L’article scientific
La Color – 1 La color fa part de la nòstra environa de cada jorn. Es tan naturala que n’avèm pas pus consciéncia talament qu’oblidam cossí es faita, cossí la sentís nòstre cervèl, son impacte sus la vision qu’avèm del monde a l’entorn de nosauts o sa mediacion sul psiquisme e/o le parlar, son influéncia sus nòstra vida quotidiana. La color qu’es aquò ? Tre que nos pausam aquela question, val mai anar véser les diccionaris en tot començar pels mai aisits ; avèm un fum de definicions, es la pròva d’un problèma complèxe e aquò s’afortís tre qu’obrèm Le Pichon Robèrt, diccionari de lenga francesa, maxi-pòcha, edicion de la coneissença. Al sens pròpri coma al figurat, de la color d’un vestit a n-aquela d’un òme politic, le ventalh es larg e mirgalhat. De nocions que nos semblan elementàrias coma la color jauna d’una boita de la pòsta, implican nòstra consciéncia mai prigondament qu’ac cresèm. Sabèm plan qu’aquel jaune vòl dire pòsta, letras, talhas, vacanças… mas que vòl dire per un anglés que las seunas boitas son rojas ? Abans la vida A la debuta èra le « big bang », abans la vida, le solelh ja irradiava la tèrra. Al mièg de las radiacions electromagneticas (figura 1) que nos enviava, i aviá una zòna pichòta, le vesible (per qual o qué a-n-aquel moment ?) mès es mai que mai la zòna ont le solelh emet essencialament e la que gasta pas nòstris uèlhs e que
nos balha energia. Quals èran les primièrs vius qu’aprofitèron d’aquel dardalh solar ? Foguèron las primièrs bacteris (cianobacteris o algas blavas-eubacteris) capables de fotosintèsi e de tornar lançar d’oxigèn dins l’atmosfèra. E la color aquí dedins? La responsa es l’uèlh e la vision colorada. Ls bacteris mostrèron sa capacitat d’utilizacion de las radiacions, a las bèstias, li faguèron mestièr una aisina especifica, l’uèlh, transductor entre la lutz e le cervèl.Mès, començèm per l’uèlh de l’òme, e la seuna retina fotosensibla. Còns e bastonets recebon la lutz que passa pel cristallin. Les còns, sols, estructura en òs d’oliva percebon la color. Son especializats, reagisson al roge, al verd, al blau (figura 2). Question : es que totis les uèlhs son parièrs? Es que las bèstias veson coma nosaus ? Se pòt pas descriure totas las menas d’uèlhs, mès òm pòt notar unas diferéncias fondamentalas entre les insèctes e nosaus. L’uèlh es simple pels òmes
coma le del gos o de la monina, compausat per las abelhas e las moscas, faiçonat d’omatidias, part elementària dels uèlhs a facietas o s’agís de tacas redondas, ocelles, elements fòtoreceptors coma en çò de las aranhas que coexistan amb les uèlhs a facietas. Les espèctres respectius (abelhas òmes) mòstran una sensibilitat particulara de las abelhas als UV (figura 3). Le mai extraordinari es que totas aquelas menas d’uèlhs existission ja fa 440 milions d’annadas. Dins l’evolucion istorica, las aisinas... son faitas per una foncion, aquí l’usatge de la color. Bon, ara qu’avèm l’aisina, anam ensajar de comprene per que la color existís.
Figura 2 : cònes e bastonets
Figura 3 : òme e abelhas CC P.Ronan
18
Figura 1 : spectre luminós e visible
N°23 – Autona 2014
CC : Spigget
CC : Brocken Inaglory
D’ont ven la color ? Dempuèi Newton, en 1687 sabèm que la lutz blanca es faita d’un ensemble de radiacions coloradas, las colors de l’arcolan. Atal coma ac sabèm plan ara, dins la practica, per obténer totas las tenchas sufís de las tres colors primàrias (que pòdon pas èsser obtengudas amb una mescla - una color primària conten pas brica de las autras doas colors primàrias). La mescla de doas colors primàrias fa una secondària e las terciàrias venon de la mescla de doas colors adjacentas. Mas cossí e qualas ? Segon que s’agís de colors reflexivas o trasmetudas, le sistèma de colors primàrias serà desparièr. Pels pintors e estampariá, las primàrias son le blau cyan, le jaune primari e le roge porpre magenta. Coma per las cartochas de las estampadoiras color a giscle de tinta. La sintèsi sostractiva de las colors que tira de radiacions al blanc, permet d’aver de negre. Per la vidèo e le lum, son le roge iranjat, le verd e le blau violet. Alara, la sintèsi es additiva e balha de blanc. (sistèma RVB o RGB en anglés per la vidèo).
