James Turrell by Anastasia Alexopoulou

JAMES TURRELL 1

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΝΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2016-2017

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 7: ΕΜΒΑΘΥΝΣΕΙΣ - ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ

ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ: ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ (ar 14434), ΨΗΜΜΕΝΟΥ ΖΩΗ (ar 14433) ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: ΜΑΡΙΑ - ΜΕΛΙΤΑ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ...........................................................................................................7 ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΚΑΙ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ...............................................................................................9 ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ...........................................................................................................................12 ΠΡΟΒΟΛΕΣ................................................................................................................................13 ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΑΒΑΘΟΥΣ ΧΩΡΟΥ.......................................................................................17 ΣΦΗΝΟΕΙΔΗ ΕΡΓΑ..................................................................................................................19 ΟΥΡΑΝΙΟΙ ΧΩΡΟΙ....................................................................................................................21 ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ....................................................................25 ΓΚΑΝΖΦΕΛΝΤ..........................................................................................................................27 ΚΡΑΤΗΡΑΣ ΡΟΝΤΕΝ...............................................................................................................29

ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ.................................................................................................................................35 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΟΝ JOSEF ALBERS....................................................................................35 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΟΝ MARK ROTHKO................................................................................37

ΦΩΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ.......................................................................................................................39 ROBERT IRWIN.........................................................................................................................39

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.....................................................................................................................41

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ο James Turrell γεννήθηκε στις 6 Μαϊου του 1943 στο Λος Άντζελες της Καλιφόρνια. Πρόκειται για έναν Αμερικανό καλλιτέχνη που μελετά τις χωρικές ιδιότητες του φωτός. Ο πατέρας του, Archibald Milton Turrell , ήταν εκπαιδευτικός και μηχανικός αεροσκαφών, ενώ η μητέρα του, Margaret Hodges Turrell , σπούδασε ιατρική και εργάστηκε στο Ειρηνευτικό Σώμα. Ως γόνος Κουάκερων, υιοθετεί και ο ίδιος την πίστη των γονέων του. Αποκτά δίπλωμα πιλότου στην ηλικία των δεκαέξι ετών και χρησιμοποιεί την εμπειρία του ώστε να φυγαδεύσει Βουδιστές μοναχούς από το ελεγχόμενο από τους Κινέζους Θιβέτ κατά την διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ και μέσα από αυτήν την περιπέτεια εντοπίζει κάποια μαγευτικά τοπία. Για αρκετά χρόνια επισκεύαζε παλαιά αεροπλάνα ώστε να χρηματοδοτήσει την τέχνη του. Σπουδάζει ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο της Πομόνα (Pomona College) και το 1965 αποκτά το πτυχίο του με ειδίκευση στην ψυχολογία της αντίληψης, η οποία εστιάζει στις νοητικές διεργασίες της καθημερινής ζωής. Στο ίδιο Πανεπιστήμιο παρακολουθεί μαθήματα γεωλογίας, αστρονομίας, τέχνης και μαθηματικών, καθώς επίσης μελετά σε βάθος το φαινόμενο Γκάνζφελντ. Το 1966 παρακολουθεί ένα πρόγραμμα Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια (University of California) στο Ίρβιν, όπου ξεκινά να πειραματίζεται πάνω στις προβολές φωτός. Οι σπουδές του εκεί διακόπηκαν την ίδια χρονιά καθότι συνελήφθη για την εκπαίδευση νέων αντρών ώστε να αποφύγουν την στρατολόγηση στον πόλεμο του Βιετνάμ και φυλακίστηκε για ένα χρόνο. Το 1973 αποκτά Μάστερ στην Τέχνη στο Πανεπιστήμιο του Κλέρμοντ (Claremont Graduate University) της Καλιφόρνια και τέλος, το 2004 τιμάται με διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο του Χάβφορντ (Haverford College). Τον Απρίλιο του 2009 εγκαινιάζεται το μουσείο Τζέιμς Τάρελ στο Μποντέγκα Κολομέ (Bodega Colomé), στα περίχωρα της Σάλτα (Salta) της Αργεντινής. Σχεδιάστηκε από τον ίδιο, ύστερα από παραγγελία του Ντόναλντ Χες (Donald Hess), ο οποίος είχε στην κατοχή του αρκετά έργα του Τάρελ και θέλησε να αφιερώσει ένα μουσείο στη δουλειά του. Πρόκειται για έναν σημαντικό καλλιτέχνη – ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος Light and Space της δεκαετίας του ’60 και του ’70, μαζί με τους Doug Wheeler και Robert Irwin. Έχει αποσπάσει πληθώρα βραβείων τέχνης αλλά και αρχιτεκτονικής και μπορούμε να συναντήσουμε το έργο του σε εικοσιδύο χώρες και δεκαεπτά πολιτείες της Αμερικής.

«Τα έργα μου έχουν θέμα το φως με την έννοια της φυσικής του παρουσίας στον χώρο: το έργο αποτελείται από φως. Δεν αφορά την καταγραφή του φωτός αλλά είναι το φως. Το φως δεν είναι κάτι το οποίο αποκαλύπτει, είναι το ίδιο η αποκάλυψη».

ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΚΑΙ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ Μία σημαντική παρατήρηση για τον Τζέιμς Τάρελ είναι ότι επιλέγει να ασχοληθεί με το φως από την αφετηρία της καλλιτεχνικής του πορείας σχεδόν αυθαίρετα και δίχως να οδηγηθεί σε αυτό μέσα από προγενέστερα στάδια που στηρίζονται στα παραδοσιακά μέσα. Αντίθετα, συνειδητοποιημένος και αποφασισμένος για το στοιχείο που τον γοητεύει πιο πολύ, δουλεύει απευθείας με το φως και το χώρο, την αλληλεπίδρασή τους και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζουν τις αισθήσεις και την αντίληψή μας. Ο ίδιος λέει: «Το έργο μου αφορά τον χώρο και το φως που τον κατοικεί. Αφορά τον τρόπο με τον οποίο στέκεσαι αντιμέτωπος σε αυτόν τον χώρο και τον ζυγίζεις. Αφορά τον τρόπο με τον οποίο βλέπεις.» Το στοιχείο του φωτός ανέκαθεν ασκούσε γοητεία στον καλλιτέχνη από την πρώτη του κιόλας ανάμνηση. Πρέπει να ήταν ακόμη στην κούνια, εξομολογείται, όταν παρατήρησε μία αχτίδα φωτός στην οροφή και ξεκίνησε να φαντασιώνεται ένα παιχνίδι μορφών να διαδραματίζεται, με τρόπο παρόμοιο που κανείς διαβάζει ένα μυθιστόρημα και βυθίζεται στον κόσμο του συγγραφέα. Ο ίδιος παραλληλίζει τον εαυτό του με το ελάφι μπροστά από τα φώτα ενός αυτοκινήτου ώστε να περιγράψει τα συναισθήματά του. Τροφή στο πάθος του έδωσε αναμφίβολα η θρησκευτική ταυτότητα της οικογένειας του. Οι Κουάκεροι ή Παιδιά του Φωτός είναι μέλη μιας Χριστιανικής Ομολογίας που φέρει την ονομασία Θρησκευτική Κοινωνία των Φίλων. Πιστεύουν σε Έναν Θωεό Πατέρα, Υιό και Άγιο Πνεύμα αλλά αποφεύγουν να κάνουν περαιτέρω αναλύσεις. Πρέπει να τονιστεί ότι διδάσκουν πως κάθε άνθρωπος φωτίζεται από τον Χριστό και επομένως κατέχει κάποιου είδους εσωτερικό φως. Σαν παιδί, ο καλλιτέχνης παρευρισκόταν στις πολύωρες συναντήσεις των Κουάκερων και τα πρώτα λεπτά του διαλογισμού φανταζόταν την οροφή του χώρου να ξεφλουδίζει αποκαλύπτοντας τον ουρανό, σαν σε αυτοκίνητο με αποσπώμενη οροφή. Δεν είναι παράτολμο να υποθέσει κανείς ότι η παιδική αυτή σκέψη πέρασε στο υποσυνείδητο του καλλιτέχνη ώστε να λάβει σάρκα και οστά στους ουράνιους χώρους. Ακόμη, τον έχει σημαδεύσει η φράση που άκουγε από τη γιαγιά του: «Όταν στέκεσαι σε Κουακερική σιωπή είσαι έτοιμος να μπεις μέσα να βρεις το φως». Αυτά τα λόγια γέννησαν το ενδιαφέρον του νεαρού Τάρελ για την όραση που έχουμε με τα μάτια κλειστά. Τα όνειρα και η ονειροπόληση συχνά είναι πιο έντονα και καθαρά και από την ίδια την πραγματικότητα. Η ιδέα ότι είναι πιθανό να επεξεργαστεί με κάποιο τρόπο το «έξω» ώστε να θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε «μέσα» είναι κάτι που ενδιαφέρει ακόμα περισσότερο τον Τάρελ ως καλλιτέχνη. Η στάση του απέναντι στην Θρησκευτική Κοινωνία των Φίλων είναι σύνθετη. Μεγάλωσε σε ένα βαθιά θρησκευόμενο περιβάλλον και υιοθέτησε την πίστη των γονέων του. Παρόλα αυτά, από την παιδική ηλικία ακόμα ασκούσε αυστηρή κριτική στις παλαιών αρχών συνήθειες και στα συντηρητικά ήθη της οικογένειάς του, τα οποία οφείλονται στην φύση της αίρεσης στην οποία πιστεύουν. Θεωρούσε άσκοπη την άρνηση της μητέρας του να χρησιμοποιεί τεχνολογικά μέσα και ανακαλύψεις, όπως είναι το αυτοκίνητο ή οι οικιακές συσκευές. Ο νεαρός έβρισκε καταφύγιο από την ιδιόρυθμη αυστηρότητα του περιβάλλοντός του κάθε φορά που επισκεπτόταν την θεία του Frances Hodges η οποία ζούσε στο Μανχάτταν και εργαζόταν για ένα περιοδικό μόδας. Η προσωπικότητα της θείας του τον γοήτευε διότι ερχόταν σε πλήρη αντιδιαστολή με τα πρότυπα που εκλάμβανε από τους γονείς του και έδινε τροφή για σκέψη όσον αφορά την θρησκευτική του ταυτότητα.

