Krzysztof Gorlach, Zbigniew Drąg – MYŚL LOKALNIE, DZIAŁAJ GLOBALNIE

MYŚL LOKALNIE, DZIAŁAJ GLOBALNIE

„Myśl lokalnie, działaj globalnie. Polscy rolnicy w erze globalizacji oraz rozwoju zrównoważonego i odporności na kryzys” – to tytuł projektu badawczego, realizowanego w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego od 7 kwietnia 2016 do 6 kwietnia 2021. Pracował nad nim kilkunastoosobowy zespół pod kierownictwem prof. Krzysztofa Gorlacha z Instytutu Socjologii.

W ramach projektu przeprowadzono ponad 3500 rozmów z właścicielami gospodarstw rolnych, w oparciu o technikę bezpośredniego wywiadu kwestionariuszowego, oraz wykonano kilkadziesiąt pogłębionych wywiadów narracyjnych, dotyczących przede wszystkim kwestii przekazywania w obrębie rodzin tradycji prowadzenia gospodarstw, użytkowania nowoczesnych informatycznych technologii do zarządzania nimi oraz zagadnień bezpieczeństwa żywnościowego. Woparciu owywiady kwestionariuszowe powstała baza danych zawierająca blisko 500 zmiennych, której opis i zawartość zostały zamieszczone w Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego isą dostępne dla wszystkich zainteresowanych, w tym potencjalnych badaczy.

W skład zespołu działającego pod kierownictwem prof. Krzysztofa Gorlacha wchodzili: dr Zbigniew Drąg (adiunkt naukowy), dr Adam Mielczarek (adiunkt naukowy [post-doc]), mgr Martyna Wierzba-Kubat i mgr Maria Kotkiewicz (doktorantki stypendystki) oraz, jako wolontariusz, mgr Adam Dąbrowski (asystent badawczy). Z zespołem współpracowali także: dr hab. Piotr Nowak, dr Marta Klekotko idr Daria Łucka (Instytut Socjologii UJ) oraz dr hab. Grzegorz Foryś (Instytut Politologii Uniwersytetu Pedagogicznego wKrakowie), jak również dr Anna Jastrzębiec-Witowska i David Ritter, M.A. Dwie ostatnie osoby odpowiedzialne były za anglojęzyczne wersje wszystkich publikacji powstających w trakcie realizacji projektu. Ponadto w skład zespołu wchodziło dwóch wybitnych międzynarodowych specjalistów zzakresu socjologii wsi: prof. Jan Douve van der Ploeg z Uniwersytetu Rolniczego wWageningen (Holandia) oraz prof. Patrick H. Mooney z uniwersytetu stanowego Kentucky wLexington (USA). Ich rola polegała przede wszystkim na konsultowaniu kolejnych etapów procesu badawczego oraz na przygotowaniu słowa wstępnego i posłowia do powstałego na zakończenie projektu zbiorowego opracowania w języku angielskim.

Praca zatytułowana Think Locally, Act Globally: Polish Farmers in the Global Era of Sustainability and Resilience ukazała się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opracowanie liczy 712 stron i nie ma jednolitego charakteru. Podzielone zostało na cztery części, które kolejno zawierają kwestie teoretyczne i metodologiczne, rozmaite wymiary obrazu rodzinnych gospodarstw rolnych w Polsce, kwestie regionalnych zróżnicowań tychże gospodarstw oraz inne szczegółowe analizy. Opracowanie nie jest autorską monografią przygotowaną wyłącznie przez kierownika projektu. Wręcz przeciwnie, jest rozpisaną na głosy próbą naszkicowania – dość niekompletnego zresztą – portretu współczesnych polskich rolników. Taki charakter nadaje całemu opracowaniu już rozdział pierwszy, który jest rozwinięciem analityczno-teoretycznej

