GAI AURKIBIDEA I. Hezitzaileentzako gida Orientabide didaktikoak
Zer da heriotza-zigorra
Heriotza-zigorraren aurkako arrazoi sendoak
Heriotza-zigorra zifratan
Heriotza-zigorra eta Espainia
Amnesty heriotza-zigorraren aurka lanean
Gaiari buruzko legedia
Ekin: Apelatzeko kasu errealak
FilmograďŹ a
BibliograďŹ a
II. Proposamen didaktikoak Lehen Hezkuntzarako proposamen didaktikoak eta ekintzak
Bigarren Hezkuntzarako proposamen didaktikoak eta ekintzak
Batxilergorako eta helduen Hezkuntzarako proposamen didaktikoak eta ekintzak
HEZITZAILEENTZAKO GIDA
ORIENTABIDE DIDAKTIKOAK Amnesty Internationalek material didaktiko hau ikaslegoari ikuspegi ezberdinetatik heriotza-zigorraren errealitatea erakusteko asmoz eskeintzen du. Helburua argudio sendoen bidez heriotza-zigorra Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalak aitortzen duen bizitza eskubidearen urraketa larriena dela ondorioztatzen lagunduko dien hausnarketa bat abiatzea da. Horretaz gain, baieztatzerik izango da nahiz eta heriotza-zigorra giza eskubideen urraketa bat izan, ez dela ezkutatzen edota ukatzen: alderantziz, erabiltzen duten herrialdeen legedian jasoa dago. Hezitzaileak behar adina informazio aurkituko du gaia gela barruan aztertu ahal izateko, bai eta arazo honen zabalerari buruzko gogoeta, eztabaida eta erabakiak indartzeko zenbait proposamen didaktiko ere. Ekintza guztietan helburuak, gomendatutako adinak, beharrezko materialak eta ekintza talde bakoitzaren ezaugarriei egokituta garatu ahal izateko argibideak aurkituko ditu. Lehen Hezkuntzari dagokionez, proposatutako ekintzak Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalak eta Haurraren Eskubideen Hitzarmenak jasotzen duten bizitza eskubidea garatzera bideratuak daude. Bigarren Hezkuntzaren, Batxilergoaren eta Helduen Hezkuntzaren helburua ikaslegoak heriotza-zigorrari buruzko eztabaiden bitartez norberak bere hausnarketak eragitea izango da, eta eskuragarri duten informazioaren bidez, norberak bere iritzi errotua eraikitzea heriotza-zigorrari buruz.
2
AMNESTY INTERNATIONAL
Heriotza-zigorrari buruzko Unitate Didaktikoaren helburuak Nahiz eta gure herrialdean heriotza-zigorra ez indarrean egon, oso kezkagarria da ideia hau gazte jendearen artean sekula berpiztea. Horregatik, material hau landu dugunok ondorengo helburuak garatu nahi ditugu: • Bizitzak edozein izakirentzat duen oinarrizko balio-zentzua aitortzea, eta hau Hezkuntzaren Lege Organikoak aldarrikatutako ondorengo balioekin lotzea: bakegintzarako formakuntza, giza eskubideei begirunea, elkarbizitza, gizarte-elkartasuna, herrialdeen arteko elkartasuna eta elkarlana eta izaki biziekiko begirunea indartzen duten balioen garapena. (Hezkuntzaren 2/2006 Lege Organikoa). • Ikaslegoa heriotza-zigorrak suposatzen duen oinazeari buruz sentikortzea.
• Heriotza-zigorra ezeztatzearren lanean diharduten pertsonak, elkarteak eta herrialdeak ezagutzea eta balioztatzea. • Bizitza babesteko garatzen joan den nazioarteko legediari buruzko ezagutza orokorrak izatea. Material honen hartzaileak ondorengoak dira: • Lehen Hezkuntzako ikaslegoa (6-12 urte). • Bigarren Hezkuntzako ikaslegoa (13-16 urte). • Batxilergoko ikaslegoa (17-18 urte).
HERIOTZAZIGORRAREN AURKAKO ARRAZOI SENDOAK Heriotza-zigorrak oinarrizko giza eskubideak urratzen ditu Heriotza-zigorrak Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko 3. atalean aitortutako bizitza eskubidea urratzen du. Hala dio aipatutako atalak: “Norbanako guztiek dute bizitzeko, aske izateko eta segurtasunerako eskubidea�.
• Lanbide-Heziketako ikaslegoa. • Helduentzako Hezkuntzarako Eskolen ikaslegoa, gazte taldeak etab.
Aldarrikapen bereko 5. atalak hala dio: “Heriotza-zigorrak halako traturik ez jasotzeko eskubide hori urratzen du.�
Material didaktiko hau oso erabilgarria izan daiteke Herritartasunerako eta Giza Eskubideetarako Hezkuntzan eta Etika eta gizabidezko Hezkuntzan. Zeharkakotasunez, beste zenbait gaietan ere erabil daiteke: Hizkuntzan, Etikan, Gizarte arloetan, Erlijioan, etab., arlo bakoitzean ikasitako berariazko gaien sorospen gisa.
Edozein exekuzio burutzen duenaren gizatasuna ukatzen duen eta gizarteak gizakiaren bizitzari egozten dion balioa murrizten duen ekintza bortitz bat da. Exekuzio beraren ankerkeriari beste bat batu behar zaio: epaia bete arte zain egon beharreko denbora, batzutan urtetan luzatzen dena.
Heriotza-zigorrak ez du delitu bat burutzeko asmoa kentzen Heriotza-zigorraren defendatzaileek etengabe argudiatzen dute heriotza-zigorrak delitu larrien indizea murrizten duela. Baina ez da modu esanguratsuan frogatu heriotza-zigorra beste zenbait zigor baino eraginkorragoa denik delitu-asmoak kentzeko. Heriotza-zigorraren eta erailketen arteko erlazioari buruzko ikerketarik berriena, 1988an Nazio Batuentzat egina eta 1996an eta 2002an eguneratua, ondorio honetara iritsi zen: “[...] ikerketak ez du zientiďŹ koki frogatu exekuzioek biziarteko kartzela-zigorrak baino ahalmen handiagoa duenik gaizkilearen asmoa aldatzeko. Eta ez dirudi etorkizun hurbilean halakorik lortuko duenik. Osotasunean ikusirik, froga zientiďŹ koek ez dute inola ere baieztatzen asmoz aldatzeko gaitasunaren hipotesia. (Iturria: Roger Hood, The Death Penalty: A Worldwide Perspective, Oxford University Press, 2002).
ZER DA HERIOTZAZIGORRA Heriotza-zigorra giza eskubideen urraketa guztietan larriena da, Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalak aitortutako bizitza eskubidea urratzen duelako. Estatuak justiziaren izenean gizabanako bat berariaz hiltzean datza.
HERIOTZA-ZIGORRARI EZ
3
Kriminalitate-zifra berrienek ez dute aditzera ematen heriotza-zigorraren abolizioak efektu negatiborik sortu duenik. Adibidez, Kanadan, 2006an, erailketek %44 egin zuten behera 1975ekin alderatuta, azken hau izanik heriotza-zigorra mantendu zen azken urtea. Bestetik, Estatu Batuetan 2004ean heriotza-zigorra duten estatuetan, 100.000 biztanle bakoitzeko 5,71 hilketa izan ziren, baina heriotza-zigorrik gabeko estatuetan berriz 100.000 bakoitzeko 4,02 bakarrik.
tzen duela berma dezakeen zigor justizia-sistemarik. Edozein kasutan, denek ahalegindu beharko lukete gutxienez ere inpartzialtasuna bermatzen. Justizia-sistema batek ez du soilik zuzena izan behar; horretaz gain bere akatsak antzemateko era euren erantzunkizunak bere gain hartzeko gai ere izan behar du. Horrek esan nahi du estatuak erruak gerta daitezkeela, eta hala izatekotan, errugabeari kalte-ordain bat eman behar diola onartu behar duela.