Χάρη σ’αυτή γνώρισε την μοντέρνα κουλτούρα καθώς απολάμβαναν μαζί συναυλίες και επισκωέπτονταν μουσεία τέχνης. Ο Τάρελ θυμάται ως σήμερα την στιγμή που ανακάλυψε το έργο του Thomas Wilfred κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψής του με την Φράνσις Χότζες στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης [Museum of Modern Art (MoMA)] στη Νέα Υόρκη την δεκαετία του πενήντα. Πρόκειται για έναν εφευρέτη – μουσικό ο οποίος πειραματιζόταν με προβολές φωτός στις αρχές του εικοστού αιώνα. Το παιδί κοιτούσε ένα από τα κουτιά φωτός (light ή lumia box) του Γουίλφρεντ με δέος, μαγεμένο από τις εναλασσόμενες φωτεινές μορφές και τα χρώματα. Στην απέναντι πλευρά, το στενό οικογενειακό του περιβάλλον περιφρονεί την τέχνη και απορρίπτει την καλλιτεχνική δημιουργία ως ματαιότητα, ακόμη και μετά την καταξίωση του ίδιου ως καλλιτέχνη.

Opus 140(σύνθεση 140)

Opus 161(Σύνθεση 161)

Clavilux Jr. #95 (όρος του Γουίλφρεντ με λατινικές ρίζες που περιγράφει την εφεύρεσή του)

Η γενέτειρα του καλλιτέχνη, το Λος Άντζελες, τον επηρεάζει εξίσου με την πρωτεύουσα της τέχνης, την οποία εξερευνά με την θεία του, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Ο Τάρελ μεγάλωσε στην Πασαντίνα της Καλιφόρνια, ένα προάστιο στα βορειοανατολικά του Λος Άντζελες. Κατά τα χρόνια της νεότητάς του, το Λος Άντζελες αποτελούσε έναν τόπο που βρισκόταν στο κέντρο των εξελίξεων όσον αφορά το διάστημα. Οι πύραυλοι εκτοξεύτηκαν στη Φλόριντα και ελέγχονταν στο Χιούστον, όμως σχεδόν όλα κατασκευάζονταν στη νότια Καλιφόρνια. Το πνεύμα αισιοδοξίας που συνοδεύει την κατάκτηση του ουρανού και του διαστήματος στην πραγματικότητα γεννιέται στο Λος Άντζελες. Ο καλλιτέχνης επηρεάζεται από αυτό το κλίμα από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής του, δείχνοντας ενδιαφέρον για το διάστημα και τα άστρα. Το ενδιαφέρον αυτό διατηρείται και γίνεται φανερό ακόμη και από τα στοιχειώδη βιογραφικά στοιχεία του: όπως είδαμε, στο Πανεπιστήμιο της Πομόνα επέλεξε να παρακολουθήσει μαθήματα αστρονομίας. Ύστερα από τις σπουδές του, κατά τα έτη 1968 και 1969, με τον Robert Irwin (βλ. κίνημα φωτός και χώρου) εργάζονται για το πρόγραμμα Τέχνης και Τεχνολογίας του μουσείου Τέχνης του Λος Άντζελες. Εκεί συνεργάζονται με τον επιστήμονα Ed Wortz, ο οποίος εργαζόταν για μία αεροδιαστημική εταιρία στην Νότια Καλιφόρνια.

Με την πάροδο του χρόνου η παιδική περιέργεια μετεξελίχθηκε σε ώριμο ενδιαφέρον και τελικά σε πάθος. Ο καλλιτέχνης αφιερώνει στην αστρονομία το πιο σπουδαίο έργο του για το οποίο εργάζεται από την δεκαετία του ’70 ως και σήμερα: τον κρατήρα Ρόντεν (Roden Crater) που στην ουσία αποτελεί ένα παρατηρητήριο των ουράνιων σωμάτων με γυμνό μάτι. Φυσικά, το έργο του επηρεάστηκε ακόμη πιο πολύ από το βασικό αντικείμενο του πτυχίου του: την αντιληπτική ψυχολογία (perceptual psychology). Πρόκειται για ένα υποπεδίο της γνωστικής ψυχολογίας που εστιάζει στις προσυνειδητές και έμφυτες πτυχές του ανθρώπινου γνωστικού συστήματος, της αντίληψης. Ειδικότερα, το επιστημονικό πεδίο της ψυχολογίας της αντίληψης αναλύει τις ψυχικές διεργασίες που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή όπως είναι η επίλυση προβλημάτων, η λήψη αποφάσεων και η δημιουργία αναμνήσεων. Ο Τζέιμς Τάρελ καθ’όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής του δημιουργίας προσπαθεί να φέρει τον θεατή αντιμέτωπο με τα όρια και το θαύμα της ανθρώπινης αντίληψης. Επιχειρεί να αλλάξει την οπτική του θεατή για τις αισθήσεις του και για το πως αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα: ο καλλιτέχνης θεωρεί ότι εμείς δημιουργούμε την πραγματικότητα στην οποία ζούμε. Για παράδειγμα, στην καθημερινότητά μας, κάνουμε υποθέσεις δίχως να γνωρίζουμε, και στην συνέχεια τις θεωρούμε ως δεδομένα. Η λογική αυτή περνάει και στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε, αποδεικνύει η τέχνη του Τάρελ. Στο έργο του Afrum (Αφρικανός), ο θεατής αντιλαμβάνεται έναν τρισδιάστατο κύβο, ενώ στην πραγματικότητα κοιτά μία απλή προβολή φωτός. Το έργο του Τζέιμς Τάρελ δεν θα ήταν σε καμία περίπτωση το ίδιο αν ο πατέρας του ασχολούνταν με διαφορετικό επάγγελμα. Ο Άρτσιμπαλντ Μίλτον Τάρελ εργαζόταν ως μηχανικός αεροσκαφών και κληροδότησε τον ενθουσιασμό του στον καλλιτέχνη. Η βιβλιοθήκη του, γεμάτη με βιβλία περί αστρονομίας και αεροπορίας αποτέλεσε σπουδαία πηγή έμπνευσης για τον Τζέιμς Τάρελ, ο οποίος στην νεαρή ηλικία των δεκαέξι ετών αποκτά δίπλωμα πιλότου. Τον ενθουσιασμό αυτό ο Τζέιμς Τάρελ μετέδωσε και στις κόρες του, οι αποίες αποκτούν τα δικά τους διπλώματα στα δεκατέσσερα χρόνια τους. Έχοντας περάσει πάνω από δώδεκα χιλιάδες ώρες στον αέρα, ο καλλιτέχνης θεωρεί τον ουρανό ως το εργαστήριο, τα υλικά και τον καμβά του.

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

«Το έργο μου αφορά τον χώρο και το φως που τον κατοικεί. Αφορά τον τρόπο με τον οποίο έρχεσαι αντιμέτωπος με αυτόν τον χώρο και τον τρόπο με τον οποίο τον ζυγίζεις. Αφορά τον τρόπο με τον οποίο βλέπεις. Ανάλογα με το πώς αποφασίζεις να τον δεις και το που στέκεσαι σε σχέση με αυτόν, δημιουργείς την πραγματικότητά του. Το έργο μπορεί να αλλάξει όσο κινείσαι προς ή μέσα σε αυτό. Μπορεί ακόμη να αλλάξει με την αλλαγή του φωτός που εισέρχεται σε αυτό.»

