ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ #64

∆ΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΚ∆ΟΣΗ | ΑΘΗΝΑΪΚΟ & ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΚΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ ΕΙ∆ΗΣΕΩΝ

ΤΕΥΧΟΣ 64 | 13 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2017

50 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΧΟΥΝΤΑ

Ποτάµι µέσα µου πικρό το αίµα της πληγής σου

Ipotrofies_20,8x29,5.pdf

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

2 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

1

06/02/2017

12:15

ΣΦΥΓΜΌΣ

ΑΝΘΡΩΠΆΚΙΑ ΜΕΓΆΛΗ ΠΈΜΠΤΗ ΣΉΜΕΡΑ, που βγαίνει το περιοδικό μας και σχεδόν όλοι κάνουν τα σχέδιά τους για τις αργίες του Πάσχα. Άλλοι τις έκαναν νωρίτερα και κάποιοι, οι τυχερότεροι είναι ήδη στο χωριό τους ή στην ύπαιθρο και ζουν μακριά από τις απρόσωπες πόλεις το “θείο δράμα”, την παράδοση και την επαφή με τη φύση. Όλα στην Ελλάδα έχουν μία αρμονία εξαιρετικά χρήσιμη για να συνεχίσεις να ελπίζεις, να θέλεις να ζήσεις. Είναι και αυτή η ανάσταση που - πιστεύεις δεν πιστεύεις- θέλεις με κάποιο τρόπο να δικαιωθεί και να ΄ρθει το γλέντι με τους ανθρώπους που αγαπάς. ΌΜΩΣ, ΣΕ ΛΊΓΕΣ ημέρες συμπληρώνονται και 50 χρόνια από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, μία από τις χειρότερες στιγμές αυτής της χώρας, όπου επικράτησε η κτηνωδία και η δημοκρατία μπήκε στο γύψο. Μαζί και η γελοιότητα, που συνδυάστηκε με τις γιορτές πολεμικής αρετής των Ελλήνων, μία έμπνευση που είχε στον πυρήνα της το αρχαιοελληνικό γκροτέσκο, την αρβύλα και την αμερικανιά. Και υπάρχει και αυτός ο συνδυασμός με τα πασχαλινά γλέντια των παπαδοπουλοπαττακών, μακαρεζολαδάδων, που κακοποίησαν τα υπέροχα δημοτικά τραγούδια μας και σημάδεψαν μια ολόκληρη γενιά, παιδιά τότε, που πίστευαν για χρόνια ότι τα παραδοσιακά τραγούδια μας ταυτίζονται με αυτούς τους γελοίους χασάπηδες. ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΊΟ θεωρεί υποχρέωσή του να θυμίσει στιγμές αυτής της μαύρης ιστορίας στους νεότερους, αλλά και σε αυτούς που έχουν ξεχάσει ή μέσα στις φουρτούνες της ζωής θέλησαν να αμβλύνουν στο μυαλό τους το κακό που έκαναν οι χουντικοί και οι συμπαραστάτες τους, ντόπιοι και ξένοι, στην πατρίδα μας. Ας μην κρυβόμαστε χρόνια τώρα ακούμε κυρίως από ηλικιωμένους το γνωστό “ε, ρε Παπαδόπουλο που θέλουμε” ή το άλλο “που είσαι ρε Παπαδόπουλε...”. Κάτι σαν το“οι Έλληνες θέλουν το Γερμανό τους”. Τέλος πάντων, τα χρόνια είναι αρκετά και πολλοί νέοι και μεγαλύτεροι βλέπουν τη χούντα των συνταγματαρχών λίγο πολύ ως μία ασπρόμαυρη αθώα ελληνική ταινία, που στο τέλος φεύγουν όλοι αγαπημένοι. Δεν είναι έτσι και ο λαός αυτός πρέπει να διατηρεί τη μνήμη του, τις ευαισθησίες του, τις αρχές του. Να μην ξεχνά τους αγώνες και τους αγωνιστές, τη βαρβαρότητά τους, τα ξερονήσια, τα βασανιστήρια, τα “αποφασίζομεν και διατάσσομεν”, την χρησιμότητα της ρουφιανιάς. Όχι τίποτα άλλο, αλλά πάντα υπάρχει ο κίνδυνος να τα βρεις μπροστά σου, ίσως με άλλη μορφή, με παραλλαγή, αλλά πάντα το ίδιο επικίνδυνα και αποκρουστικά. Δεν θα ξεχάσω μετά την πτώση της χούντας τους μεγαλύτερους που έλεγαν συνεχώς ότι “καλά πως αυτά τα ανθρωπάκια μας έδεσαν για 7 ολόκληρα χρόνια”. Ίσως μας έδεσαν γιατί αυτοί ήταν η βιτρίνα για τις ξένες υπηρεσίες, το παλάτι, τις εκατό οικογένειες που λυμαίνονται τη χώρα για δεκαετίες. Συνάμα ίσως γιατί ο λαός, δυστυχώς, δεν γνωρίζει τη δύναμή του, όταν αποφασίζει να σηκωθεί από τον καναπέ ή αφήσει σε δεύτερη μοίρα την αγορά μιας ηλεκτρικής συσκευής. ΣΤΟΥΣ ΚΑΙΡΟΎΣ ΜΑΣ δυστυχώς δεν απειλείται μόνο η δημοκρατία και η ελευθερία και μάλιστα σε πολλές γωνιές του πλανήτη, ακόμη και στην Ευρώπη, αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος και η ζωή. Αυτή τη φορά δεν είναι συνταγματάρχες ή κολονέλοι, αλλά απρόσωποι θεσμοί και οργανισμοί. Είναι οι δανειστές, οι αγορές, υπερεθνικοί οργανισμοί με περίεργες ονομασίες, ΜΜΕ με μοναδικό στόχο την πλύση εγκεφάλων, τη διάχυση τερατωδών ψεμάτων και την κατατρομοκράτηση των πολιτών και σκοτεινά κέντρα εξουσίας, που παίζουν με τη χειραγώγηση λαών, με δημοσκοπήσεις και “επιστημονικές έρευνες” και ρίχνοντας φίδια διχόνοιας ανάμεσά μας. ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΆ ΠΡΈΠΕΙ να θυμηθούμε εκείνη τη μαύρη επταετία, αλλά και αυτούς που μας τη φόρτωσαν και αυτούς που μας φορτώθηκαν γιατί έλεγαν κινδύνευε η πατρίδα. Τότε από τους κομμουνιστές και τους “συνοδοιπόρους”, τώρα από το χρέος, τα ελλείμματα, τα σπρεντ, την ανταγωνιστικότητα, τους ελεύθερους επαγγελματίες, τους μικρομεσαίους, τους εργαζόμενους, τους δημοσίους υπαλλήλους και φυσικά τους συνταξιούχους. Προσοχή: οι χούντες δεν έχουν πάντα ένα γελοίο στρατιωτικό μπροστάρη, αλλά και έναν γελοίο που το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι τα συμφέροντα και τα χρήματα των πολύ, μα πάρα πολύ, λίγων. Η διαφορά είναι μικρή. Η βία της φτώχειας είναι χειρότερη απ’ όλες τις μορφές βίας. Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλη την Ευρώπη δυστυχούν και η απάντηση είναι κυνική, όπως αυτές που έδιναν οι συνταγματάρχες πριν 50 χρόνια. * Το Πρακτορείο τρεις ημέρες πριν το Πάσχα προτίμησε, από το να έχει ανώδυνα θέματα, όπως για τους 10 καλύτερους προορισμούς στην Ελλάδα ή και στο εξωτερικό και άλλα συναφή, που μπορεί να έφερναν και διαφήμιση, να σταθεί σε ένα καθοριστικό σημείο για τη σύγχρονη ιστορία μας. Να θυμηθεί τα επτά μαύρα χρόνια μέσα από απλές ιστορίες, το χαμό του ηρωικού Νικηφόρου Μανδηλαρά, αλλά και του Σπύρου Μουστακλή, καθώς το πως φτάσαμε στη χούντα, μέσα από τη διήγηση ενός εκ των πρωταγωνιστών εκείνης της εποχής του, στρατηγού Άρι Μπουλούκου. Και φυσικά να ζωντανέψει τις μνήμες μέσα και από το φωτογραφικό αρχείο ενός από τους καλύτερους φωτορεπόρτερ και φίλου, του Τέλη Σαρρηκώστα (ARISTOTELIS SARRIKOSTAS/ERT AE). Καλό Πάσχα και τα χαιρετίσματά μας στο χωριό.

Χάρης Αναγνωστάκης

Του Αλέξη Ηλιάδη

ΤΑ ΠΆΘΗ ΤΟΥ ΠΗΓΉ ΈΜΠΝΕΥΣΗΣ 4 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Η νεοελληνική και η βυζαντινή λογοτεχνία είναι πλούσιες σε έργα εμπνευσμένα από το «Θείο Δράμα»

Τ

Τα Πάθη του Ιησού και η Ανάστασή Του ενέπνευσαν πολλούς Έλληνες ποιητές και συγγραφείς, πιστούς και μη, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Διονύσιος Σολωμός, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Κώστας Βάρναλης. Η νεοελληνική και φυσικά η βυζαντινή λογοτεχνία είναι πλούσιες σε έργα εμπνευσμένα από το «Θείο Δράμα». Πολλά είναι τα δημοτικά τραγούδια, που πενθούν τον θάνατο του Χριστού ή εκφράζουν χαρά για την Ανάστασή Του. Μεταξύ των έργων που μιλούν για το «Θείον Πάθος» και τη «νέκρωση του θανάτου» ξεχωριστή θέση έχουν αυτά των κορυφαίων Βυζαντινών υμνογράφων και κυρίως του Ιωάννη του Δαμασκηνού και του Ρωμανού του Μελωδού. Κατά τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό (γεννήθηκε στη Δαμασκό της Συρίας -εξ ου και το προσωνύμιό του) γιορτάζοντας την Ανάσταση γιορτάζουμε τη νέκρωση του θανάτου. Χαρακτηρι-

ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 5

στικό είναι το απόσπασμα από τον «Κανόνα του όρθρου της Αναστάσεως»: «Θανάτου εορτάζομεν νέκρωσιν/Άδου την καθαίρεσιν, άλλης βιοτής,/της αιωνίου, απαρχήν και σκιρτώντες/ υμνούμεν το αίτιον». Τον επίσης γεννημένο στη Συρία (στην πόλη Έμεσα, τη σημερινή Χομς) Ρωμανό τον Μελωδό, ξένοι μελετητές τον αποκαλούν «πρύτανη» των υμνογράφων. Από το κοντάκιό του «Εις το πάθος του Κυρίου» παραθέτουμε ένα απόσπασμα, στο οποίο η Παναγία εκφράζει την οδύνη της για αυτά που έκαναν οι άνομοι στον Ιησού (απόδοση στα νέα ελληνικά Π.Α. Σινόπουλου): «ΟΥΤΕ ΠΟΥ ΤΩΛΠΙΖΑ, γιε μου,/να σ’ έβλεπα έτσι,/ ούτ’ επίστευα ποτέ/πως οι άνομοι τόσο/θα μάνιαζαν/και θ’ απλώναν πάνω σου/άδικο χέρι./Και τα βρέφη τους/ ακόμη σου φωνάζουν/το «ευλογημένος»./Ακόμη με βάγια/ φορτωμένος είν’ ο δρόμος/και λέει στον καθένα/τα εγκώμια που οι άθεσμοι σου υψώναν./Και τώρα ποιος λόγος/να ‘ρθή το κακό;/Θέλω να μάθω, ωιμένα,/πώς το φως μου σβύνεται,/στο σταυρό πώς καρφώνεται/ο γιος κι ο Θεός μου». Όμως, η μεγαλύτερη γιορτή της Ορθοδοξίας αποτέλεσε, όπως είπαμε, πηγή έμπνευσης και για πολλούς μεγάλους ποιητές της νεότερης Ελλάδας. Ο εθνικός μας ποιητής, ο Διονύσιος Σολωμός, στο ποίημά του «Η ημέρα της Λαμπρής» δίνει την ατμόσφαιρα της ημέρας: «…Δάφνες εις κάθε πλάκα έχουν οι τάφοι,/και βρέφη ωραία στην αγκαλιά οι μανάδες/γλυκόφωνα, κοιτώντας τες ζωγραφισμένες εικόνες,/ ψάλλουνε οι ψαλτάδες/ λάμπει το ασήμι, λάμπει το χρυσάφι/από το φως που χύνουνε οι λαμπάδες/κάθε πρόσωπο λάμπει απ’ τ’ αγιοκέρι,/όπου κρατούνε οι Χριστιανοί στο χέρι…». Ένας άλλος μεγάλος των νεοελληνικών Γραμμάτων, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, σε άρθρο του, που δημοσιεύθηκε στην «Εφημερίς» το 1888, έγραψε για τον εορτασμό της Ανάστασης: «Αληθής και ανόθευτος Λαμπρή ανατέλλει δια τους κατοίκους των επαρχιών, των πόλεων, των κωμοπόλεων, των χωρίων, όπου διασώζονται καθαρώτερον και εκδηλούνται εμφανέστερον του εθνικού βίου τα ήθη και έθιμα. Εκεί αι γλυκύταται παραδόσεις, εκεί αι ελληνικώταται συνήθειαι, η χριστιανικωτέρα πίστις και η ευαγγελικωτέρα χαρά συνενούνται και αναφαίνονται επί πάντων και υπό πάντων ακολουθούνται απροσποιήτως και απερίττως· εκεί και άκων τις καθίσταται χριστιανός και εορτάζει την Ανάστασιν και την Αγάπην». Ο Κωστής Παλαμάς, κεντρική μορφή της «Νέας Αθηναϊκής Σχολής», και ανανεωτής της νεοελληνικής ποίησης, στο ποίημά του «Τραγούδι του Σταυρού» μιλά για το σταυρικό μαρτύριο του Χριστού: «Κι έγειρε Εκείνος το άχραντο κεφάλι και ξεψύχησε/στο μαύρο το κορμί μου απάνου./ Άστρα γινήκαν τα καρφιά/του μαρτυρίου Του./Άστραψαν κι από τα χιόνια, πιο λευκά/τα αιώνια του Λιβάνου. Οι καταφρονεμένοι μ’ αγκαλιάσανε/και σα βουνά και σα Θαβώρ υψώθηκαν εμπρός μου./Οι δυνατοί του κόσμου με κατάτρεξαν/γονάτισα στον ίσκιο μου 6 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

τους δυνατούς του κόσμου…». Στο ποίημα του Κώστα Βάρναλη «Οι πόνοι της Παναγιάς» η μητέρα του Ιησού κάνει θλιβερές διαπιστώσεις για τους ανθρώπους: «…Κι αν κάποτε τα φρένα σου μ’ αλήθεια, φως της αστραπής,/χτυπήσει ο Κύρης τ’ ουρανού, παιδάκι μου να μη την πεις!/Θεριά οι ανθρώποι, δεν μπορούν το φως να το σηκώσουν!/Δεν είν’ αλήθεια πιο χρυσή σαν την αλήθεια της σιωπής./Χίλιες φορές να γεννηθείς, τόσες θα σε σταυρώσουν!...». Με το ποίημά του «Στ’ Όσιου Λουκά το Μοναστήρι» ο Άγγελος Σικελιανός μάς περνά από το Θείο στο ανθρώπινο πάθος: «… Αλλά το βράδυ το ίδιο του Σαββάτου,/την ώρα π’ απ’ την Αγια Πύλη το ένα/κερί επροσάναψε όλα τ’ άλλα ως κάτου,/κι’ απ’ τ’ Αγιο Βήμα σάμπως κύμα απλώθη/το φως ως με την ξώπορτα, όλοι κι’ όλες/ανατριχιάξαν π’ άκουσαν στη μέση/απ’ τα «Χριστός Ανέστη» μιαν αιφνίδια/φωνή να σκούξει: «Γιώργαινα, ο Βαγγέλης!»/Και να, ο λεβέντης του χωριού, ο Βαγγέλης,/των κοριτσιών το λάμπασμα, ο Βαγγέλης,/που τον λογιάζαν όλοι για χαμένο/στον πόλεμο - και στέκονταν ολόρτος/στης εκκλησιάς τη θύρα, με ποδάρι/ξύλινο, και δε διάβαινε τη θύρα/της εκκλησιάς, τι τον κοιτάζαν όλοι/με τα κεριά στο χέρι, τον κοιτάζαν/το χορευτή που τράνταζε τ’ αλώνι/του Στειριού, μια στην όψη, μια στο πόδι,/μα ως να το κάρφωσε ήταν στο κατώφλι/ της θύρας, και δεν έμπαινε πιο μέσα!...». Από τα δημοτικά τραγούδια, τους θησαυρούς του λαϊκού μας πολιτισμού, που μιλούν για τη Σταύρωση και την Ανάσταση, ξεχωριστή θέση έχει το «Μοιρολόγι της Παναγίας»: «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα./Σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται.../… Κι ο Κύριος ηθέλησε να μπει σε περιβόλι/να λάβει Δείπνο Μυστικό, για να τον λάβουν όλοι./Η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της/την προσευχή της έκανε για τον μονογενή της». Ένα από τα χαρμόσυνα δημοτικά τραγούδια είναι το θεσσαλικό «Ήρθ’ η Λαμπρή κι η Πασχαλιά»: Ηρθ΄ η Λαμπρή κι η πασχαλιά/κι το Χριστός Ανέστη./Μάνες στουλίζουν τα παιδιά/Κι πεθερές τις νύφες./Στουλίζ΄ η χήρα και τον γιο/Να πά να μεταλάβει./ Τον ζήλεψε η γειτονιά,/τον ζήλεψε η χώρα». Εκτός από τους ποιητές και τους συγγραφείς που προαναφέραμε υπάρχουν και πολλοί άλλοι που έγραψαν έργα για το Πάσχα, όπως ο Νικηφόρος Βρεττάκος, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Στέφανος Μαρτζώκης, ο Νίκος Καρούζος και για να θυμηθούμε και πάλι το Βυζάντιο, ο Κοσμάς του Μαϊουμά και η ποιήτρια Κασσία. Αυτά σε προηγούμενους αιώνες. Σήμερα, στην εποχή της τηλεόρασης, του διαδικτύου και του έξυπνου κινητού τηλεφώνου η έμπνευση από τη Μεγάλη Εβδομάδα τείνει να εκλείψει. Πάντως, οι επόμενες γενιές θα μπορούν χάρη στο ίντερνετ να ανατρέχουν εύκολα στα κείμενα των μεγάλων δημιουργών. Καλό Πάσχα.