koncepcji, będącej rezultatem zbiorowej debaty. Wkoncepcji tej zarysowano nader szerokie ramy analizy sytuacji rolników w Polsce, skoncentrowane wokół problematyki rozwoju globalnego oraz idei rozwoju zrównoważonego i odporności na kryzys, czyli kwestii szeroko obecnie dyskutowanych w międzynarodowej literaturze przedmiotu i w prowadzonych na świecie badaniach. Podjęty problem ma zatem charakter kompleksowy i w związku ztym poszczególni członkowie zespołu badawczego, bezpośrednio zatrudnieni w projekcie lub też związani bardziej luźnymi relacjami współpracy, podjęli wswoich analizach jedynie wybrane zagadnienia, które w sumie stworzyły selektywny, punktowy obraz badanego świata. Obraz ten powstawał przy użyciu rozmaitych metod badawczych. Używając metafory malarskiej, można byłoby go porównać do obrazu tworzonego jednocześnie przez różnych artystów, stosujących odmienne techniki nakładania farby, w odmienny sposób próbujących oddać blaski i cienie szkicowanych obiektów i postaci czy preferujących rozmaitą kolorystykę.

Zasadnicze przesłanie zawarte wopracowaniu wyrażone zostało w idei „myśl lokalnie, działaj globalnie”, co stanowi odwrócenie rozpowszechnionego w literaturze dotyczącej globalizacji stwierdzenia „myśl globalnie, działaj lokalnie”. Aby dokonać tego zabiegu, trzeba było rozpocząć od zidentyfikowania istoty ujęcia rzeczywistości społecznej, jaka kryje się za odwróconym motywem ujęcia globalizacji. Tradycyjny motyw – czyli przesłanie „myśl globalnie, działaj lokalnie” – zakłada wizję świata, w którym ludzie myślą w mniej lub bardziej podobny sposób i w konsekwencji adaptują podzielane przekonania, wartości, idee i reguły do własnych, lokalnych warunków, w ten sposób nadając kształt i sens swoim działaniom. Przekształcenie hasła wslogan „myśl lokalnie, działaj globalnie” powoduje wefekcie odwrócenie schematu. Ludzie myślą odmiennie, podzielają swoiste, własne przekonania, wypracowane wich rodzinnych, lokalnych, regionalnych czy też narodowych środowiskach wartości, idee i reguły, i posługując się nimi, sięgają po rozmaite środki i zasoby, które ulokowane są poza ich środowiskiem – wglobalnym świecie. Jest to więc schemat globalizacji „oddolnej” czy też globalizacji „upodmiotowionej”, odrzucającej wizję świata charakteryzującego się „lokalnymi” odmianami „globalnej” rzeczywistości.

Takie ujęcie jest bliskie przyjętemu wtej pracy rozumieniu zrównoważenia. Jego istotą jest pluralizm odniesień działania. Chodzi nie tylko oto, że podejmowane przez ludzi działania podlegają regułom racjonalności ekonomicznej, ale też i o to, że muszą podlegać uwzględnianiu szerszego układu odniesień, na przykład zachowaniu zasobów naturalnych i kulturowych, czy też eliminacji – albo przynajmniej łagodzeniu – problemów społecznych. A zatem istotą działań podejmowanych przez ludzi staje się wejście w sieć rozmaitych relacji społecznych, przede wszystkim pozalokalnych. Różnorodność tej sieci sprzyja bardziej stabilnemu zakotwiczeniu wrzeczywistości społecznej zarówno samych działań, jak i podejmujących je ludzi. Wtym więc sensie sprzyja to ich odporności na rozmaite sytuacje kryzysowe. Można zatem powiedzieć, że funkcjonowanie wramach reguł rozwoju zrównoważonego samo wsobie jest już częściowym uodpornieniem na grożący kryzys.

Opisane w monografii przypadki ukazują skomplikowaną i niejednoznaczną drogę pojawiania się w świadomości oraz w postępowaniu polskich rolników idei „zrównoważenia” i „działań globalnych”. Nadal dominuje wśród nich przekonanie, że w dzisiejszym społeczeństwie najlepszym sposobem osiągnięcia sukcesu jest zamiłowanie do pracy na roli oraz podejmowanie wysiłku. Jest to zatem typowy neoliberalny sposób myślenia. Warto jednak zaznaczyć, że pojawiają się już także inne typy myślenia, z których szczególną rolę wydaje się odgrywać tak zwany typ rolnika ekologa, którego pewne cechy obserwować można wdwóch podstawowych kategoriach badanych: posiadaczy dużych oraz małych gospodarstw.