ΠΡΟΒΟΛΕΣ

(PROJECTION PIECES) (1967-1969) Κατά τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, ο Τάρελ ανακάλυψε ένα περίεργο οπτικό εφέ. Παρακολουθούσε το μάθημα της ιστορίας της τέχνης στο οποίο χρησιμοποιούσαν προβολές εικόνων όταν του μπήκε στο μυαλό μία ιδέα που θα καθόριζε την καλλιτεχνική του πορεία: το φως που προβάλλει ο προτζέκτορας θα έπρεπε να αποτελεί από μόνο του μία πληροφορία και να μην χρησιμοποιείται απλά ως μέσο για την μετάδοση άλλων πληροφοριών. Την ίδια μέρα, όταν γύρισε στο σπίτι του, έκλεισε όλα τα παράθυρα ώστε να συσκοτίσει το δωμάτιο και ξεκίνησε να πειραματίζεται με τον προτζέκτορα. Τότε παρατηρεί ότι σημαδεύοντας με τον προτζέκτορα μία γωνία του δωματίου, μπορούσε να σχηματίσει έναν κύβο από φως ο οποίος μοιάζει να καταλαμβάνει χώρο. Η στιγμή αυτή αποτέλεσε σταθμό στη ζωή του καθώς αποτέλεσε την απαρχή της καλλιτεχνικής του δημιουργίας: η σειρά έργων του «προβολές» δεν είναι τίποτα παραπάνω από αυτό που μαρτυρά ο τίτλος και ανακάλυψε στα φοιτητικά του χρόνια. Δηλαδή, πρόκειται για απλές προβολές φωτός που δίνουν όμως την αίσθηση τρισδιάστατου αντικειμένου.

Prado (White) [Πράντο =1. γη στα ισπανικά 2. Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Μαδρίτη) (Λευκό)], 1967

Το Πράντο αποτελεί ένα από τα πιο απλά έργα αυτής της σειράς εφόσον δεν είναι κάτι παραπάνω από μία απλή προβολή στην επιφάνεια ενός τοίχου. Με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί και ο προτζέκτορας ή οι προβολές ταινιών στο σινεμά. Όμως, στις περιπτώσεις αυτές δεν αντιλαμβανόμαστε τη δύναμη του φωτός καθώς εστιάζουμε στην πληροφορία που μεταδίδει, ή στην πλοκή του έργου. Για αυτόν τον λόγο ο Τάρελ απογυμνώνει το φως από την εικόνα και αυτό που μένει είναι τόσο ισχυρό που μοιάζει να αποκτά υλική υπόσταση.

Afrum (White) [Άφρουμ (=Αφρικανικό στα Λατινικά (Λευκό)], 1966

Το Άφρουμ αποτελεί την μεταφορά σε μουσειακό χώρο της ψευδαίσθησης του κύβου που ο καλλιτέχνης ανακάλυψε κατά τη διάρκεια των σπουδών του. Μία δέσμη φωτός προβάλλεται στην γωνία του εκθεσιακού χώρου και δημιουργεί την οφθαλμαπάτη του όγκου. Το έργο αυτό κατέχεται από την έννοια της αμφισημίας καθώς γίνεται ασαφές αν πρόκειται για τρισδιάστατο αντικείμενο, τομή στον τοίχο ή προβολή φωτός. Μέσα από τη σύγχιση που προκαλεί ο Τάρελ ενδιαφέρεται για την αντιληπτική ικανότητα του ανθρώπου και μελετά τον τρόπο με τον οποίο κρίνουμε τα πράγματα. «Οι άνθρωποι βλέπουν αυτό που θέλουν να δουν» λέει με αφορμή αυτό το έργο αποδεικνύοντας ότι εμείς κατασκευάζουμε την πραγματικότητα στην οποία ζούμε. Κάποιες φορές συναντάμε παραλλαγές οι οποίες αφορούν τομές - ανοίγματα στους τοίχους μέσα από τα οποία προβάλλεται έντονο τεχνητό ή φυσικό φως ώστε να δημιουργείται η ψευδαίσθηση του χώρου. Ένα τέτοιο έργο είναι το Ρόνιν (Ronin = περιπλανώμενος σαμουράι δίχως αφέντη). Για την εγκατάσταση αυτή ο Τάρελ τοποθετεί έναν λαμπτήρα φθορισμού στο σημείο τομής δύο εγκάρσιων τοίχων δημιουργώντας την ψευδαίσθηση του βάθους και του εξωτερικού χώρου. Σε αυτό το έργο ο καλλιτέχνηςς κατορθώνει να εξαϋλώσει τον τοίχο και να δημιουργήσει ένα άνοιγμα στο άγνωστο.

Ronin (Ρόνιν), 1968

«Ήθελα ο κόσμος να εκτιμά το φως με τον ίδιο τρόπο που εκτιμούμε το χρυσό, το ασήμι και φυσικά, τη ζωγραφική. Αντιμετωπίζω το φως σαν υλικό. Είναι φωτόνια. Πάντα ήθελα να αποδώσω στο φως την υλική του διάσταση. Ήταν πολύ σημαντικό για μένα.»

Άλλες παραλλαγές αφορούν το χρώμα της προβολής: συνανατάμε ροζ, κόκκινες, γαλάζιες, μπλε, πορτοκαλί και κίτρινες προβολές που αναπαριστούν παραλληλεπίπεδα, τρίγωνα, κύβους, πυραμίδες, επίπεδα, ακόμη και γραμμές, τα οποία είτε φαίνεται να στηρίζονται στον τοίχο είτε αιωρούνται. Για τον Τάρελ, ακόμη και τα λευκά έργα της σειράς δεν είναι άχρωμα αλλά αντιλαμβάνεται το λευκό σαν όλα τα χρώματα μαζί. Δούλευε πάνω σε αυτήν την ιδέα στο εγκατελειμμένο ξενοδοχείο Μεντότα (Mendota Hotel), το οποίο χρησιμοποιούσε ως το εργαστήριό του. Επί δύο χρόνια εργαζόταν ώστε να λειάνει τις επιφάνειες και να συσκοτίσει το χώρο. Προς τα τέλη της δεκαετίας του ’60 ξεκίνησε να πειραματίζεται με το φυσικό φως. Έβαψε τα παράθυρα και χάραζε γραμμές στο χρώμα αφήνοντας λεπτές λωρίδες φωτός να εισέλθουν στο χώρο. Δημιουργούσε σχέδια και ψευδαισθήσεις με τρόπο παρόμοιο με αυτόν που χρησιμοποιούσε τον προτζέκτορα. Δίχως να χρειάζεται μηχανική υποστήριξη, η σειρά «Mendota Stoppages» αποτελείται αποκλειστικά από φως.

Juke Green (Προσποιητό Πράσινο), 1968

Mendota Stoppages (Παύσεις Μεντότα), 1969-1974

ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΑΒΑΘΟΥΣ ΧΩΡΟΥ

(SHALLOW SPACE CONSTRUCTIONS) (1969 - ) Με τις κατασκευές αυτές ο καλλιτέχνης επιθυμεί να δοκιμάσει την αίσθηση του βάθους του θεατή. Τοποθετούνται σε μεγάλου μεγέθους δωμάτια όπου ο καλλιτέχνης κατασκευάζει ένα δεύτερο τοίχο μπροστά από έναν υπάρχων αφήνοντας σχισμές ώστε να εμφανίζεται ο προϋπάρχων τοίχος. Ύστερα, εγκαθιστά στις σχισμές λαμπτήρες φθορισμού και το φως διαχέεται πίσω από τον νέο τοίχο καθιστώντας ασαφή τα όρια του χώρου, ο οποίος φαίνεται συρρικνωμένος μπροστά στα μάτια των θεατών. Στις περισσότερες περιπτώσεις αβαθών χώρων οι σχισμές σχηματίζουν ένα παραλληλόγραμμο. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται σε μέγιστο βαθμό το εφέ της συρρίκνωσης του χώρου καθώς ο κατασκευασμένος τοίχος δείχνει σαν να αιωρείται και τα όρια του χώρου εξαϋλώνονται. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα και το πρώτο στο οποίο ο Τάρελ φανερώνει ολόκληρο το περίγραμμα του πίσω τοίχου, είναι το έργο του Ράεμαρ Μπλε (Raemar Blue).

Ράεμαρ Μπλε (Blue Raemar) 1969

Το τελευτάιο έργο της κατηγορίας που έχει υλοποιήσει μέχρι στιγμής είναι Ο Επιπλέων (The Floater). Ο ορίζοντας χάνεται και ο θεατής αισθάνεται ότι βρίσκεται στο κενό ή σε έναν νεφελώδη χώρο ονείρου. Το οπτικό εφέ της αποσαφήνισης των ορίων του δωματίου μεγιστοποιείται σε αυτή την εγκατάσταση καθώς ο Τάρελ προβαίνει στην εξομάλυνση των γωνιών του δωματίου και ο χώρος μοιάζει να γίνεται δισδιάστατος.