Ezin izan da frogatu heriotza-zigorrak kriminalitate indizeengan efektu konbentzitzailerik duenik. Horrek adierazten du zein alferrikakoa eta zein arriskutsua izan daitekeen heriotza-zigorrari buruzko politika publiko bat garatzerakoan asmoa kentzeko gaitasunaren hipotesia oinarritzat hartzea.
Estatu Batuetan, 1973az geroztik, hiltzera zigortutako 120 pertsona baino gehiago askatuak izan dira errugabeak zirela edota euren kontrako epaiak eutsi zituzten frogak urriegiak zirela frogatu zenean. Haietako batzuk hilak izateko zorian egon ziren, heriotzaren korridorean urte mordoa eman ondoren. Kasu guztietan, zenbait faktore etengabe errepikatzen dira: ďŹ skaltzaren edo poliziaren jarrera okerra, ďŹ dagarritasun gutxiko aitorpenen, testigantzen edota froga materialen erabilera eta abokatu-laguntza desegokia.
Heriotza-zigorra egilearentzat da zigor gogorra, ez delituarentzat.
Heriotza-zigorrak ez du atzera egiterik Heriotza-zigorrik bada, halabeharrez izango dira ere biktima errugabeak. Giza justizia kale egiteko gai den artean, ezin izango da errugabe bat hiltzeko arriskua eragotzi. Hau da heriotza-zigorra erabili behar ez den arrazoi nagusietako bat. Heriotza-zigorra faktore askotan datza. Haietako bat da, zalantzarik gabe, defentsako abokatuek izan dezaketen gaitasuna, ahal izanez gero, euren bezeroen errugabetasuna frogatzeko, eta bestela, errudun izanik ere halako zigorrik merezi ez dutela argudiatzeko. Prozesuan errurik gertatzen bada, ondorioek ez dute atzera egiterik, ez dago egindako kaltea konpontzerik, heriotz-epaia bete eta gero ez dagoelako akusatua pizterik. Ez dago munduan norbaiten erruduntasuna frogatzerakoan %100ean asma-
4
AMNESTY INTERNATIONAL
Nahiz eta euren erruduntasunari buruz zalantza larriak izan, oraindik ere presoak hil egiten dira munduko herrialde askotan. Ezin da zehaztu hilarazitako pertsona errugabeen kopururik, exekuzioaren ondoren ia inoiz ez direlako berraztertze judizialak edota egin izan zitezkeen erruen ikerketak egiten. Herrialde batzutan, nahikoa da, froga modura, erruztatuaren “aitorpena�. Amnesty International “froga� honen aurka dago, berau torturapean lortzea errazten duelako. Txinan, She Xianglin eta Teng Xingshan euren emazteen hilketen errudun joak izan ziren eta hiltzera zigortuak izan ziren 1994an eta 1987an, hurrenez hurren, nahiz eta etengabe aldarrikatu zuten euren errugabetasuna eta torturapean aitortu izana. Bi kasuetan, ustez
biktima zirenak zenbait urte beranduago bizirik azaldu ziren. 2005ean, espetxean 11 urte eman ondoren, She Xianglinen aurkako karguak kendu egin ziren eta aske utzi zuten. Teng Xingshan, ordea, ezin izan zen askatu. 1989an exekutatua zuten.
Heriotza-zigorra diskriminatzailea da Heriotza zigorra maiz proportzioz kanpo erabiltzen da gizarte talde jakin batzuen aurka: besteak beste, baliabide ekonomikorik ez dutenak, gutxiengoak edota zenbait arraza-, etnia- edota erlijiotako kideak. Abokatu on bat izatea, adibidez, funtsezkoa da epai bat ala beste bat lortzeko. Hilarazitako presoak ez dira beti deliturik larrienak egin zituztenak, haiek defendatzeko abokatu trebe bat kontratatzeko dirurik ez zutenak edota parean ďŹ skalik gogorrenak eta epailerik latzenak izan zituztenak baizik. 1990eko txosten batetan, Estatu Batuetako kontrol orokorreko bulegoak “heriotza-zigorraren inguruko salaketetan, epaietan eta ezarpenetan arrazari buruzko desberdintasunak adierazten dituen nabaritasun-ereduâ€? bat aurkitu zuen. Ikerketak ondorioztatu zuenez, akusatu batek hiltzera zigortua izateko aukera handiagoak zituen biktima zuria bazen. Datu honek beste zenbait ikerketatan aurreratutakoa baieztatu zuen: beste gainontzeko faktoreak bere hortan mantenduz, gaizkile bat hiltzera kondenatua izango ote den edo ez adierazten duen adierazle ďŹ dagarriena biktimaren arraza dela. Estatistika honek adierazten du zein bestelakoa den arraza beltzekoek justizia kriminalaren esparru bakoitzean jasotzen duten tratua. Salatzeko erabakietatik hasi eta epaimahaiaren epaiaren aurka gora jo arte, pertsona hauek gogo-
torturapean aitorpenak eta beste hainbat froga lortzen dituzte eta, oso maiz, froga horiek heriotza-zigorrera daramaten ekintza judizialak eusten dituzte.
Zein da exekuziometodorik onena? BAT ERE EZ.
rrago tratatzen dira akusatuak badira eta euren bizitzari balio gutxiago ematen zaie biktimak badira. Gainera, estatu askotan oso maiz ikusten dira zuriz bakarrik osatutako edota gehiengo zuridun epaimahaiak.
Maiz, heriotzazigorra bidegabeko epaiketen ondorio izaten da Nazio Batuetako Exekuzio Sumario, Arbitrario edota Epaiketaz Kanpokoei buruzko Errelatore Bereziak jaso duen bezala, heriotza-zigorra bidegabeko epaiketen ondorioz ezarri eta bete ohi da, akusatuaren oinarrizko giza eskubideak urratu ondoren; besteak beste, errugabetasunpresuntzioa, abokatu bat izateko eskubidea, auzitegi independiente eta inpartzial batek epaitua izateko eskubidea, gaineko auzitegi batengana gora jotzeko eskubidea edota indultua edo ordezpena eskatzeko eskubidea. Jurisdikzio batzuetan, auzitegi militar edo bereziek, prozedura laburrak erabiliz,
Ondorengoak dira 2000. urteaz geroztik erabili diren exekuzio-metodoak: buru mozketa (Saudi Arabian eta Iranen); elektrokuzioa (Estatu Batuetan); urkatzea (Egipton, Iranen, Japonian, Jordanian, Pakistanen, Singapurren eta beste zenbait herrialdetan); injekzio hilgarria (Txinan, Estatu Batuetan, Filipinetan, Guatemalan, Tailandian); fusilamendua (Bielorrusian, Txinan, Somalian, Taiwanen, Uzbekistanen, Vietnamen eta beste herrialde batzuetan) eta harrikatzea (Afganistanen eta Iranen). Exekuzio metodo guztiak beldurgarriak dira eta huts egin dezakete, ondorioz epaituaren hilzoria luzatuz. Dena den, zentzugabea da horregatik injekzio hilgarria norbait hiltzeko modu “errukiorra� dela pentsatzea: kondenatuak aldez aurretik ezarrita dagoen bere heriotzeko unea itxarotearen laztura pairatzen du.