Okazuje się także, że badani rolnicy deklarują generalnie niski poziom zaufania do innych ludzi, co, niestety, nie sprzyja realizacji idei rozwoju zrównoważonego oraz odporności na sytuacje kryzysowe. Rolnicy nie różnią się w tym od reszty przedstawicieli społeczeństwa polskiego. Co interesujące, w parze z tym nie idzie jakaś ogólna niechęć do współpracy z innymi ludźmi – a współpraca jest przecież traktowana jako jedna z charakterystyk rozwoju zrównoważonego. Okazuje się, że rolnicy prowadzący większe gospodarstwa są bardziej skłonni do współpracy, czyli realizacji tego aspektu zrównoważonej koncepcji prowadzenia działalności gospodarczej. Natomiast drobniejsi rolnicy bardziej identyfikują się ze strategią prowadzenia gospodarstw określaną mianem „lokalnej harmonii”, azatem także bliską – choć zinnej perspektywy – idei zrównoważonego rozwoju. Obie kategorie deklarują do niej przywiązanie, jednakże biorą pod uwagę jej różne wymiary. Prowadzący duże gospodarstwa wskazują na współpracę zinnymi, zaś ci prowadzący mniejsze – na ekologiczny aspekt swej działalności. Ponadto obydwie kategorie badanych rolników nie różnią się praktycznie w deklaracjach dotyczących stwierdzenia, że wykorzystują często własne produkty spożywcze, bo są one lepsze od tych, które kupuje się wsklepach, czyli – co ciekawe – odwołują się do tradycyjnej chłopskiej wizji gospodarstwa, które jest podstawowym instrumentem samozaopatrzenia.

W realizowanym projekcie wiele miejsca poświęcono problematyce kobiet

Joanna Gorlach

Redaktorzy książki, od lewej: Krzysztof Gorlach, Zbigniew Drąg, Anna Jastrzębiec-Witowska, David Ritter

rolniczek. Zasadnicza wstępna hipoteza wskazuje, że kobiety mogą być bardziej skłonne do działań globalnych i realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Na pierwszy rzut oka wydaje się to prawdą, jako że posiadają zdecydowanie lepsze niż mężczyźni ogólne wykształcenie i kompetencje cywilizacyjne. Ponadto w ostatnich latach nastąpił zdecydowany wzrost zainteresowania sprawami dotyczącymi najbliższego otoczenia społecznego, w szczególności właśnie w przypadku kobiet rolniczek. Ich aktywność społeczna wzrosła wtym okresie niemal trzykrotnie, prawie dorównując poziomowi zaangażowania mężczyzn. Kobiety rolniczki dzia-

łają na rzecz rozwiązywania problemów lokalnych, przede wszystkim pełniąc funkcje w lokalnych zrzeszeniach, komitetach społecznych iorganizacjach parafialnych. Okazuje się, że są one też bardziej aktywne niż mężczyźni w pozyskiwaniu ze zróżnicowanych źródeł – tak tradycyjnych, jak i nowoczesnych – informacji o tym, co dzieje się w ich miejscowości. Mimo że preferują tradycyjne formy kontaktów społecznych, to nieco częściej niż mężczyźni przeglądają internet w poszukiwaniu wiadomości lokalnych, atakże podejmują rozmaite działania na rzecz lokalnych społeczności. Można zatem powiedzieć, że kobiety prowadzące gospodarstwa rolne okazują się być osobami bardziej sprzyjającymi idei rozwoju zrównoważonego i odporności na kryzys.

Ważną charakterystyką badanej zbiorowości rolników jest jej podział klasowy. Rolnicy zajmujący pozycje wobrębie klasy pozytywnie uprzywilejowanej różnili się od innych pod względem różnorodnych ocen Unii Europejskiej. Przede wszystkim częściej korzystali zrozmaitych możliwości w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i Rozwoju Obszarów Wiejskich. Częściej też niż pozostali byli przeświadczeni o tym, że na wejściu przez Polskę do Unii skorzystali wszyscy rolnicy (wszystkie gospodarstwa). I wreszcie rolnicy ci zdecydowanie bardziej skłonni byli do dalszego inwestowania w prowadzone gospodarstwa, co stanowiło przejaw chęci podejmowania działań globalnych iwspółpracy z rozmaitymi instytucjami.