Ο Επιπλέων (The Floater), 1999

Τα έργα αυτά ξεκινούν από το Ρόνιν το οποίο αποτελεί μία κατασκευή αυτής της λογικής, που όμως ο κατασκευασμένος τοίχος αφήνει μόνο μία κατακόρυφη σχισμή.

ΣΦΗΝΟΕΙΔΗ ΕΡΓΑ (WEDGEWORKS) (1974-)

Σε αύτη την κατηγορία έργων του, o James Turrell κάνει χρήση του προβαλλόμενου φωτός για να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση τοίχων και ορίων. Πιο συγκεκριμένα, σε χώρους συχνά σκοτεινούς προβάλλονται δεσμίδες φωτός οι οποίες δίνουν την αίσθηση της ύπαρξης μια πύλης, μιας εισόδου ή ένος τοίχου. Για άλλη μια φορά, ο Τάρελ “παίζει” με την πλαστικότητα της ανθρώπινης αντίληψης. Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά σε συνέντευξη του πως ένα τέτοιο έργο στάθηκε αφορμή για να δεχθεί μια μήνυση: μια επισκέπτρια αντιλήφθηκε την προβολή του φωτός ως πραγματικό επίπεδο και επιχειρώντας να ακουμπήσει σε αυτό έχασε την ισορροπία της και τραυματίστηκε. Ένα έργο αυτής της κατηγορίας είναι η Διανομή Γάλακτος (Milk Run) που πραγματοποιείται το 1996. Σε αυτή τη φάση της καριέρας του ο καλλιτέχνης εγκαταλλείπει για λίγο τα έντονα, επιθετικά χρώματα και χρησιμοποιεί πιο αχνό και χαμηλό φωτισμό ο οποίος προκαλεί στον παρατηρητή μια διαφορετική αντιληπτική αίσθηση. Το έργο, είναι κλεισμένο σε ένα σκοτεινό χώρο όπου η προβολή του φωτός γίνεται αντιληπτή αφού τα μάτια του επισκέπτη προσαρμοστούν στην σκοτάδι. Έτσι, κατά κάποιο τρόπο ο καλλιτέχνης μετατρέπει το σκοτάδι σε ένα ορατό στοιχείο.

Διανομή Γάλακτος, Milk Run, 1996

Tο Κίτρο (Key Lime) του 1994 αφορά ένα επίσης σκοτεινό δωμάτιο για να εισέλθει στο οποίο ο επισκέπτης πρέπει πρώτα να διέλθει από έναν επίσης σκοτεινό διάδρομο σχεδόν ψιλαφώντας τους τοίχους. Έτσι, ο αποπροσανατολισμός του επισκέπτη έχει ξεκινήσει πριν ακόμα αντικρύσει το ίδιο το έργο και εντείνεται αφού αντιληφθεί τις δέσμες του φωτός που δημιουργούν την αίσθηση ορίων και τοίχων.

Κίτρο (Key Lime), 1994

ΟΥΡΑΝΙΟΙ ΧΩΡΟΙ (SKYSPACES) (1974 - )

Οι ουράνιοι χώροι (skyspaces) αποτελούν μια πολύ σημαντική κατηγορία έργων του James Turrell. Πρόκειται για δωμάτια συγκεκριμένων διαστάσεων από τα οποία αφαιρείται ένα τμήμα της οροφής και δημιουργείται μια άμεση επαφή με τον ουρανό. Τα ανοίγματα μπορούν να είναι στρογγυλά, ωοειδή ή και τετράγωνα. Οι ουράνιοι χώροι μπορεί να είναι αυτόνομες κατασκευές είτε να προσαρμόζονται σε μια ήδη υπάρχουσα αρχιτεκτονική. Η πηγή της έμπνευσης του καλλιτέχνη για αυτή την κατηγορία έργων μπορεί να εντοπιστεί στην παιδική του ηλικία και την ανατροφή του ως Κουάκερος. Παρακολουθώντας τις πολύωρες συζητήσεις και τους διαλογισμούς στους χώρους συναντήσεων, φανταζόταν να ξεφλουδίζει την οροφή αποκαλύπτοντας τον ουρανό, σαν σε αυτοκίνητο με αποσπώμενη οροφή.

Μια Συμφωνία (One Accord), 2000 Πρόκειται για ένα χώρο συνάντησης Κουάκερων στο Χιούστον του Τέξας στο οποίο ο καλλιτέχνης εγκατέστεισε ένα Ουράνιο Χώρο.

Αυτά τα έργα καταπιάνονται με την ένωση του εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου φέρνοντας τον ουρανό στο επίπεδο της οροφής. Ο Τάρελ αναφέρει πως ζούμε σε ένα περιβάλλον με συνεχείς εναλλαγές του φωτός όπου δύο στιγμές δεν είναι σχεδόν ποτέ όμοιες μεταξύ τους. Παρόλα αυτά δεν παρατηρούμε αυτές τις εναλλαγέςπαρά μόνο κατά τη ανατολή και τη δύση του ηλίου. Με τους ουράνιους χώρους, ο Τάρελ, επιχειρεί να επηρεάσει την αντίληψη του θεατή για τον ουρανό. Δημιουργώντας ένα μινιμαλιστικό περιβάλλον , το οποίο λειτουργεί ως κάδρο του ουρανού, εστιάζει την προσοχή του θεατή σε αυτόν, τον οποίο

απογυμνώνει από τις διασπάσεις του λεξιλογίου της πόλης. Ακόμη, εφοδιάζει τον χώρο με καθίσματα ώστε να παρέχει στον θεατή την δυνατότητα της στάσης για περισυλλογή. Οι εναλλαγές που αντιλαμβάνεται κανείς όταν βρίσκεται σε έναν από αυτούς τους χώρους στα χρώματα του ουρανού και στην πυκνότητα του φωτός του με το πέρασμα του χρόνου παρέχουν μία νέα όψη του κόσμου. Έτσι, ο χώρος μπορεί να γίνει τελείως αδιαφανής και συμπαγής καθώς πλησιάζει η νύχτα καθώς το άνοιγμα της οροφής αποδίδει το κατάμαυρο ή μπλέ-μαύρο χρώμα του ουρανού και μοιάζει σαν να έχει ζωγραφιστεί στην οροφή και δεν μπορεί να διαπεραστεί από το βλέμμα. Όμως, σε άλλες στιγμές όπου ο ουρανός είναι φωτεινός, η χρωματική πυκνότητα του και ο χώρος γίνονται αντιληπτά τελείως διαφορετικά. Πολλές φορές, στα έργα αυτά εισάγεται και έγχρωμος τεχνητός φωτισμός που αντιπαραβαλλόμενος με το μπλε του ουρανού αλλάζει την αντίληψη των χρωμάτων του παρατηρητή. Παραδείγματος χάρη, όταν εισάγει πορτοκαλί τεχνητό φωτισμό η αντίληψη του μπλε του ουρανού γίνεται κατά πολύ εντονότερη. Αυτό συμβαίνει και στο έργο Τρίτη Ανάσα (Third Breath) του 2005.

«Ο ουρανός δεν είναι πια έξω αλλά στην οροφή του χώρου που βρίσκεσαι. Η αίσθηση του χρώματος γεννιέται μέσα σου. Αν βγεις έξωθα δεις έναν ουρανό διαφορετικού χρώματος. Εσύ χρωματίζεις τον ουρανό.» Τρίτη Ανάσα (Third Breath), 2005

Ένα σημαντικό έργο αυτής της κατηγορίας είναι η Βασιλεία του Άτεν (Aten Reign) που δημιούργησε ο καλλιτέχνης για την έκθεση του στο μουσείο Guggenheim το 2013. Το όνομα του έργου προέρχεται από την αιγυπτιακή μυθολογία, όπου Άτεν ονομαζόταν ο δίσκος του ‘Ηλιου, μια άλλη πλευρά του θεού Ρα. Ο επισκέπτης βιώνει τη ροτόντα του μουσείου μόνο από τον ισόγειο χώρο σαν έναν όγκο που επιπλέει, μέσα από μια κατασκευή που έχει δημιοτυργηθεί. Κανένα άλλο αντικείμενο δεν βρίσκεται στο αίθριο του μουσείου πέρα από την κατασκευή αυτή, καθώς ο καλλιτέχνης θέλει να κυριαρχήσει το φως και ο επισκέπτης να βιώνει την παρουσία του φωτός καθώς αυτό κατοικεί το χώρο. Η εγκατάσταση αποτελείται από μια σειρά από συμπλεκόμενους κώνους με κρυφό φωτισμό LED που περικλείουν τη ροτόντα του μουσείου και καδράρουν τον φυσικό φωτισμό που εισέρχεται από το άνοιγμα στην οροφή. Το έργο αυτό ενθαρρύνει τον στοχασμό και τον διαλογισμό σε ένα κοινό χώρο όπως είναι το αίθριο αυτού του μουσείου.

