ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԴԱԴԱՅԱՆ
ԳԻՐՔ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆԱԿԱՆ
Հայաստանի Հանրապետության կապիտալի (լատ. Capitalis – հիմնական ունեցվածք) բնավիճակը տիպական է հետխորհրդային բոլոր երկրների համար։ Այն է՝ կապիտալը
(ֆինանսներ,
գույք,
արտադրական
կարողություններ,
արտադրամիջոցներ և այլն) ոչ թե վաստակված է, ոչ թե փոխանցվել է ժառանգական տևականության ուղիով, այլ ձեռք է գցվել արհեստականորեն, իմա՝ նախկին կացութաձևի հանրային սեփականության անարդարացի վերաբաշխման միջոցով։ Նման գործընթացն անխուսափելի էր, այն կանոնակարգել ի վիճակի չէր պետական ինքնուրույնություն իրականացնելու փորձառություն չունեցող իշխանությունը։ Անկախությունն ինքնին ոչ միայն արտաքին, այլև առաջին հերթին ներքին լրջագույն մարտահրավեր է, որին հաջողությամբ դիմագրավելու գրավականը հենց նույն անկախությունն
է։
Խնդիրը
բանիմացությամբ
կամք
դրսևորելու,
սեփական
բազմադարյա ավանդույթների և համաշխարհային փորձի համադրման հիման վրա ճշգրիտ որոշումներ կայացնելու մեջ է։ Հայոց ազգային կապիտալն ունի 25 դարի գրավոր պատմություն, մեր ժողովրդի տնտեսական բաղադրյալն ամենահարատև, մրցունակ, մարտունակ ներազգային գործոնն է, և առնվազն տարօրինակ է այդ վիթխարի բարեբեր ժառանգությունը չօգտագործելը հանուն համապետական, համազգային շահերի։ Դիտարկումներն
ակնհայտորեն
ցույց
են տաիս,
որ
ՀՀ
համապատասխան
կառույցները (հասարակական կազմակերպություններ, մշակույթի օջախներ, ԶԼՄներ և այլն) ոչ միայն ի վիճակի չեն հակազդելու, այլև պետական միջամտության՝ նպատակադիր հատկացումների սղության պատճառով հայտնվել են կապիտալի սպասարկուի դերում և կամա թե ակամա իրենք են նպաստում բարոյական անկմանը։ Սույն հրապարակմամբ մենք նպատակ ենք ունեցել ի մի ժողովել և ընթերցողին հանձնել մեր ժողովրդի կապիտալիզմի դարավոր ավանդույթները, մոռացության դժոխքից փրկել մեր անանց գանձը։ Հավելենք նաև, որ «Գիրք վաճառականականի» բոլոր գլուխները (ի բացառյալ «Եկեղեցանպաստ վաճառականներ» գլխի) տարիների ընթացքում հրատարակվել են առանձին գրքույկների տեսքով կամ մամուլում, սակայն մենք դրանք վերախմբագրել ու լրամշակել ենք։
1
ԱՌԱՋԻՆՆԵՐԸ
Բարերարությունը քրիստոնեական արժեքային համակարգի հիմնաքարերից է, որն ուղղակիորեն բխում է քրիստոնեական բարոյականության սկզբունքներից։ Մենք՝ հայերս, ունենք բարերարության շուրջ 1700-ամյա պատմություն, քրիստոնեութունը պետական կրոն հռչակելը իր հետ բերեց նաև բարերարության սերմանում։ Հայոց առաջին բարերարը Ներսես Մեծ եպիսկոպոսապետն է։ Ահա թե ինչ է գրում պատմահայր
Խորենացին.
