlætið. Hálfgert slembiúrtak verður að duga fiskist illa á soramiðum mannhafsins. Lítilmagninn liggur best við höggi. Héraðsdómur eða Hæstiréttur sér um útförina, sem fer vanalega fram í kyrrþey, blóm og kransar afþakkaðir (gamlir skandalar virka ekki fyrir fjölmiðla; þeir þurfa helst eitthvað nýtt og bitastætt til að hneykslast á á hverjum degi). Kapítalisminn þrífst ekki síður á samkeppninni um að vera bestur í einhverju, sætur, klár og kúl. Þeir sem skara fram úr vegna „yfirburðahæfileika“ og er hampað í fjölmiðlum geta átt von á því að vera skotnir niður eftir sínar 15 mínútur í kastljósinu. Það verður að ryðja aftökupallana svo næsta holl komist að. Kvenfólkið, sem kvartar sáran undan klámiðnaðinum, keppist í hrönnum um að dilla sér á barmi upperðarfullnægingar framan í myndavélarnar og reka afturendann á sínu hlutgerða bossa upp í nefið á hinni karllægu störu. Í auglýsingum getur stundum tekið smá tíma að átta sig á hvort verið er að selja vörur eða kynlífsþjónustu, símtól eða símavændi. Ljósvakamiðlarnir leiða kjaftastéttirnar til orrustu við hringborðið þar sem menn eru látnir munnhöggvast milli þess sem þeir skola kverkarnar og finna mótsvar til að koma gáfulegu höggi á andstæðinginn. Og yfir öllu saman svífur hinn heilagi sannleikur, sem er alltaf sagna bestur.

Sannleikurinn er sá að náttúran hefur margoft beitt róttækum niðurskurðaraðgerðum og fjöldauppsögnum (þ.e. hagræðingu) þegar dýrastofnar hafa farið úr böndum líkt og engisprettufaraldur. Mannkynið komst í feitt þegar það fann upp aðferð til að nýta sér margra milljón ára sólarorkuforða í jörðu og eyddi honum upp á svipstundu eins og það ætti lífið að leysa. Salibuna úr miðbænum í Breiðholt spænir ef til vill upp kjarri frá tertíertímabilinu, sem tók áratug að vaxa, og andskotinn má vita hvað express verslunarferð til London kallar fram marga drauga úr plönturíkinu. Minna hefur þurft til að granda heilu þjóðflokkunum. Fornar siðmenningarnar hafa þurrkast út þegar árfarvegur breytti um stefnu, eða vegna þess að samfélagið ástundaði trúarbrögð sem kippti að lokum undan því tilvistargrundvellinum. Íbúar hinna afskekktu Páskaeyja felldu allt timbur á skerinu til að reisa stóru steinhausana af forfeðrum sínum og rústuðu í leiðinni lífríkinu. Undir lokin lögðu þeir fyrir sig mannát þar til eyjan lagðist í auðn.

Sú gríðarlega mannfjölgun sem átt hefur sér stað í heiminum má að mestu leyti rekja til olíunnar. Þegar hún klárast munu hundruð milljóna, ef ekki milljarðar, farast úr hungri. Annar eins fjöldi mun farast í blóðugum átökum um það sem eftir er af olíunni. Örvæntingin við að komast yfir mat eða bjarga eignum sínum verður til þess að engin grið verða gefin. Viðskipti eru talin geta leyst allan vanda með því draga úr ágreiningi á grundvelli trúarbragða eða pólitískra skoðana. En trúuð manneskja er einfaldlega trúuð; hún er hvorki hindúi, múslimi, kristin né búddisti — hvorki kommúnisti né kapítalisti. Trúarbrögð eru felubúningur til að blandast inn í fjöldann, verja sína hagsmuni og réttlæta aðgerðir í nafni fjöldans. Hin siðmenntaða gríma mun falla um leið og í harðbakkann slær. Til hvaða ráðs munu Bandaríkjamenn grípa þegar lífsstíl þeirra verður verulega ógnað? Og hvernig mun Rússar og Kínverjar, Arabarnir og Evrópuþjóðirnar bregðast við? Sjö lönd, þar á meðal Ísrael og Pakistan, búa samtals yfir 30 þúsund kjarnorkuvopnum sem eru margfalt öflugri en þau sem notuð voru á Hiroshima og Nagasaki. Það eru ekki til nægilega mörg