Η Βασιλεία του Άτεν (Aten Reign), 2013

ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ (SPACE DIVISION CONSTRUCTIONS) (1976 - )

Μία κατασκευή διαχωρισμού του χώρου, γνωστή και ως «Άνοιγμα» (Aperture Work) στήνεται σε ειδικούς χώρους οι οποίοι χωρίζονται σε δύο μέρη: την «περιοχή παρατήρησης» και την «περιοχή αίσθησης». Η πρώτη περιοχή είναι αυτή στην οποία στέκεται ο παρατηρητής. Συνήθως είναι σκοτεινή και χωρίζεται από την δεύτερη με ένα πέτασμα στο οποίο υπάρχει ένα ορθογωνικό άνοιγμα. Στη δεύτερη περιοχή τοποθετείται ειδικά σχεδιασμένος, διάχυτος φωτισμός. Όταν εισέρχεται ο παρατηρητής στον χώρο λόγω της απουσίας φωτός δεν διακρίνει τα όρια ή την υλικότητα του δωματίου καθώς επίσης χάνει την αίσθηση του ορίζονται. Σε αυτή τη φάση , το άνοιγμα μοιάζει με επίπεδο πίνακα ζωγραφικής ή με οθόνη LED. Ο παρατηρητής σε πρώτο στάδιο διέπεται από ανασφάλεια καθώς αισθάνεται σαν να αιωρείται και για μερικά λεπτά στέκεται ακίνητος και διστακτικός έχοντας χάσει την αίσθηση της ισσοροπίας και του βάθους. Λίγες στιγμές μετά η όραση προσαρμόζεται στο σκοτάδι, ο θεατής κάνει τα πρώτα του βήματα προς το φως και το επίπεδο χρώμα μετατρέπεται σε άνοιγμα προς έναν άπειρο, νεφελώδη χώρο. Προκειμένου να διασφαλιστεί η συνθήκη του σκότους, για τους χώρους αυτούς συνήθως κατασκευάζονται ειδικοί προθάλαμοι και τοποθετούνται βαριές μαύρες κουρτίνες.

Το πίσω μέρος της σελήνης (Backside of the Moon), 1999

Τα ανοίγματα στις κατασκευές διαχωρισμού του χώρου πάντα πλαισιώνονται από δευτερεύουσες πηγές φωτισμού στους εγκάρσιους τοίχους, οι οποίες μαζί με το άνοιγμα σχηματίζουν ένα τρίπτυχο. Οι πηγές αυτές συνήθως είναι κάποιοι προβολείς, όπως στο Πίσω Μέρος του Φεγγαριού, οι οποίοι σχηματίζουν στους τοίχους ένα θερμό και απαλό φωτεινό αποτύπωμα σε σχήμα καμάρας. Κάποιες άλλες φορές στους εγκάρσιους τοίχους συναντάμε προβολές ορθογώνιων παραλληλογράμμων. Ο καλλιτέχνης επιλέγει το σχήμα του παραλληλογράμμου για το άνοιγμα στις κατασκευές διαχωρισμού του χώρου ώστε να κάνει μία νίξη στα στερεότυπα που κυριαρχούν στην Τέχνη. Ο κόσμος περιμένει να επισκεφθεί ένα μουσείο και να δει έναν πίνακα ζωγραφικής σε ένα πραλληλόγραμμο κάδρο. Ο Τάρελ με μία ειρωνική διάθεση τοποθετεί στον εκθεσιακό χώρο το παραλληλόγραμμο αλλά αναιρεί το στερεότυπο καθώς πρόκειται για έναν φωτεινό θάλαμο και όχι για πίνακα.

ΓΚΑΝΖΦΕΛΝΤ (GANZFELDS) (1976-)

Αυτή η κατηγορία έργων παίρνει το όνομα της από το φαινόμενο Γκάνζφελντ το οποίο βιώνουν οι πιλότοι όταν πλοηγούνται σε πυκνή ομίχλη και κατά το οποίο χάνουν την αίσθηση της κατεύθυνσης, του χρώματος, ακόμα και της βαρύτητας. Ο καλλιτέχνης ασχολήθηκε με το φαινόμενο αυτό κατά τις σπουδές του στα τέλη της δεκαετίας του ‘60. Σε αυτά τα έργα ο χώρος είναι τελείως ελεύθερος από αντικείμενα και γεμίζει με ομογενές φως. Ο επισκέπτης εισέρχεται σε ένα χώρο καθαρού φωτός χωρίς ευδιάκριτο βάθος, διεύθυνση ή ορίζοντα. Στο έργο του Ανασαίνοντας Φως (Breathing Light) του 2013, δημιουργείται ένας χώρος από τον οποίο απουσιάζουν οι γωνίες και οι έδρες και πλημμυρίζει με φως. Έτσι, στον επισκέπτη κυριαρχεί η αίσθηση του αποπροσανατολισμού και απώλειας της βαρύτητας. Ο καλλιτέχνης αναφέρει πως θέλει να πετύχει το φως που βλέπουμε στα όνειρα και να δημιουργήσει χώρους που προέρχονται από αυτά τα όνειρα, κάτι που διακρίνεται σε αυτό το έργο.

Ανασαίνοντας Φως (Breathing Light), 2013

Ένα άλλο παράδειγμα αυτής της κατηγορίας είναι Το Μπαρντό της Μπριζίτ (Briget’s Bardo) το όνομα του οποίου οφείλεται σε λογοπαίγνιο με το όνομα της γνωστής ηθοποιού. Σε αυτό το έργο μια μακριά ράμπα οδηγεί σε ένα πεδίο ομογενούς φωτός κάτι που έχει παρομοιαστεί με μια πνευματική δίοδο προς τον παράδεισο. Αργές μεταβάσεις του φωτός από μπλε σε φούξια αποχρώσεις αγκαλιάζουν τον θεατή και “το ίδιο το φως γίνεται η αποκάλυψη” όπως λέει και ο καλλιτέχνης.

Το Μπαρντό της Μπριζίτ (Bridget’s Bardot), 2009

ΚΡΑΤΗΡΑΣ ΡΟΝΤΕΝ (RODEN CRATER) (1974 - )

Το σπουδαιότερο έργο του Τάρελ με το οποίο ασχολείται σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του τοποθετείται σε ένα ανενεργό ηφαίστειο στην έρημο της Νότιας Αριζόνα. Η ιστορία του κρατήρα Ρόντεν ξεκινά το 1974, όταν οι ιδιοκτήτες του ξενοδοχείου Μεντότα, το οποίο ο Τάρελ χρησιμοποιούσε ως το εργαστήριό του, του άφησαν ένα λιτό σημείωμα στο οποίο του ζητούσαν να εκκενώσει και να παραδώσει τον χώρο. Λίγα χρόνια νωρίτερα είχε συγκεντρώσει αρκετά χρήματα για να αγοράσει ένα μικρό αεροπλάνο. Έτσι, το 1974 μάζεψε τα πράγματά του και έφυγε με το αεροπλάνο του προς τη Δύση για την αναζήτηση ενός μικρού βουνού, περιτριγυρισμένου από πεδιάδες, ώστε όταν κανείς βρίσκεται στην κορυφή να έχει την αίσθηση της πτήσης. Μέσα στο βουνό σχεδίαζε να σκαλίσει τούνελ και δωμάτια που θα φωτίζονται από τα ουράνια σώματα. Για επτά μήνες, περνούσε τις ημέρες του πετώντας πάνω από την έρημο της Αριζόνα και τα βράδια προσγειωνόταν όπου τύχαινε να βρίσκεται και κοιμόταν σε ένα ράντσο κάτω από το φτερό του αεροσκάφους. Την στιγμή που είδε τον κρατήρα Ρόντεν ήξερε ότι ήταν ακριβώς αυτό που έψαχνε. Η γη δεν ήταν προς πώληση αλλά έπεισε τον ιδιοκτήτη να την παραχωρήσει και σύντομα κατασκήνωσε στους πρόποδες του ιδιωτικού του ηφαιστείου. Την ημέρα αποτύπωνε την επιφάνειά του και τη νύχτα μελετούσε τα αστέρια από την κορυφή του κρατήρα προσπαθώντας να σκαρφιστεί τρόπους να φέρει το φως τους μέσα στο ηφαίστειο. Το 1977 κατορθώνει ύστερα από πολλές δυσκολίες, τόσο νομικές, όσο και οικονομικές, να αποκτήσει το ηφαίστειο και ξεκινά την κατασκευή του μεγαλεπίβολου έργου. Επιδιώκει την ελάχιστη επέμβαση στο περιβάλλον του κρατήρα και δεν αλλοιώνει την εξωτερική του επιφάνεια καθώς τοποθετεί το σύμπλεγμα των χώρων και των διαδρομών στο εσωτερικό του. Το αποτύπωμα της παρέμβασης στο εξωτερικό του ηφαιστείου συσχετίζει το έργο με το κίνημα της Land Art που επικράτησε την δεκαετία του ’60 στην Αμερική. Ο κρατήρας Ρόντεν ανήκει στην κατηγορία των παρατηρητηρίων με γυμνό μάτι που συναντώνται από την αρχαιότητα έως σήμερα. Τέτοιες μνημειώδεις δομές έχουν κτιστεί από καλλιτέχνες, κυβερνήτες και θρησκευτικούς ηγέτες. Τα παρατηρητήρια συγκεκριμένων αστρικών γεγονότων περιλαμβάνουν το Maes Howe στην Σκωτία, το Newgrange στην Ιρλανδία και το Ambu Simbal στην Αίγυπτο. Ο Τάρελ μελετά αυτές τις δομές όπως επίσης και το θεωρητικό έργο του αστρονόμου Tycho Brahe, ο οποίος τον 16ο αιώνα εισήγαγε τα παρατηρητήρια με γυμνό μάτι. To Jantar Mantar της Τζαϊπούρ, κτισμένο τον 18ο αιώνα, είναι ίσως το καλύτερο παράδειγμα. Για το σχεδιασμό των οργάνων παρατήρησης στον κρατήρα Ρόντεν ο καλλιτέχνης προσάρμοσε αρκετές δομές των παραπάνω παραδειγμάτων, καθώς ακόμη συμβουλεύτηκε πολλούς καταξιωμένους αστρονόμους οι οποίοι τον βοήθησαν στην σωστή ευθυγράμμιση των τούνελ και των ανοιγμάτων. Όταν ολοκληρωθεί το έργο, ο κρατήρας Ρόντεν θα αποτελέσει ένα μνημειώδες παρατηρητήριο με γυμνό μάτι τόσο σπάνιων αστρικών σωμάτων και γεγονότων, όσο και των πιο οικείων, όπως είναι το θερινό και το χειμερινό ηλιοστάσιο.