Injekzio hilgarria Injekzio hilgarria, exekuzio modu bezala, Estatu Batuetara 1977an hedatu zen. 1888an New Yorkeko estatuaren Ordezkari Ganberak proposatu bazuen ere, ez zen orduan indarrean jarri, medikuntzako profesionalek erakutsitako aurkakotasun sendoari esker. Sistema honen bidez hildako lehen pertsona Charles Brooks Jr. Izan zen, 1982ko abenduan, Huntsville-ko espetxean, Texasen. Munduko inongo beste herrik ez zuen lehenago erabilia. 1997an Txina bihurtu zen sistema hori erabiltzen
zuen bigarren herrialdea eta ondoren, Guatemalan, Filipinetan eta Tailandian erabili izan da. Taiwango legediak ere injekzio hilgarria aurreikusten du, baina gaur egun arte ez da han sekula erabili. Estatu Batuetan injekzio hilgarriari buruzko eztabaida bat ireki da. Askotan exekuzio modu honen aurkako helegiteak jarri dira herrialde hartako auzitegietan. 2007ko irailak 25ean, Estatu Batuetako Gorte Gorenak injekzio hilgarriaren konstituzionaltasuna berraztertzea adostu zuen. Gorte Gorenak, ondorioz, exekuzio modu honek Estatu Batuetako Konstituzioaren 8. emendakina, zigor krudelak debekatzen dituena, urratzen ote duen aztertuko du. Osasun munduko zenbait elkarte Amnesty Internationali eta giza eskubideen aldeko beste zenbait elkarteri batu zaizkie injekzio hilgarria behin betiko debekatua izateko aldarrikapenean. Injekzio hilgarria erabiltzen den exekuzioetan, kondenatuari hiru substantzia kimiko txertatzen zaizkio, neurriz kanpoko dosietan: tiopental sodikoa, azkartasunez konortea galtzera daramana; pancuronio bromuroa, gihar-paralisia sortzen duena, eta potasio kloruria, bihotz-gelditzea sortzen duena. Medikuek maiz esan dute hil behar duenak ez badu nahikoa tiopental sodiko hartzen (adibidez, dosia edo txertaketa okerrak izan direlako edota substantzia kimikoen prezipitazioagatik), anestesia-efektua ez dela behar adina sakona izango edota laster desagertuko da, eta kondenatuak oinaze bortitza pairatuko du potasio kloruroa zainetan sartzen den eta bihotz-gelditzea gertatzen den heinean. Eta pancuronio bromuroak sortzen duen gihar-paralisia dela eta, ezinezkoa izango zaio bere oinazea adieraztea.
HERIOTZA-ZIGORRARI EZ
5
Harrikatzeak Iran kide duen Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Hitzarmenaren 6. (bizitza eskubidea) eta 7. (torturaren eta tratu edota zigor ankerren, bihozgabeen edota iraingarrien debekua) atalak urratzen ditu.
Talde bereziki zaurgarriak
kuzioa, honela Estatu Batuak exekuzio horiek indargabetu dituzten nazioarteko arauak betetzera behartuz. Bestalde, azken urteotan Iran bihurtu da adingabeak hilarazten dituen herrialde nagusia, nahiz eta halakorik debekatzen duten Eskubide Zibil eta Politikoei buruzko Nazioarteko Paktuaren eta Haurren Eskubideei buruzko Hitzarmenaren sinatzaile izan.
Adingabeak Nazioarteko zuzenbideak erabat debekatzen du 18 urtetik beherakoek egindako delituei heriotza-zigorra ezartzea. Hala ere, herrialde talde txiki batek oraindik ere halakorik mantentzen du.
Harrikatzea Amnesty Internationalen ustez, harrikatzeak ez du exekuzioa krudeltzen baino, erabilitako metodoa biktimaren sufrimendua areagotzeko baino ez baitago pentsatua. Azken urteetako berrien arabera, Iranek soilik erabili du harrikatzea adulterio kasuak zigortzeko. Iraniar zigor kodea oso zehatza da exekuzioa burutzek moduari eta erabili beharreko harriei dagoikionean. 102. atalak dioenez, gizonezkoak gerriraino lurperatu behar dira, eta emakumeak aldiz, bularretaraino. 104. atalak, bestalde, adulterioaren zigorren inguruan ezartzen du harriek ez dutela “inor pare bat kolpez hiltzeko gai izateko adina handiak izan behar, ez eta ozta-ozta harri izena jasotzeko adina txikiak ere�.
6
AMNESTY INTERNATIONAL
1990az geroztik, Amnesty Internationalek delitua egiteko unean adingabeak ziren pertsonen gutxienez 59 exekuzioren berri izan du 10 herrialde desberdinetan: Afganistan, Saudi Arabia, Txina, Estatu Batuak, Iran, Nigeria, Pakistan, Kongoko Errepublika Demokratikoa, Sudan eta Yemen. Herrialde hauetako askok bere legedia aldatu dute ekintza hauek baztertzeko asmoz. Amnesty Internationalek berri duenez, munduan urtero burutzen diren exekuzio guztietako zati urri bat bakarrik dagokie adingabeen exekuzioei. Estatu Batuek eta Iranek arestian aipatutako beste zortzi herrialdeek baino adingabe gehiago hilarazi dituzte. Iranek, gainera, honez gero gainditu du Estatu Batuen 1990az geroztiko guztirako 19 exekuzioren kopurua. Estatu Batuek azkenik 2005ean indargabetu zuten adingabeentzako heriotzazigorra. Gorte Gorenak 2005eko urtarrilak 1ean debekatu zuen adingabeen exe-
Bada adingabeen exekuzioen aurkako nazioarteko adostasun bat, talde honen heldutasunik eza, oldarkortasuna, zaurigarritasuna eta birgaitzeko gaitasuna direla eta. Egin dituzten delituak izugarriak izanik ere, adingabeak gizartean barneratzeko dituen aukeren aldeko apustu tinkoa egiten da. Exekuzioa gehiengoaren uste horren ukazio bortitzena da.