«Արշակի
թագավորության
երրորդ
տարում
հայոց
եպիսկոպոսապետ դարձավ մեծն Ներսես, Աթանագինեսի որդին, Հուսիկի որդու, Վրթանեսի որդու, սուրբ Գրիգորի որդու։ Բյուզանդիայից Կեսարիա վերադառնալով՝ նա եկավ Հայաստան և իր հայրերի բոլոր ուղղության կարգերը նորոգեց, և ավելին ևս, որովհետեւ ինչ բարեկարգություններ որ նա տեսավ հույների աշխարհում, մանավանդ թագավորանիստ քաղաքում, նույնը սահմանեց և մեր աշխարհում։ Նա եպիսկոպոսների և աշխարհականների ժողով գումարեց, կանոնական սահմաններով հաստատեց ողորմածությունը, արմատախիլ արեց անգթությունը, որ մեր երկրում ի բնե սովորական էր։ Որովհետեւ բորոտները հալածվում էին, իբր, օրենքով պիղծ ճանաչված մարդիկ, բորոտներին էլ փախուստի էին ենթարկում, որպեսզի ախտը նրանցից ուրիշների վրա չփոխադրվի. նրանց կացարանները անասնատներն էին և ամայի տեղերը, նրանց ծածկույթը՝ քարերն ու մացառները, իրենց թշվառության մեջ նրանք ոչ ոքից մխիթարություն չէին գտնում։ Բացի սրանցից, հաշմանդամաները չէին խնամվում, անծանոթ հյուրեր չէին ընդունվում, օտարականները պաշտպանություն չէին գտնում։ Իսկ նա հրամայեց, որ ամեն մի գավառում շինեն աղքատանոցներ՝ առանձնացած անբնակ տեղերում, որպեսզի հունաց հիվանդանոցների նման մխիթարություն լինեն մարմնով վշտացածներին։ Այս հիվանդանոցների վրա բաշխեց ավանները և ագարակները, որպեսզի իրենց արտերի արդյունքներից, արածող անասունների կթից ու բրդից բաժին հանեն և պարտավորաբար նրանց պետքերը հոգան հեռվանց հեռու, իսկ նրանք դուրս չգան իրենց բնակության համար սահմանված շինություններից։ Նույնպես սահմանեց, որ բոլոր գյուղերում իջևաններ շինվեն օտարականների համար, սնունդի տեղեր՝ որբերի և ծերերի համար և խնամք՝ չքավորների համար։ Անապատ և անմարդաբնակ տեղերում շինում է նաև եղբայրանոցներ և մենաստաններ և մենակ ճգնողների համար՝ խրճիթներ։ Եվ նախարարական ցեղերի միջից վերացնում է այս երկու բանը. առաջին՝ խնամիությունը մերձավոր ազգականների միջև, որը գործադրում էին՝ սեպուհական ազնվականության պատճառով ագահելով, և երկրորդ՝ որ մեռածների վրա ոճիրներ էին գործում հեթանոսական սովորությամբ։ Այնուհետեւ մեր աշխարհի մարդիկ երևացին արդեն ոչ բարբարոսների պես այլանդակված, այլ քաղաքացիների նման համեստացած»։
2
Ահա այսպես, Ներսես Մեծի շնորհիվ, բարերարություն սահմանվեց մեր ժողովրդի մեջ, և մեր աշխարհի մարդիկ սկսեցին հանդես գալ քաղաքացիների նման համեստացած։
ԱԴՐԲԵՋԱՆ Ձկան խավիարը համաշխարհային սննդարդյունաբերության համեղ և ամենաթանկ ուտեստներից մեկն է։ Առաջին մարդը, ով ձկնկիթը հերմետիկորեն փակել է թիթեղյա տուփերի մեջ՝ սննդամթերքը երկար պահպանելու նպատակով, Վարդան Աստվածատուրի Արշակունին է։ Այն վայրում, ուր Կուրը թափվում է Կասպից ծով, գետը բաժանվում էր երկու բազկի, որտեղ էլ ձվադրման էին գալիս վտառները։ Ձուկն այդտեղ այնքան առատ էր, որ ձկնավայրը կոչվում էր Աստվածահաճո ձկնարան (Божий промысел)։ 1847թ. այդ ձկնավայրը կապալով
վարձակալում
է
Վ.
Արշակունին։
1853
թ.