Maes Howe, Σκωτία

Newgrange, Ιρλανδία

Ambu Simbal, Αίγυπτος

Jantar Mantar, Τζαϊπούρ, Ινδία

Η πρώτη φάση της υλοποίησης έχει ολοκληρωθεί και περιλαμβάνει την κατασκευή του Ανατολικού Τούνελ και την ολοκλήρωση τριών χώρων: του Ματιού του Κρατήρα, της Ανατολικής Πύλης και της αίθουσας Ήλιου | Σελήνης. Όταν ολοκληρωθεί, το έργο θα περιλαμβάνει 21 χώρους παρατήρησης και έξι τούνελ.

Η ανατολική πύλη, το Άλφα (Ανατολικό) τούνελ και η αίθουσα Ηλίου | Σελήνης αλληλεπιδρούν δημιουργώντας μία μνημειώδη Camera Obscura: το φως εισέρχεται από την πύλη, περνά μέσα από το τούνελ και προβάλλεται στο πέτασμα στοην αίθουσα Ηλίου|Σελήνης. Μέσα από έναν φακό, η εικόνα μεγεθύνεται και γίνεται πιο φωτεινή.

Άλφα (Ανατολικό) Τούνελ

Αίθουσα Ηλίου|Σελήνης

Η Ανατολική Πύλη

Άποψη της Ανατολικής Πύλης από το Άλφα Τούνελ

Το Άλφα Τούνελ με διεύθυνση την Αίθουσα Ηλίου|Σελήνης

Η Αίθουσα Ηλίου|Σελήνης 32

Στο εσωτερικό του κρατήρα διαμορφώνει τα ανοίγματα με τέτοιο τρόπο που αφαιρεί κάθε αναφορά της στάθμης ώστε το μόνο σημείο αναφοράς να είναι τα άστρα. Το ελλειπτικό άνοιγμα της Ανατολικής Πύλης φαίνεται κυκλικό από το Άλφα Τούνελ και με αυτόν τον τρόπο ο θεατής αισθάνεται ότι βλέπει τα άστρα από ένα στρογγυλό παράθυρο. Δηλαδή, αισθάνεται σαν να βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με αυτά.

«Χρησιμοποιώ αρχιτεκτονικές φόρμες ώστε να συλλάβω το φως, να το κρατήσω, κατά κάποιο τρόπο, να του δώσω σχήμα, να του προσφέρω χώρο για να κατοικήσει. Η φόρμα πρέπει να είναι δευτερεύουσα. Η μορφή του ηφαιστείου μου αρέσει επειδή επιτρέπει τον σχεδιασμό καμπύλων χώρων οι οποίοι εντάσσονται αρμονικά στη συνολική σύνθεση.»

Ο Νότιος χώρος είναι ευθυγραμμισμένος με το Σταυρό του Νότου. Η δομή του σχηματίζει ένα αστρονομικό εργαλείο όμοιο με τα Jai Prakash Yantra στο παρατηρητήριο στην Τζαϊπούρ. Αυτό το εργαλείο χρησιμοποιείται για τον εντοπισμό αστρικών σωμάττων και γεγονότων όπως έιναι οι εκλείψεις ηλίου και σελήνης. Ο Νότιος Χώρος

Ο Νότιος Χώρος

«Πρέπει να εξασφαλίσω πως όλοι οι χώροι παρατήρησης είναι προστατευμένοι από το εξωτερικό φως. Αντλώ το φως από τις πηγές που επιθυμώ. Μπορεί να κοιτάς το φως της Αφροδίτης και να δεις την σκιά σου από αυτό το φως και μόνο, αν προσαρμοστείς στο σκοτάδι για περίπου μία ώρα και μισή. Μπορείς να αντιληφθείς το σύμπαν με τρόπο τέτοιο ώστε νιώσεις κομμάτι αυτού, χωρίς να εκμηδενίζει εσένα και την θέση σου σε αυτό. Νιώθεις κομμάτι του με έναν τρόπο δυνατό ενδυναμωτικό. Ενδυναμωτικό, επειδή αποκτάς αυτήν την εμπειρία.»

ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΟΝ JOSEF ALBERS Ο Τζόσεφ Άλμπερς αποτελεί σημαντικό πρόδρομο του κινήματος της Γεωμετρικής Αφαίρεσης. Υπήρξε καθηγητής στη σχολή Μπαουχάους στη Γερμανία, στη Βαϊμάρη, στο Ντεσάου και στο Βερολίνο. Μετά το βίαιο κλείσιμο της Σχολής το 1933 μεταβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου διδάσκει στο προοδευτικό κολλέγιο Black Mountain στη Β.Καρολίνα. Μέσα από την προσέγγιση του στη διδασκαλία του χρώματος, αλλάζει η καλλιτεχνική εκπαίδευση στις ΗΠΑ. Η διδασκαλία του επικεντρώνεται επίσης στη μελέτη των αναλογιών, της αριθμητικής, της γεωμετρικής προόδου και της χρυσής τομής καθώς επίσης και στην ερμηνεία του χώρου. Μέσα από το έργο του διακύρηξε πως το χρώμα είναι ένα αυτόνομο μέσο πλαστικής οργάνωσης. Είναι διάσημος για τη σειρά έργων του Φόρος Τιμής στο Τετράγωνο, τετράγωνους πίνακες στους οποίους είχε ζωγραφίσει με καθαρά χρώματα τετράγωνα σχήματα το ένα μέσα στο άλλο. Δεν διαγράφονται τα περιγράμματα τους ενώ η βάση δίνεται στους συνσυασμούς των χρωμάτων. Η λιτή γεωμετρικότητα και η ισορροπία καθώς και η χρήση των χρωμάτων μπορεί να συγκριθεί με τα έργα του Τάρελ. Επιπλέον, ο Άλμπερς μέσα από τα έργα του εξερευνά την ευμεταβλητότητα της ανθρώπινης αντίληψης και το εύρος των οπτικών και ψυχολογικών επιδράσεων που τα χρώματα και μόνο μπορούν να παράγουν ανάλογα με την θέση και τη σχέση μεταξύ τους. Αυτό ταιριάζει και με τις αναζητήσεις του Τάρελ που έχει δηλώσει πως “η οπτική αντίληψη του χρώματος σχεδόν ποτέ δεν λαμβάνεται από το θεατή όπως πραγματικά είναι. Αυτό το γεγονός κάνει το χρώμα το πιο σχετικό μέσο στην τέχνη”.