Na funkcjonowanie zarówno gospodarstw rolnych, jak i prowadzących je rodzin mają także wpływ szersze, lokalne i regionalne charakterystyki, dotyczące poszczególnych społeczności na poziomie takiej kategorii administracyjnej, jaką są w Polsce powiaty. Za pomocą zaawansowanej metody analizy wielopoziomowej starano się ukazać zarówno wielość istniejących uwarunkowań, jak i różnorodność podejmowanych przez rolników strategii wzakresie prowadzenia gospodarstw oraz życia ich rodzin. W sumie składają się one na zróżnicowany, niejednoznaczny, wielobarwny obraz polskiego rolnictwa w dobie globalizacji.

Jeśli chodzi o świadomość badanych rolników, która może mieć duży wpływ na podejmowane decyzje produkcyjne, to z pewnością należałoby podkreślić, że jej istotnym elementem jest powszechne przekonanie o potrzebie wysokiej jakości wytwarzanej żywności. Jest to istotny element koncepcji zrównoważonego rozwoju. Tym niemniej uwidacznia się wtej kwestii obawa większości rolników, wkontekście ostrej konkurencji na rynku produkcji rolnej, co do możliwości stosowania przez niektórych producentów zakazanych praktyk. Chcąc zachować wysokie standardy jakości produkowanej wPolsce żywności, należałoby – zdaniem badanych – w pierwszej kolejności zwiększyć efektywność instytucji kontroli jakości produkcji poprzez większą ich aktywizację w terenie, czyli wzmożenie kontaktów z bezpośrednimi producentami żywności. Innymi słowy, realizacja tego elementu koncepcji rozwoju zrównoważonego wymaga podjęcia przez samych rolników „działań globalnych”, czyli współpracy z ponadlokalnymi instytucjami oceniającymi jakość produkowanej żywności.

Trzeba ponadto podkreślić, że „działania globalne” we współczesnym społeczeństwie dotyczą w dużej mierze przestrzeni cyfrowej. Przypadek rolników pokazuje, że część z nich charakteryzuje się „innowacyjną” osobowością, jak również posiadaniem właściwego doświadczenia i wiedzy. Są to w dużej mierze przedstawiciele młodego pokolenia, ale jednak nie wszyscy, a tylko ci – co trzeba podkreślić – którzy otrzymywali wsparcie ze strony swoich rodziców i dziadków. A zatem tradycja rodzinna niekoniecznie jest czynnikiem obciążającym. Wręcz przeciwnie, może stać się czynnikiem wspomagającym wchodzenie w nowoczesność i globalizację. W tym kontekście wskazywano także na znaczenieinnych rolników, którzy odgrywali rolę doradców. Do tworzenia takiej sieci współpracy oraz podejmowania przez młodych użytkowników gospodarstw decyzji konieczne są jednak instrumenty finansowe oferowane przez państwo – także ze środków Unii Europejskiej, co mocno podkreślali badani rolnicy.

Na koniec trzeba zaznaczyć, że charakterystyczna dla idei zrównoważenia koncepcja współpracy nabiera w świadomości rolników szczególnego znaczenia. Za kluczową formę walki owłasne interesy uznają oni nie działania protestacyjne, chociaż te cieszą się nadal umiarkowanym poparciem, zwłaszcza wśród rolników gorzej wykształconych oraz tych posiadających duże gospodarstwa, ale przede wszystkim organizowanie się w grupy producenckie i spółdzielnie. Oznacza to, że w świadomości badanych rolników zaczyna dominować koncepcja odchodzenia od indywidualistycznego sposobu realizacji sukcesu ekonomicznego (koncepcja neoliberalna) na rzecz osiągania

Jan Douve van der Ploeg z Uniwersytetu Wageningen w Holandii, autor przedmowy Patrick H. Mooney z Uniwersytetu Stanowego Kentucky w Lexington, USA, autor posłowia

www.esrs2017.confer.uj.edu.pl

tego sukcesu w ramach wspólnoty (idea rozwoju zrównoważonego).