Buruko gaitzak dituzten pertsonak Estatu Batuetan 1977an exekuzioak berrezarri zirenetik 2007ko abendura arte 1.099 pertsona baino gehiago izan dira exekutatuak. Hauetatik ia ehunek buruko gaitz edota arazo larriak zituzten, bai egin zituzten delituak burutu aurretik, bai euren exekuzioaren unean. Batzuren kasuan, diagnosia haurtzaroan jasandako tratu txarrek, espetxe indarkeriak edota euren gobernuek bidalitako soldadu gisa izandako esperientziek sortutako buruko arazoak izan ziren. Beste batzutan, badirudi buruko gaitza herentziazkoa zela. Exekutatutako batzuei, heriotzaren korridorean emandako urteek buruko osasun arazoak sortu zizkieten, edota ordurako bazituztenak areagotu. 1977az geroztik, euren helegiteak bertan behera utzi eta ondorioz euren hiltzeari berari “baiezkoa�
eman diotenen artean, asko buruko gaixotasunak zituzten pertsonak izan dira. Ustezko hiltzeko borondate honek are gehiago errazten du estatuaren lana, pertsona hauen aukera ondoriorik larrienetara eramateko prest dagoen artean. Estatu Batuetako Buruko Osasunaren El -karte Nazioalaren zifren arabera, buruko gaixoak heriotzaren korridorean dauden pertsonen %5 eta %10 arteko kopuru batetan daude. Estatu Batuetako Gorte Gorenak legez kanpokotzat jo zuen minusbaliotasun intelektualak dituztenak hilaraztea, kasu horietan gaizkilearen erruduntasuna gutxitua dagoela ulertzerakoan. Egia da minusbaliotasun intelektuala eta buruko gaitza ez direla gauza bera, baina antzeko ondorioak izan ditzakete, eta horregatik, ez da koherentea minusbaliotuak heriotza-zigorretik salbuestea, baina ordea buruko gaitzak dituztenei zigorra bere hortan uztea, nahiz maiz euren delituaren larritasuna edota euren kontra aurkeztutako karguak ez dituzten ulertzen. Batzutan medikazio bortitzen efektupean epaituak dira, epaimahaiari okerreko iritzi bat sorraraziz. Inoiz medikazio dosi altuak hatzera behartu dituzte “hilaraziak izateko gaiâ€? izan zitezen. Estatu Batuetako epaitegien epairik berrienek berri onak eta txarrak ekarri dituzte. 2007ko ekainak 28an erabakitako ebazpen baten bidez, Estatu Batuetako Gorte Gorenak Scott Panettiren exekuzioa eragotzi zuen. Panetti Texasen dago preso, hiltzera kondenatua, eta eldarnio izugarriak pairatzen ditu. Ebazpen hartan zehaztasun handiz deďŹ nitzenziren legearen ikuspegitik inor buruko gaixo bat ote den erabakitzeko irizpideak. Honela,
bide batez, epaitegiak nolabait aitortzen zuen halako egoeratan epai bat ematearen zailtasuna. Baina bestalde, 2006ko ekainak 27an, Texasen Ă ngel Matutino ResĂŠndiz hilarazia izan zen. Exekuzioa bete egin zen nahiz eta ResĂŠndizek buruko gaitz larriak zituela (eskizofrenia paranoidea barne) adierazten zuten aztarna sendo ugari izan. Ezinezkoa da jakitea buruko gaitzak dituzten zenbat pertsona dauden heriotzazigorrera kondenatuak edota zenbat izan diren honez gero hilak.
GAIARI BURUZKO LEGEDIA Luzamendu unibertsala. Lorpen handi bat Nazio Batuen Batzar Orokorrak 2007ko abenduak 18an ebazpen historiko bat onartu zuen, mundu osoan heriotza-zigorra aplikatu aurretiko luzamendu baten aldekoa. Ebazpena gehiengo zabal batek onartu zuen. 104 herrialdek alde bozkatu zuten, 52k aurka eta 29 abstenitu egin ziren. Ebazpen honen onarpena aurrerapauso erraldoia da heriotza-zigorrik gabeko mundu baterako bidean. Horretaz gain, ebazpenak heriotza-zigorraren abolizioaren aldeko joera adierazten du. Nahiz eta ebazpena ez den juridikoki loteslea, exekuzioak eten daitezen Nazio Batuek eginiko deialdi honek pisu politiko eta moral nabaria du, batez ere hain
gehiengo zabal batek onartua izanik. Ebazpen honek Estatuei heriotza-zigorra indargabetzeko bere konpromezua gogorarazten die, eta oraindik ere zigor honen erabilgarritasuna defendatzen dutenei bere ikuspuntua berriz azter dezaten limurtzeko tresna garrantzitsu bat da.
Zer dio nazioarteko legediak heriotza-zigorrari buruz? II. Mundu Gerran bizi izan zen estatuko terroreari eta bortizkeriari erantzun gisa Nazio Batuen Batzar Orokorrak 1948ko abenduan onartutako Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibersalak gizabanakoaren bizitza eskubidea aitortzen du, eta garbi adierazten du ez dagoela inori zigor edo tratu txar, anker eta lotsarazlerik ematerik. Ondoren, nazioen erkidegoak heriotzazigorraren abolizioa ezartzen duten lau hitzarmen onartu ditu. Bat mundu mailakoa da, eta beste hirurak, sektorialak (haietatik bi hitzarmen berdinetik eratorriak): • Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Hitzarmenaren aukerako bigarren protokoloa: Nazio Batuen Batzar Orokorrak onartu zuen 1989an. Mundu mailako hitzarmen honek heriotzazigorraren erabateko abolizioa ezartzen du, baina kide diren herrialdeei berau gerra garairako mantentzen uzten die, hitzarmenari euren atxikimendua emateko unean hala adierazten badute.
HERIOTZA-ZIGORRARI EZ
7
• Giza Eskubideei buruzko Amerikar Hitzarmena: Estatu Amerikarren Erakundeko Batzar Orokorrak onartua 1990an. Aurrekoaren akordio berdinak ezartzen ditu. • Giza Eskubideen eta Oinarrizko Askatasunen Babeserako Europear Hitzarmena (ezagunen duen izenez, Giza Eskubideen Europear Hitzarmena): • 6. Protokoloa: Europako Kontseiluak 1982an onartua. Bake garaian heriotza-zigorraren abolizioa xedatzen du. Dena den, estatuek heriotza-zigorra manten dezakete “gerra garaian edota gerra-arrisku bizian egindako ekintzetarakoâ€?. • 13. Protokoloa: Europako Kontseiluak 2002an onartua. Edozein egoeratan heriotza-zigorraren abolizioa xedatzen du, gerra garaian edota gerra-arrisku bizian egindako ekintzak barne. • Lau hitzarmenetan adierazten da hitzarmeneko kide den edozein estatu dagokion Protokoloko kide ere bihur daitekeela.
Babes bereziak Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Hitzarmenaren 6.5 atalak dioenez, “ez zaie heriotza-zigorra ezarriko 18 urtetik beherakoei, ez eta haurdun dauden emakumeei ere�. Gauza bera dio Giza Eskubideen Amerikar Hitzarmeneko 4.5 atalak. Haurren Eskubideei buruzko Hitzarmenaren 37.a atalak dioenez, “ezin izango da heriotza-zigorra edota espetxetik ate-
8
AMNESTY INTERNATIONAL
ratzeko aukerarik gabeko bizialdiko espetxe-zigorra ezarri 18 urte baino gutxiago duen edonork egindako delituak direla eta�. Hala dio ere Haurren Eskubideei eta Ongizateari buruzko Afrikar Hitzarmenak.
HERIOTZAZIGORRA ZIFRATAN
1984an Nazio Batuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluak onartutako Hiltzera Zigortutakoan Eskubideen Babesa bermatzeko Neurrien 3. puntuak dionez, “ezin izango da hiltzera zigortu delitua egiteko unean 18 urte baino gutxiago zuen inor, eta ez dira ere heriotza-zigorrak beteko haurdun dauden edo erditu berriak diren emakumeen eta burua galdu duten pertsonen kasuetan�.
Heriotza-zigorra indargabetzeko mundu mailan gailentzen ari den joerak geldiezina dirudi. 1977an 16 herrialdek zuten edozein delitutarako indargabetua; gaur egun, 90 dira halako herrialdeak. 1990az geroztik, 50 herrialdek eta lurraldek indargabetu dute heriotza-zigorra delitu guztietarako.
1989ko maiatzak 24ean onartutako 1989/64 ebazpenean, Nazio Batuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluak Nazio Batuen kide diren estatuei heriotza-zigorra indagabetu dezaten eskatzen die “buruko atzerapenak dituzten edota buruko gaitasun oso mugatua duten pertsonen kasuan, zigorra ezartzeko unean zein zigorra betetzerakoan�. Ekonomia eta Gizarte Kontseiluak, era berean, kide diren estatuek “haren ondoren inor hiltzerazigortua edota hilarazia izaterik egongo ez den gehienezko adin bat� ezar dezaten gomendatzen du.