նա
Շամախի
պետությունից զինվորական
նահանգապետ, գեներալ-մայոր Չիլյաևին է հանձնում ձկնկիթով մի քանի թիթեղյա տուփ և խնդրում ուղարկել մայրաքաղաք։ Պետերբուրգում այնքան են հավանում սննդամթերքի որակը, որ 1854-ին Արշակունին արդեն ուղարկում է 200 տուփ, իսկ 1855-ին՝ 160 կգ խավիար։ Այդպես սկսվեց ձկնկիթի համաշխարհային ուղին։ Վարդան Արշակունին իր ժամանակի ամենահանրահայտ մարդկանցից մեկն էր։ 18581860թթ. նա Թիֆլիսի քաղաքագլուխն էր, նրան էր պատկանում քաղաքի ամենանշանավոր, արևելյան
շքեղ
ոճով
կառուցված
քարավանատունը։
Վ.
Արշակունին
Ախալցխայի
գավառական ուսումնարանի պատվավոր տեսուչն էր և 500 հազար ռուբլի կտակեց որբ ու աղքատ երեխաների համար ուսումնարան հիմնելու նպատակով։
*** Բաքվի նավթարդյունաբերությունը, բառի իսկական իմաստով, սկսել է Հովհաննես Մինասի Միրզոյանը։ Նա առաջինն էր, որ 1868թ. հիմնեց կերոսինի երկու գործարան և առաջինն էր, ով արտահանեց կերոսինը։ Հովհ.Միրզոյանը 1871 թ. հիմնեց առաջին արդյունաբերական հորատանցքը, իսկ 1872-ին՝ երկրորդը։
*** Բաքվի առաջին հանրային գրադարանը հիմնվել է 1870թ., «Սբ.Գրիգոր Լուսավորչի անվան
հայոց
մարդասիրական
ընկերության»
նախագահ
Մովսես
Զուրաբյանի
նախաձեռնությամբ և պատկանում էր Մարդասիրականին։
***
3
Անդրկովկասում շոկոլադի առաջին ֆաբրիկան 1891թ.
հիմնել են Փիլիպոսյանց
եղբայրները, Բաքվում։ Դա միակ ձեռնարկությունն էր ամբողջ Կովկասում, որն արտադրում էր ընտիր շոկոլադ՝ շոկոլադ-մինյոն ու շոկոլադե կոնֆետներ, ինչպես նաև բարձրորակ կարամելի զանազան տեսակներ։ Արտադրանքը տարբեր միջազգային ցուցահանդեսներում արժանացել էր 3 ոսկե մեդալի։ Ֆաբրիկան գտնվում էր Կարանտիննայա փողոցի թիվ 121 հասցեում, սեփական շենքում, իսկ վաճառատունը՝ Մարիինսկայա փողոցի թիվ 8 հասցեում։ Ձեռնարկությունը փակվեց 1918թ. սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին թուրքերի և թաթարների՝
ադրբեջանցիների,
կողմից
իրականացված
հայոց
ցեղասպանության
պատճառով։
*** Կովկասում հայելիների առաջին ֆաբրիկան 1891թ. հիմնել է Աստվածատուր Բոգդանի Սարաջյանը, Բաքվում։ Այն գտնվում էր Պետրովսկայա հրապարակում, Մուստաֆաևի շենքում։ Փակվել է 1918թ. սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին թուրքերի և թափարների՝ ադրբեջանցիների, կողմից իրականացված հայոց ցեղասպանության պատճառով։
ԱՄՆ Ներկայիս ԱՄՆ-ում հայտնված առաջին հայը եղել է Հովհաննես Մարտիրոսյանը կամ Ջոն Մարտինը։ 1618 թ. Վիրջինիա ներգաղթածների մեջ նա գրանցվել է որպես Լոնդոնի Ջեյմս-թաուն թաղամասի անդամ, և նրան տրվել է 95 ակր հողատարածք։ Ընդ որում, գրանցման մեջ նշվել է ազգային պատկանելությունը՝ John Martin the Armenian։