skotmörk í heiminum fyrir allar þessar sprengjur. Þriðja heimsstyrjöldin verður sú fyrsta sem bera mun nafn með réttu. Eitt er víst, að það mun ekki fara mikið fyrir vandræðagangi borgarstjórnarinnar, staðsetningu Reykjavíkurflugvallar og miðlægum gatnamótum í fréttatímum þegar til kastanna kemur. Góðu fréttirnar eru að kvótavandamálið á eftir að leysast af sjálfu sér. Slæmu fréttirnar eru best sagðar í skáldlegri túlkun völvunnar: „Bræður munu berjast og að bönum verðast, munu systrungar sifjum spilla; hart er í heimi, hórdómur mikill, skeggöld, skálmöld, skildir eru klofnir, vindöld, vargöld, áður veröld steypist, mun engi maður öðrum þyrma.“ Ósennilegt er að Miðgarðsormur skríði á land, sá freki renni, dreki fljúgi, himinn klofni og jörð rísi aftur iðjagræn úr ægi eftir hamfarirnar. Og þó er aldrei að vita. Mergjaður skáldskapur getur gert næstum allt trúverðugt, ekkert síður en sá vísindasögutryllir sem við lifum í (lúxusblokkir á Mars eru þó ekki í pípunum). Enska orðið „apocalypse“ (ragnarök) er komi úr grísku og þýðir að afhjúpa, að fletta hulunni af þeim leyndardómum himnaríkis sem verða kunngjörðir við endalok tímans. Í vonum trúaðra eru það ekki hamfarir heldur frelsun. Raunverulegt frelsi, laust undan kúgun fulltrúalýðræðisins. Hvorki gyðingatrú né austurlensk trúarbrögð boða heimsendi, aðeins kristnin sem er marksækin. Eineggja tvíburarnir KK (kommúnismi og kapítalismi) eru brenndir sama marki. Þríeykið KKK (kristni/kommúnismi/kapítalismi: 666?). Endalokin gerast ekki einn, tveir og þrír; eins og í öllum vinsælum bíómyndum er dramatískur aðdragandi. Nú fer hver að vera síðastur að byrgja sig upp af nammi í hléinu og spenna sætisólar; THX sándkerfið er tekið að nötra. Skrímslið heimtar að opinbera nekt sína, mátt og dýrð án nokkurra málamiðlana. Þeir sem tolla út sýninguna fá kannski meira næði á eftir til að velta fyrir sér hvað í djöflinum raunverulegt frelsi þýðir.

Er á meðan er „Akureyri sökkar svo big time!“ Einn lognkyrran ágústmorgun árið 2002 blasti þessi ástríðufulla yfirlýsing skyndilega við friðelskandi bæjarbúum, þruma úr heiðskíru lofti. Ónefndur graffari, greinilega málamaður og hugsanlega verðugur arftaki Matthíasar Jochumssonar í sínu fúlasta skapi, hafði párað þennan frasa á húsvegg í Listagilinu í skjóli nætur: Landsbyggðin á undir högg að sækja, um 70 prósent þjóðarinnar yfir fimmtugu býr nú annars staðar en í gömlu heimasveitinni og ungt hæfileikafólk með snefil af metnaði flýr á vit tækifæranna fyrir sunnan. Eftir sitja gamlingjarnir, láglaunastéttir með litla menntun, farandverkamenn og einstaka forystusauðir og forframaðir furðufuglar sem gefist hafa upp á kapphlaupi borgarlífsins — en vilja samt láta til sín taka.

Sveitin er lögheimili hins alíslenska heimóttarskapar og nístandi minnimáttarkenndar sem plagað hefur þjóðina fram eftir öldum. Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir til að blása nýju lífi í landsbyggðina virðist allt koma fyrir ekki. Eftir standa draugabæir þegar vofa kvótabrasksins hefur gengið yfir þá ljósum logum. Byggðaáætlanir til eflingar atvinnulífsins í formi loðdýraræktar eða fiskeldisstöðva fara aftur og aftur út um þúfur. Það eina sem virðist duga er jarðgangagerð, virkjanaframkvæmdir og álver (súrálið kemur m.a. frá Ástralíu), ásamt feitum sporslum og bitlingum. Ætli olíuhreinsunarstöð á Vestfjörðum sé ekki bara málið?

Náttúruverndarsinnar hamast gegn virkjanaframkvæmdum og álverum og þjóta upp á heiðar í reykspúandi álbílum til að láta skoðun sína í ljós. Ekkert bogið við það, allt lagi að framleiða ál annars staðar, bara ekki í bakgarðinum hjá okkur. Lausnin á atvinnuvanda landsbyggðarinnar er auðveldlega hægt að leysa að þeirra mati, með t.d. hvalaskoðun og fleiri draugasöfnum til að laða að túrista, sem ferðast með ósoneyðandi álfuglum. Ekkert bogið við það. Þetta fólk er álíka víðsýnt og hin upplýsta millistétt í Bandaríkjunum sem er á móti hernaðarbröltinu í Mið-Austurlöndum. „Stríð er ekki lausnin“ flaggar það á borðum utan á húsum sínum og sér ekkert athugavert við það að vera með bensínháka í heimreiðinni. Afkomendur hippanna eru ósparir á að gagnrýna þann lífsstíl sem þeir eru virkir þátttakendur í. Hippunum þótti líka sjálfsagt og eðlilegt að eiga steríógræjur, rafmagnsgítara og

mótorhjól til að geta krúsað eins og fuglinn frjáls um sveitirnar og hámað í sig korn og aðrar matvörur sem á byggjast á olíufrekum iðnaði. Já, það er margt skrítið í kýrhausnum.

Til lengri tíma litið leiðir það til neikvæðrar ávöxtunar að fórna íslenska forðabúrinu fyrir ódýrari innfluttar landbúnaðarafurðir, að spara evruna og skjóta mjólkurkúna. En hvers vegna ættum við að hafa áhyggjur af því núna þótt okkar nánasta framtíð sé kolbikarsvört. Eina skynsamlega ástæðan fyrir því væri sú, að enn er nóg eftir af olíu til að greina orkuþörfina og dæla út um hana skýrslum. Eða hvað gerir fólk með banvænt krabbamein þegar það fær staðfestingu því og hættir að vera í afneitun? Það reynir að sjálfsögðu að kreista hvern einast dropa úr restinni! Er á meðan er. Þegar allt kemur til alls er það nokkur huggun harmi gegn að hamfarirnar verða ekki jafn ópersónulegar og innheimtukröfur frá Intrum Justitia eða gjaldþrotsyfirlýsing í Lögbirtingarblaðinu. Ragnarök eru einstaklega persónuleg lífsreynsla. Spennandi!