2008ko urtarrilean Amensty Internationalek ezagutzen dituen datuen arabera: • 91 herrialdek eta lurraldek delitu guztietarako indargabetu dute heriotzazigorra. • 11 herrialdek gerra garaian egindakoak bezalako salbuespeneko delituak salbu, gainontzekoetarako heriotza-zigorra indargabetu dute. • 32 herrialde “izatezko abolizionistatzatâ€? joak dira: nahiz eta euren legedietan heriotza-zigorra mantendu, ez dute azken 10 urteetan inor hilarazi eta ez dirudi ere aurrerantzean berriro heriotza-zigorra aplikatuko dutenik. Honek esan nahi du guztira 134 herrialdek indargabetu dutela heriotza-zigorra legez edo izatez. Dena den 63 herrialdek eta lurraldek indarrean mantentzen dute heriotza-zigorra eta oraindik ere aplikatzen dute, nahiz eta urte jakin batean benetan presoak hilarazten dituzten herrialdeen kopurua askoz txikiagoa izan. Nazio batuetan onartutako luzamendu unibertsalak babesten duen aboliziorako
ternationalek uste du espainiar Konstituzioak heriotza-zigorraren aipamena kendu beharko lukeela edota berariaz bere aplikazioa debekatu.
joera honi laster bat dakizkioke herrialde gehiago, asko baitira legedi abolizionistak lantzen ari direnak. Hala ere, 2006an:
Nazioarteko legedia
• 1.591 pertsona hilaraziak izan ziren 25 herrialdetan. Arestian aipatutako zifra gutxieneko zifratzat jotzen da. Egiazkoa askoz altuagoa izan liteke. • Jakinak diren exekuzio guztietako %91 sei herrialdetan izan ziren: Txinan (gutxienez 1.010, beste iturri batzuk kopurua 8.000 exekuziotara igotzen dute), Estatu Batuak (53) Iran (gutxienez 177), Irak (gutxienez 65) Pakistan (82) eta Sudan (gutxienez 65). • Nahiz eta zifra zehatz bat ematea zaila den, ustez 2008ko urtarrilak 1ean hilaraziak izateko zain zeuden pertsonen kopurua 19.185 eta 24.646 arteko da.
HERIOTZAZIGORRA ETA ESPAINIA Zer dio Konstituzioak heriotza-zigorraz Espainian azken exekuzioak 1975eko irailan izan ziren. Orduan, ETAko bi kide eta FRAPeko beste hiru afusilatuak izan ziren. 1978an, gaur egungo Konstituzioa indarrean jarri zenean, heriotza-zigorra indargabetu egin zen gerra garairako legedia militarrak ezartzen zituen kasuetarako ezik.
Espainiak oraindik ez du Giza Eskubideen Europear Hitzarmenaren 13. Protokoloa sinatu. Protokolo honek heriotzazigorra egoera guztietan debekatzen du, baita gerra garaian edota gerra-arrisku bizian egiten diren ekintzak ere.
1995era arte, Zigor Kode Militarrak heriotza-zigorra aurreikusten zuen traizio, matxinada militar, espioitza, sabotaje edota gerrako krimen kasuentzat. Gizarte elkarteek eta banakako zenbait ekimenek burututako kanpaina luze baten ondoren, zigor hau alderdi politiko guztien adostasunez indargabetua izan zen. Azaroak 27ko 11/1995 Lege Organikoak, gerra garairako ere heriotza-zigorra indargabetu zuenak, abolizioa osatu zuen eta hura absolutu egin. Nahiz eta heriotza-zigorra espainiar Zigor Kodetik desagertua izan, oraindik ez da Konstituziotik bere aipamena ezabatu. Honela dio Konstituzioaren 15. atalak: “Denek dute bizitza eta osotasun ďŹ siko eta moral eskubidea, eta ezin dira, inola ere, torturatuak izan; inori ezin zaio ere zigor edo tratu jasanezin edota laidogarririk ezarri. Heriotza-zigorra indargabetzen da, gerra garairako zigor lege militarrek aurreikus dezaketena salbuâ€?. Kontutan izanik 40 herrialde baino gehiagotan euren Konstituzioek heriotzazigorra debekatzen dutela, Amnesty In-
Munduan zehar hiltzera zigortutako espainiarrak Oinarritzat 2008ko urtarrilak 1eko data hartuta, bi espainiar zeuden munduan hiltzera zigortuak: Pablo Ibar Estatu Batuetan eta Nabil Manakli Yemenen. Pablo Ibarren gurasoak, euskaldunak izatez, 70. hamarkadan emigratu zuten Estatu Batuetara. 2000. urtean, Pablo hiltzera zigortua izan zen eta geroztik heriotzaren korridorean dago Starkeko espetxean, Floridan. Gertakariak 1994an jazo ziren: Pablo Ibarri eta beste gizon bati luxuzko etxe baten lapurretan hiru pertsona hil izana egotzi zitzaien. 1998an epaimahai batek ezin izan zuen ahobateko erruduntasun epai bat adostu eta epaileak epaiketa baliogabetzat jo zuen. Dena den, 2000. urteko bigarren epaiketa batean, hilketa hirukoitzaren errudun jo zuten. Akusazioa, nagusiki, etxearen segurtasunezko bideoak hartutako irudi batzutan oinarritu zuen. Bertan Pablo Ibar ikusten omen zen. Defentsaren ustez, ikusten den gizona Pablo Ibar izatea oso zalantzagarria da.
HERIOTZA-ZIGORRARI EZ
9
2006ko martxoak 9an Floridako Auzitegi Gorenak bere zigorra baieztatu zuen nahiz eta ez dagoen bera erruztatzen duten froga garbirik eta Auzitegi berak epaiketan irregulartasunak izan zirela onartu. Pablo Ibarrek bizirik irauteko duen itxaropen bakarra bere abokatua prestatzen ari den helegite berri bat da, aurreko epaiketa baliogabetu eta beste epaiketa bat ospatzeko asmoz. Bere abokatuak argudio berriak 2008. urtearen haseran aurkeztu nahi zituen, epailearen epaia urte bukaeran edota 2009an zehar izateko. Erabakia ezezkoa balitz, Floridako Auzitegi Gorenera, Estatu Batuetako Auzitegi Gorenera edota auzitegi federal batetara jotzerik izango litzateke. Nabil Manakli Kasaybati, jatorri siriodun herritar espainiarra, 1997an Yemenen hiltzera zigortua izan zen sabotajeekintzak eta hilketak planiďŹ katu izana leporatu zitzaionean, urte hartako uztailan Aden-en geratutako lehergailu bidezko atentatu bat zela eta. 27 pertsona gehiagorekin batera salatu zuten. Haietatik asko, bera barne, torturatuak izan ziren, zenbait txostenen arabera, aitortzera behartzeko. Epaimahaiak ontzat eman zituen horrela lortutako “aitormenakâ€?. 2003ko martxoan Auzitegi Gorenak Nabil Manakliri ezarritako heriotza-zigorra baieztatu zuen, eta urte bereko iraliak 11ean Yemengo presidenteak, Ali Abdullah Saleh-ek, zigorra berretsi zuen. Azkenik ez zen hilarazia izan, eta 2006ko apirilean, Yemengo gobernuak kontutan hartu zuen heriotza-zigorra ordezkatzeko Espainiak eginiko eskaera. 2007ko urriak 18an, Kanpo Arazoetako eta Kooperazio Ministerioak Yemenekin adostutako hitzarmen baten berri eman zuen, kondenatutako pertsonen lekualdatzeari buruzkoa. Hitzarmen horrek Nabil Manaklik bere zigorraren gainontzeko zatia Espainian bete dezan ahalbidetzen du.