Το μοναδικό ταφικό έθιμο την Δευτέρα του Πάσχα στο Γηρομέρι Φιλιατών στην Θεσπρωτία. Με κλαρίνα, ντέφια και λαούτα, οργανοπαίχτες πάνω από τους τάφους παίζουν τους αγαπημένους σκοπούς των νεκρών, ενώ η κάθε οικογένεια έχει και τα παιδιά της μαζί, ώστε το έθιμο να περνά από γενιά σε γενιά

Ο

«Οι μουσικοί ήχοι, σπάζουν τη νεκρική σιωπή και οι ζωντανοί, γιορτάζουν τη Λαμπρή, με τους δικούς τους ανθρώπους που έφυγαν». Πρόκειται για το μοναδικό ταφικό έθιμο στην Ελλάδα, στη Θεσπρωτία, στο χωριό Γηρομέρι Φιλιατών που αναβιώνει κάθε χρόνο την Δευτέρα του Πάσχα και «απαιτεί», τους οργανοπαίκτες στους τάφους. Κάτοικοι και συγγενείς νεκρών, πηγαίνουν μαζί με κλαρίνα, ντέφια , λαούτα και ακορντεόν, αμέσως μετά την θεία λειτουργία στον ιερό Ναό της Αγίας Παρασκευής, στο νεκροταφείο πάνω από τους τάφους. Εκεί γίνεται «παραγγελία» για τον νεκρό, να ακουστεί πάνω από τον τάφο του, το αγαπημένο τραγούδι του όσο ήταν στη ζωή. Στη συνέχεια, όλοι όσοι βρίσκονται στο νεκροταφείο, στήνουν γλέντι με παραδοσιακά τραγούδια .Στο νεκροταφείο η κάθε οικογένεια έχει και τα παιδιά μαζί, ώστε το έθιμο, να συνεχίζεται από γενιά σε γενιά. Το έθιμο της Πασχαλιάς στο Γηρομέρι έρχεται από την περίοδο της τουρκικής σκλαβιάς, όπως λένε οι ντόπιοι. Ο ηγούμενος της Ιεράς Μονής Γηρομερίου μας μεταφέρει τα ακούσματα που ο ίδιος έχει από υπερήλικες που πλέον δεν ζουν. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις τους, τον καιρό της σκλαβιάς, ανήμερα του Πάσχα στο Άνω Γηρομέρι έγινε επιδρομή Τούρκων που έκαναν σφαγή των κατοίκων. Όσοι γλίτωσαν την επομένη την Δευτέρα του Πάσχα, έκαναν την ταφή των νεκρών με μοιρολόγια και κλαρίνα. Σύμφωνα με κάποιες άλλες αφηγήσεις ηλικιωμένων, αφορμή για το

ΤΟ ΜΟΙΡΟΛΌΙ ΤΟΥ ΚΛΑΡΊΝΟΥ Της Μαίρης Τζώρα

ταφικό έθιμο στάθηκε ο θάνατος τον 18ο αιώνα, μίας ηλικιωμένης γυναίκας, που ήταν αγαπητή για την καλοσύνη της και τον αγώνα εναντίον των Τούρκων σε όλη την περιοχή. Οι συγχωριανοί της για να την τιμήσουν έκανα την κηδεία της πανηγύρι αλλά και για να εμψυχώσουν τους σκλαβωμένους ραγιάδες. Μέχρι πριν τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο το έθιμο αναβίωνε όχι μόνο στο Γηρομέρι αλλά σε πολλά χωριά της περιοχής και στους Φιλιάτες. Αναφορά στο ταφικό έθιμο βρίσκουμε και αρχείο της εφημερίδας ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ ,αριθμός φύλλου. 72,σελίδα 2η με ημερομηνία, 13-5-1932.Ο εκδότη της, Γ. Βουγίδης έχει ένα καυστικό άρθρο για το έθιμο στην εφημερίδα ,ουσιαστικά επιτίθεται σε όσους το αναβιώνουν, επηρεασμένος από το θάνατο της κορούλας του που είχε πρόσφατα χαθεί από την ζωή. Μεταξύ άλλων, αναφέρει το σχόλιο του εκδότη: «….Είναι λόγος ακαταλόγιστος να ενοικίαζη η Εκκλησία εις τον κεραστήν των χορευτών τον ιερόν χώρον των αγαπημένων νεκρών. Είναι ανοσιούργημα που πρέπει να εύρη θάνατον εν αυτώ τούτον το νεκροταφείον…» Το έθιμο σήμερα, συμβολίζει την ανάσταση των νεκρών αλλά υπενθυμίζει παράλληλα και τον σεβασμό στην μνήμη τους. * Η ασπρόμαυρη φωτο του Σπύρου Μελετζή. ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 7

Του Γιώργου Μηλιώνη

Πέρασαν 50 χρόνια από την δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967, μία ημέρα, που να μην ξημέρωνε ποτέ. Μία κηλίδα στο ημερολόγιο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, καθώς η χώρα έμπαινε για μια επταετία στο γύψο, στο ζόφο μιας ξενοκίνητης δικτατορίας

ΠΟΤΆΜΙ ΜΈΣΑ ΜΟΥ ΠΙΚΡΌ ΤΟ ΑΊΜΑ ΤΗΣ ΠΛΗΓΉΣ ΣΟΥ 8 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

ARISTOTELIS SARRIKOSTAS/ERT AE

Ο

Ο πατέρας ανεβασμένος σε μια καρέκλα μετακινεί, κάτι στο χαμηλοτάβανο σπίτι της γιαγιάς και από το κενό ανάμεσα στο ταβάνι και την σκεπή, κατεβάζει κάμποσους δίσκους 33 στροφών, “πλάκες” τις έλεγαν οι παλιότεροι. Βγάζει το μαύρο βινύλιο από την θήκη του, το σκουπίζει προσεκτικά και η ιεροτελεστία ολοκληρώνεται με την βελόνα του πικάπ να ακουμπάει στα αυλάκια του δίσκου. Μια μελωδία άγνωστη, στα παιδικά αυτιά, πλημμυρίζει το δωμάτιο και θα ακολουθήσουν κι άλλες: “Δεν ξέρεις τι ‘ναι παγωνιά/βραδιά χωρίς φεγγάρι...” Αν και “μεταπολίτευση” ο ήχος τον πρώτο καιρό, τουλάχιστον, ήταν ακόμα χαμηλά... Κι ανάμεσά στις μελωδίες το διάκενο του δίσκου με τον χαρακτηριστικό ήχο του “σκράτς” που τελικά ήταν δυνατότερος από το τραγούδι. Λίγο καιρό αργότερα, οι ίδιες μελωδίες μαζί με άλλες θα γέμιζαν στάδια και ανοιχτούς χώρους, αντάμα με χειροκροτήματα και συνθήματα, θα συντρόφευαν νεανικά ξενύχτια και πόσα άλλα. Και πανταχού παρόν εκείνο το “σκρατς” να μας καλεί, επίμονα, να σκεφθούμε. Με το δικό του αγκομαχητό, τα θηριώδη κίτρινα τρόλει περνούσαν, μπροστά από την γκρεμισμένη “πόρτα” της Πατησίων, σε αυτό το “σκρατς” αντηχούσαν οι φωνές όσων βασανίζονταν, στην ταράτσα της Μπουμπουλίνας, μαζί με τον βρυχηθμό της μοτοσικλέτας που σκοπό είχε να τις καλύπτει και το γκλομπ του Εσατζή που δεν ήταν τόσο για να “στρώσει” τους “απείθαρχους”, όσο για να σκορπίσει τον φόβο σε όλους τους υπόλοιπους... Στο δικό του ψίθυρο ακροβατούσαν τα καρφωμένα κάπου στον ορίζοντα βλέμματα των ανθρώπων που στριμώχνονταν με όλους τους καιρούς, στα σκούρα μπλε λεωφορεία που ξεκινούσαν από τις αφετηρίες της Ομόνοιας για τα λαϊκά προάστια. Ήταν ακριβώς το ίδιο βλέμμα που είχαν οι άνθρωποι τα κυριακάτικα απογεύματα στην επαρχία, όταν “άκουγαν την μπάντα” στην πλατεία-νυφοπάζαρο, εκεί που το “καλό” καφεζαχαροπλαστείο απαγόρευε την είσοδο σε φαντάρους, ενώ στα καφενεία, πάντα “πρώτο τραπέζι”, η φυλλάδα της χούντας κι αλλίμονό σου “αν δεν έριχνες μια ματιά”. Εκείνο το “σκρατς” μύριζε “μπριλκριμ”, φορούσε “καμιΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 9

10 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

ARISTOTELIS SARRIKOSTAS/ERT AE

ζόλα” ή άσπρο φθηνό πουκάμισο το καλοκαίρι με την αστυνομική ταυτότητα -που δεν είχαν οι “αντεθνικώς” δρώντες-, τσατσάρα και στιλό διαρκείας “μπικ” στο τσεπάκι. Είχε μεγάλο δαχτυλίδι στο μικρό δάχτυλο του χεριού αντάμα με το απαραίτητο μακρύ νύχι, μόνο σε εκείνο το δάχτυλο, έπινε “ουίσκι” σε νεροπότηρο, αισθανόταν “κάτι”, όταν από την οθόνη της ασπρόμαυρης τηλεόρασης έπνεε “άνεμος δημιουργίας” και πολεμούσε τους “εχθρούς του έθνους” στις ταινίες του Τζέϊμς Πάρις. Και όχι μόνο: Γιατί στο “σκρατς” “ακουγόταν και η επέλαση των αρμάτων (από φελιζόλ) κατά την διάρκεια των εορτών της “πολεμικής αρετής” των Ελλήνων στο Καλλιμάρμαρο Στάδιο, όπου οι ντυμένοι Μυρμιδόνες, Εσατζήδες, κράδαιναν δόρατα και περικεφαλαίες, με τον Παπαδόπουλο, τον Λαδά και τον Ανδρουτσόπουλο να χορεύουν «δημοτικά», κάνοντας, τελικά, μια ολόκληρη γενιά να μισήσει την λαϊκή μας παράδοση. Σ’ εκείνο το “σκρατς” με μισόκλειστα μάτια ακουμπώντας σε μια κολόνα και καπνίζοντας αμερικάνικο τσιγάρο, στήθηκε, 15 χρόνια πριν την χούντα, ο πυλώνας του ΝΑΤΟ και εκεί άκουσε τα ίδια βομβαρδιστικά να ξεσκίζουν την Κύπρο... Στον ήχο εκείνου του “σκρατς” ακουγόταν το ψαλίδι του Λαδά, του Παττακού και του Τοτόμη που έκοβαν μαλλιά και απαγόρευαν την είσοδο στην Ελλάδα, παντός «ρυπαρού και ρακένδυτου ή φέροντος γενειάδα ή μακράν κόμη τουρίστα» καθώς και στις τουρίστριες με μίνι φούστα, αν και αργότερα διευκρινίστηκε ότι το μέτρο περιοριζόταν στις μαθήτριες. Ειδικά για την μαθητιώσα νεολαία, το καθεστώς επέβαλλε το κούρεμα με την “ψιλή” για τους άρρενες μαθητές, ενώ για τις μαθήτριες ο κανονισμός επέβαλλε να δένουν τα μαλλιά τους μόνο με κορδέλα λευκή, μαύρη ή θαλασσιά. Στα αυλάκια εκείνου του “σκρατς” σύρθηκε ο αναγεννώμενος από την στάχτη του φοίνικας (sic) –το περιβόητο «πουλί» της χούντας, προσωνύμιο το οποίο, παρ’ ολίγον’ να πληρώσει πολύ ακριβά, κάποιος ατυχής ηλεκτρολόγος επαρχιακής πόλεως ο οποίος αφού φωταγώγησε τον “φοίνικα” για μια εκδήλωση, έγραψε στην προς είσπραξη απόδειξη “λάμπες για το πουλί” και εκλήθη στην Ασφάλεια καθώς θεωρήθηκε ότι λοιδωρεί το σύμβολο της εθνοσωτηρίου κυβερνήσεως... Στο “σκρατς” εκείνο ακουγόταν η σφραγίδα της χούντας να διαλύει εργατικά σωματεία, νεολαίιστικες οργανώσεις, αλλά και μικρά αθλητικά σωματεία, ιδιαίτερα εκείνα, προσφυγικά κλπ που θεωρούσε ότι συσπείρωναν “ύποπτα στοιχεία.” Με την ίδια σφραγίδα άνοιγαν οι φυλακές και οι εξορίες, αφαιρείτο η ιθαγένεια, διαγράφονταν από τα Πανεπιστήμια φοιτητές που θα καταδικάζονταν για πολιτικούς λόγους, απαγορεύονταν τραγούδια, βιβλία, εφημερίδες, και θεατρικές παραστάσεις. Ακούγοντας προσεκτικά, μπορείς να αφουγκραστείς και τα βήματα εκείνων με το γνωστό επώνυμο που “έφυγαν” εκείνα τα χρόνια, όπως ο μεγάλος ζωγράφος Κωνσταντίνος Παρθένης, η Θεώνη Δρακοπούλου- “Μυρτιώτισσα”, ο απαράμιλλος ερμηνευτής μολιερικών ρόλων, Χριστόφορος Νέζερ, ο Βασίλης Αυλωνίτης, ο Μανώλης Χιώτης, ο Νίκος Τσιφόρος, η Αντιγόνη Μεταξά-Κροντηρά -η “θεία Λένα”-, η συγγραφέας κριτικός και ακαδημαϊκός Ελένη Ουράνη – γνωστότερη ως “Άλκης Θρύλος”-, ο “πατριάρχης” του λαϊκού τραγουδιού, Μάρκος Βαμβακάρης, η Στέλλα Ιωάννου, η γυναίκα που ενέπνευσε στον Στρατή Μυριβήλη την «Δασκάλα με τα Χρυσά Μάτια», η εβδομηνταοχτάχρονη Στέλλα που κάποτε θάμπωνε με την ομορφιά της, όλη την Μυτιλήνη και η οποία αυτοπυρπολήθηκε καθώς ήταν κατάκοιτη, ο Γιάννης Παπαϊωάννου -ο “Γιάννης με τη χρυσή καρδιά”, ο Ρόδης Ρούφος, η Κατίνα Παξινού, ο Ηλίας Βενέζης, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, ο Κοσμάς

Πολίτης, ο Κύρος Κύρου και ο Πάνος Κόκκας. Στον ήχο εκείνου του “σκρατς” ακούγεται η φωνή της Φλέρυς Νταντωνάκη, που κατά γενική ομολογία των αμερικανών κριτικών ήταν ένα ανερχόμενο αστέρι του θεάτρου και του τραγουδιού και συχνά προσκεκλημένη στο δημοφιλές τηλεοπτικό σόου του Μερβ Γκρίφιν. Την κάλεσε και στις 23 Απριλίου του 1967 και της ζήτησε να τραγουδήσει. Εκείνη σηκώθηκε όρθια και είπε: «Να τραγουδήσω; Ξέρετε τι έγινε στην πατρίδα μου; Της έκλεψαν την ελευθερία. Και φταίτε εσείς γι’ αυτό». Δέχτηκε να τραγουδήσει μόνο ένα τραγούδι χωρίς την συνοδεία μουσικής, το «Σώπα όπου να ναι θα σημάνουν οι καμπάνες» από την «Ρωμιοσύνη» των Γιάννη Ρίτσου και Μίκη Θεοδωράκη. Ακούγεται ο Δημήτρης Μητροπάνος και η Πετρή Σαλπέα να τραγουδούν τον “Άγιο Φεβρουάριο” των Μ. Ελευθερίου/Δ. Μούτση, ο Νίκος Ξυλούρης να τραγουδά “μεγάλωσαν τα γένια μας, η ψυχή μας αλλιώτεψε” στην “Ιθαγένεια” των Κ.Χ. Μύρη/Γ. Μαρκόπουλου, η Φλέρυ Νταντωνάκη και ο Γρηγόρης Ψαριανός στον “Μεγάλο Ερωτικό” των ποιητών και του Μάνου Χατζιδάκι, ο Γιώργος Νταλάρας και η Χάρις Αλεξίου, στην “Μικρά Ασία” των Πυθαγόρα (Παπασταματίου)/Απ. Καλδάρα, ένα δίσκο που κυκλοφόρησε 50 χρόνια μετά το 1922, χωρίς ούτε μια, κυριολεκτικά, λέξη μίσους ανάμεσα στους λαούς. Εκεί “ακούγεται” ο Γιώργος Ζωγράφος να “διευθύνει” κάποια τραγούδια του Νέου Κύματος, στην μπουάτ Απανεμιά στην Πλάκα, σαν τον Μίκη, με τους φοιτητές να ξεσπούν σε χειροκροτήματα και τους χαφιέδες να απορούν, εκεί ακούγονται οι Νίκος Ξυλούρης, Τζένη Καρέζη και Κώστας Καζάκος να τραγουδούν στο “Μεγάλο μας Τσίρκο” των Ι. Καμπανέλλη/Σ. Ξαρχάκου. Στα ίδια “αυλάκια” όμως, ακούγεται και ο ήχος από το ξεφάντωμα, επιφανών εκπροσώπων της αστικής τάξης -εφοπλιστών, βιομηχάνων, εμπόρων, “ευεργετών”- αντάμα με τους χουντικούς, καθώς το “έριχναν έξω”, αφού πρώτα “έκλειναν τις δουλειές” που ήταν και πολλές και κερδοφόρες. Στον ίδιο ήχο ακούγεται το θρόϊσμα των σελίδων κάποιων κειμένων, όσων τόλμησαν, έστω και υπαινικτικά να μιλήσου, το ηχογραφημένο μήνυμα του Νομπελίστα Γ. Σεφέρη, στην μοναδική «ανοιχτή» πολιτική πράξη της ζωής του, αλλά ακούγεται και η μεγάλη “σιωπή” πολλών που είχαν χρέος να μιλήσουν... Όμως, όπως πάντα, αυτή η σιωπή, καλύφθηκε από έναν άλλο ήχο: Εκείνον του παράνομου τυπογραφείου, εκείνον του παράνομου πολύγραφου και της γραφομηχανής πάνω στην μεμβράνη για να βγει η παράνομη εφημερίδα και το “τρικάκι” και να μοιραστεί με χτυποκάρδι, κίνδυνο μεγάλο, αλλά και κουράγιο ακατάβλητο. Αυτή ήταν η “μουσική” που έγραψαν όσοι από την πρώτη μέρα σήκωσαν το ανάστημά τους απέναντι στην χούντα, οργανώνοντας τον αγώνα του λαού, προσπαθώντας να φωτίσουν τις αιτίες, επιχειρώντας να χαράξουν προοπτική για το αύριο. Στα ίδια “αυλάκια” ξημέρωσε ο Ιούλιος του 1974 με την γεύση της στάχτης στο στόμα... Πενήντα χρόνια μετά, η βελόνα του δίσκου, εξακολουθεί να επιμένει στο διάκενο. Ο “ήχος” που βγαίνει εξακολουθεί να προκαλεί -και πρέπει να προκαλεί- ερωτηματικά που κι αυτά με την σειρά τους πρέπει να απαντηθούν. Γιατί από τα “αυλάκια” αναδύονται και άλλοι “ήχοι” άλλοι παλιοί και άλλοι νέοι. Ο πιο παλιός είναι εκείνος που απέδιδε την δικτατορία σε ορισμένους “παράφρονες αξιωματικούς”. Πρόκειται για ένα βολικό μύθο που δεν ισχύει. Η προσεκτική μελέτη της ιστορίας αποδεικνύει ότι το χουντικό στρατιωτικό καθεστώς στηρίχτηκε σε όλο το μετεμφυλιακό θεσμικό πλαίσιο που διατήρησαν όλες οι κυβερνήσεις, έως το 1967. Με τις πολιτικές και στρατιωτικές ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 11