D’en primièr, cal soscar als materials que pòdon èsser transparents, rebateires, opacs, translucids. Amb un veire transparent, la lutz passa sens cambiament. Amb un miralh, le faissèl es tot rebatut. Amb un còs opac, unas radiacions son manjadas per la matèria e la lutz rebatuda apareis colorada. La tomata madura, la vesèm roge. Amb un còs translucid, la lutz pèrd unas radiacions en tot traversar (siròp de menta). Vesèm que la natura de la color es pas aisida : radiacions, còs mai o mens translucids... Coma estiman plan de comprene e classificar, anam nosaus tanben descompausar la color, aqueste còp, en color fisicas o en color quimicas.
Las colors fisicas : Venon de l’interaccion de la lutz amb d’ambients incolòrs. Es atal a l’interfàcia de dos ambients transparents, (aire e veire) : la refraccion pel prisma, o d’un ambient transparent e d’un opac : la difraccion de la lutz per un CD rom. La refraccion per las gotas d’aiga en suspension dins l’aire, balhan un arcolan. Del moment que sèm al cèl, demorem-z-i ! La difusion permet de comprene Perqué e cossí avèm de las colors del cèl amb l’experiment de Tyndall (1820-1893) Difusion color ? La color ven de l’interaccion d’un de la lutz per una solucion fosca faissèl luminós amb una matèria (colloïdala de sofre) dins un tudèl transparent. La lutz difusada pel quina que siá.
N°23 – Autona 2014
costat es blava, doncas le faissèl luminós dirècte que pèrd de blau se fa roge, ac vesèm al cap del tube. La difusion Raleigh en lambda/4 explica que las longors d’onda cortas (le blau), son las mai difusadas. La difusion per las moleculas d’aire explica le blau del cèl e le roge del colcant. Un autre fenomèn fisic responsable de color : l’interferéncia. Le faissèl de lum es rebatut per de sisas multiplas del filme de sabon, aquò fa las irisacions de las botiòlas de sabon. Mès le matís difraccion/interferéncia es flac. De seguir dins LoDiari que ven. Gerard Wolf, Cercaire al CNRS, Universitat « Paul Sabatier », Tolosa. Traduccion : Annie Wolf.
CC : Micah Sittig
19
L’article scientific
La Color – 2 La color fa part de la nòstra environa de cada jorn. Es tan naturala que n’avèm pas pus consciéncia talament qu’oblidam cossí es faita, cossí la sentís nòstre cervèl, son impacte sus la vision qu’avèm del monde a l’entorn de nosauts o sa mediacion sul psiquisme e/o le parlar, son influéncia sus nòstra vida quotidiana. Segonda partida de l’article començat dins lo numerò 23 – Autona 2014. Las colors quimicas : Existís al mens doas menas de colorants segon que sián solubles o insolubles. Insolubles, aquò’s les pigments, per la màger part minerals redusits en particulas tèunas. Acolorissan las causas dins la massa (oxids metallics, fèrre, coire, Al.). Les trapam tanben dins les materials del bastiment, las pinturas, les esmauts e las ceramicas ; lor importància economica es granda que se n’utiliza 5 Mt/an. © François de Dijon
sion ecologica dels colorants mai utils per l’industria. Se n’utiliza a l’entorn de 10.000, ac cal comparar amb le centenat d’origina naturala : plantas, molluscs, insèctes qu’aviam abans le desvolopament de l’industria quimica. Sens quimia, cap de color !
2-La reproduccion, le sèxe : Per pas malcontentar digús, parlarem pas que de las plantas o de las bèstias. Las colors atiran un insècte que va far mudar les pollèns e emprenhar d’autras flors. Aquela orquidèa es blanca per menar melhor son pollinizator, un insècte nueitenc. © Orchi
Ròtle de las colors Las colors èran sus tèrra abans nosaus, perqué nos adaptèrem a la color ? Las responsas pòdon èsser maitas, aquò depend s’òm es un òme o un insècte per exemple. Las responsas tornaràn a l’entorn 3-Le camoflatge : Siá òm ataca, siá òm s’apara, mas de quatre grands tèmas : totjorn en color. Aici un pofre amagat sus un ròc. 1-Le Manjar : La color del plat fa part del plaser © DM289169 de manjar, qual del dos, nos sembla mai gostós ?