10
AMNESTY INTERNATIONAL
AMNESTY HERIOTZAZIGORRAREN AURKA LANEAN Amnesty International heriotza-zigorraren aurkakoa da, edozein kasutan dela ere, eta horregatik, exekuzioak bete ez daitezen bete eta mundu osoan heriotza-zigorra indargabetu dadin egiten du lan. 1961an sortu eta denbora gutxira, Amnesty International kontzientzia-presoen exekuzioak eragozteko deialdiak egiten hasi zen. Denboraren poderioz, Amnesty Internationalek heriotza-zigorraren aurkako postura indartu egin du, eta gaur egun gatibu den edonor hilaraztea eragotzi nahi du, edozein delitugatik kondenatua izanik ere. Nahiz eta azken hamarkadetan lorpenak paregabeak izan diren, asko dira urtero hilaraziak diren pertsonak. Horregatik Amnesty Internationalek heriotzazigorra guztiz indargabetzearen aldeko borrokan dirau. Amnesty Internationalek etengabeko lan plangintza bat mantentzen du heriotza-zigorraren aurka, herrialde jakinetan kanpaina jakinak egiten direlarik. Lan hori $ ! !" !" ! !$ $ !" $ $ " ! $ !" " ! $ $" ! ! ! !$ $ $ !# ! $ !" $ ! ! !" !" ! ! !$ $ $ !$ ! !"$ " !$ ! $" !#
beste elkarte batzurekin eta gizarte zibilaren ordezkariekin elkarlanean egiten da. Elkartea Heriotza-Zigorraren aurkako Mundu Koalizioaren kide sortzailea da. Koalizio hau giza eskubideen aldeko 40 elkarte baino gehiagok eta abokatuelkargo, sindikatu eta agintari lokal ezberdinek osatzen dute, denok euren ahaleginak batuz mundua heriotza-zigorraren zamaz askatzeko. Horrez gain, Amnesty Internationalek Heriotza-Zigorraren aurkako Asiar Sarea koordinatzen du, 2006. urtean ezarri zena eta zuzenbidearen profesionalek, parlamentari ugarik eta inguruko herrialdeetako aktibistek osatzen dutena. Amnesty Internationalek ondorengoa eskatzen du: • Mundu osoan betetzeke dauden exekuzio guztiak geldiaraztea. • Delitu guztietarako heriotza-zigorra indargabetzea, salbuespenik gabe. • Heriotza-zigorraren abolizioa aldarrikatzen duten hitzarmen guztien berrespen unibertsala, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Hitzarmenaren aukerako 2. Protokoloa barne. • Heriotza-zigorra mantentzen duten herrialde guztiek berau adingabeei ez ezartzeko duten nazioarteko betebeharra errespetatzea.
BIBLIOGRAFIA
)*%( " & $ #+ (*
+ $ 4%) & ( #%( ( %$ $ %) " & $ #+ (*
" -*( $ (%
" 6"* #% 3 +$ %$ $ % #+ (*
688(3 ( .;03(8 ;,5:, 69C (8.0:(3,:>,( ;D9
6*,3?5, #(;<(8+
A&6 (*;96B )03+;4( 8;E6 (8.0:(3,:>,( 45,9:? 5:,85(:065(3
(4;9 3),8:
"3(5,:( (8.0:(3,:>,(
;.6 %D*:68 3 3,7/ ,+0:68,(2
%) ( %) +# $%) ( $* " & $ 45,9:? #+ (* 0 %( '+2 %" ( " 5:,85(:065(3 (8.0:(3,:>,( & $ & * "
+ 5$ &%( $. 5$ " * " $ + (*% ) "% 45,9:? #+ (* ) &%( 5:,85(:065(3 (8.0:(3,:>,( $, $ $ # $*% # $%) " )* % *%) . ( ) (1$ * $ ( " ) + %$ ) &%( " & 5$
69C ;D9 688(3 /09:680(:@(03, ,:( 0+(@3,(2 @0.68 /65,5 )03(2(,8( /09:68026(8,5 ,:( 30:,8(:;8(5 ,:( (8:,(5 0@(5+(26 ,8(.05(8,5 ),880 ,4(:,5 +; )630@0650946(8,5 (3+(8802(7,5(2 5()(84,5:@,5 +0:; ,806:@( @0.688(2 /,880(3+, (926:(5 05+(88,(5 +08(; )(05( 0+(@3,(8,5 ;9:,@ .0@(8:,(8,5 +,-,5:9( (3+(8802(:@,5 +;:,5 )(05( (@2,5 -05,(5 ),8, 05:,8,9(2 ,:( 780)03,.06(2 4(5:,5+; 5(/0 +0:;@:,5,5 ,92;:(5 +(.6,5 :8,95( )(: )(056 ,@ +( 0);8; /65,2 .0@()(5(26,5 ,8(032,:( 3,.(3(8,5 05.;8;26 605(880@26 .(3+,8(2 4(/(0.(05,8(:@,5 +0:; 9:(:; (:;,:(5 #(5+8( ,:( $86? (;320 ,3,2:8026(5 ,9,80 ),/(826 +;:,5 ,.;5(8,5 @(05 +(;+, ;8:, +0:;@:, '680.(0@:626 /(;8:@(86 )(: ,@ +( @082;59:(5:@0( (805.(880 )(: ,7(04(/(0(8,5:@(: 0 :,9:0.(5:@( 0@;.(880 265765)0+, @(03,26 (8(@6 /(; ;3,8:@,5 3(.;5+;26 +;:,5(2 ,8, /,880(5 (:@,880:(8 ),8, );8;(8,5 (:@,880:(8 (;89(;3:,2 ,.68( ,9:;.(880 )(: )0@0 +; ,8, ,205:@(2 468(320 @,5)(:,8(05626(2 +08,5 1(),:; .(), /032,:( )(: ,.05 +; ,97,:>,8( ,:( ;82(),8( 080:9026 +( ,:( 786@,9; 9(0/,9:,@05 /688,:(5 ,@ +(.6 ),8(8,5:@(: ,@ (9(3+;8(802 ,@ 0:>(867,502 !880(3+, )02(05 /(;,:(5 ,88,(30946(2 7,8-,2@06( 368:@,5 +; ,;89:(3:,2 ),8, 09:6806( (@(3:@,5 +; ,@ ),8, (88(@60 ,+6 9,5:04,5+;,5( )(0@02 ,:( ),8, ,@05,@26 7(:;(8,5(