*** ԱՄՆ-ում առաջին հայ վաճառականը եղել է պոլսեցի Սարգիս Մինասյանը։ Նա 1848 թ. գաղթել է Ամերիկա, բնակություն հաստատել նախ Նեշուայում, ապա՝ Բրուքլինում ու երկար տարիներ ամերիկյան ապրանքներ արտահանել Թուրքիա։ 1856-1866թթ. իր տարեկան եկամտի կեսը, իսկ դրանից հետո մինչ ի մահ (1905թ., Նյու Յորք)՝ մեկ երրորդը նվիրաբերել է զանազան ազգանպաստ ձեռնարկների։
***
4
Ռոդ Այլենդի նահանգի Նյու Փորթ քաղաքում խարբերդցի Պետրոս եւ Հովհաննես Գազանճյան եղբայրները 1884թ. հիմնել են առաջին ամերիկահայ ընկերությունը, որն զբաղվում էր գորգերի և արևելյան ասեղնագործ կտորեղենի վաճառքով։
*** Փոնթաքեթ-Սենթրալ Ֆոլս քաղաքում բնակություն հաստատած (1891թ.) առաջին հայը եղել է սուրսուրցի Գ. Յաղուպյանը, որը նպարեղենի ու հրուշակեղենի խանութ էր բացել Միլ սթրիթ փողոցում։
*** Ֆրեզնոյում 1880 թ. բնակություն հաստատած առաջին հայերը եղել են մարզվանցի Հակոբ և Կարապետ Սերոբյանները, որոնք զբաղվում էին պտղավաճառությամբ։ Հակոբն առաջինն էր, որ 1882թ. կալվածք գնեց և դարձավ հողի սեփականատեր։ Իսկ մշեցի Մելքոն Մարգարյանը կառուցեց առաջին սեփական տունը։
*** Սան Բեռնարդինո քաղաքում հաստատված առաջին հայերը եղել են խարբերդցի Դավիթ, Գասպար և Մովսես Թաշճյան եղբայրները, որոնք 1890թ. այստեղ են տեղափոխվել Վերմոնտից
ու զբաղվել գերեզմանաքարեր պատրաստելով, ինչպես նաև հողի ու
կալվածքների առքուվաճառքով։
*** Ֆրեզնոյից 42 մղոն հեռավորության վրա գտնվող Եդեմ քաղաքում առաջինը 1901թ. բնակություն է հաստատել մալաթիացի Գաբրիել Բաղդոյանը, որը գնեց 40 ակր հող և դարձավ առաջին այգի տնկողը։
ԱՆԳԼԻԱ Մանչեստրում բնակություն հաստատած առաջին հայ վաճառականները եղել են պոլսեցի Գրիգոր, Հարություն և Հովհաննես Միրասեյիդյան եղբայրները (1835թ.)։
5
ԱՎՍՏՐԱԼԻԱ Ավստրալիայի առաջին հայը եղել է նորջուղայեցի Մելքում Մանուկյանը, որը 1870ական թթ. Հնդկաստանից անցել է Մելբուրն, ապա բնակություն հաստատել Սիդնեյի մոտակայքում գտնվող Լաքլենդ գյուղում ու զբաղվել խանութպանությամբ։
ԲՈՒԼՂԱՐԻԱ Բուլղարիայում մետաքսի արտադրությունը հիմնել են հայերը։ Պլովդիվը Ք. ծ. ա. 342-341 թթ. հիմնադրել է Ֆիլիպ II Մակեդոնացին՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու հայրը, ինչից էլ բնակավայրը դարեր շարունակ կոչվել է Ֆիլիպոպոլիս, իսկ հայկական աղբյուրներում՝ Ֆիլիպե։ XIX դ. 70-ական թթ. Բրուսայից Ֆիլիպե են գալիս Հակոբ Կարագյոզյանը և նրա որդի Մարտիրոսը։ Նրանք բուլղարացի Վլկո Շոպովի հետ, որը ֆինանսական մասնակցություն է ունենում, Ֆիլիպեի մերձակայքում գտնվող Ստանիմակա բնակավայրում հիմնում են մետաքսի մանարան և սկիզբ դնում մետաքսաթելի՝ ֆիլաթյուրի արտադրությանը։ Դա Բուլղարիայի առաջին մանարանն էր։ Ձեռնարկությունն այնպիսի շահութաբերությամբ է աշխատում, և արտադրանքն այնպիսի լայն սպառում է ունենում, որ գործընկերները 1892 թ. կառուցում են նոր գործարան, դազգահների թիվը հասցնում 80-ի, իսկ Կարագյոզյանները Բրուսայից հրավիրում են մետաքսագործության խոշոր մասնագետ, իրենց հայրենակից Հակոբջան