12 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

παρεμβάσεις των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ και σε σύμπραξη με το εγχώριο αστικό κράτος είχε διαμορφωθεί στην Ελλάδα ένας πολυπλόκαμος μηχανισμός απροκάλυπτης βίας με κέντρο τον στρατό και τον θρόνο και άλλες κρατικές και “παράλληλες” δυνάμεις με τις ανάλογες διασυνδέσεις. Καμία σχέση με την πραγματικότητα δεν έχει το ψεύδος της χούντας ότι η δικτατορία έγινε εξαιτίας του “κομμουνιστικού κινδύνου.” Η μελέτη της ιστορίας, αποδεικνύει, επίσης, ότι προκειμένου η αστική τάξη να διατηρήσει την εξουσία της, νομιμοποιούσε την εκτροπή από τον αστικό κοινοβουλευτισμό, όπως προβλεπόταν στο Σύνταγμα του 1952, (άρθρο 91) δίνοντας δικαίωμα στον βασιλιά να αναλάβει τέτοια πρωτοβουλία μετά από πρόταση του υπουργικού συμβουλίου. Ακριβώς η παρακολούθηση βήμα προς βήμα των κινήσεων της αστικής τάξης, των αντιθέσεων που εκδηλώνονταν στους κόλπους της, σε συνάρτηση και με τις κινήσεις και αντιθέσεις στον ευρύτερο και διεθνή περίγυρο, μπορεί να φωτίσει πολλές πλευρές αυτής της δραματικής περιόδου, καθώς οι εξελίξεις ήταν κάθε άλλο παρά αλληλοδιαδοχή πεπραγμένων σε “ευθεία γραμμή”. Η δικτατορία των συνταγματαρχών γεννήθηκε μέσα από την κρίση του αστικού πολιτικού συστήματος με στόχο να το βγάλει από αυτή, έλυσε την οξυμένη από το παρελθόν αντίθεση ανάμεσα στο παλάτι και το αστικό πολιτικό σύστημα, ενώ στηρίχθηκε από τμήματα της αστικής τάξης, άλλοτε φανερά και άλλοτε με επιφύλαξη για τους δικούς τους, φυσικά, λόγους. Ένας άλλος “ήχος” που ακούγεται, άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο, αλλά σε κάθε περίπτωση όχι τυχαία, αφορά την επιδαψίλευση επαίνων για την οικονομική πολιτική της χούντας και την “τιμιότητα” των χουντικών που “πέθαναν στην ψάθα”. Η μελέτη των στοιχείων αποδεικνύει πως τίποτα από τα δύο αυτά δεν ισχύει. Αποτελεί ύβρη προς τον ελληνικό λαό, τους εργαζόμενους, τους ανθρώπους του μόχθου, τους φυλακισθέντες, εξορισθέντες, βασανισθέντες, τους νεκρούς της χουντικής τυρρανίας, η φράση που ακούγεται ότι “ο έλληνας θέλει Παπαδόπουλο για να ‘στρώσει’”. Ο ελληνικός λαός έχει δώσει μεγάλες μάχες διαχρονικά, κέρδισε την ελευθερία του και κοινωνικά δικαιώματα με αγώνες και αίμα, δεν του χαρίστηκε τίποτα. Στα 200 περίπου χρόνια ύπαρξης του ελληνικού κράτους, η ιστορία απέδειξε ότι ήταν η αστική τάξη ήταν εκείνη που επέβαλλε και τις ανοιχτά δικτατορικές κυβερνήσεις, όταν τις χρειαζόταν. Χιλιάδες σελίδες έχουν γραφτεί και ακόμα γράφονται για την δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967. Αναμνήσεις, χρονικά, αναλύσεις και βέβαια, όλα αυτά, όχι μόνο για λόγους επετειακούς, καθώς συμπληρώνονται 50 χρόνια από την επιβολή της. Το ζήτημα είναι πολύ βαθύτερο και εντάσσεται σαφώς στο γενικότερο πεδίο της ταξικής και αναπόσπαστα, κατ’ επέκταση, ιδεολογικής και πολιτικής διαπάλης, ενώ εξίσου σαφές είναι πως οι απαντήσεις δεν μπορεί να είναι στην ίδια κατεύθυνση, ούτε τα εξαγόμενα συμπεράσματα ίδια. Αποτελεί, όμως, χρέος, στον αγώνα του λαού, ημών των ιδίων δηλαδή, για ζωή, στον αγώνα για να έλθουν καλύτερες μέρες, σε αυτήν την συζήτηση, πάρει μέρος η νέα γενιά, αποτελεί χρέος δικό μας, να μιλήσουμε στα παιδιά μας για όλα αυτά, για τους διαχρονικούς αγώνες, για την περηφάνεια και την αξιοπρέπεια του λαού μας. Μια μόνο προϋπόθεση υπάρχει: Να μην ξεχνάμε, γιατί όπως έλεγε και η “αγράμματη” Αγγελίτσα Παπάζογλου από την Κοκκινιά “Μην ξεχνάς, είναι αμαρτία να ξεχνάς”.

ARISTOTELIS SARRIKOSTAS/ERT AE

13 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Της Σοφίας Μανδηλαρά

Ο εκδότης και συγγραφέας εξιστορεί πως έζησε στα νεανικά του χρόνια, όταν πρωτόβγαινε στη κουρμπέτι των εκδόσεων, τη μαύρη περίοδο της χούντας. Ιστορικά γεγονότα, πρόσωπα των γραμμάτων και της τέχνης και ασφαλίτικες σφαλιάρες

Η ΕΠΤΑΕΤΊΑ ΜΈΣΑ ΑΠΌ ΤΗ ΜΑΤΙΆ ΤΟΥ ΓΙΏΡΓΟΥ ΧΡΟΝΆ 14 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Ο

Ο Γιώργος Χρονάς γεννήθηκε το 1948 και την 21η Απριλίου του 1967 ήταν φοιτητής, έφηβος. Κουβαλάει το λογοτεχνικό περιοδικό Οδός Πανός, τις εκδόσεις Σιγαρέτα, ποιήματα, πεζά και θεατρικά έργα, στίχους για τραγούδια. Είναι χειμαρρώδης, από τους ανθρώπους που συγκρατούν τις λεπτομέρειες εκείνες που κάνουν την ιστορία αληθινή. Τον συνάντησα στο βιβλιοπωλείο του, πίσω από έναν στενό πάγκο με έντυπα. Από τη συνέντευξη που μου παραχώρησε για το Πρακτορείο, προτίμησα να αφαιρέσω τις ερωτήσεις. Η διήγησή του είναι αρκετή. «Τελείωσα το γυμνάσιο το 1966, έδωσα με το σύστημα του Γιώργου Παπανδρέου σε μια σειρά σχολών που περιλάμβανε από τη νομική και τη φιλοσοφική μέχρι μαθηματικά, ήταν το γαλλικό σύστημα. Μπήκα δηλαδή στο πανεπιστήμιο το 1966-1967. Ήμουν τότε 18-19 χρόνων. »Ήταν μια θλιβερή εποχή. Με το που ανέβηκε η χούντα το ‘67 τον Απρίλιο αισθάνθηκα ότι κόπηκε η επαφή μου με τον κόσμο, ότι ο κόσμος θα πάει αλλού, αλλιώς. Όπερ και εγένετο. Η διαφορά αυτή, από τη μια μέρα στην άλλη, μου προκάλεσε θλίψη και μπορώ να σας πω ότι έκλαιγα. »Προσωπικά δεν είχα δίωξη από τις αρχές, ούτε εγώ, ούτε τα οικεία πρόσωπά μου αλλά παρακολουθούσα τις εφημερίδες. Διάβαζα πάντοτε πολλές, τρεις-τέσσερις την ημέρα, και τις στήλες των δημοσιογράφων που γράφανε με ψευδώνυμα, τον Θανάση Κανελλόπουλο στο Βήμα για παράδειγμα. »Είχα λυπηθεί που κλείσανε οι εφημερίδες της Βλάχου γιατί ήμουν αναγνώστης και της Καθημερινής και της Μεσημβρινής και των Εικόνων. Είχα και το τελευταίο φύλλο της Μεσημβρινής το οποίο είχε κυκλοφορήσει 21 Απριλίου. »Είχα δει δε και την επεισοδιακή συναυλία των Rolling Stones. Ήμουν στο γήπεδο του Παναθηναϊκού στη μεριά που έστειλε ο Μικ Τζάγκερ λουλούδια, στις 17 Απριλίου του 1967. Η κυβέρνηση Παναγιώτη Κανελλόπουλου έφερε την αστυνομία στο γήπεδο και σταματήσαν τη συναυλία. Σε λίγες μέρες έγινε η χούντα. »Την τελευταία δε ημέρα του Πολυτεχνείου, θα μπορούσαν να με είχαν σκοτώσει διότι ορμήσαν πάνω μου αστυνομικοί. Δούλευα τότε σε ένα τυπογραφείο στη Βουκουρεστίου. Είχα τη φαεινή ιδέα εκείνη τη στιγμή να βγάλω την ταυτότητα μου και να τη δείχνω δεξιά-αριστερά, έξω από τον Λαμπρόπουλο, και έφευγαν, πιστεύοντας ότι είμαι κι εγώ κάτι σαν κι αυτούς, ίσως; Δεν έδειχνα παρά την ταυτότητά μου, δηλαδή δείτε ποιος είμαι, που δεν ήμουν τίποτα. Μετά μπήκα σε ένα ταξί μαζί με τρεις-τέσσερις άλλους, γιατί είχε κοπεί η δημόσια συγκοινωνία, για να πάω στη ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 15

Νίκαια στο πατρικό μου, να τους πω ότι είμαι καλά. »Πάντα οι συναντήσεις σε χώρους λογοτεχνικούς ήταν, φαντάζομαι, υπό παρακολούθηση. Εγώ έκανα μια σειρά εκδηλώσεων σε ένα καφέ που λεγόταν Στοά, στο Πασαλιμάνι, όπου γνώρισα και τον Μιχάλη Κατσαρό και τον Γιάννη Μαρκόπουλο, που τότε είχαν εκδώσει τα Ριζίτικα, επαναστατικά τραγούδια μέσα στην εποχή. Μίλησα για το ροκ και μετά φάγαμε σε μια ταβέρνα και η βραδιά παρακολουθείτο από αστυνομικούς με πολιτικά. Έμαθα αργότερα ότι όταν είδαν πως εμείς δεν ασχολούμεθα με την πολιτική αλλά με την τέχνη με τη γενική έννοια, είπαν ότι δεν τους ενδιαφέρουμε. Αλλά σε όλες τις εκδηλώσεις ήταν πάντα αστυνομικοί με πολιτικά. Το καθεστώς παρακολουθούσε τα πάντα. Έκανε τη δουλειά του πολύ καλά. Και φυσικά η Αθήνα είχε γεμίσει με πρακτορίσκους. Είχα συναντήσει κι έναν απ’ αυτούς, έναν Άγγλο, που έλεγε ότι είχε έρθει για να κάνει ένα αφιέρωμα στο Σεφέρη. »Το περιοδικό Κούρος κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 1971. Ήταν του Λεωνίδα Χρηστάκη που με φιλοξενούσε πολύ συχνά μέσω των περιοδικών του Κούρος και Panderma αργότερα. »Μας ερχόντουσαν οι ειδήσεις από ραδιοφωνικούς σταθμούς που ακούγαμε στα σπίτια μας για τις δηλώσεις που έκαναν διάφοροι καλλιτέχνες στο εξωτερικό. Οι καλλιτέχνες των Αθηνών δεν είχαμε ειδήσεις.

16 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Το μόνο που έκανε ο Χρηστάκης με τα περιοδικά του ήταν ότι κατήγγειλε το βραβείο Φορντ και μέσω αυτού διάφορους που το είχαν πάρει. Έβριζε το βραβείο Φορντ και η φίλη μου η Λιλή Ζωγράφου. Εθεωρείτο φιλοχουντικό, με την έννοια ότι δινόταν σε μια εποχή που ήταν μαύρη για την Ελλάδα, δύσκολη. »Ο τύπος τότε ήταν σε μεγάλη ακμή, δεν υπήρχαν τα ΜΜΕ όπως είναι σήμερα, το ίντερνετ. Υπήρχαν μόνο οι εφημερίδες και οι ραδιοφωνικοί σταθμοί που ακούγαμε από Μόσχα, Τίρανα, Λονδίνο, όσοι πιάναμε στα βραχέα. Γράφονταν πράγματα τα οποία ήταν επικίνδυνα για την εξουσία, με ψευδώνυμα αλλά μαθαίναμε την ταυτότητά των συντακτών. »Εφαίνετο ότι αυτή η κατάσταση θα κρατήσει καιρό και χωρίς να το θέλουμε, περάσαμε σιωπή μέσα στη ζωή μας. Ξέροντας τι απαγορεύεται, αναγκαστικά προσέχαμε. Ας πούμε το ποίημα μου «Το Χαμάμι του Μουχτάρ Πασά» που βγήκε το ‘74, γραμμένο το ‘73. Στη θέση της εξουσίας ήταν ένας πασάς. Μαζευόμαστε, αποφεύγοντας κάποια άγνωστη κατάσταση και βλέποντας τι συμβαίνει σε άλλα πρόσωπα, για τα οποία διαβάζαμε ή ακούγαμε από τους σταθμούς κι ο ένας από τον άλλο. »Το κυρίαρχο συναίσθημα ήταν ο φόβος και αναγκαστικά η προσαρμογή με βάση ποιοι είμαστε. Δεν ήμουν ο Παναγούλης για να έχω την κάλυψη της

Οριάνα Φαλάτσι [σ. Ιταλίδα δημοσιογράφος, πολεμική ανταποκρίτρια και συγγραφέας, σύντροφος του Αλέκου Παναγούλη μετά την απελευθέρωσή του] αν θα πάθαινα κάτι. Όλα αυτά τα γεγονότα ήταν συγκλονιστικά μέσα στην εποχή, και ο πυροβολισμός [σ. απόπειρα δολοφονίας του δικτάτορα Παπαδόπουλου από τον Αλέκο Παναγούλη το 1968]. »Προτού πέσει ο Παπαδόπουλος για να ανέβει ο Ιωαννίδης, περνούσα έξω από το πολυτεχνείο νύχτα, μετά τα γεγονότα. Βόλτα μοναχική ενός ανθρώπου στην πόλη. Με πλησιάζει ένας κύριος, με πολιτικά αυτός, μου λέει «Τι κάνετε; Τι δουλειά έχετε εδώ πέρα;». Λέω «Κάνω μια βόλτα ως κάτοικος της Αθήνας» και μου κοπανάει μια σφαλιάρα, παπ παπ, δύο σφαλιάρες. Κι έφυγε. Ούτε φυσικά τόλμησα να του πω τίποτα. »Πάντως η αλλαγή της χούντας, από τη μία στην άλλη, με βρήκε στην Οδός Πανός 17. »Τις πρώτες ημέρες του Πολυτεχνείου ήμουν σε ένα σπίτι στο Βύρωνα, ενός αδερφού δημοσιογράφου και επικοινωνούσα με τον Χατζιδάκι, τον οποίο είχα γνωρίσει στο μεταξύ. Ο Χατζιδάκις έκανε πρόβες για τα Πέριξ με τη Βούλα Σαββίδη στο Πολύτροπον της Πλάκας, δίπλα ακριβώς στην εκκλησία που κηδεύτηκε ο Σεφέρης. Η κηδεία του Σεφέρη ήταν από τα πρώτα πράγματα εναντίον της χούντας. »Ο Σεφέρης είχε ήδη δηλώσει κάποιες σκέψεις, είχε

εμφανίσει το ποίημα αυτό με τις γάτες που τρώνε τα φίδια στην Κύπρο. Ο θάνατός του συνέβη μέσα στην κατάσταση αυτή. Τον πήγαμε από το ναό αυτό της Πλάκας με τα πόδια μέχρι το πρώτο νεκροταφείο. Η κηδεία του εξελίχθηκε σε μια πορεία. »Έχω την εντύπωση ότι η χαρά για την ελευθερία της Ελλάδος καλύφθηκε από μια άλλη λύπη, εξαιτίας των γεγονότων στην Κύπρο, για την οποία δεν υπήρξε αντίδραση, καθώς επενέβη η Αμερική και η Αγγλία. Είμαστε συγκλονισμένοι γιατί από τη μια μεριά ερχόταν ο Καραμανλής με το αεροπλάνο του Ζισκάρ Ντ’ Εστέν και από την άλλη οι Τούρκοι προήλαυναν στην Κύπρο. Θυμάμαι τις δηλώσεις του υπουργού εξωτερικών, του Μαύρου και μου έκανε μεγάλη εντύπωση ότι εδώ γλεντούσαν, ασχολούνταν με την ελευθερία που έφερνε ο Καραμανλής με το αεροπλάνο. Ήταν λυπηρό και αίσχος. Ήταν δώρο αντίδωρο. Η ελευθερία της Ελλάδος συνοδεύτηκε με ένα πολύ υψηλό τίμημα της απώλειας του εδάφους της Κύπρου. Το χρυσοπράσινο φύλλο που λέει ο Ρίτσος, και είναι ακριβώς έτσι. »Οι νεκροί, ενώ φαίνεται να μην είναι αναντικατάστατοι, δεν αντικατεστάθησαν. Ήταν ηρωικά πρόσωπα που πίστεψαν σε κάτι πέρα από την όψη. Είναι συγκινητικά πρόσωπα τα οποία πρέπει να μας δίνουν δύναμη και κουράγιο για τις δυσκολίες που περνάμε τώρα σαν άνθρωποι και σαν χώρα.»