03:@,8( @0.68:;:(26 )(:,2 ),8, .,3(:02 08(2;83,(8,205 ),8, )0@0:@(26 (@2,5 ;5,(2 ,32(8)(5(:@,5 +0:; 68+;@ 68+; 405;:;@ 405;:; ,8, 0:>(86:, 1(9(5,@05( (805:@,26 05+;3:;( 368:@,26 +0:;,5 (3-,8802(26 0:>(867,5(2 -;8.60(5 .(88(0(:; @;:,5 (@2,5 (3+0( ,+6:( ,>,2;@06 73(@(5 ,.65.6 +,5 1,5+,:@(80 (;88, ,.0:,26 +;,5 ),3+;88( +0:; 405:@(.(0 )(05( )(0:( "(809,5 ,.05+(26 (@2,5 0)03(3+0(2 ,+6:( ),8, (3()( (80, 8,5 0880)(88,( ,8, (5 (8.0:(8(:;( 265:(20@;5( /,806:@( @0.688(8,5 (;82(26 (3,.(:; /;520.(880 )(: +(
97,80,5:@0(8,5 (8.0:(8( ,>,2;@06,2 /(0,:(5 7(8:, /(8:@,5 +;:,5(2 (),8,:; ,.0:,5 +0:;@:, 565 ,@ +( -86.(:; /,806:@( @0.688( ),8,@020 ,8(.052688( +,502 +,3052;,5:@0( (3( 05+(82,80( 7630:026( 4;880@:,26 ,880(3+,@ /,880(3+, @0.68 /65,5 (7302(@06( 5,;880@ 2(576 ,868:@,5 +( ),:0 :>086,5,5.(5 ,+6:( (88(@( ,+6 ,:50( .;:>0,5.6,5.(5 (0@ ,88,78,906 7630:0268(26 :8,95( ),@(3( ,8()03:@,5 +( ,:( ,8( (8)0:8(806(5 ,@(8:@,5 ,:( ),:,:@,5 +( :@,8( ,.0:,802 ,@ +;,5 @0.688( +( ,:( /688,.(:02 ,@05 +; ,88;.(),(2 /03(8(@0(2 0@(:,( .;@:0@ ,8(.6:@0 (05,8( /,806:@( @0.688(2 605(88026 .0@( ,92;)0+,(2 ;88(:@,5 +0:;
,+02;,2 4(0@ ,9(5 +;:, /03 ),/(8 +;,5(2 ,@ )(+; 5(/026( :067,5:(3 96+026 /(8:@,5 (+0)0+,@ +690( ,+6 :>,8:(2,:( 62,88(2 0@(5 +08,3(26 ,+6:( 9;)9:(5:@0( 204026,5 78,@070:(@06(.(:02 (5,9:,90( ,-,2:;( ,@ +( ),/(8 (+05( 9(265( 0@(5.6 ,+6:( 3(9:,8 +,9(.,8:;26 +( ,:( 265+,5(:;(2 605(@, )68:0:@( 7(08(:;26 +; 76:(906 2368;86( @(05,:(5 9(8:@,5 +,5 ,:( )0/6:@ .,3+0:@,( .,8:(:@,5 +,5 /,05,(5 :( 7(5*;86506 )864;86(2 968:@,5 +;,5 .0/(8 7(8(3090( +,3( ,:( ,@05,@26( 0@(5.6 @(06 ),8, 605(@,( (+0,8(@:,( (8802(:@,@26 ,>,2;@06( ),8,@020 3(@.(880( +,5 @0.688( +( 68(05+02 ,8, 5(@06(8:,26 (8(;(2 ),:, .(), 8(5,2 (+;3:,806( ,.05 0@(5(@ 9(3(:;:(26 .0@65 ,:( ,4(2;4,,0 ,@(8:@,5 +0,5( $>69:,5 /65,2 +;,3( .;:>0 .,8:(:;:(26 /(8802(:@, 2(9;(2 ,:( /(8802(:;:( /03:@,8( @0.68:;:(26 7,8:965,5 ,7(0(2 )03:@,5 +0:; 0@( ,92;)0+,,5 ;88(2,:( /(; ,8(.6@:,26 08(50(8 (2:0)09:,5 3(5( ,8, 1(96:@,5 +;
45,9:? 5:,85(:065(3 ,5 :>69:,5(
(1$ " 6"* #% , ( + % 45,9:? 5:,85(:065(3 # $%( ) ,5 :>69:,5(
$ #+ (* $ ( ! ( *( ( $ +)*
45,9:? 5:,85(:065(3 ,5 :>69:,5(
,(5 8(2,5 /,806:@( @0.688( ),88,@(880 @,5,:02 7,8:965( )(056 .,/0(.6 0@(5 +08( /03:@,8( @0.68:;(2 ,:( .;:>0,5,@ ,/;5 /65,@ .,86 /03(8(@0(2 0@(5 +08( (5 .;:>0,5,@ 7,8:965( 0@(5 @08,5 /03(8(@0(2 /(0,5 (8:,(5 .;:>0,5,@ )0 ,4(2;4,
)* %) $ %) + 5$ & ()%$ ) %$ $ (# # $* "
45,9:? 5:,85(:065(3 ,5 :>69:,5(
$>69:,5 /65,:(5 45,9:? 5:,85(:065(3,2 9:(:; (:;,:(5 (@ .,86@:02 /03(8(@0:(26 .0@65 ,:( ,4(2;4,8,5 @,88,5+( (8.0.(880 )(: 1(96:@,5 +; ",8:965( /680,:(26 )(260:@(2 (+04,5 405;9)(306:(9;5( ,@ +,5 ),9:, );8;26 .(0>6:(9;5 ,+6 (8(@6 46:(8,5 )(: @,;2(5
%(# ) $* ($ %$ " ) )% ( " & $ #+ (*
45,9:? 5:,85(:065(3 ,5 :>69:,5(
62;4,5:; /65,2 5(@06(8:,26 :8,95,5 /(;:(:;:(26 @(:0(2 ,:( /,806:@( @0.688(8,5 ()630@06(8,5 ,83(@065(:;:(26 ),9:, @,5)(0: (+0,8(@7,5 )03:@,5 +0:; .(02( 9(032(:;:(
8(5 ;8:, )(056 .;:>0(.6 @0:;@:,3( +,30:;(2 ,.05+(26 7,8:965(2 /03(8(@:,5 +0:;,5 (@2,5 /,880(3+,( 0@(:,(8,5 ,.6,8( 36:9(.(880(5 +(.6 45,9:? 5:,85(:065(3,2 +(8()03,5 05-684(@06(8,5 ,9(5,:(5 (@ .,86@:02 4;5+;26 ),9:, ,+6@,05 /,880(3+,2 )(056 (+05.(), .,/0(.6 /03(8(@0 0@(5(8,5 6/68, 4(2()86( ,8, )(+;
$ %(# / % % === ,9 (45,9:? 68. :,4(9 7,5( +, 4;,8:, === (4509:0(*(:(3;5?( 68. ,+; 4(:,80(3 :,4( 05+,> /:43 74
HERIOTZA-ZIGORRARI EZ
11
Filmografia 3)46*3,4 =*66*3)& -*6.48=& =.,466&6. '969=04 *=8&'&.)& '&8 ,.6489 )*=&0*8*3 +.12 042*68=.&1 '&8=96*3 1&,.3 '&8 )& > ).3&? &.5&8=*3 )*3*&3 ,42*3)&898&04 ,98<.*3,4 &).3& &).*6&=8*3 )&
12
" $
&:.*6 46(9*6&
*6* +&2.1.&6. 1&,938=*04 1&3*&3 &6. )*3 -&96 '&8 5*387&8=*3 )9*3& *7&8*&,&8.0 *75*8<*6&898&04 *2&092* '&8 -.1&6&=.& .=&3,4 )*3 ,.=43 '&8 .69 '*,.6&)& -.69 &-487 .7846.4 '&0&66& 93)9&6*3 '.=0&66*&3 '.=. ).6*3*. '969=04 +.12* '&8
& ' ##
.91.&34 438&1)4
78&89 &89&0 )*414,.& &3&60.78& )98*3 '. *8460.3 .8&1.&66. 1.70&66*8&3 1&5966*8&3 *8& -.10*8&3 5&68* -&689 .=&3& 1*546&89 =&.*
( $ ! % % !