Քյուփտելենյանին,
Բուլղարիայի
այս
անդրանիկ
որն
ստանձնում
մանարանը
է
գոյատևեց
ձեռնարկության մի
քանի
կառավարումը։
տասնամյակ,
իսկ
արտադրանքն ամբողջովին արտահանվում էր Լիոն ու Լոնդոն։ Սակայն Կարագյոզյանները Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ ստիպված եղան փակել ձեռնարկությունը։ Բանն այն է, որ մետաքսը ներկվում էր բնական ներկանյութերով, հիմնականում՝ տորոնով, սակայն XX դ. սկզբին ստեղծվեց արհեստական ներկանյութը՝ ալիզարինը, ինչի հետևանքով բնական ներկանյութերով աշխատող բազմաթիվ ձեռնարկություններ սնանկացան։ Հայերը Բուլղարիային տվեցին մետաքսարտադրության հետ կապված ևս մի կարեւորագույն ճյուղ. դա շերամի հունդի, խոզակի, մետաքսաբոժոժի, հում մետաքսի ստացումն էր։ Բուլղարիան խոզակը ներմուծում էր բացառապես այլ երկրներից, և այդ հիրավի թանկարժեք հումքի սպառումը տարեկան կազմում էր հազիվ 300 տոննա։ Եվ ահա համիդյան ջարդերից մազապուրծ մեկ այլ բրուսացի՝ Մարտիրոս Գուրույանը, 1896-ին գաղթում ու նույն Ստանիմակա բնակավայրի մոտ՝ Վոտինա վանքում, ստանում է առաջին տեղական մետաքսաբոժոժը՝ տամըզլըքը։ Դրանով Բուլղարիայում հիմք է դրվում խոզակի սեփական արտադրությանը. 1931 թ. հում մետաքսի ծավալը տասնապատկվում է, հասնում
6
3000
տոննայի,
և
բուլղարական
շուկայից
գրեթե
ամբողջովին
դուրս
է
մղվում
արտասահմանյան հումքը։
ԵԳԻՊՏՈՍ Մանդարին բառը ծագում է պորտուգալերեն մանդարիմ, սանսկրիտերեն մանտրիմ բառերից
և
թարգմանաբար
նշանակում
է՝
խորհրդական։
Ինչպես
հայտնի
է,
պորտուգալացիները մանդարին էին անվանում ֆեոդալական Չինաստանի պաշտոնյաներին։ Սակայն մեզ հետաքրքրում են ոչ թե չինացի խորհրդականները, այլ մանդարին միրգը։ Մանդարին ունենալու համար Եգիպտոսը պարտական է հայ վաճառական Յուսուֆ էֆենդի էլ-Արմանիին կամ Հովսեփ հային։ Նա 1834 թ. առաջին անգամ Մալթա կղզուց Եգիպտոս է բերում 10 արկղ պտուղ և 8 տնկի՝ տակառների մեջ։ Ապա սկսում է զբաղվել մանդարինի մշակությամբ։ Այդ երկրում տասնամյակներ շարունակ մանդարինը պարզապես կոչվում էր «յուսուֆի»։
*** 1924 թ. Օհանիկ Պոտուրյանը Կահիրեի Նուբար փաշա փողոցում հիմնել է սեփական ծխախոտի գործարան և առաջին անգամ թողարկել «մուասիլ» ծխախոտի տեսակը՝ նարգիլե ծխողների համար։
ԹՈՒՐՔԻԱ Ամիրա՝ նշանակում է էմիր, նահապետ, պատրիկ։ Այս տիտղոսը կրել են բոլոր հայ մեծատունները 1550-1870 թթ.։ Առաջին ամիրան եղել է Իսկենդերը, վերջինը՝ Կարապետ Պալյանը՝ օսմանյան արքունի ճարտարապետը։
*** Չելեբի՝ նշանակում է աստվածային, ծագում է չալաբ՝ աստված բառից։ Առաջին անգամ այդ տիտղոսը կրել է Շահին Չելեբին, որ 1661-1621 թթ. Կ. Պոլսում նշանավոր և ազդեցիկ մարդ էր։
***
7