Solubles, les colorants son principalament organics Lors usatges son subretot dins las tinturas d’estòfas, las tintas e l’alimentacion. ©Onderwijsgek
4-La predacion : Aranha cranc (thomise) venguda jauna sus una flor jauna- insècte cameleon. E la vèspa es prèsta ! Le manjar, le sèxe, le camoflatge e la predacion son nòstre sòrt de cada jorn, alavetz, dirai pas les restaurants estelats, la cosmetologia, la m ò d a © Olaf Leillinger e le monde del tra-
Las colors del capèl d’aquel camparòl las devèm a de cianinas, ver-
22
N°24 – Ivèrn 2014
balh. Existís un fum d’autres as- Le catolicisme tanpauc i escapa pèctes de l’impacte de la color sus pas que codifiquèt las colors liturgicas. la nòsta vida. Dins França, l’istòria religiosa se conta en veirials, del barròc agusat E l’òme dins tot aquò ? Per l’òme, vos convidi a virar un al escòrgament de uèi, l’usatge de pauc endarrièr, aqueste còp dais- la tonalitat càmbia amb le temps. sam la tecnica e sarram la color Le veirial de « Soulages » a Concas nos va ajudar per passar de l’espiriper la sociologia e l’art. Tre que l’òme a totas las aisinas : tualitat cap a l’abstraccion per aborl’uèlh, la man, le cervèl, voldrà dar un capítol dels mai importants imaginar, crear, descobrir l’èime de nòstra relacion a la color. del religiós, del divenc, e aurà l’enveja de revirar o de notar sas sensacions. Tre le Neandertal, la color fa part de la vida de l’Homo Sapiens… Tre -30.000ans, le roge, le negre, l’òcre son venguts amb l’aurinhacian e la cauna Chauvet. Le blau e le verd apareisson vertadièrament en çò dels egipcians amb de pigments que venon de trissats de pèiras preciosas. Les pigments a basa de pèiras preciosas (lapis lazuli) èran plan segur reservats als rics o a la religion. Òm pòt considerar qu’avèm aquí Aquela representacion gaireben un dels primièrs efèctes sociolo- onirica de la supernòva Kepler es de colors falsas per nos ajudar a gics de la color. comprene l’organizacion e l’evolucion del nòstre univèrs. Es una apliColors e cresenças Dins l’evolucion de l’art, de l’òme cacion de l’imatjariá, fòrça imporque pintrava sul ròc a uèi, las cre- tanta dins le domeni medical. Le senças religiosas (animisme, cha- passatge dels nivèls de gris balhats manisme) se servèron totjorn de per la màger part dels instruments sostens, dessenhs, estatuas, signes (escànners, IRM, telescòpis…) a per comunicar, ensenhar e espan- d’imatges de colors falsas, autoriza dir sas idèas. Amb aquel mejan una analisi mai clara de las « fronèra possible de superar l’empacha tièras ». Es vertat fisicament dins le de la lenga o de l’analfabetisme. sistèma uèlh, nèrvi optic, cervèl e Doncas, l’art religiós se pòt pas tanben en imaginacion. La separad e s s e p a r a r cion de las informacions entre fisi© marie raym5 de la color. ca-fisiologica e psicologic-cultural De tot temps es malaisida. empleguèt e Una color es definida per una nocodifiquèt las menclatura establa e per una part colors ; d’in- evolutiva ligada a la societat. Le terd ic c ion s blau, qu’es pertot uèi, existissiá ne limitan pas o pauc, pels romans. l’usatge dins Unas colors son fòrça ligadas a una la pintura re- epòca o un eveniment, atal coma les ligiosa. Cada blaus de la copa del monde de foot color perme- e 1998, o pels mai vièlhs, les verds sa a la seuna de Sant Esteve. Cada societat fa sos significacion. simbòls colorats. Del blason per
N°24 – Ivèrn 2014
l’Edat Mejana e les « logòs » de las marcas de uèi. Son signes qu’avèm bastits e ont apareisson simbòls particulars o universals, permanents o fugidisses. Avèm les mots de las colors e la color dels mots e quitament aquela de las letras coma dins la poesia de Rimbaud. Les poètas totjorn botèron mots suls imatges. « Les perfums, las colors e les sons se respondon » Charles Beaudelaire. E quora la sciéncia se’n maina, tot ven teoria. Doncas, aquò’s que Beaudelaire entrevegèt, la facultat d’apariar una color a de mots, aquò a un nom : la sinestesia. Seriá un problèma neuronal (estudiat pels angleses). Fin finala, del moment que parlem de tecnologia, cal pas desbrembar de parlar un pauc d’aquelis que la percepcion de las colors es rara o manca : les daltonians, les òrbs. Aquí de tèsts classics per detectar la discromatopsia. Se podètz legir 74 ganharetz… le dreit de véser en colors ! Per conclusion, vau acabar amb les simbòls de nòstra region. Espèri plan que reconeisserètz dins l’òrdre : Tolosa, Foish e Lengadòc, E que totis ara sau© Jérôme Blum retz que la color s’amerita d’èsser vista d’un biais mens simplista qu’i sembla. Gerard Wolf, Cercaire al CNRS, Universitat « Paul Sabatier », Tolosa. Traduccion Annie Wolf.
23