!4'*68 $.7*
*6.48=& =.,466&6*3 &960&04 &1*,&89& 2&092* '&8 &910. *1*086.04&3 -.18=*6& =.,4689& )&
"$ # $ ! "
1&9)* -&'641
%% 2*3)*&6*3 *6).&1)*&3 6&38=.&3 &'468&89 .=&3&,&8.0 *2&092* '&8. -*6.48=& =.,466& *=&66. =&.4
$ !#
#.2 !4''.37
,.&=04 0&79 '&8*&3 4.3&66.89& *6.48=&6*3 0466.)46*&3 )&,4*3 043)*3&89 '&8*3 *8& 24/& '&8*3 &68*&3 7468=*3 )*3 *61&=.4& &=&18=*3 )9 43*0 043)*3&89&6*3 )*1.89*3 7&2.3*&3 296,.18=*3 )*3 -*.3*&3 *<*09=.4& &8=*6&89 3&-. )9 *8& .3460 -.18=*& 2*6*=. *= )9*1& +6 4,&89
% ! $
9.7 &6(@& *61&3,&
42*).& ,&=. ,4=4 -43*8&3 ,.=43 '&8*0 &966*6& &8*6&8=*04 -&1&'*-&66*= '*6* &.8&,.3&66*'&0 /9'.1&8=*6&04&3 -987.0 98=. )9*3 '466*64 54789& 43&689 '*-&6 )9
% !
6&30 &6&'438
.1.& '*6)*& 04146* -466*8&04 1.341.4& )9*3 0466.)46* 19=* '&8 *75*8<* '&8*8&04 +938=.43&6.4*0 ,&96 -*6.48=&6*3 0466.)46*& )*.8=*3 ).4,93&6. *2&8*3 ).48*3 .=*3& )& 0.38=& 474 8*789.3,969 /&0.3*&3 040&8=*3 )& 49.7.&3&
,.=&68* &66&=.78& '&8
% !
&39*1 9*6,&
,.&=04 ,*68&*6&8&3 4.3&66.89& &3 "&1:&)46 9., 38.(- &3&60.78& ,&=8*& 75&.3.&3 ,&6648*= -.1&6&=.8&04 &=0*3 56*74 541.8.04& .=&3 =*3
69(* *6*7+46)
. -.10*8& *,.3 ).89*3 *2&092* '&8 -.18=*6& =.,4689& .=&3 )& *8& 56*74 )&,4 -*6.48=&6*3 =&.3 .12*&0 =.,466& 46)*=0&8=*04 &-&1*,.3 1&66.*3 )*706.'&5*3 .38*6*7,&66. '&8 *,.8*3 )9 *8& .38*6*7 541.8.04 -987& '.6,.=&68*6&8=* '*6&6. ,&.1*38=*3 =&.43 24)9& 7&1&8=*3 )9
$ ! )" " % ! $ "
&7.1.4 &68@3 &8.34
*6.48=& =.,466&6. '969=04 )4092*38&1& -&2&60&)&6*3 -&7*6&3 1&3*&3 =.-&6)98*3 *75&.3.&6
'466*64*3 8*78.,&38=*8&3 4.3&66.89&
! ! !
&6( !4((4
,.&=04 0&79 '&8*&3 4.3&66.89& .=43 &5&1 '&8*0 )41&6 4789 ).89 ".78*2& 5*3&1&0 -*6.48=&6*3 0466.)46*6& '918=&8904 )9
$ * #
1.38 &78;44)
70&62*389 -&3).04 0&=*8&6. '&8*0 -.18=*6& =.,46898&04 ,.=43 '&8 *669,&'*& )*1& 978* )9 <*09=.4&6*3 &966*04 46)9*8&3 *614/9&6*3 04386&04 '.)* '&8. *0.3,4 ).4 *,.& &960.8=*04
AMNESTY INTERNATIONAL
Amnesty International ikerketa eta aktibismoaren bidez giza eskubideen alde lanean diharduen mugimendu global bat da. Bere ikuspegia Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalean eta beste zenbait nazioarteko arautan babestuta dauden eskubide guztiak pertsona guztiek goza ditzaketen mundu batena da. 2 )*&./& */$-* "&+* ( 0!(&" "&+*$. '40#0&1 ! 0> > +<&#
#&4+& 999 '5 #/0'56; 14)
., &*& - / ( ., &*& - # 1' -&/1
detan kokatuta dago. Ez du inongo
$%$ %+-# &(0
gobernurekin, ideologia politikorekin,
'40#0&1 ! 0> = > +<&#
#&4+& '.A(101
Amnesty International 150 herrial-
interes ekonomikorekin edota erlijio sinesmenekin loturarik. Ez du inongo gobernurik babesten edo erasotzen, eta era berean, ez ditu ere babestu nahi dituen pertsonen iritziak babesten ez erasotzen. Bere interes bakarra giza eskubideen babes inpartziala da.
4)+6#4#2'0 *10'6#0 '4#$+.+6#-1 #4)#<-+'- 10&14'0)1 )14&'6<#+.''- )14&'6#-1 '5-7$+&'#- &+67<6' ? '<-'44'6#0 '4&+#0 '6# $'*'#0
'6# )1+#0 '6# '4&+#0 144+#.&'#- ? 0# +0 144+#.&'# ? /0'56; 06'40#6+10#. +.#0 )1+#0 ;
144+#.&'#- ? 46*74 7&#* 0)'. '6# 144+#.&'#- ? #$+#0 +#5+1 2+:5+. 144+#.&'# ? .14+&# '2#46/'06 1( 144'%6+105 144+#.&'# $'*'#0 ? 4721 .1%#. &' 7#&#.#,#4# 144+#.&'# $'*'#0 ? #8+'4 4'0&'5 '6# '5-7$+#0 '4&+#0 '6# $'*'#0 144+#.&'#? +--76 /0'56; 06'40#6+10#. 144+#.&'# ? 4+8#6' '6# 144+#.&'#- ? 7$'0 #0)#5#4+#0 144+#.&'# +5'+07 )4#(+-1# "#/+. 74' 024+/#6<'# 46'5 4@(+%#5 #.'4/1
'37+21 '&7%#%+10 '5 #/0'56; 14) 999 '5 #/0'56; 14) .'0!&#$ %01/& ' %+-#$ ' 4)+6#4#2'0 *10'- ')+.' '5-7$+&'#- &+67 &1<'+0 /1&7< <#$#. &#+6'-' 6#5#4+- 14&#+0&7 )#$' *'<-706<# *'.$747#- '&16# )+<# '5-7$+&''0 <#$#.-706<# &+4'.# '6# $#+0# 5#./'06# )#.'4#<+6# &#)1 )+.' '5-7$+&''0 ,#$''- ')+6'0 &+4'0 '4#$+.2'0'< ,#-+0#4#<+#- +<#0 &#+6'<'0 '44')76<'0 &76' .#0#4'0 '4#)+0-146#570# '$#.7#67 #*#. +<#6'-1 '567 *#7 $'56' '&1<'+0 ')1'4#6#0 <#$#.6<'-1 $'4#7 $'56' #4)+6#4#2'0'0 $#6'#0 '4#$+.6<'-1 '&16# +6<7.+ '&1 /1.&#6<'-1 #744'< #4)+6#.'6:'#4'0 +&#6<+<-1 $#+/'0# '5-74#67 $'*#4 +<#0)1 &#