ARISTOTELIS SARRIKOSTAS/ERT AE

ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 17

Της Σοφίας Μανδηλαρά

50 ΧΡΌΝΙΑ ΑΠΌ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΊΑ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΌΡΟΥ ΜΑΝΔΗΛΑΡΆ 18 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Γ

Γράφει ο Αλέκος Παναγούλης: «Μαθαίνοντας τον θάνατό σου δεν μπόρεσα να κλάψω. Στριφογύριζα στο κρεβάτι του νοσοκομείου. Θυμόμουνα την τελευταία μας συνάντηση. Δε θα τολμήσουν, έλεγες. Δεν έχουν άλλο δρόμο, σ’ απαντούσα. Αυτός ο δρόμος θα είναι ο τάφος τους, φώναζες με πίστη. Ναι, Νικηφόρε, θα είναι ο τάφος τους. Αυτή την υπόσχεση σου δίνουμε αντί για μνημόσυνο». Ο Νικηφόρος Μανδηλαράς γεννήθηκε τον Φεβρουάριο του 1928 στην Κόρωνο της Νάξου, ένα χωριό φτωχό, αγκαλιασμένο με το γκρεμό. Την περίοδο της κατοχής οργανώθηκε στην ΕΠΟΝ και σε ηλικία 18 ετών είχε ήδη φάκελο φρονημάτων στην Ασφάλεια Σύρου. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και εργάστηκε ως δικηγόρος. Αρθρογραφούσε καθημερινά σε Αθηναϊκές εφημερίδες και εξέδωσε τα «Ναξιακά Χρονικά». Με τον Ευάγγελο Γιαννόπουλο και τον Σπύρο Κανελλόπουλο ίδρυσαν την Ένωση Δημοκρατικών Δικηγόρων Ελλάδος. Πράγματι, κάθε δράση του Νικηφόρου Μανδηλαρά περιφρουρούσε τη δημοκρατία. Πήρε μέρος στη δίκη Γλέζου ως συνήγορος υπεράσπισης και στη λεγόμενη Μεγάλη Δίκη ή δίκη των κατασκόπων στο στρατοδικείο της Αθήνας το 1960 για την υπεράσπιση 42 ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ, ανάμεσα τους και ο Χαρίλαος Φλωράκης. Πρωτοστάτησε στις διαδηλώσεις για την εκτροπή και την αποστασία του 1965. Από το 1966, υπήρξε συνήγορος υπεράσπισης των κατηγορούμενων της υπόθεσης ΑΣΠΙΔΑ, μια πολιτική και στρατιωτική σκευωρία που συντάραξε την Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια της δίκης, ο ίδιος ο Γεώργιος Παπαδόπουλος τον απείλησε ότι θα το πληρώσει. Ο Νικηφόρος Μανδηλαράς σε όλη τη σταδιοδρομία του αναλάμβανε αφιλοκερδώς τις υποθέσεις πολιτών που διώκονταν για τα φρονήματά τους. Ήταν υποψήφιος στις «εκλογές βίας και νοθείας» του 1961 και σχεδίαζε να ξανακατέβει στις εκλογές που ήταν προγραμματισμένες για τον Μάιο του 1967. Όμως η επιβολή της χούντας την 21η Απριλίου κατέστησε σαφές ότι η ζωή του κινδύνευε και έτσι επιχείρησε να διαφύγει στην Κύπρο με εμπορικό πλοίο στις 17 Μάϊου του 1967. Πέντε ημέρες αργότερα, το πτώμα του βρέθηκε στην παραλία Γεννάδι της Ρόδου. Οι αρχές έκαναν λόγο για πνιγμό, όμως εξ αρχής ο θάνατος του θεωρήθηκε μια στυγερή δολοφονία, από τους οικείους του και την κοινή γνώμη στην Ελλάδα. Ακόμα και οι φωτογραφίες της εποχής που κατόπιν δημοσιεύτηκαν, αποκαλύπτουν εμφανές τραύμα στην καρδιά πιθανόν από σφαίρα ή άλλο αντικείμενο. Οι μαρτυρίες για το πληγωμένο του κορμί δεν αφήνουν καμία αμφιβολία ότι ο Μανδηλαράς θεωρήθηκε επικίνδυνος για το καθεστώς, τόσο ώστε να απαιτείται η άμεση εξόντωσή του. Ο Νικηφόρος Μανδηλαράς θάφτηκε στη Ρόδο στις 24 Μαΐου, παρουσία μιας χούφτας ανθρώπων και πολλών χωροφυλάκων, χωρίς την οικογένειά του που δεν είδε ποτέ τον πτώμα του, ούτε πρόλαβε να ορίσει ιατροδικαστή. Την ίδια μέρα η είδηση του θανάτου του εμφανίστηκε στα Νέα με τίτλο «Το εκβρασθέν εις Ρόδον πτώμα εξηκριβώθη ότι ανήκει εις τον δικηγόρον Μανδηλαράν». Ωστόσο, το Γαλλικό Πρακτορείο, το BBC, η Deutsche Welle και ο Ραδιοφωνικός Σταθμός Μόσχας είχαν ήδη καλύψει εκτενώς την δολοφονία του, που δεν εξιχνιάστηκε ποτέ καθώς και στην μεταπολίτευση, η υπόθεση μπήκε στο αρχείο. Αλλά ας πούμε δυο κουβέντες πιο προσωπικές. Πριν από λίγα χρόνια, σε μια συναλλαγή με επιχείρηση στο Πόρτο Ράφτη χρειάστηκε να δώσω το επίθετό μου. Τότε ο ιδιοκτήτης, κάπως ταραγμένος, με ρώτησε αν είχα σχέση με το Νικηφόρο. Του απάντησα πως ήταν θείος του πατέρα μου αλλά δεν είχαμε επαφές με την οικογένειά του, ούτε δικαιούμαι να πιστώνομαι το όνομα. Μου είπε αυστηρά «Αν δεν ήταν ο Μανδηλαράς, εγώ σήμερα δε θα στεκόμουν μπροστά σου. Δε μου χρωστάς τίποτα». Τραγουδάει η Χάρις Αλεξίου σε στίχους Μανώλη Ρασούλη και μουσική Μάνου Λοϊζου: «Το δίκιο του αγώνα πολλά σου στέρησε, μα η ζωή λεχώνα ελπίδες γέννησε. Τίποτα δεν πάει χαμένο στη χαμένη σου ζωή». ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 19

ΚΑΤΙ ΜΟΥ ΘΥΜΙΖΕΙ

Του Δημήτρη Μαρούλη από το αρχείο του ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟΥ

ΠΑΣΧΑ 1967 - 1968 - 1969 Πασχαλινές εικόνες από τα πρώτα τρία χρόνια της χούντας, όπως αποτυπώθηκαν από τον τύπο της εποχής. Το συγκρατημένο χαμόγελο του τέως φανέρωνε την, σύμφωνα με κατοπινούς ισχυρισμούς του, σαφή αποδοκιμασία του προς τους Απριλιανούς δικτάτορες. Τα δωρεάν μαθήματα ελληνικών χορών παρέχονταν αφειδώς και με κάθε ευκαιρία, από τον βαθύτατο γνώστη του είδους, Γεώργιο Παπαδόπουλο.

ΑΝΑΣΤΑΣΗ 1967

Από εφημερίδα εκείνης της χρονικής περιόδου, διαβάζουμε: ‘’Ο Βασιλεύς και ολόκληρον το υπουργικόν συμβούλιον παρέστησαν την νύκτα του Σαββάτου εις τάς Αθήνας εις την λειτουργίαν της Αναστάσεως. Αριστερά ο Βασιλεύς λαμβάνει το Άγιον Φως από τον αναπληρούντα τον ασθενούντα αρχιεπίσκοπον, μητροπολίτην. ΔΕΞΙΑ: Ο πρωθυπουργός κ. Κων. Κόλλιας και με μέλη της εθνικής κυβερνήσεως μετά των συζύγων των’’.

20 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

ΠΑΣΧΑ 1969 Ο ‘’Αντιβασιλεύς’’ Γεώργιος Ζωιτάκης, στην αίθουσα του κτιρίου της Υποδιεύθυνσης Γενικής Ασφάλειας της Αστυνομίας Πόλεως Αθηνών, μέσα σε κλίμα γενικής ευφορίας, τσουγκρίζει πασχαλινά αυγά. Το κτίριο -«σφαγείο» στην οδό Μπουμπουλίνας, ήταν ένα από τα πιο γνωστά κέντρα βασανιστηρίων κατά την περίοδο της δικτατορίας. Ως άντρο του Μάλλιου, του Μπάμπαλη και του Λάμπρου, ‘’φιλοξένησε’’ -μεταξύ άλλων- τον Ανδρέα Λεντάκη, τον Μίκη Θεοδωράκη, την Κίττυ Αρσένη, τον Παντελή Βούλγαρη, τον Περικλή Κοροβέση, στους «Ανθρωποφύλακες» του οποίου περιγράφεται η «Επιστημονική Ανάκριση» της περίφημης -πλέον- ταράτσας του.

ΠΑΣΧΑ 1968

Την ημέρα του Πάσχα, ο Στυλιανός Παττακός άφηνε το -περίφημο- μυστρί του και, αφού πρώτα επιθεωρούσε, έπιανε τη σούβλα. Δεξιοτέχνης....

ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 21

ΧΟΎΝΤΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΉ

22 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Π

Πολιτισμός και χούντα. Τι σχέση μπορεί να έχει ο φάντης με το ρετσινόλαδο; Μεγάλη, όπως φάνηκε κατά τακτά χρονικά διαστήματα στην Ελλάδα. Το ρετσινόλαδο ήταν ένα εξαιρετικό ρόφημα άμα έπρεπε να δεις τον βασανιστή σου σαν τον άγιο που θέλει να σε σώσει από το σατανά. Το χρησιμοποιούσαν στα βασανιστήρια και στις ανακρίσεις υπόπτων, για αντεθνική δράση, για κομμουνιστική ιδεολογία (έως τρίτου βαθμού συγγένειας ή και πίσω 50 χρόνια, “ο μπάρμπας σου ο Μήτσος είχε παντρευτεί τη Αικατερίνη, κόρη του γνωστού κομμουνιστή...”) ή ακόμη για πολύ μικρότερα παραπτώματα, όπως να ακούς Καζαντζίδη σε μουσική Θεοδωράκη. Ο φάντης, πολλές φορές μπαστούνι, που έπεφτε στα αγύριστα κεφάλια, ήταν ζωηροί αξιωματικοί και τα πρωτοπαλίκαρά τους, που ήθελαν να σώσουν τη χώρα. Μέσα σε όλα αυτά χωρούσε και ο πολιτισμός - ο Θεός να τον κάνει. Η χούντα έδωσε ακόμη μία και προχώρησε τον παραλογισμό της αρχαιοελληνικής, σε συνδυασμό με τη χριστιανική – δικής τους εμπνεύσεως – συνέχειας του γένους. Ήταν οι “εορτές πολεμικής αρετής των Ελλήνων” στο Παναθηναϊκό Στάδιο, όπου πάνω σε άρματα της εποχής, στρατιώτες με χλαμύδες έκαναν ακροβατικά, κάτω από το πουλί της “επαναστάσεως”, οι γυροβολιές που έριχναν οι ηγέτες της χούντας με τσάμικα και καλαματιανά, δίπλα σε τσολιάδες και κυρίες με τουαλέτες, Ολυμπιάδες τραγουδιού, εορτασμοί της 21ης Απριλίου, ηρωικές ταινίες του Τζέιμς Πάρις, τραγούδια ελαφροσκυλολαϊκά ή μέχρι και “γιεγιέδικα” για να γλεντάνε και τα αμερικανάκια, “Άγνωστος Πόλεμος” και ποδόσφαιρο. Όλα αυτά μαζί μπορεί να φαίνονται παράλογα και σίγουρα ξεκαρδιστικά, αλλά όλα έδεναν σε μια εποχή που η χούντα έβαζε το πλαίσιο διασκέδασης, ψυχαγωγίας και πολιτισμού. Δεν κάνουμε ιστορία, αυτά είναι αλλωνών δουλειά, αλλά μια μικρή υπενθύμιση γιατί δεν πρέπει οι νεότεροι να μένουν με την εντύπωση ότι δεν έγινε και τίποτα ιδιαίτερο, απλώς εκείνοι οι τύποι είχαν πλάκα. Μπορεί να ήταν γελοίοι, αλλά ήταν άκρως επικίνδυνοι. Σκότωσαν ξέσκισαν, πρόδωσαν την Κύπρο και έβλαψαν μια γενιά ίσως και περισσότερες. Κυνήγησαν, όπως και ο Μεταξάς, αλλά και άλλοι πριν και μετά την “4η Αυγούστου”,το καλό λαϊκό τραγούδι και το ρεμπέτικο, απαξίωσαν με τα γκροτέσκα καλαματιανά τους το δημοτικό τραγούδι, ενώ ταυτόχρονα ήθελαν να φορέσουν με το ζόρι ένα αταίριαστο στο λαό δυτικό κοστούμι, ανώδυνης ανοησίας. Λογόκριναν ότι μπορούσε ή νόμιζαν ότι μπορούσε να τους βλάψει. Αν θέλετε να φτιάξετε το κέφι σας διαβάστε τι λογόκριναν σε κινηματογράφο, βιβλία, θέατρο, τραγούδια.

Cineχουντά Στον κινηματογράφο, όπου μπορούσε να γίνει η μεγαλύτερη διείσδυση στο λαό, μαζί με τα τραγούδια, οι χουντικοί έδωσαν τα ρέστα τους κυρίως με τις υπερπαραγωγές του Τζέιμς Πάρις. Η χαρακτηριστικότερη ταινία της εποχής, όχι δεν ήταν η “Η υπολοχαγός Νατάσα”, αλλά εκείνη του 1968, σε σκηνοθεσία Ντίμη Δαδήρα, “Σύνορα της προδοσίας”, όπου ένας μυστικός πράκτορας των σοβιετικών, φτάνει στην Ελλάδα για να αποσπάσει πληροφορίες για μυστική βάση πυραύλων του ΝΑΤΟ, στα βόρεια σύνορα της χώρας, ενώ τον παρακολουθεί Έλλην αξιωματικός, ο οποίος θα καταφέρει να τον συλλάβει και να τον οδηγήσει στο στρατοδικείο. Εκεί θα αποκαλυφθεί ότι ο πράκτορας των σοβιετικών ήταν αδελφός

του, που είχαν πάρει στο παιδομάζωμα οι αντάρτες και είχε μεγαλώσει σε σοβιετικό στρατόπεδο. Θαυμαστικά, αποσιωπητικά και άλλα σημεία στίξης βάλτε εσείς όπου θέλετε. Εγώ θα κρατήσω την τελευταία μου φαίνεται σκηνή, όπου παρελαύνουν κυρίως οι λεβέντες του καθεστώτος, οι εσατζήδες, ό,τι πιο μισητό εκείνη την εποχή. Σημειώνεται ότι η ταινία προβλήθηκε στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 1968 και κέρδισε τέσσερα βραβεία, έκοψε συνολικά 711.000 εισιτήρια και το κερασάκι στην τούρτα: πήρε και ένα βραβείο στο Φεστιβαλ Cambridge Boston των ΗΠΑ. Βεβαίως υπήρξαν και πολλές άλλες ταινίες που πρόβαλαν τον Έλληνα αξιωματικό, με φόντο την κατοχή ή το “Όχι” του ‘40. Έτσι κι αλλιώς, πέρα από λιγοστές εξαιρέσεις, ο ελληνικός κινηματογράφος, από τις αρχές του ‘50 μέχρι την πτώση της χούντας, ο λεγόμενος και εμπορικός κινηματογράφος, ήταν ενταγμένος στο πολιτικό αστικό πλαίσιο, που μπορεί να σατίριζε την εκάστοτε πολιτική κατάσταση, αλλά μέχρι ενός σημείου και πάντα υπήρχε ένας καλός έντιμος πολιτικός, υπήρχε χάπι έντ. Ακόμη και στα μελοδράματα ή στις χαριτωμένες κωμωδίες, ο βιομήχανος ή ο πλούσιος πατέρας, γινότανε στο τέλος καλός, αγκάλιαζε τον εργάτη γαμπρό ή τη μοδιστρούλα νύφη. Το ίδιο και οι φτωχοί, πλην τίμιοι, που καταλάβαιναν ότι είχαν ανάγκη τον πλούσιο, η ζωή μόνο έτσι μπορούσε να συνεχιστεί αδιατάρακτα, χωρίς να μπουν δαιμόνια που θα μπορούσαν να ανατρέψουν τον προσανατολισμό της χώρας ή να αμφισβητήσουν το καθεστώς. Φυσικά και στην εποχή της επταετίας τα λουριά σφίχτηκαν ακόμη περισσότερο. Ο χωροφύλακας δεν μπορεί να είναι γελοίος ή επικίνδυνος, δεν υπήρχαν φτωχογειτονιές και η ηθική ήταν μονοδιάστατη, δηλαδή πατρίς, θρησκεία, οικογένεια. Και παραλλαγή Υπάρχει όμως και η ταινία που ανέδειξε σημαντικό μέρος της εποχής και η οποία γυρίστηκε δέκα χρόνια μετά την πτώση της χούντας. Ήταν η “Λούφα και παραλλαγή”, που γύρισε ο Νίκος Περάκης το 1984 και σύμφωνα με μία ψηφοφορία είναι η καλύτερη ταινία των τελευταίων 40 χρόνων. Μία γνήσια λαϊκή κωμωδία η οποία περιγράφει τις ιστορίες μίας παρέας φαντάρων που υπηρετούν στην τότε πειραματική Τηλεόραση Ενόπλων Δυνάμεων και πέφτουν πάνω στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Καλογυρισμένη και καλοπαιγμένη από τους τότε νέους πρωταγωνιστές, ενώ το σενάριο του Περάκη αποφεύγει τις κακοτοπιές και το εύκολο χοντρό γέλιο. Η επιτυχία της δεδομένη. Άλλωστε τι θέλει το 50% του κοινού, δηλαδή οι άνδρες. Να μιλάνε για τη θητεία τους, τις πλάκες και τα καψόνια, που έφαγαν και με το πέρασμα του χρόνου και τη σκληρότητα της ζωής μοιάζουν με ανέκδοτα. Η ταινία, μπορεί να μην μπήκε στα πιο σκοτεινά σημεία της χούντας, άλλωστε οι πρωταγωνιστές της παρέας θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ένα σημείο και ως βύσματα, αλλά αναδεικνύει το μεγαλείο της βλακείας που επικρατούσε τότε ανάμεσα στους χουντικούς, την ανεμελιά των φαντάρων, που απλώς ήθελαν να λουφάρουν μέχρι να πάρουν το απολυτήριο και να φύγουν μακριά. Που να πάνε όμως; Όπως λέει και ο αξέχαστος Μιχάλης Μενιδιάτης στο τραγουδάκι του Σαββόπουλου “Λαϊκός τραγουδιστής” (αντί του σωστού που ήταν “Θητεία” και δεν ονομάστηκε έτσι για να μη κοπεί από την τότε λογοκρισία, το 1976 ) για την ταινία “Happy And”, με θέμα τη Μακρόνησο: “μάνα μου όλα περνούνε κι όλα γίνονται ξανά, όμως τούτη η θητεία δε σταματάει πουθενά”. ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 23