Josef Albers, Variant/Adobe, 1947

James Turrell, City of Arhirit, 1976

Ακόμα στη σειρά έργων Φόρος Τιμής στο Τετράγωνο χρησιμοποιεί ένα μόνο σχήμα για να εξερευνήσει το εύρος των οπτικών εφέ που επιτυγχάνονται μέσω του χρώματος και των χωρικών τους συσχετισμών. Αυτή η εξερεύνηση της δυνατότητας στατικών δισδιάστατων μέσων να προκαλέσουν δυναμικό τρισδιάστατο χώρο μπορεί να συγκριθεί με τις αναζητήσεις του Τάρελ στα πρώτα του έργα, τις Προβολές και όχι μόνο.

Josef Albers, από τη σειρά Homage to the Square

James Turrell, Gathered Sky, 2012

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΟΝ MARK ROTHKO Ένας καλλιτέχνης - σημαντική επιρροή για τον Τζέιμς Τάρελ είναι ο Μαρκ Ρόθκο. Πρόκειται για ένα καλλιτέχνη που κατατάσσεται στο κίνημα της Λυρικής Αφαίρεσης. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από έμφαση στο χρώμα, στο σχήμα, στην ισορροπία, στο βάθος, στη σύνθεση και στην κλίμακα. Πίστευε πως πίσω από τα αφηρημένα έργα κρύβεται μια μορφή και πως η μορφή αυτή δίνει το μέτρο του κόσμου. Ο ίδιος ο Τάρελ έχει αναφέρει πως θαυμάζει τον τρόπο με τον οποίο το φως αναδύεται μέσα από το σκοτάδι στο έργο του Ρόθκο. Αύτη η εναλλαγή και όσμωση του φωτός και του σκότους μπορεί να εντοπιστεί και σε έργα του πρώτου. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι εγκαταστάσεις του Τάρελ αποτελούν την μεταφορά στον χώρο της ζωγραφικής του Ρόθκο. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο που τα έργα του Ρόθκο εκτίθενται σε αίθουσες με χαμηλό φωτισμό, ενώ για τους πίνακες επιλέγεται ένα μπλε φως, μελετημένο με μεγάλη προσοχή. Ακόμη και η χρήση ζωνών και σχημάτων χρώματος του Rothko θα μπορούσε να συνδεθεί με τις προβολές συγκεκριμένων γεωμετρικών σχημάτων που κάνει ο Turrell στα πρώτα του έργα, λαμβάνοντας υπ’όψιν τις ανακλάσεις του φωτός στο επίπεδο.

Mark Rothko, Χωρίς Τίτλο, 1963

James Turrell, Πράντο (Κόκκινο), 1968

Ο Ρόθκο με το έργο του ηγείται μιας τάσης για επιστροφή σε μια θρησκευτικότητα. Ο ίδιος ήταν Εβραίος και είχε καλή γνώση της Καινής και της Παλαιάς Διαθήκης. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από λυρική αφαίρεση, μεταφυσικότητα και πνευματικότητα, στοιχεία που ενοπίζονται ιδιαίτερα στα έργα που δημιούργησε για το παρεκκλήσι της οικογένειας Μενίλ. Το στοιχείο της πνευματικότητας μπορεί να εντοπιστεί επίσης στο έργο του Τάρελ. Μέσα από μία πειθαρχημένη, βουβή περισυλλογή, ο καλλιτέχνης ενθαρρύνει την αυτογνωσία και τον διαλογισμό. Οι αιθέριες εγκαταστάσεις του επιστρατεύουν τις δυνατότητες του φωτός για να δημιουργήσουν την αίσθηση της υπερβατικότητας, της πνευματικότητας και του θείου. Οι χώροι που δημιουργεί υπερβαίνουν τις φυσικές τους διαστάσεις χάρη στις ικανότητες της ανθρώπινης αντίληψης. «Όπως η εμπειρία του ήχου με ένα καλό ηχοσύστημα. Βρίσκεις τον εαυτό σου σε έναν μουσικό χώρο μεγαλύτερο από τις φυσικές διαστάσεις αυτού στον οποίο βρίσκεσαι».

Mark Rothko, Παρεκκλήσι της οικογένειας Μενίλ,1967

James Turrell, Η ανάσα του Αγίου Έλμο, 1992

Και τα δύο έργα παραπέμπουν σε τρίπτυχα που χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον στη θρησκευτική ζωγραφική. « Το έργο μου δεν έχει αντικείμενο, εικόνα, εστίαση. Χωρίς αντικείμενο, εικόνα, εστίαση τι κοιτάς; Κοιτάς τον εαυτό σου να κοιτάει. Αυτό που είναι σημαντικό για μένα είναι να δημιουργήσω μία εμπειρία σιωπηλής σκέψης. » -James Turrell

ΦΩΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ

Στη Νότια Καλιφόρνια της δεκαετίας του ’60, μία ομάδα καλλιτεχνών παρήγαγε έργα με σκοπό να διευρύνει την αντίληψη του θεατή γύρω από τις έννοιες του φωτός και του χώρου. Το έργο αυτών των καλλιτεχνών, στους οποίους ανήκουν ο James Turrell, o Robert Irwin, o Doug Wheeler, o John McCracken, o Eric Orr, o Ron Cooper και άλλοι, συστεγάζεται κάτω από τον όρο «Κίνημα Φως και Χώρος». Η τέχνη τους καταρρίπτει τα κλασικά μέσα και απαρνείται την εικονική θεματολογία. Τα υλικά τους, το φως και ο χώρος, προσφέρουν στον θεατή μία βιωματική τέχνη και όχι την απεικόνιση μιας εμπειρίας. Το Κίνημα Φως και Χώρος σχετίζεται με την Οπτική Τέχνη, τον Μινιμαλισμό και την Γεωμετρική Αφαίρεση. Είτε κατευθύνοντας το φως, είτε εντάσσοντάς το σε αντικείμενα ή αρχιτεκτονικές μορφές, είτε μέσω της χρήσης διαφανειών και ανακλαστικών επιφανειών, η ομάδα αυτών των καλλιτεχνών επιδιώκει μία νέα εμπειρία φωτός. Συχνά, εκμεταλλεύονται για το έργο τους την τεχνογνωσία της Νότιας Καλιφόρνια.

ROBERT IRWIN (1928 - )

Ο Ρόμπερτ Άιργουιν είναι ένας καταξιωμένος Αμερικανός καλλιτέχνης – αναπόσπαστο μέλος του κινήματος Φως και Χώρος. Ξεκίνησε την καλλιτεχνική του σταδιοδρομία παράγοντας έργα εικοονικής ζωγραφικής. Ύστερα, ξέφυγε από αυτά και στράφηκε προς τον αφηρημένο εξπρεσσιονισμό δημιουργώντας σε πρώτη φάση πίνακες με γραμμές και στη συνέχεια με κουκίδες. Μία μέρα του 1969, καθώς ζωγράφιζε παρατήρησε την σκιά του καμβά του στον τοίχο και συνειδητοποίησε ότι και αυτή αποτελεί ένα κάδρο και τότε κατάλαβε ότι ο κόσμος είναι δημιούργημα της αντίληψής μας. Προκειμένου να ξεφύγει από το ψέμα του καμβά προσπάθησε να εξαϋλώσει τα όρια του πλαισίου. Θεώρησε παγίδα ακόμη και το παραδοσιακό εργαστήριο και έτσι έφυγε και για τέσσερα χρόνια εργαζόταν στην έρημο όπου το μόνο που υπάρχει είναι το φως και ο χώρος. Απαρνήθηκε τα παραδοσιακά μέσα ως αυταπάτες και στην ώριμή του περίοδο δημιουργεί έργα που περιλαμβάνουν διαφανείς ακρυλικούς δίσκους, λευκές κοίλες δομές προσαρτημένες σε τοίχο, και λαμπτήρες. Το 1970 παράγει έργα με διαφανή ακρυλικά υποστηλώματα. Ακόμη έχει μεγάλη συγγένεια με την Εννοιολογική τέχνη και την αισθητική του Μίνιμαλ. Έχει συνεργαστεί με τον Τάρελ τα έτη 1968 και 1969, στο πλαίσιο του προγράμματος Τέχνης και Τεχνολογίας του μουσείου Τέχνης του Λος Άντζελες, το οποίο στόχευε στην συνεργασία καταξιωμένων καλλιτεχνών και επιστημόνων. Σήμερα, ζει και εργάζεται στο Σαν Ντιέγκο της Καλιφόρνια.