Ważnym wydarzeniem, zrealizowanym na zakończenie opisywanego projektu, była konferencja zorganizowana 25 marca 2021. Pierwotnie miała zgromadzić kilkadziesiąt osób z Polski i z zagranicy, zaplanowano więc, że odbędzie się wAuli im. Bobrzyńskiego w Collegium Maius. Z uwagi na sytuację pandemiczną odbyło się tylko spotkanie on-line. Wygłoszono sześć referatów, z których dwa stanowiły wystąpienia autorów przedmowy (Jan Douve van der Ploeg z Uniwersytetu Wageningen w Holandii) oraz posłowia (Patrick H. Mooney z uniwersytetu staThink locally, ac T globally Polish farmers in the global era of sustainability and resilience The Editors from left to right: Krzysztof Gorlach, Zbigniew Drąg, Anna Jastrzębiec-Witowska, David Ritter Jan douwe van der Ploeg: “Fortunately, there still is a relatively large, real family farming sector in Europe.” PaTrick h. Mooney: “The authors of the above work have accomplished a significant contribution.” nowego Kentucky w Lexington, USA) do końcowego tomu projektu. Kolejne cztery zostały zaprezentowane przez osoby, które nie uczestniczyły w realizacji projektu, ale których prace badawcze w istotny sposób koncentrują się na społecznych aspektach problemów przemian w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Prelegentami byli: prof. Henryk Domański zInstytutu Filozofii iSocjologii PAN wWarszawie, który zapre-

Think locally, acT globally

Polish farmers in the global era of sustainability and resilience

edi T ed by Krzysztof Gorlach and Zbigniew Drąg

in collaboraT ion wi T h Anna Jastrzębiec-Witowska and David Ritter

Jagiellonian University Press

zentował rozważania dotyczące kulturowej odrębności właścicieli rodzinnych gospodarstw rolnych, dr Ruta Śpiewak, adiunkt wInstytucie Rozwoju Wsi iRolnictwa PAN wWarszawie, która przedstawiła problemy tak zwanych alternatywnych łańcuchów żywnościowych (food chains) w Polsce, dr hab. Ilona Matysiak zAkademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, prezentująca problematykę roli młodych wykształconych ludzi na obszarach wiejskich wPolsce, oraz dr hab. Aleksandra Wagner z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, która skupiła się na zagadnieniach dyskursu dotyczącego odnawialnych źródeł energii.

Projekt „Myśl lokalnie, działaj globalnie. Polscy rolnicy werze globalizacji oraz rozwoju zrównoważonego i odporności na kryzys” finansowany był ze środków Narodowego Centrum Nauki w ramach konkursu MAESTRO 7 (2015/18/A/ HS6/00114). Uzyskał wsparcie wwysokości 1886600 złotych, jako pierwszy projekt wdyscyplinie socjologia wdziedzinie nauk społecznych.

Krzysztof Gorlach Zbigniew Drąg

Zakład Socjologii Struktur Społecznych Instytut Socjologii UJ

KONKURS NA NAJLEPSZE PRACE NAUKOWE POŚWIĘCONE EDUKACJI

Do 31 lipca 2021 można nadsyłać prace na konkurs organizowany przez Wydawnictwo Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji, skierowany do osób pracujących naukowo lub zajmujących się badaniem wybranego obszaru edukacji. Cztery najwyżej ocenione prace zostaną zrecenzowane przez ekspertów, a następnie wydane nakładem Wydawnictwa FRSE w formie tradycyjnej i elektronicznej w językach polskim i angielskim. Zwycięskie prace zostaną przetłumaczone, a następnie wypromowane on-line. Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji znajduje się na liście Ministerstwa Edukacji i Nauki, a publikacje w niej wydawane otrzymują 80 punktów. Oceny dokonają członkowie Rady Naukowej Wydawnictwa FRSE wchodzący w skład kapituły konkursu, grono wybitnych naukowców – specjalistów w obszarach obejmujących bardzo zróżnicowane aspekty edukacji. Wszelkie informacje można znaleźć na stronie wydawnictwa www.frse.org.pl/wydawnictwo/faq

Red.