Του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου

ΠΩΣ ΕΙΔΑΝ ΤΗ ΧΟΥΝΤΑ ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ 24 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Ξ

Ξέρουμε, παλαιότεροι και νεώτεροι, τον τρόπο με τον οποίο αντέδρασαν στο απριλιανό καθεστώς των συνταγματαρχών οι σπουδαιότεροι έλληνες συγγραφείς της περιόδου: από τη δήλωση του Γιώργου Σεφέρη («Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει»), στις 28 Μαρτίου του 1969, και την κατά πόδας (με διαφορά μικρότερη του ενός μηνός) πολιτική αποκήρυξη των Δεκαοχτώ («Ελεύθερη πνευματική ζωή δεν μπορεί να υπάρξει όσο υπάρχει λογοκρισία») μέχρι την έκδοση από τους ίδιους, το 1970, του αντιδικτατορικού τόμου «Δεκαοχτώ κείμενα», με προμετωπίδα το πολυδιαβασμένο και ποικιλοτρόπως σήμερα σχολιασμένο σεφερικό ποίημα «Οι γάτες τ’ Άη Νικόλα». Θα ακολουθήσουν, μια διετία αργότερα, τα ομόλογα «Νέα Κείμενα» και «Νέα Κείμενα 2». Καθώς και μια σειρά λογοτεχνικών περιοδικών με έκδηλα αντιστασιακό πνεύμα, όπως το «Τραμ» και η «Διαγώνιος» στη Θεσσαλονίκη, η «Δοκιμασία» στα Γιάννενα ή η «Συνέχεια» και οι «Σημειώσεις» στην Αθήνα. Τι ακριβώς, όμως, θα συμβεί με τη λογοτεχνική απεικόνιση της χούντας στα πρώτα χρονιά της μεταπολίτευσης; Λίγο προτού η δικτατορία μετατραπεί οριστικά σε αντικείμενο ιστορικής μνήμης, τρεις διακεκριμένοι πεζογράφοι της εποχής θα μιλήσουν για την εμπειρία της με έναν εξαιρετικά ώριμο ρεαλισμό. Με ένα ξερό και αδρό γράψιμο, ο Νίκος Κάσδαγλης θα πιάσει στο διήγημά του «Επιβάσεις» (1977) την ιστορία της αντίστασης στη χούντα από την ανάποδη μεριά: ένας επαρχιακός γιατρός μπλέκεται στα γρανάζια της Ασφάλειας επειδή κάποιος φέρελπις νέος, που εποφθαλμιά τη θέση του, τον καταγγέλλει για διαφωνία με το καθεστώς. Κι εκείνο που θα μετρήσει πρωτίστως στην ιστορία του γιατρού δεν θα είναι τα βάσανα της δίωξης και της φυλάκισής του, αλλά η ανάδειξη του αντιηρωικού του φρονήματος. Με την ίδια διάθεση θα σταθεί ο Κάσδαγλης απέναντι όχι μόνο στο Πολυτεχνείο, αλλά και στη μεταπολίτευση, όταν θα δημοσιευτεί το μυθιστόρημά του «Η Νευρή» (1985). Το κομβικό, παρόλα αυτά, μυθιστόρημα της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου για τη δικτατορία του 1967 θα είναι η «Αντιποίησις αρχής» (1979) του Αλέξανδρου Κοτζιά. Με πρωταγωνιστή έναν χαφιέ της χούντας, ο οποίος εκπροσωπεί τις χειρότερες στιγμές της νεώτερης Ελλάδας (συνεργάζεται με τους Ιταλούς στην Κατοχή, καταδίδει στους αντάρτες τους κατοχικούς του φίλους και στους Γερμανούς τους αντάρτες, βολεύεται μεταπολεμικά με τους εθνικόφρονες και υπηρετεί όποια εξουσία βρει μπροστά του κατά την επταετία), ο Κοτζιάς θα ανατάμει την παθολογία μιας ολόκληρης τριακονταετίας, . Νεώτερη του Κοτζιά και του Κάσδαγλη, η Μάρω Δούκα θα πλάσει στο μυθιστόρημά της «Αρχαία σκουριά» (1979) μιαν ηρωίδα η οποία θα πάρει μέρος στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, αλλά δεν θα ξεκόψει ποτέ από την ατομική της ιστορία. Η πολιτική, εντούτοις, θα συνεχίσει να είναι ολόσωμα παρούσα στον κόσμο της, που θα αποδειχθεί, όμως, ό,τι κι αν συμβεί, ένας κόσμος καθημερινότητας – ο κόσμος τον οποίο θα παραλάβουν και θα μεγεθύνουν οι επόμενες λογοτεχνικές γενιές. ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 25

Του Χάρη Αναγνωστάκη

ΑΠΌ ΤΟΝ ΑΣΠΙΔΑ ΣΤΗ ΧΟΎΝΤΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΊΑ ΤΗΣ ΚΎΠΡΟΥ 26 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Ο

Ο Άρις Μπουλούκος εξιστορεί στο Πρακτορείο το πως φτάσαμε στην 21η Απριλίου, μετά την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, τα παιχνίδια των πολιτικών με τους στρατιωτικούς και φωτίζει γεγονότα που στοίχισαν στον Ελληνισμό

Ο Άρις Μπουλούκος, επίτιμος αντιστράτηγος, έζησε και μάλιστα σε ένα κομβικό σημείο ως πρωταγωνιστής, όλη την ιστορία από τη δεκαετία του ΄50, όταν είχε μπει σε ενέργεια το σχέδιο για τη δικτατορία στην Ελλάδα, μέχρι και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Ο Άρις Μπουλούκος, τον οποίο το στρατοδικείο τον καταδίκασε σε 18 χρόνια κάθειρξη για την περιβόητη υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, ενώ στη συνέχεια εξορίστηκε για χρόνια, μιλά στο Πρακτορείο, για όλη αυτή την εποχή και φωτίζει τα στοιχεία που μας έφτασαν ως τη δικτατορία και στο δράμα της Κύπρου. Η ταραγμένη εποχή του ‘50 και ο ΑΣΠΙΔΑ Για να φθάσω στη σύσταση της Οργάνωσης ΑΣΠΙΔΑ και τους σκοπούς που υπηρετούσε, θα αναφερθώ, με λίγα λόγια, στο κλίμα που επικρατούσε στην πολιτική ζωή του τόπου εκείνη την εποχή, που οδήγησε σε αυτή: Η περίοδος 1951-1967 ήταν μια από τις κρισιμότερες στην νεότερη πολιτική μας ιστορία. Η χώρα μας προσπαθούσε να απαλλαγεί από τα κατάλοιπα του προπολεμικού εθνικού διχασμού, της τετράχρονης Κατοχής και του τραγικού <<εμφυλίου πολέμου>>. Ήταν φανερό ότι, ή θα προχωρούσαμε στη διαμόρφωση μιας σύγχρονης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ή θα ξαναγυρίζαμε στις εθνικές περιπέτειες των στρατιωτικών κινημάτων και των δικτατοριών του Μεσοπολέμου. Στο Στρατό, επικρατούσε ο Ι.Δ.Ε.Α.(Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών)με μέλη του περίπου 2500 αξιωματικούς. Ο σκοπός του συνοψίζεται στη διαταγή που αναφέρει: « Μία μόνον είναι η λύσις: Η δικτατορία του ΙΔΕΑ» . ‘Έτσι, το μεγάλο πρόβλημα ήταν όπως είχε σημειώσει και ο Αλέξανδρος Παπάγος ότι «η πολιτική είχεν εισαχθεί εις τον Στρατόν και ο Στρατός εις την πολιτικήν». Ο ΙΔΕΑ φαινομενικά αυτοδιαλύθηκε μετά από ένα αποτυχημένο Πραξικόπημα τον Φεβρουάριο του 1951, αλλά ουσιαστικά εξακολουθούσε να υπάρχει και να δρα μέσα στο στράτευμα. Την περίοδο 1956-58 ιδρύθηκε με αρχηγό τον Γεώργιο Παπαδόπουλο η ΕΕΝΑ ( Εθνική Ένωση Νέων Αξιωματικών), που αποτελούσαν ανώτεροι αξιωματικοί που πίστευαν ότι ο Κ. Καραμανλής «δεν ήταν αρκούντως αντικομουνιστής». Δραματικά επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη και δράση αυτών των συνωμοτικών οργανώσεων μέσα στο στράτευμα, από καταστάσεις και γεγονότα που κατέληξαν στη δικτατορία της 21ης Απριλίου του 1967. Πιστεύω ότι με τη μελέτη των σχέσεων Στρατού και πολιτικής είναι δυνατόν να δει κανείς καθαρά και να αναλύσει σωστά τις εξελίξεις από τον τερματισμό του <<εμφυλίου πολέμου>> μέχρι και την δικτατορία των ΠαπαδόπουλουΙωαννίδη. Και αυτή την ανάλυση την έχω κάνει στο βιβλίο μου για την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Το 1960 υπογράφηκαν οι συμφωνίες Ζυρίχης- Λονδίνου, που προσυπέγραψε ΚΑΙ ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Συζητώντας μεταξύ μας πολλοί Δημοκράτες αξιωματικοί, εκφράζαμε την αντίθεση και τις ανησυχίες μας, γιατί οι συμφωνίες αυτές, έφερναν και επίσημα τους Τούρκους μέσα στην Κύπρο. Παράλληλα, πολιτικοί της Παράταξης του Κέντρου (Σοφοκλής Βενιζέλος, Σταύρος Κωστόπουλος, Παύλος Βαρδινογιάννης, Παυσανίας Κατσώτας και

πολλοί άλλοι), σχημάτισαν μια νέα κίνηση την ΚΕΑ (Κίνηση Εθνικής Αναδημιουργίας) υπό τον Γρίβα, ο οποίος ως Διγενής είχε καταδικάσει τις Συμφωνίες της Ζυρίχης- Λονδίνου για το Κυπριακό. Σκοπός της ήταν να επανενώσει τις δυνάμεις του Κέντρου, κάτι που έκανε αμέσως μετά ο Γεώργιος Παπανδρέου ιδρύοντας την Ένωση Κέντρου. Όπως ήταν φυσικό πολλοί νέοι αξιωματικοί, θεωρήσαμε την ΚΕΑ και αργότερα την Ένωση Κέντρου ως πολιτική μας έκφραση. Το 1965, σε μια περίοδο αναταραχής με τις αλληλοσυγκρουόμενες σχέσεις Στρατού και πολιτικής βρέθηκα, ως λοχαγός, στην Κύπρο, Διευθυντής Αντικατασκοπίας, του εκεί κλιμακίου της ΚΥΠ. Συνεργαζόμουν στενά με τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Φρουράς Στρατηγό Γεώργιο Γρίβα, που είχε σταλεί εν τω μεταξύ, από τον Γεώργιο Παπανδρέου για να οχυρώσει και να κάνει απόρθητη την Κύπρο. Αυτή την εποχή η Άγκυρα απειλούσε εισβολή και οι φανατικοί Τουρκοκύπριοι προκαλούσαν επεισόδια. Ο Στρατηγός Γρίβας μέσα στην αναμφισβήτητη και απαράμιλλη πατριωτική του δράση, διέπραξε, τότε, ένα ολέθριο λάθος. Στο Επιτελείο της Εθνικής Φρουράς είχε και Αξιωματικούς που συνέχιζαν απροκάλυπτα τη συνωμοτική τους δράση και ήταν από αυτούς που έστησαν μετά την 21η Απριλίου 1967, την 7χρονη δικτατορία στην Ελλάδα. Απέναντι σ’ αυτούς τους Αξιωματικούς της ελοχεύουσας Χούντας και σε εκείνους που οραματίζονταν και κινούνταν για την αναβίωση του νέου ΙΔΕΑ, θέλησε να σταθεί η Δημοκρατική Οργάνωση Ελλήνων Αξιωματικών ΑΣΠΙΔΑ. Υπήρξα ο εμπνευστής, ο σχεδιαστής και ιδρυτής της οργάνωσης, που ο βασικός σκοπός της ήταν η προστασία των συνταγματικών ελευθεριών του Ελληνικού λαού. Ως Αξιωματικός που υπηρετούσα τότε στην ΚΥΠ αντιλήφθηκα, μαζί με άλλους συναδέλφους μου, πολύ γρήγορα, τον κίνδυνο της επερχόμενης δικτατορίας εκ μέρους της νεοΙΔΕΑτικής κλίκας και όλοι μαζί πιστέψαμε ότι είχαμε χρέος απέναντι στην Πατρίδα, να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά αυτόν τον κίνδυνο. Η κλίκα Παπαδόπουλου- Ιωαννίδη οργανωμένη συνωμοτικά, από πολλά χρόνια, είχε κατορθώσει να διαβρώσει όχι μόνο το στρατό, αλλά και σημαντικούς τομείς του κρατικού μηχανισμού. Λειτουργούσε τόσο συνωμοτικά, που σε περίπτωση εκδήλωσης πραξικοπήματος κατά της λαοπρόβλητης Κυβέρνησης του 53ο/ο, δεν θα ήταν δυνατόν να αντιμετωπισθεί στρατιωτικά από την «εξουσία» που διέθετε τότε στο Στρατό, η Κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου.Έπρεπε λοιπόν να υπάρχει ένα «αντίπαλο δέος». Μια δύναμη αξιωματικών πιστών στη Δημοκρατία και την Κυβέρνηση, οργανωμένη, όπως ακριβώς ήταν και οι μετέπειτα δικτάτορες.Ο ΑΣΠΙΔΑ θα έλεγα ήταν οργάνωση δημοκρατικής άμυνας. Σκοπός της ήταν η περιφρούρηση της δημοκρατίας (Αξιωματικοί Σώζουν Πατρίδα Ιδέας Δημοκρατίαν Αξιοκρατίαν). Δεν είχαμε σκοπό να δράσουμε δυναμικά, παρά μόνο αν κινδύνευε η Δημοκρατία από τους επίδοξους δικτάτορες, αλλά και η εκάστοτε νόμιμα, από τον Ελληνικό λαό εκλεγμένη Κυβέρνηση. Μέλη της Οργάνωσης ήταν μόνο απόφοιτοι της Σχολής ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 27

Ευελπίδων μέχρι το βαθμό του Λοχαγού, οι οποίοι γινόταν μέλη υπογράφοντας τον σχετικό όρκο, αλλά ελάχιστοι γνώριζαν ποιοι ήταν μέλη.Παρότι ήταν γνωστό σε όλους μας ότι για την πραγματοποίηση του παραπάνω σκοπού θέταμε σε κίνδυνο τη σταδιοδρομία μας, την επιβίωση των οικογενειών, όσων είχαν τότε οικογένεια, την ελευθερία μας και σε πολλές περιπτώσεις την ίδια τη ζωή μας, προχωρήσαμε με τη φλόγα των ιδανικών μας. Ιδιαίτερα εμένα με ατσάλωνε η μνήμη του πατέρα μου Αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Μπουλούκου, που έπεσε στην πρώτη γραμμή στα στενά της Κλεισούρας στον Ελληνοιταλικό πόλεμο. Η οργάνωση ταχύτατα (έφτασε τα 300 οργανωμένα μέλη) εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα και Κύπρο, με τη μεγαλύτερη δύναμή της στην Αθήνα και ιδιαίτερα στην ΚΥΠ.Και ενώ η οργάνωση είχε κάθε δυνατότητα να επιτύχει του σκοπού της δηλ. την περιφρούρηση της Δημοκρατίας και την αποτροπή του επερχόμενου πραξικοπήματος, οι επαγγελματίες συνωμότες, που εξυπηρετούσαν τα σχέδια της κλίκας Παπαδόπουλου- Ιωαννίδη, επιδόθηκαν σε ένα απηνή διωγμό σε όσους υποπτευόταν ως μέλη της, με δυσμενείς μεταθέσεις και προφυλάκιση των ηγετικών στελεχών της. Επί ημερών της Ένωσης Κέντρου η υπόθεση παραπέμφθηκε στους Λαγάνη και Παπαπούλο (Ανακριτή και Βασιλικό Επίτροπο) που με στημένες κατηγορίες ψευδομάρτυρες και ό,τι άλλο μέσον μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν, παρέπεμψαν 28 αξιωματικούς στο Στρατοδικείο στην λεγόμενη δίκη του ΑΣΠΙΔΑ, που αποπροσανατόλισε πολιτικούς και κοινή γνώμη και άφησε ελεύθερο το πεδίο στους Συνταγματάρχες να δράσουν… Η δίκη του ΑΣΠΙΔΑ και οι διώξεις Η δίκη για την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ διήρκεσε από τις 14 Νοεμβρίου 1966 έως 16 Μαρτίου 1967 ( Ένα μήνα αργότερα , 21 Απριλίου 1967 έγινε το πραξικόπημα). Εγώ καταδικάσθηκα σε 25 χρόνια φυλακή (είχα εκτίσει τα δυόμιση), πολλοί συγκατηγορούμενοί μου σε μεγάλες ποινές, αλλά και κάποιοι καταδικάσθηκαν χωρίς να έχουν ιδέα για την ύπαρξη του ΑΣΠΙΔΑ και επομένως καμία συμμετοχή. Αποφυλακίστηκα από τις φυλακές της Αίγινας, με την 28 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