Μία χαρακτηριστική σειρά έργων του Άιργουιν είναι οι δίσκοι του. Πρόκειται για κυκλικές επιφάνειες από αλουμίνιο ή πλαστικό τις οποίες ψεκάζει με ματ ακρυλικό σπρέι και τοποθετεί παράλληλα στον τοίχο και σε απόσταση είκοσι εκατοστά από αυτόν. Όπως και ο Τάρελ, ο Άιργουιν έχει μελετήσει την ανθρώπινη αντίληψη και μέσα από το έργο του πειραματίζεται με τα όριά της. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 αφοσιώνεται στις οπτικές ιδιότητες υλικών όπως είναι το βιομηχανικό γυαλί, το πλαστικό και το ύφασμα, που ως τότε δεν συνηθίζονταν στην Τέχνη. Με τη σειρά των δίσκων παίζει με την οπτική αβεβαιότητα: το παιχνίδι των έργων με το φως κάνει τα όρια της επιφάνειας να θολώνουν με αποτέλεσμα κανείς να μην είναι σίγουρος που ξεκινά και που τελειώνει ο δίσκος, ενώ παράλληλα η φωτοσκίαση δημιουργεί την ψευδαίσθηση του κυρτού όγκου. Το τελικό αποτέλεσμα διέπεται από μία απόκοσμη αίσθηση: ο δίσκος αιωρείται σιωπηλά στον χώρο ενώ σχεδόν εξαϋλώνεται υπό το φως.

Robert Irwin, Χωρίς Τίτλο, 1969

James Turrell, Άλτα Λευκό, 1968

Παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον η σύγκριση του Τάρελ με τον Άιργουιν λόγω του διαφορετικού τρόπου με τον οποίο χειρίζονται και προσπαθούν να αναδείξουν το φως. Ο Τάρελ δεσμεύεται χρησιμοποιώντας ως υλικό του το ίδιο το φως, ενώ ο τρόπος του Άιργουιν είναι πιο έμμεσος καθώς επιχειρεί να φανερώσει τις ιδιότητες του φωτός χρησιμοποιώντας ένα μεγάλο εύρος υλικών. Η αντίθεση μεταξύ των δύο καλλιτεχνών του ίδιου κινήματος επαυξάνεται λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις προβολές του Τάρελ. Όπως είδαμε, σε αυτή τη σειρά χρησιμοποιεί το φως με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται σαν να αποκτά υλική υπόσταση. Αντίθετα, ο Άιργουιν, τόσο με τους δίσκους, όσο και με την σειρά με τα υποστηλώματα χρησιμοποιεί κάτι υλικό και με την χρήση του φωτός το εξαϋλώνει.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το έργο του Τάρελ παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με την τέχνη πολλών από τους σύγχρονούς του που συγκαταλέγονται στο κίνημα Φως και Χώρος αλλά η έρευνα και οι σπουδές του στην αντιληπτική ψυχολογία και την συμπεριφορά του φωτός τον ξεχωρίζουν. Η αισθητική της καλλιτεχνικής δημιουργίας του ταυτίζεται με εκείνη του Μίνιμαλ, όπου κυριαρχούν καθαρές μορφές και αυστηρά γεωμετρικά σχήματα. Όμως, ο καλλιτέχνης δεν κατατάσσεται στην Τέχνη του Ελάχιστου, διότι οι πρωτοστάτες του κινήματος καταφεύγουν στην καθαρότητα και ελαχιστοποίηση της φόρμας ως αντίδραση προς την χειρονομιακή ζωγραφική και την υποκειμενικότητα που φέρει. Αντίθετα, το έργο του Τάρελ αγγίζει βαθύτερες έννοιες: ενθαρρύνει την περισυλλογή του θεατή καθώς επίσης τον ωθεί να επανεξετάσει την αντίληψή του για τις σταθερές του κόσμου που τον περιτρυγιρίζει. Το κίνημα της Μινιμαλιστικής Τέχνης συνέπεσε χρονικά με τις Προβολές του Τάρελ και το Άφρουμ (Λευκό) (σ.14) έχει χαρακτηριστεί ως Μίνιμαλ. Παρόλα αυτά, ο Τάρελ δεν κατασκευάζει έναν κύβο, όπως κάνουν οι καλλιτέχνες του Μίνιμαλ αλλά ο κύβος στο Άφρουμ δημιουργείται από την αντίληψη του θεατή. Ακόμη, κάποια στοιχεία στο έργο του παραπέμπουν σε ορισμένα χαρακτηριστικά της Οπτικής Τέχνης (Op Art). Όπως οι καλλιτέχνες της Οπ Αρτ παράγουν έργα που δημιουργούν ψευδαισθήσεις, έτσι και ο Τάρελ εντάσσει στο έργο του το στοιχείο του διφορούμενου και προκαλεί την οπτική αντίληψη του θεατή. Για παράδειγμα, στις κατασκευές διαχωρισμού του χώρου, ο θεατής αντιλαμβάνεται το άνοιγμα ως μία φλατ οθόνη, ενώ μετά από λίγα δευτερόλεπτα αυτό αποκτά βάθος. Με παρόμοιο τρόπο, στον κρατήρα Ρόντεν, το άνοιγμα της Ανατολικής Πύλης φαίνεται κυκλικό αν ο θεατής στέκεται στο Άλφα Τούνελ, αλλά όταν το πλησιάζει αποκαλύπτεται ότι στην πραγματικότητα είναι ελλειπτικό. Αξίζει να σημειωθεί ότι το όνομα του καλλιτέχνη συνδέεται συχνά με το κίνημα της Τέχνης της Γης (Earth Art ή Land Art) λόγω της παρέμβασής του στον κρατήρα Ρόντεν. Παρόλα αυτά, ο ίδιος ο Τάρελ απαντά λέγοντας ότι δεν είναι καλλιτέχνης της γης αλλά αυτό που τον απασχολεί είναι το φως. Κατασκευάζει ένα σύστημα χώρων στους οποίους ο θεατής θα αντιλαμβάνεται το φως που προέρχεται από τα αστρικά σώματα και η μορφή της παρέμβασής του γίνεται με γνώμονα αυτή την εμπειρία, Το τοπίο του κρατήρα Ρόντεν επιλέγεται και αυτό με τον ίδιο στόχο. Η μακρινή του απόσταση από την κοντινότερη πόλη εξασφαλίζει την απομόνωση του αστρικού φωτός, ενώ το σχήμα της κόλουρης πυραμίδας προσφέρει την πανοραμική οπτική του ουρανού. Εν τέλει, ο Τζέιμς Τάρελ δεν μπορεί να καταταχθεί με ευκολία σε κάποιο καλλιτεχνικό ιδίωμα αλλά στο έργο του συναντάμε στοιχεία από αρκετά κινήματα. Διότι το μόνο του μέλημα είναι η ανάδειξη του στοιχείου του φωτός και επομένως, δεν τον απασχολεί να μείνει πιστός στις υποταγές κάποιας τάσης, αρκεί το λεξιλόγιό του να υπηρετεί το φως. Έχοντας μελετήσει όλους τους σπουδαίους καλλιτέχνες που απεικονίζουν το φως, όπως είναι ο Κονστάμπλ, ο Τέρνερ, οι Ιμπρεσσιονιστές, ο Καραβάτζιο, ο Βελάσκεθ, ο Γκόγια, αλλά και οι πιο σύγχρονοι, σαν τον Μαρκ Ρόθκο ή τον Μπαρνέτ Νιούμαν, ο Ταρέλ διαμορφώνει την δική του, πολύ ιδιαίτερη, καλλιτεχνική ταυτότητα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΑ Craig Adcock, James Turrell: The Art of Light and Space, University of California Press Μελίτα Εμμανουήλ, Ιστορία της Τέχνης από το 1945 σε πέντε ενότητες, εκδόσεις Καπόν, 2013

ΑΡΘΡΑ Wil, S. Hylton, How James Turrell Knocked the Art off its Feet, New York Times Magazine, 13 Ιουνίου 2013 Michael Govan, James Turrell, Interview Magazine, 30 Ιουνιου 2011 Megan Friel, Sublimity in the Art of the Light and Space Movement, University of California, Explorations of the Undergraduate Research Journal, αρ. 15, 2013 Jonathan Griffin, Light Years Ahead: Interview with Robert Irwin, Apollo Art Magazine, 1 Νοεμβίου 2015 Roger Catlin, To Truly Experience Robert Irwin, You Simply Must View His Artworks in Person, αρχείο Smithsonian, 8 Απριλίου 2016 Colin Herd, Perceptions of Light James Turrell, αρχείο Aesthetica Magazine, αρ. 54, Αύγουστος 2013 Dale Eisinger, Everything You Need to Know About James Turrell’s Light Art Installations Through His Greatest Works, 10 Ιουνίου 2013

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ - ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ Dr. E.C. Krupp, Guggenheim James Turrell Lecture: Sky Light, Μουσείο Solomon R. Guggenheim, 21Ιουνίου - 25 Σεπτεμβρίου 2013 Συζήτηση μεταξύ του James Turrell με την Lynn Herbert , Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Χιούστον, Οκτώβριος 2013

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Elaine A. King, Into The Light, A Conversation with James Turrell, Sculpture, Νοέμβριος 2002 Esa Laaksonen, συνέντευξη με τον James Turrell, Blacksburg, Virginia 1996 Richard Whittaker, Greeting the Light: An Interview with James Turrell, 13 Φεβρουαρίου 1999

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ theartstory.org nga.gov.au guggenheim.org