αμνηστία που έδωσε ο Παπαδόπουλος τα Χριστούγεννα του 1967. Παράλληλα με εμένα ταλαιπωρήθηκε με φυλακίσεις και εξορία και ο αδελφός μου Διονύσης Μπουλούκος δικηγόρος και συνήγορος υπεράσπισής μου στη δίκη του ΑΣΠΙΔΑ. Δυστυχώς, το μεγαλύτερο μέρος των συνηγόρων υπεράσπισης διώχθηκε και ταλαιπωρήθηκε κατά τη διάρκεια της Χούντας. Ο εκ των βασικών μου συνηγόρων Νικηφόρος Μανδηλαράς πλήρωσε με τη ζωή του τη συμμετοχή του στη δίκη (βρέθηκε νεκρός, απάνθρωπα κακοποιημένος στην ακτή Γενναδίου της Ρόδου). Ο Τάλμποτ Κεφαλληνός φυλακίστηκε , ο Άγγελος Αγγελούσης φυλακίστηκε και εξορίστηκε, πολλοί άλλοι υπέστησαν ταλαιπωρίες. Ως εκ των «13 πιο επικίνδυνων εχθρών της Επανάστασης» όπως ανέφερε εγκύκλιος της ΚΥΠ, βρισκόμουν υπό συνεχή παρακολούθηση και συνεχείς διωγμούς. Προσωπικά, μετά από συλλήψεις και ολιγοήμερες κρατήσεις, εκτοπίσθηκα σε διάρκεια 4 ετών σε 6 τόπους εξορίας, ορεινά χωριά η απομακρυσμένα νησιά, όπου μαζί με άλλους «αντιφρονούντες» κυρίως αξιωματικούς ζούσαμε μεν κάτω από δύσκολες συνθήκες, αλλά με την αγάπη και τη φιλοξενία των κατοίκων να μας ενθαρρύνει. Για το δικτατορικό καθεστώς «πας μη μεθ’ ημών, καθ’ ημών». Έτσι, χιλιάδες Ελλήνων φυλακίστηκαν εξορίστηκαν, βασανίστηκαν. Εκείνα όμως που θα μείνουν ανεξίτηλα στη μνήμη όσων πέρασαν από εκεί είναι τα κολαστήρια του ΕΑΤ/ΕΣΑ ( ο αδελφός μου Διονύσης κι εγώ, κρατηθήκαμε περίπου 4 μήνες), όπου αξιωματικοί που είχαν χάσει τη λεβεντιά του Έλληνα αξιωματικού υπερέβαιναν κάθε όριο καθήκοντος και έβγαζαν τα χειρότερα ένστικτά τους, κακομεταχειριζόμενοι ή και πολλές φορές χειροδικούντες οι ίδιοι σ’ αυτούς που είχαν την ατυχία να πέσουν στα χέρια τους. .Από την άλλη, είχαν δημιουργήσει ένα λόχο «γενίτσαρων» στρατιωτών που υπηρετούσαν στην ΕΣΑ (Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία), που με υπερβάλλοντα ζήλο εκτελούσαν διαταγές ή αυτοσχεδίαζαν, κάνοντας πολλές φορές σάκους του μποξ τα σώματα των κρατουμένων-θυμάτων τους. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι συλληφθήκαμε την ίδια μέρα ημέρα με τον αδελφό μου Διονύση και μεταφερθήκαμε στο ΕΑΤ/ΕΣΑ. Τα βασανιστήρια που υποστήκαμε είναι απερίγραπτα. Ο ένας άκουγε τις οιμωγές του άλλου. Με χτυπούσαν ΕΣΑτζήδες αποκαλώντας με Κομμουνιστή, Πλουτοκράτη, Κεφαλαιοκράτη και άλλα ακατάλυπτα που έδειχναν όχι μόνο το πνευματικό τους επίπεδο, αλλά και ότι δεν ήξεραν για πιο λόγο χτυπούσαν, αλλά και τι υπηρετούσαν. Στον αδελφό μου χρησιμοποιούσαν τη μέθοδο των «εικονικών εκτελέσεων», που ήταν τόσο αληθινές, ώστε αντιδρούσε διαμαρτυρόμενος, δίνοντάς τους αφορμές για νέους ξυλοδαρμούς Με το Σπύρο Μουστακλή μας έδενε μια μακρά δυνατή φιλία. Από μικρός είχε καταταγεί στο αντάρτικο του Ναπολέοντα Ζέρβα και έλαβε ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Με την απελευθέρωση ονομάσθηκε Ανθυπολοχαγός Π/Ζ και ακολούθησε τη στρατιωτική ιεραρχία. Από τις πρώτες ημέρες τις δικτατορίας εκτοπίσθηκε σε διάφορους τόπους μέχρι τον Δεκέμβριο του 1971. Τον Μάιο του 1973 με το κίνημα του Ναυτικού συνελήφθη και μεταφέρθηκε αμέσως στο ΕΑΤ/ΕΣΑ. Εκεί μετά από βάναυσο ξυλοδαρμό έπεσε αναίσθητος και μεταφέρθηκε, σύμφωνα με τις καταθέσεις, την επομένη στο Νοσοκομείο. Αν, κατά τους γιατρούς, είχε από την πρώτη στιγμή την ανάλογη περίθαλψη, δεν θα είχε φθάσει ποτέ στην αναπηρία. Δυστυχώς όμως ο φανατισμός, έφθανε στην αναλγησία Οι προστάτες του μελλοντικού δικτάτορα Πιστεύω ότι τα Ανάκτορα , η Ανώτατη Στρατιωτική ηγεσία, που είχε τις πληροφορίες της ότι πολλοί ανώτατοι

Αξιωματικοί είχαν προσχωρήσει στην ομάδα των μετέπειτα Πραξικοπηματιών: (Ζωιτάκης Δ/της του Γ΄ Σώματος Στρατού, και αργότερα Αντιβασιλέας, Καρδαμάκης Αρχηγός του ΓΕΣ, που τοποθετήθηκε σε υψηλές θέσεις, με Δ/ντη του γραφείου του τον γνωστό Πατίλη, που έγινε Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης Παπαδόπουλου) και η Πολιτική ηγεσία , δεν πρέπει να είχαν πάρει στα σοβαρά τον επερχόμενο κίνδυνο. Πιστεύοντας ότι ελέγχουν πλήρως την κατάσταση άφηναν τους συνωμότες ανώτερους αξιωματικούς να διεισδύουν στο στράτευμα και να καταλαμβάνουν θέσεις κλειδιά. Ακόμη και όταν έγινε το λεγόμενο «σαμποτάζ της ζαχάρεως» στον Έβρο, όπου ενεχόταν ο Παπαδόπουλος, όχι μόνο δεν τιμωρήθηκε κανένας, αλλά αντίθετα καλύφθηκαν από τους ανωτέρους τους. Βέβαια η τόσο καλά οργανωμένη συνωμοτική οργάνωση των Παπαδόπουλου-Ιωαννίδη, με τα παρακλάδια της σε όλους τους τομείς, είναι φυσικό να είχε δημιουργήσει φίλους και συμμάχους, κάτι όμως που ακόμα και σήμερα παραμένει αδιευκρίνιστο. Η “κομμουνιστοφοβία”, οι πολιτικοί με τις πυτζάμες και η ξένη δύναμη Η Κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου μετά από δύο συνεχείς αναμετρήσεις κέρδισε τις εκλογές του Φεβρουαρίου 1964 με 53ο/ο. Ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν από τους πιο λαοπρόβλητους ηγέτες. Ζούσαμε όμως στην εποχή της «κομμουνιστοφοβίας». Τον κομμουνιστικό κίνδυνο είχαν κάνει «καραμέλα» οι μετέπειτα πραξικοπηματίες. Ο ανένδοτος που είχε κηρύξει ο Γεώργιος Παπανδρέου έβγαζε καθημερινά την νεολαία στους δρόμους και μια διαρκής αναταραχή επικρατούσε σε ολόκληρη τη Χώρα. Η πολιτική ηγεσία με την Κυβέρνηση του Παν. Κανελλόπουλου ετοιμαζόταν για τις εκλογές της 29ης Μαΐου 1967. Όλοι ξέρουμε τι επικρατεί στην Ελλάδα παραμονές εκλογών.Ο Ελληνικός λαός υποδέχθηκε το καθεστώς με φόβο, δυσπιστία. και καχυποψία. Η διαρκής προπαγάνδα, ο φόβος της εξορίας και των όσων έντεχνα καλλιεργούσε το καθεστώς ότι παθαίνουν οι «αντιφρονούντες», παράλληλα με κάποια μέτρα ανακούφισης του Ελληνικού Λαού που έλαβε, δημιούργησαν ένα κλίμα ανοχής . Και ίσως ναι αρχικά έβλεπαν τη δικτατορία ως κίνηση μιας «μεγάλης δύναμης», που δεν θα είχε διάρκεια και απλώς θα “τακτοποιούσε” τα πολιτικά πράγματα της χώρας. Όταν όμως το προσωρινό άρχισε να γίνεται μόνιμο, όταν ο Λαός ψήφιζε υπό την απειλή των όπλων στα δημοψηφίσματα, όταν κάθε είδους έκφραση λογοκρινόταν, αντέδρασε με τα γνωστά επακόλουθα.` Οι λόγοι ανατροπής του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη Ο Ταξίαρχος Ιωαννίδης ήταν ο «περιβόητος» αρχηγός της ΕΣΑ την περίοδο των βασανιστηρίων. Σε όλη τη διάρκεια της στρατιωτικής του καριέρας υπήρξε συνωμότης και ο πλέον αδιάλλακτος του Απριλιανού Πραξικοπήματος. Πιστεύω, ότι δεν πρέπει ποτέ να συμβιβάστηκε με το γεγονός ότι παρά τις υπηρεσίες του, του είχαν αναθέσει «δεύτερη» θέση. Ενώ ο κύκλος του τον αποκαλούσε «Μίμης ο φασαρίας», ο Παπαδόπουλος τον αποκαλούσε «Αρσακειάδα»,), κάτι που πρέπει να τον ενοχλούσε ιδιαίτερα και έδειχνε ότι η Χούντα δεν τον είχε ταγμένο για υψηλότερα αξιώματα. Στις 8 Οκτωβρίου 1973 ο Παπαδόπουλος, πρόεδρος της Δημοκρατίας πλέον, μετά το δημοψήφισμα της 1ης Ιουλίου που κατάργησε τη Βασιλευομένη Δημοκρατία, επέλεξε ως διάδοχό του στην πρωθυπουργία, τον παλαιό πολιτικό αρχηγό Σπ. Μαρκεζίνη με την εντολή να οδηγήσει τη χώρα άμεσα σε βουλευτικές εκλογές . Στην Κυβέρνηση που σχηματίσθηκε δεν υπήρχαν στρατιωτικοί. Ακολούθησαν τα

γεγονότα του Πολυτεχνείου, που ήταν η χρυσή ευκαιρίαδικαιολογία για τον Ιωαννίδη. Με το σκεπτικό ότι η «επανάσταση » παρέκλινε της πορείας της και έχοντας σχηματίσει γύρω του τη δική του ομάδα φανατισμένων χουντικών αξιωματικών και με την προτροπή και βοήθεια «ξένου παράγοντα» , συνέλαβε τον Παπαδόπουλο και όρκισε κυβέρνηση με Πρωθυπουργό τον Αδαμάντιο Ανδρουτσόπουλο. Ο ίδιος, ως γνήσιος συνωμότης παρέμεινε στο παρασκήνιο ως ο ισχυρός άνδρας της Χούντας, από όπου κινούσε τα νήματα, που μας έφεραν στην τραγωδία της Κύπρου. Ο αμερικανικός παράγοντας και η διχοτόμηση της Κύπρου Όπως προείπα, βρέθηκα στην Κύπρο το 1965, ως Διευθυντής Αντικατασκοπίας της ΚΥΠ, σε μια περίοδο ιδιαίτερα κρίσιμη για το Νησί και, βεβαίως, για την Ελλάδα. Οι περίφημες συμφωνίες της Ζυρίχης που υπόγραψε ΚΑΙ ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος είχαν ανατραπεί, καθώς ο ίδιος επεχείρησε να αναθεωρήσει 13 σημεία τους. Οι Τουρκοκύπριοι με την καθοδήγηση της Άγκυρας εγκατέλειψαν την Κυπριακή Κυβέρνηση και όλες τις Δημόσιες Υπηρεσίες Συγκεντρώθηκαν στις δικές τους περιοχές και προχώρησαν, από τότε, σε κάποιας μορφής διχοτόμηση, που την επισημοποίησε ο μεσολαβητής του ΟΗΕ Τονομόγια, χαράσσοντας την «πράσινη γραμμή». Παρά ταύτα, δεν έλειψαν οι συγκρούσεις μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, οι οποίοι είχαν δημιουργήσει εξοπλισμένους θύλακες. Συγκρούσεις που προσπαθούσε να αποτρέψει η UNFICYP, δηλ. η ειρηνευτική δύναμη των Ηνωμένων Εθνών στην Κύπρο.Στην Ελλάδα η Κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου με Υπουργό Εξωτερικών τον Σταύρο Κωστόπουλο και Υπουργό Εθνικής Άμυνας τον Πέτρο Γαρουφαλιά, κινείται σε ένα Μαραθώνιο διαβουλεύσεων, κυρίως με Λευκωσία και Ουάσιγκτον για το Κυπριακό. Παράλληλα ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε το σθένος και τη δύναμη να στείλει μυστικά και με διάφορα «τεχνάσματα» Ελληνικό Στρατό στην Κύπρο, που συνέθετε μια ολόκληρη Μεραρχία, με δύναμη πυρός Σώματος Στρατού. Ταυτόχρονα έστειλε τον ηγέτη της ΕΟΚΑ Στρατηγό Γεώργιο Γρίβα, να οργανώσει στρατιωτικά την Κύπρο, κάτι που πέτυχε απόλυτα. Τον έστειλε όμως και για πολιτικούς λόγους. Για να υπάρξει «αντίπαλο δέος» στον Μακάριο που συχνά-πυκνά ασκούσε προσωπική πολιτική, γεγονός που είχε κάνει τον Γεώργιο Παπανδρέου να του απευθύνει εν θυμώ την γνωστή πλέον φράση: «Άλλα συμφωνούμε και άλλα πράττετε». Η παρουσία, εξάλλου του Γρίβα θα ενίσχυε την προσδοκία του Κυπριακού Λαού και τη «γραμμή» της Αθήνας για την ΕΝΩΣΗ, που είχε αρχίσει να υπονομεύεται από την επίσημη Λευκωσία υπέρ της ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ. Και ενώ στην Κύπρο είχε οργανωθεί η Ελληνική Φρουρά και με νόμο η στρατιωτική θητεία γινόταν υποχρεωτική, η Τουρκία οργάνωνε ένα δίαυλο μυστικών πρακτόρων που επιχειρούσαν κατασκοπεία, φανάτιζαν τους Τουρκοκύπριους, σχεδίαζαν επεισόδια, μεθόδευαν επιθέσεις, στις οποίες βέβαια η Ελληνική πλευρά έδινε τη δική της απάντηση. Έτσι, είχε δημιουργηθεί στην Κύπρο ένα αδιέξοδο, που κάποια στιγμή θα οδηγούσε και τις δύο κοινότητες του Νησιού και ίσως την Ελλάδα και την Τουρκία στη μεγάλη σύγκρουση. Αυτή την εξέλιξη, που θα έφερνε τις δύο χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ σε πολεμική αντιπαράθεση και που, βεβαίως, θα έπληττε τη συνοχή της Συμμαχίας σε μια «ευπαθή» περιοχή, φοβήθηκε η Αμερική. Και, αφήνοντας ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 29

τους διάφορους μεσολαβητές και απεσταλμένους του ΟΗΕ στην αδυναμία τους να λύσουν το Κυπριακό, αποφάσισε μια δική της δυναμική παρέμβαση.Ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζόνσον κάλεσε τον Τούρκο Πρωθυπουργό Ινονού για συνομιλίες στην Ουάσιγκτον. Ακολούθησε η πρόσκληση προς τον Έλληνα Πρωθυπουργό και η επίσκεψη στις 23 Ιουνίου 1964 του Γεωργίου Παπανδρέου, που συνοδευόταν από τον Υπουργό Εξωτερικών Σταύρο Κωστόπουλο, από τον γιό του Ανδρέα και τον Διευθυντή του Διπλωματικού του Γραφείου αείμνηστο πρέσβη Τζων Σωσσίδη. Κατά τις συνομιλίες τους ο Αμερικανός Πρόεδρος δεν είχε να προτείνει κάποια Αμερικανική λύση, είχε όμως την ευκαιρία να εκφράσει στον Έλληνα Πρωθυπουργό το αδιανόητο μιας σύγκρουσης εντός του ΝΑΤΟ και να μεταφέρει διάφορες τουρκικές απειλές. Ήταν τότε που ο Γεώργιος Παπανδρέου είπε το αμίμητο: Αν η Τουρκία θελήσει να μπει στο τρελοκομείο, τότε θα ανοίξουμε τις πόρτες και θα μπούμε κι εμείς…….». Αλλά ήταν και τότε που ο Κυπριακός Λαός έχασε το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης κι εμείς δεχτήκαμε την έναρξη Ελληνοτουρκικού διαλόγου με τη μεσολάβηση του διακεκριμένου Αμερικανού διπλωμάτη Ντην Άτσεσον. Άρχισαν λοιπόν έμμεσες συνομιλίες με μεσολαβητή τον Άτσεσον και με την παρακολούθηση των Ηνωμένων Εθνών. ίγο αργότερα και ύστερα από διαβουλεύσεις του με τους Έλληνες πρέσβεις Σωσσίδη και Νικολαρείζη, ο Άτσεσον υπέβαλε ένα σχέδιο λύσης, με κύριο άξονα την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα και με την χορήγηση κάποιων «ανταλλαγμάτων» στην Τουρκία. Είχε πει τότε ο Γεώργιος Παπανδρέου στο έκτακτο Υπουργικό Συμβούλιο της 20ης Αυγούστου 1964, στο οποίο πρότεινε την αποδοχή του σχεδίου Άτσεσον χαρακτηρίζοντάς το ως « δωρεά προς υμάς μιας ολοκλήρου πολυκατοικίας, έναντι εκμισθώσεως του ρετιρέ. Πώς να αρνηθούμε την δωρεάν; ». Τελικά όμως δεν τη δεχτήκαμε. Και αυτό δημιούργησε από εκείνη την εποχή, όλες τα προϋποθέσεις για τη διχοτόμηση της Κύπρου. Όλα τα γεγονότα της προδικτατορικής περιόδου, το σχέδιο Άτσεσον, η κατάσταση στην Κύπρο, η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ κ.λ.π. περιγράφονται στο βιβλίο μου «υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, η αλήθεια που καίει», που κυκλοφόρησε σε τρεις εκδόσεις , που έχουν εξαντληθεί και κανένας, μέχρι σήμερα, δεν έχει αμφισβητήσει κάτι από αυτά που περιγράφονται Η χούντα και η τραγωδία της Κύπρου Τα γεγονότα που ανέφερα στην προηγουμένως οδήγησαν σιγά- σιγά στον αφοπλισμό του νησιού.

30 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Οι απόπειρες δολοφονίας κατά του Μακαρίου, το πραξικόπημα με την απομάκρυνσή του με όλες του τις προεκτάσεις τους, καθώς και η κατάσταση στον Ελλαδικό χώρο που ο Ελληνικός λαός άρχισε πλέον να αντιδρά και να αντιστέκεται στη χούντα, έδωσαν στους Τούρκους όχι μόνο την ευκαιρία, αλλά και τη δικαιολογία για την εισβολή στην Κύπρο και την τραγωδία που ακολούθησε Η ενότητα του ελληνικού λαού και το εμπόδιο ξένος παράγοντας Έχω ζήσει πολύ μικρός τον Ελληνοιταλικό πόλεμο, όπου όπως προείπα, σκοτώθηκε πολεμώντας στην πρώτη γραμμή ο πατέρας μας Αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Μπουλούκος και τα γεγονότα του αδελφοκτόνου <<εμφυλίου>> που ακολούθησαν. Και εδώ είναι το παράδοξο: Οι Έλληνες ενωμένοι σαν μία γροθιά πολέμησαν στο Βορειοηπειρωτικό μέτωπο και με την ανδρεία τους ταρακούνησαν ολόκληρο τον κόσμο και χάλασαν τα σχέδια του άξονα με την καθυστέρηση που του προκάλεσαν. (Βαρύς ο φόρος του αίματος που πλήρωσε η μικρή Ελλάδα, 7946 (επτά χιλιάδες επτακόσιοι σαράντα έξι) ήταν οι νεκροί μας, που παραμένουν άταφοι στα βουνά της Βορείου Ηπείρου, όπου πολεμούσαν με εχθρό όχι μόνο τους Ιταλούς, αλλά τον βαρύτατο χειμώνα, την πείνα, τον κακό εξοπλισμό, την ελλιπέστατη περίθαλψη, Αγόγγυστα όμως, ενωμένοι, με βαθειά την πίστη στα ιδανικά της Πατρίδας. Το σύνολο των πεσόντων στον Ελληνοιταλικό πόλεμο ξεπερνά τις 11.000). Μετά το τέλος του πολέμου όμως αντί να μπει η Ελλάδα στο τραπέζι των νικητών, βρέθηκε να πολεμά στο εσωτερικό της. Ο ξένος παράγοντας εμπόδισε την ανταμοιβή για την νικηφόρα συμμετοχή της και χωρίς σχεδόν να το καταλάβει βρέθηκε αντιμέτωπη με τον εθνικό διχασμό που ακολούθησε και διήρκεσε μέχρι τον Αύγουστο του 1949. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σήμερα. Σήμερα δεν πολεμάμε στα βουνά, αλλά δίνουμε, ένας ολόκληρος λαός τη μάχη της επιβίωσης. Ο ξένος παράγοντας στον οποίο αναφέρεστε, μας έχει υποδουλώσει οικονομικά. Κάθε νόμος κάθε μέτρο κάθε κίνηση της πατρίδας μας πρέπει να έχει την έγκριση των Βρυξελλών. Κάθε μέρα βουλιάζουμε και περιμένουμε να πάρουμε πάλι δανεικά και να πάμε βαθύτερα. Ακόμα θέλω να πιστεύω ότι οι αγώνες και θυσίες του Ελληνικού λαού δεν θα πάνε χαμένες. Όπως πολέμησαν και ξεπέρασαν έναν πόλεμο κι ένα εμφύλιο. Όπως ξεπέρασαν μια δικτατορία. Και πάλι μπροστά στον κίνδυνο του αφελληνισμού και της υποδούλωσης (κοινωνικής, ηθικής, οικονομικής), που βρίσκεται προ των πυλών θα αντιδράσει και θα σταθεί πάλι στα πόδια του, στηριζόμενος στις δικές του δυνάμεις.

-Γεντί Κουλέ: Το Αλκατράζ της Ελλάδας -“ΔΟΜΝΑ” η αντικαθεστωτική

ΕΔΩ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

-Η πρώτη ημέρα της χούντας στη Θεσσαλονίκη

ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 31

Του Σπύρου Κουζινόπουλου*

Η πρώτη ημέρα της χού Η Μακεδονία και η Θράκη, πλήρωσαν ιδιαίτερα βαρύ φόρο αίματος, δακρύων και οδύνης κατά τη μαύρη αυτή περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας Η κατάργηση στοιχειωδών ελευθεριών, οι φυλακές, οι εξορίες και τα βασανιστήρια, ο πνευματικός και πολιτιστικός μεσαίωνας, αλλά και η τραγωδία που προκάλεσε το εγκληματικό πραξικόπημα στην Κύπρο, καταγράφουν το επτάχρονο δικτατορικό καθεστώς, ως μια από τις μελανότερες στιγμές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Η Μακεδονία και η Θράκη, πλήρωσαν ιδιαίτερα βαρύ φόρο αίματος, δακρύων και οδύνης κατά τη μαύρη αυτή περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Με τη ζωή των ηρώων και μαρτύρων του αντιδικτατορικού αγώνα Γιώργου Τσαρουχά, Βασίλη Μπεκροδημήτρη και Γιάννη Χαλκίδη. Με τους χιλιάδες συλληφθέντες και εκτοπισμένους στα ξερονήσια της Γυάρου, της Λέρου κ.α. Με τους εκατοντάδες κρατούμενους στις φυλακές του Γεντί-Κουλέ, τις στρατιωτικές φυλακές Διαβατών, τα μπουντρούμια της ασφάλειας στο Βαρδάρι και τη Βαλαωρίτου, καθώς και στα αστυνομικά τμήματα της εποχής εκείνης. Να θυμηθούμε ότι η δικτατορία δεν ήταν «κεραυνός εν αιθρία» ή απλώς «η ανταρσία μιας ομάδας επίορκων αξιωματικών», όπως αποκλήθηκε. Αντίθετα, το καθεστώς των νικητών του εμφυλίου πολέμου, το καθεστώς της «εθνικοφροσύνης» και του αντικομμουνισμού, έτρεφε στον κόρφο του το «αυγό του φιδιού» και λειτούργησε τελικά ως «εκκολαπτική μηχανή» του πραξικοπήματος. Το «σαμποτάζ στον Έβρο» και οι «Ερυθροί ίπποι» της Θεσσαλονίκης Δεν είναι υπερβολική η άποψη ότι η δολοφονία Λαμπράκη, το 1963, οργανώθηκε ως «πρόβα» της χούντας, η οποία προετοιμάζοντας τη δικτατορία της, οργάνωσε και εκτέλεσε τη μεγαλύτερη στα χρονικά σκευωρία από συστάσεως Ελληνικού κράτους, το περιβόητο «Σαμποτάζ του Έβρου», που στήθηκε τον Ιούνιο του 1965, με οργανωτή έναν νοσηρό εγκέφαλο, τον επίδοξο δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο. Μία ανάλογη προβοκάτσια, έστησαν οι επίορκοι

32 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

αξιωματικοί της χούντας, για να δικαιολογήσουν την επιβολή της δικτατορίας στις 21 Απριλίου 1967: Επικαλέσθηκαν ότι ήθελαν τάχα, να προλάβουν «αιματοκύλισμα της Θεσσαλονίκης», κατά την προεκλογική συγκέντρωση της Ένωσης Κέντρου που είχε προγραμματιστεί να γίνει το απόγευμα της Κυριακής των Βαϊων, 23 Απριλίου 1967, στην πλατεία Αριστοτέλους. Με τη συγκέντρωση εκείνη, θα άνοιγε την προεκλογική του εκστρατεία ο Γεώργιος Παπανδρέου για τις εκλογές που είχαν προσδιοριστεί να γίνουν στις 28 Μαϊου του ίδιου έτους. Το «αιματοκύλισμα» ήταν μόνο στη σφαίρα της φαντασίας των επίδοξων πραξικοπηματιών. Οι συνωμότες, για να προκαλέσουν τα συντηρητικά ανακλαστικά του στρατεύματος και της κοινής γνώμης, είχαν επινοήσει απίστευτες ιστορίες: Ο τότε διευθυντής της ΚΥΠ, αντιστράτηγος Κυριάκος Παπαδόπουλος και ο επικεφαλής του κλιμακίου της ΚΥΠ στη Θεσσαλονίκη, συνταγματάρχης Νικόλαος Γκαντώνας είχαν επισκεφθεί στις 13 Απριλίου 1967, τον πρωθυπουργό Παναγιώτη Κανελλόπουλο, για να αναφέρουν ότι τάχα, θα υποδέχονταν τον Γεώργιο Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη «100 ίπποι ερυθρού χρώματος», των οποίων οι ιππείς «θα είναι πιθανώς, οπλισμένοι». Τι κι αν στη συνέχεια αποκαλύφθηκε ότι τίποτα τέτοιο δεν ευσταθούσε και ότι οι δήθεν «ερυθροί ίπποι» ήταν… πράσινα άλογα; Ένα φαιδρό κατά φαντασίαν «κομμουνιστικόν αιματοκύλισμα» Θεσσαλονίκη, ξημερώματα της 21ης Απριλίου 1967. Τα τανκς της χούντας των Συνταγματαρχών βγαίνουν στους δρόμους. Πρώτη ενέργεια των πραξικοπηματιών, να παρατάξουν άρματα μάχης στον σιδηροδρομικό σταθμό, στο αεροδρόμιο, στο Γ΄ Σώμα Στρατού, στα πρακτορεία των ΚΤΕΛ και στις πλατείες της πόλης. Δεύτερη ενέργεια, οι συλλήψεις εκατοντάδων δημοκρατικών πολιτών, κυρίως αριστερών, από τους οποίους οι κινηματίες φοβόταν αντίδραση. Τρίτη κίνηση, να επιβάλλουν στυγνή λογοκρισία στις τοπικές εφημερίδες. Για να δικαιολογήσουν την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, οι δικτάτορες προβάλουν μία… ανοησία. Ότι τάχα, οι κομμουνιστές και οι «συνοδοιπόροι» τους, θα καταλάμβαναν τη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να την «αιματοκυλίσουν»!. Οι τοπικές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης, κυκλοφορούν τρεις ημέρες μετά την 21η Απριλίου, με πανομοιότυπους, κατευθυνόμενους από τη χούντα πρωτοσέλιδους οκτάστηλους τίτλους: «Απετράπη την τελευταίαν στιγμήν κομμουνιστικόν σχέδιον αιματοκυλίσματος της Θεσσαλονίκης – Αι ένοπλαι δυνάμεις έσωσαν την πατρίδα». Και λίγο πιο κάτω, για την … τεκμηρίωση των ισχυρισμών της χούντας, αναφέρονταν: «Εις τα γραφεία της ΕΔΑ, μετά την ανάληψιν της κυβερνήσεως από τον Εθνικόν Στρατόν, ανευρέθη-

ντας στη Θεσσαλονίκη σαν πλείστα ως ανεφέρθη στοιχεία, επιβεβαιούντα την προετοιμασίαν της κομμουνιστικής εξεγέρσεως…». Ποια ήταν τα «στοιχεία»; Οι δικτάτορες δεν μπόρεσαν να βρουν το παραμικρό που να επιβεβαιώνει τους ισχυρισμούς τους. Η κοιμισμένη Θεσσαλονίκη πληροφορείται το πραξικόπημα Οι πληροφορίες για το πραξικόπημα, έρχονται στη Θεσσαλονίκη από την Αθήνα, λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 20ης προς την 21η Απριλίου. Δημοσιογράφοι που πηγαίνουν στο Γ’ Σώμα Στρατού για να εξακριβώσουν τις πληροφορίες, δεν βλέπουν καμιά κίνηση, καθώς τα πάντα ήταν επιφανειακά ήρεμα. Αυτό, μέχρι τις 4:30 τα ξημερώματα, που τα τανκς βγαίνουν στους δρόμους της πόλης, επίλεκτα τμήματα καταλαμβάνουν θέσεις σε κεντρικά σημεία της πόλης και αρχίζουν οι συλλήψεις. Οι συλληφθέντες μόνο κατά την 21η Απριλίου 1967, κυρίως αριστεροί αλλά και αρκετά στελέχη του Κέντρου, ανήλθαν σε όλη τη χώρα σε 8.270. Στη συνέχεια οι 6.118 από αυτούς εξορίστηκαν τελικώς στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της νήσου Γυάρου. Από τη Βόρεια Ελλάδα, εκτοπίστηκαν μόνο την πρώτη ημέρα του πραξικοπήματος συνολικά 1.467 άτομα, άνδρες και γυναίκες, νέοι και γέροι, σύμφωνα με τους ονομαστικούς καταλόγους ανά νομό που είχε δώσει στη δημοσιότητα το καθεστώς. Από αυτούς, οι 364 προέρχονταν από την πόλη της Θεσσαλονίκης και άλλοι 78 από τον υπόλοιπο νομό, δηλαδή συνολικά 448 άτομα. Κακοποιήσεις στα αστυνομικά τμήματα Πολλοί από τους συλληφθέντες ήταν άρρωστοι και υπερήλικες, ενώ υπήρξαν και περιπτώσεις όπου οδηγήθηκαν και μωρομάνες, αφήνοντας μόνα και απροστάτευτα τα παιδιά τους. Σε ορισμένα αστυνομικά τμήματα, όπου μεταφέρθηκαν αρχικά οι κρατούμενοι, ξυλοκοπήθηκαν άγρια, όπως συνέβη στο 16ο αστυνομικό τμήμα Ευόσμου, όπου κακοποιήθηκαν μέχρι αναισθησίας οι περισσότεροι από τους συλληφθέντες πολίτες, μεταξύ των οποίων ο τότε δήμαρχος Ευόσμου, Σταμάτης Διονυσίου κ.α. Ένας από τους δημοκρατικούς πολίτες που θα αντιμετωπίσει την κακομεταχείριση από τα όργανα της χούντας, στο 10ο τμήμα Νεαπόλεως, και στη συνέχεια την παύση από τα καθήκοντά του, ήταν ο τότε δήμαρχος Νεάπολης, Αλέκος Μπινιώρης. Ενώ ανάλογη ήταν η συμπεριφορά και προς τον τότε δήμαρχο Συκεών, Παναγιώτη Αφαλή που είχε συλληφθεί από τους πραξικοπηματίες και εξορίστηκε στη Γυάρο. Ύστερα από τριήμερη παραμονή στο Γεντί-Κουλέ και τα αστυνομικά τμήματα, οι κρατούμενοι δημοκράτες οδηγούνται στη νέα παραλία, για να επιβιβασθούν στο αρματαγωγό ΣΑΜΟΣ και να οδηγηθούν στα νησιά της εξορίας.

Οι πρώτες προσπάθειες αντίστασης Οι κεντρικοί δρόμοι της Θεσσαλονίκης, μόλις γίνεται γνωστή η εκδήλωση του πραξικοπήματος, κατακλύζονται από πλήθη κόσμου. Από την πρώτη κιόλας μέρα της δικτατορίας, μέλη της ΕΔΑ και της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη που είχαν διαφύγει τη σύλληψη, καθώς επίσης στελέχη της νεολαίας της Ένωσης Κέντρου και άλλοι πατριώτες, προσπαθούν να συντονιστούν ώστε να εκδηλωθεί οργανωμένη η διαμαρτυρία για την κατάλυση της δημοκρατίας. Η προσπάθεια για τη διοργάνωση συλλαλητηρίου στη Θεσσαλονίκη κατά της δικτατορίας, δεν καρποφόρησε. Η μαχητική διαδήλωση που θα οργάνωναν μπροστά στο Διοικητήριο μέλη της νεολαίας Λαμπράκη με ένα τμήμα της ΕΔΗΝ, της νεολαίας της Ένωσης Κέντρου, δεν πραγματοποιήθηκε την τελευταία στιγμή. Η μόνο εκδήλωση που έγινε, ήταν μία αντιχουντική πορεία στην οδό Τσιμισκή από καμιά τριανταριά μέλη των «Δημοκρατικών Συνδέσμων», με επικεφαλής το γιατρό Ντίνο Τριαρίδη. Από τους πρώτους που εκδηλώνουν την αντίθεσή τους στους δικτάτορες, είναι οι φοιτητές του ΑΠΘ, ενώ η χούντα, για να σπάσει τη δημοκρατική παράδοση που υπήρχε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, εκδιώκει 23 πανεπιστημιακούς δασκάλους, μεταξύ των οποίων και γνωστοί διαπρεπείς επιστήμονες όπως ο Αριστόβουλος Μάνεσης, ο Δημήτρης Μαρωνίτης, ο Γεώργιος Βλάχος, ο Αντώνιος Κριεζής, ο Γεώργιος Τενεκίδης κ.α. Θα ακολουθήσουν ηρωικές αντιδικτατορικές ενέργειες από τις αντιστασιακές οργανώσεις «Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο», «Δημοκρατική Άμυνα», «Λαϊκή Πάλη» κ.α. που δημιουργούνται στη Θεσσαλονίκη, παρά τις προσπάθειες της χούντας να τρομοκρατήσει τους Έλληνες με τις εκατοντάδες συλλήψεις, τα βασανιστήρια, τις εικονικές εκτελέσεις και τις δίκες στα έκτακτα στρατοδικεία. Και για να αποτρέψει τη γιγάντωση του κινήματος αντίστασης, δεν θα διστάσει να προχωρήσει και σε πολιτικές δολοφονίες όπως του Γιώργη Τσαρουχά και του Γιάννη Χαλκίδη, Τα δεινά που προκάλεσε η δικτατορία της χούντας (1967-1974), παρότι πέρασε μισός αιώνας, παραμένουν έντονα χαραγμένα στη μνήμη του ελληνικού λαού παρά τις προσπάθειες κάποιων κέντρων να ξεθωριάσουν εκείνα τα ιστορικά γεγονότα και να μην διδάσκονται οι νεότερες γενιές γι’ αυτή τη μαύρη σελίδα της σύγχρονης ιστορίας του τόπου. Η ανάγκη διαφύλαξης και διεύρυνσης του δημοκρατικού μας πολιτεύματος, αποτελεί την αναγκαία θωράκιση απέναντι σε όσους το επιβουλεύονται. *Ο Σπύρος Κουζινόπουλος είναι δημοσιογράφος-συγγραφέας, πρώην Γενικός Διευθυντής του Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων. Το κείμενο που δημοσιεύουμε, είναι απόσπασμα από το νέο βιβλίο του «Μελανές κηλίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης» που κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ.

ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 33

Του Μπάμπη Γιαννακίδη

ΓΕΝΤΊ ΚΟΥΛΈ

Το Αλκατράζ της Ελλάδας

34 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Το αποκάλεσαν υγρό τάφο και σκοτεινή φυλακή, κολαστήριο και τόπο μαρτυρίου ενώ κάποια έντυπα, κυρίως ξένα, το παρουσίασαν ως το… Αλκατράζ της Ελλάδας (The Alcatraz of Greece). Ολοι όμως το γνωρίζουν ως «Γεντί Κουλέ»(είναι η τουρκική ονομασία του: γεντί=εφτά, κουλέ=πύργος) ή «Επταπύργιο» στα ελληνικά. Πόσοι όμως έχουν συνειδητοποιήσει ότι αυτή ήταν μία από τις σκληρότερες αν όχι η σκληρότερη –για κάποια περίοδο- φυλακή σε ολόκληρη την Ελλάδα. Μάλιστα διέθετε και τον δικό της… «συνήθη τόπο εκτελέσεων», έναν χώρο από την πίσω πλευρά του φρουρίου, σε μια απόσταση περίπου 300μ, προς το δάσος του Σέιχ Σού. Στα κελιά της και στις αυλές της

άφησαν τα ίχνη τους τρομεροί εγκληματίες, βαρυποινίτες και θανατοποινίτες όπως και εκατοντάδες πολιτικοί κρατούμενοι από την εποχή ακόμη της δικτατορίας του Μεταξά. Μόνο για την περίοδο της χούντας των συνταγματαρχών υπάρχουν αναφορές για τουλάχιστον 100 πολιτικούς κρατούμενους που φυλακίστηκαν εκεί για να τιμωρηθούν για την αντιδικτατορική τους δράση. Μα αυτοί ήταν αγωνιστές. Ακόμη και μέσα από τα κελιά κατάφερναν να πολεμούν το θηρίο και να στέλνουν τα αγωνιστικά τους μηνύματα εντός και εκτός Ελλάδος… Το πολυτραγουδισμένο Γεντί Κουλέ, το θρυλικό κολαστήριο της Θεσσαλονίκης που έγινε πηγή έμπνευσης για διάφορα

λαϊκά, δημοτικά, αλλά κυρίως ρεμπέτικα τραγούδια, λειτούργησε ως φυλακή μέχρι και το 1989, οπότε και έκλεισε οριστικά. Οι τελευταίοι ποινικοί κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στις φυλακές Διαβατών. Έκτοτε αποτελεί επισκέψιμο μνημείο της πόλης, υπαγόμενο στο Υπουργείο πολιτισμού. Πλέον, φαίνεται πως ωριμάζει η ιδέα της συνολικής ή μερικής μετατροπής του σε μουσείο όπου θα φιλοξενούνται εκθέματα σχετιζόμενα όχι μόνο με τη φυλακή αλλά και με άλλα ιστορικά γεγονότα που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συνδέονται με το Γεντί Κουλέ και τα πρόσωπα που φυλακίστηκαν ή εκτελέστηκαν σε αυτό. *Λίγα στοιχεία για την ιστορία του Γεντί Κουλέ. «Το φρούριο του Επταπυργίου

δεσπόζει στο ψηλότερο σημείο της βυζαντινής Ακρόπολης της Θεσσαλονίκης. Ολοκληρώθηκε στους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους, την εποχή της αυτοκρατορικής δυναστείας των Παλαιολόγων (12611453). Ανακαινίστηκε ριζικά αμέσως μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, το 1430. Το επταπύργιο διατήρησε τη στρατιωτική του χρήση έως τον 19ο αιώνα ενώ στη δεκαετία του 1890 μετατράπηκε σε φυλακή. Τα μέτρα ασφαλείας ήταν ιδιαίτερα αυστηρά. Ελάχιστοι κατάφεραν να αποδράσουν από εκεί. Μεταξύ αυτών και ο πρώην γ.γ. του ΚΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης.

ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 35

Του Μπάμπη Γιαννακίδη

«ΔΟΜΝΑ» η… αντικαθεστωτική ! Αμέτρητες ιστορίες, όπως αμέτρητα και τα πρόσωπα που συνέδεσαν τις αναμνήσεις τους με την ταβέρνα της οδού Αθανασίου Διάκου, εκεί στη σκιά των βυζαντινών κάστρων της Πάνω πόλης. Ιδιοκτήτης και ψυχή του μαγαζιού ήταν ο Τάκης Νικολαίδης.

Τ

η χαρακτήρισαν “μητέρα πασών των ταβερνών”. Υπερβολή; Μάλλον όχι! Όποια πέτρα κι αν σηκώσεις θα βρεις από κάτω κάποιον που πέρασε από τη ιστορική «ΔΟΜΝΑ» ή ήταν θαμώνας της. Αμέτρητες ιστορίες, όπως αμέτρητα και τα πρόσωπα που συνέδεσαν τις αναμνήσεις τους με αυτή την «τρύπα» της οδού Αθανασίου Διάκου, εκεί στη σκιά των βυζαντινών κάστρων της Πάνω πόλης, σε μικρή απόσταση από το Γεντί Κουλέ. Ιδιοκτήτης και ψυχή του μαγαζιού ήταν ο Τάκης Νικολαίδης. Σημαντικό κομμάτι της πλούσιας ιστορίας της «ΔΟΜΝΑΣ» γράφτηκε στα χρόνια της δικτατορίας καθώς αποτέλεσε ένα από τα αντικαθεστωτικά «στέκια» της περιόδου εκείνης. Οι προοδευτικές δυνάμεις της εποχής ανάμεσά τους πανεπιστημιακοί, δικηγόροι, δημοσιογράφοι, μα κυρίως φοιτητές, είχαν βρει «καταφύγιο» εκεί. Με τον τρόπο τους πήγαιναν κόντρα στην απαγόρευση των συναθροίσεων και ακύρωναν στην πράξη το «όπου τρεις και στάση» που είχε επιβάλει το καθεστώς των συνταγματαρχών. Στο τζουκ μπόξ του μαγαζιού είχε στηθεί μια ιδιότυπη συνομωσία κατά του καθεστώτος. Ο Χρήστος, ένας εκ των δύο γιων του ιδιοκτήτη, (ο άλλος είναι ο Κώστας) μαθητής δημοτικού τότε, θυμάται: όταν επέλεγες κάποιο ελαφρολαϊκό της εποχής ή το ιταλικό “A caza d’ Irene”, άκουγες τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη, όπως το «πάλης ξεκί-

36 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

νημα νέοι αγώνες…», ή αν επέλεγες μια ανώδυνη διασκευή της γιάνκα (yanka) άκουγες Ξαρχάκο... Όλα αυτά βέβαια γινόντουσαν με ιδιαίτερη προσοχή καθώς ήταν συνεχής η παρακολούθηση από ανθρώπους του καθεστώτος. Παρίσταναν τους πελάτες για να τρυπώσουν στο στέκι των αντιφρονούντων… Αλλά ο κυρ Τάκης είχε λάβει τα μέτρα του. Τα περιέγραψε ο ίδιος το 2008, σε μια συνέντευξή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και στη δημοσιογράφο Σμαρώ Αβραμίδου. Ηταν συνταξιούχος πλέον και η «ΔΟΜΝΑ» επισήμως είχε κλείσει. […] «Τα απαγορευμένα τραγούδια του Θεοδωράκη έπαιζαν κάθε βράδυ στο juke-box, σε ένα διακοσάρι δίσκο καταχωρημένο- για προφανείς λόγους- ως “Μαρία Πενταγιώτισσα”. «Ένα μεσημέρι με πήραν κάτω στην Ασφάλεια και μου λένε μάθαμε ότι τραγουδάτε Θεοδωράκη και μου πετάνε ένα μαγνητόφωνο όπου ακουγόταν μέσα η φωνή μου. Κάποιος χαφιές ήταν μέσα», διηγείται ο κυρ-Τάκης, προσθέτοντας ότι μετά από αυτό το περιστατικό, όταν κάποιος ύποπτος ή καινούριος έμπαινε μέσα στο μαγαζί, στα πιάτα που πήγαινε στους πελάτες του, προκειμένου να τους προειδοποιήσει, έβαζε μέσα ένα καρφί- αν υποψιαζόταν ότι επρόκειτο για καταδότη- και μία ασφάλεια ρεύματος, αν πίστευε ότι ο ύποπτος ήταν αστυνομικός» […] «Σέρβιρα πρόκες και ασφάλειες εγώ...» μας λέει με νόημα ο Χρήστος, και ας ήταν τότε πιτσιρίκος σερβιτόρος

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ Του Μπάμπη Γιαννακίδη

στην ταβέρνα του μπαμπά. Πάντως σε μια έφοδο της χωροφυλακής στη «ΔΟΜΝΑ» ήταν που συνελήφθη και ο φοιτητής τότε και μετέπειτα δημοσιογράφος, Κλέαρχος Τσαουσίδης. Για την ιστορία σημειώνουμε ότι: Το μαγαζί άνοιξε επί κατοχής, το 1943, από τους γονείς του Τάκη, τους Χρήστο και Δόμνα. Το ονόμασαν «Ρεματάκι» επειδή από τον βράχο πίσω από το κτίσμα έβγαινε συνέχεια νερό μέσα στο μαγαζί (στο χώρο με τα κρασοβάρελα). Ο Τάκης το ανέλαβε το 1952. Το μετονόμασε σε «ΔΟΜΝΑ» στη μνήμη της μητέρας που τότε είχε πεθάνει σε ηλικία 52 ετών. Μέχρι και το 1963 η «ΔΟΜΝΑ» ήταν κάτι μεταξύ καφενείου και μπακάλικου εποχής. Δίπλα του στη ζωή αλλά όχι στην ταβέρνα, η γυναίκα του Μαρίτσα. Οι πελάτες αγαπούσαν την ίδια αλλά και τις πίτες της. Ο Τάκης Νικολαϊδης πέθανε το 2010 σε ηλικία 83 ετών. Ήταν Μεγάλη Δευτέρα και κηδεύτηκε Μεγάλη Τρίτη. Από τη χρονιά που συνταξιοδοτήθηκε (1995) αλλά και στα χρόνια που ακολούθησαν μετά το θάνατό του, μέχρι και σήμερα, η «ΔΟΜΝΑ» ανοίγει με πρωτεργάτη τον δεύτερο γιο του Τάκη, τον Κώστα, μόνο τις Τρίτες και υποδέχεται παλαιούς και νεότερους φίλους του πατέρα του και του μαγαζιού, έτσι εις ανάμνηση μιας ολόκληρης εποχής και των ανεπανάληπτων ιστοριών που γεννήθηκαν ή στεγάστηκαν εκεί. Μακρύς ο κατάλογος όσων πέρασαν το κατώφλι της Δόμνας. Κάποιοι το έκαναν μία φορά για να τιμήσουν τον κυρ Τάκη, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης και άλλοι έγιναν θαμώνες, πριν, κατά και μετά τη χούντα, έως τις μέρες μας. Και είναι πρόσωπα από όλους τους πολιτικούς χώρους.

Κι ύστερα ήρθε η εξέγερση του Πολυτεχνείου, η πτώση της χούντας και η περίοδος της μεταπολίτευσης. Στα χρόνια που κύλησαν αρκετό μελάνι χύθηκε για τη δικτατορία στην Ελλάδα και το Πολυτεχνείο με έμφαση στο αν υπάρχει και ποιο είναι το πραγματικό νόημα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου; Πολλές γνώμες, πολλά σχόλια, πολλές… υπενθυμίσεις. Από τα πολλά κρατώ λίγα και από τα λίγα κάνω «ζουμ» στην άποψη ενός παλαιού αριστερού Θεσσαλονικιού εκπαιδευτικού, βουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ σήμερα, του Τριαντάφυλλου Μηταφίδη και ενός μεγάλου, μη αριστερού, Έλληνα ποιητή, του νομπελίστα Γιώργου Σεφέρη. Ο πρώτος γνώρισε τη δικτατορία νωρίς, όπως γνώρισε από μέσα τι εστί Γεντί Κουλέ, καθώς ήταν ένας από τους πολιτικούς κρατούμενους της περιόδου της χούντας. Μάλιστα είχε καταδικαστεί σε ισόβια κάθειρξη. Την άποψή του για το Πολυτεχνείο και το νόημα της εξέγερσης τη διατύπωσε πριν λίγα χρόνια, ξεναγώντας μαθητές σχολείου της Θεσσαλονίκης στους χώρους του Γεντί Κουλέ. «Από τα πολλά μαλάματα κατέστρεψαν το πρόσωπό του» είχε πει, δανειζόμενος έναν στίχο του Σεφέρη από το ποίημά του «Ένας γέροντας στην ακροποταμιά» που έγραψε το ΄42, στο Κάιρο. Ο Τριαντάφυλλος Μιταφίδης ολοκλήρωσε το σχόλιό του προσθέτοντας την άποψη πως το Πολυτεχνείο «το αγιοποίησαν και έτσι κατάφεραν να αφαιρέσουν το ατίθασο περιεχόμενό του, το περιεχόμενο εκείνο που κινεί την ιστορική μνήμη. Το Πολυτεχνείο ήταν μία εξέγερση που ερχόταν από το μέλλον» είχε πει στους μαθητές, δένοντας όμορφα τον στίχο του ποιητή με την προσωπική του θέση. Κι επειδή ο Τριαντάφυλλος Μηταφίδης παραποίησε ελαφρώς το στίχο του Σεφέρη, παραθέτουμε τον στίχο, όπως τον έγραψε ο ποιητής: […] κα’ την τέχνη μας τ’ στολίσαμε τόσο πολύ που φαγώθηκε Ο Γιώργος Σεφέρης διατύπωσε τη δική του άποψη για τη δικτατορία σε μια περίοδο που είχε επιλέξει τη… σιωπή. Όμως, στις 28 Μαρτίου 1969 αποφάσισε να λύσει τη σιωπή του και έκανε μια δήλωση στο BBC κατά της χούντας. Σε αυτήν αναφέρει μεταξύ άλλων: […] «Κλείνουν δυο χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα καθεστώς όλως διόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός μας, στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο. […] Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις, η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει, αναπότρεπτη, στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μας βασανίζει, συνειδητά ή ασυνείδητα όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό.» […] Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό, να μη με φέρει άλλη φορά σε παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω.» Ετσι, για να μην ξεχνιόμαστε! Γιατί πρέπει να θυμόμαστε!

Υπεύθυνος έκδοσης για Θεσσαλονίκη – Β. Ελλάδα: Μπάμπης Γιαννακίδης e-mail: bgiannakidis@yahoo.gr

Για το ένθετο αυτό συνεργάστηκαν οι δημοσιογράφοι: Μπάμπης Γιαννακίδης, Σπύρος Κουζινόπουλος

ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 37

ΞΕΧΑΣΑ

ΝΑ ΡΩΤΗΣΩ

1 2 3

Μάθατε την τελευταία δήλωση του Αλ Γκορ; Ο πόλεμος στη Συρία και το Brexit οφείλονται κυρίως στην κλιματική αλλαγή, δήλωσε ο κ. Γκορ (σ.σ. ήταν αντιπρόεδρος των ΗΠΑ όταν πρόεδρος ήταν ο Μπιλ Κλίντον) σε συνέδριο στο Λονδίνο. Δηλαδή, η κλιματική αλλαγή δεν επηρέασε τον Λίβανο, την Ιορδανία ή το Ισραήλ; Το Brexit είναι ένας κοριτσίστικος καβγάς που βγήκε εκτός ελέγχου, δήλωσε ο φιλελεύθερος Βέλγος πολιτικός Φερχόφσταντ. Τι εννοεί ο Βέλγος πολιτικός; Ποια κορίτσια καβγάδισαν;

Γιούρα, Ωρωπός, Αίγινα, Παρθένι Λέρου, Ιτζεδίν Χανίων. Δεν είναι τουριστικοί προορισμοί, αλλά τα βασικότερα κολαστήρια, τόποι εκτοπίσεως και βασανιστηρίων στην εποχή της χούντας. Πως το ‘λεγε η λαϊκή αγωνίστρια, “είναι αμαρτία να ξεχνάς”; Εκδότης: Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων Α.Ε., Πρόεδρος & Γενικός Διευθυντής: Μιχάλης Ψύλος, Υπεύθυνος Έκδοσης: Χάρης Αναγνωστάκης, Συντονιστής: Αλέξης Ηλιάδης, Σχεδιασμός: greekinfographics, Διαφήμιση: ads@ana-mpa.gr, τηλ. 210-6405604, Ιδιοκτησία ΑΠΕ-ΜΠΕ ΑΕ, Διεύθυνση: Τσόχα 36, Αθήνα ΤΚ 11521, Τηλ. 210-6400560, e-mail: mag@ana-mpa.gr f Το Πρακτορείο magazine Διανομή: VES company, Φωτογραφίες: ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ, EPA, shutterstock, Εκτύπωση: Pressious- Aρβανιτίδης

Τα κείμενα που φιλοξενούνται στο περιοδικό δεν απηχούν απαραίτητα τις απόψεις του ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟΥ.

www.ana.gr ΣΗΜΕΙΑ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ Στους σταθμούς του μετρό και του ΗΣΑΠ Σύνταγμα, Ομόνοια, Μοναστηράκι, Πειραιά και Μαρούσι. Σε επιλεγμένα καταστήματα στο κέντρο της Αθήνας (Κολωνάκι, Σύνταγμα, Εξάρχεια, Παγκράτι, Γκάζι, Αμπελόκηπους, Μοναστηράκι, Νέο Κόσμο, Πλάκα), της Αγίας Παρασκευής, των Βριλησσίων, του Βύρωνα, της Γλυφάδας, της Ηλιούπολης, του Ίλιου, της Κηφισιάς, του Αμαρουσίου, της Νέας Σμύρνης, της Νέας Φιλαδέλφειας, του Παγκρατίου, του Παπάγου, του Πειραιά, της Πετρούπολης, της Πεύκης, του Ταύρου, της Φιλοθέης, του Χαλανδρίου και της Γλυφάδας. Επίσης, στα βιβλιοπωλεία Ιανός, Ελευθερουδάκης, PUBLIC (Συντάγματος), Ευριπίδης (Χαλάνδρι), Λιβάνης, Εκδόσεις Αιώρα κλπ. Ακόμη στο Γαλλικό Ινστιτούτο, στη Στοά του Βιβλίου, στο Ίδρυμα Θεοχαράκη, στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, στον Ελληνικό Κόσμο, στο Νομισματικό Μουσείο κ.ά. Στη Θεσσαλονίκη, στα βιβλιοπωλεία Μαλλιάρης Παιδεία, Πρωτοπορία, Mind the book, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, ΧΑΝΘ, Books n’ Toys, Πράσινο Σύννεφο και σε επιλεγμένα καταστήματα.

38 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ | 39

ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ς Συνεργάτες x10 yellows στου

τος & στο του Προγράµµα

Ήρθαν τα yellows για να κερδίζεις κάθε µέρα! Το νέο είδος καθηµερινής επιβράβευσης από την Τράπεζα Πειραιώς είναι εδώ. Στο νέο Πρόγραµµα Επιβράβευσης yellow κερδίζεις τα δικά σου yellows µε απλές κινήσεις και καθηµερινές συναλλαγές: • µε τις κάρτες της Τράπεζας Πειραιώς σε όλες τις αγορές σου • µε τις καταθέσεις σου • µέσα από την υπηρεσία winbank web & mobile banking. Τα yellows που κερδίζεις, µπορείς να τα εξαργυρώσεις: • στους Συνεργάτες του Προγράµµατος • στην υπηρεσία προσφορών yellowday. yellow. Κάνε ό,τι έκανες πάντα και κέρδισε όπως δεν κέρδισες ποτέ!

40 | ΤΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ

Μάθε πώς θα εγγραφείς: www.piraeusbank.gr/yellow, T. 18 2 18 και στα καταστήµατα της Τράπεζας Πειραιώς.

Η πρώτη τράπεζα στην Ελλάδα