1790 թ. Կ. Պոլսի Գում-Գաբու թաղամասում Շնորհք ամիրան (Մկրտիչ Միրիջանյան) բացել է առաջին հայկական վարժարանը, իսկ 1828 թ. Հովհաննես Քյուրքչիխանլյանի ղեկավարությամբ ամիրաները բացել են առաջին հայկական բարձրագույն ուսումնարանը։ 1857 թ. ամիրաները հիմնել են նաև առաջին օրիորդաց վարժարանը։
*** Օսմանյան Թուրքիայի Հրեքեի կայսերական առաջին չուխայի գործարանը, անգլիացի ճարտարագետների օգնությամբ, 1896 թ. հիմնել և ղեկավարել է Հովհաննես ամիրա Տատյանը։ Իսկ նրա որդի Ներսես Խոսրովը կառուցել է Թուրքիայի առաջին երկաթուղին։
*** Այնթապի Ներսեսյան Ազգային վարժարանը հիմնվել է 1856թ. և գոյատևել 60 տարի։ Այն գտնվում էր խոշոր վաճառական Նիկողոս Նազարեթյանի ու Հովսեփ սարկավագ Աշճյանի նվիրատվություններով կառուցված շենքում և հանդիսանում էր Այնթապի առաջին կանոնավոր վարժարանը։
ԻՆԴՈՆԵԶԻԱ 1656 թ. Սուլավեսի կղզու Գովա իշխանության մայրաքաղաք Մակասարում (ներկայիս Ուջունգպանդանգ) բնակություն է հաստատել խոջա Սոլիման. այս մարդը Ինդոնեզիայի առաջին հայն է։
ԻՏԱԼԻԱ Հայերն Իտալիայում առաջինն էին, որ XV դարում սկսեցին մշակել բուստը՝ կորալը և դրանից պատրաստեցին թալիսմաններ, վզնոցներ, ոսկով շրջանակված զարդագամեր, քորոցներ։
*** Վենետիկում բնակություն հաստատած առաջին վաճառականը եղել է ջուղայեցի Գայրին (Gayri). դա տեղի է ունեցել 1570 թ.։
***
8
Վենետիկի Ռուգա Ջուֆֆայում (Ջուղայի փողոց) XVI դ. ապրում էին բազմաթիվ հայ վաճառականներ։ Նրանցից Հովհաննես Շահինշահը առաջինն էր, ում Իմաստուններն արտոնեցին Սբ. Մարկոսի հրապարակի զանգակատան մոտ ունենալ panco՝ միայն վենետիկցիներին վերապահված վրան՝ ապրանքների վաճառքի համար։
ԼԵՀԱՍՏԱՆ Լեհաստանի՝ պատմությանը հայտնի առաջին հայ վաճառականները եղել են Կուտլուբեյը և Աքսենտ Առաքելը։
ԼԻԲԱՆԱՆ XIXդ. կեսերին վաճառական Հաննա Ղուկասը (Հովհաննես Ղուկասյան) կառուցել է Բեյրութի առաջին խոշոր շուկան, որը հայտնի էր Սուք ալ-Արման՝ Հայերի շուկա անվամբ։
ՀԱՅԱՍՏԱՆ Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս տարածքում առաջին տպարանը հիմնվել է 1771թ.
Սբ.
Էջմիածնում,
հնդկահայ
վաճառական
Գրիգոր
Խոջաջանի
Չաքիկենցի
նվիրատվությամբ։
*** Առաջին պղնձաձուլական գործարանը հիմնել են շուշեցի Շահնազարյանը և Յա. Ռոզովը 1844թ., Ագարակում։
*** Երևանում առաջին արտադրական ձեռնարկությունը հիմնել է Ներսես Աղաջանի Թայիրյանը՝ 1887-ին. դա գինու, կոնյակի և օղու գործարան էր։ Նրանից հետո կոնյակի գործարաններ են հիմնել Կարապետ Աֆրիկյանը և Գևորգ Գյոզալյանը՝ 1893-ին, Դավիթ Սարաջյանը՝ 1894-ին։ 1899թ. «Շուստով և որդիներ» ընկերությունը Ն. Թայիրյանից գնում է գործարանը, դրա հենքի վրա կառուցում նոր, արդիական սարքավորումներով հագեցած ձեռնարկություն և սկսում կոնյակն արտահանել։ Այսօր անարդարացիորեն մոռացության մատնված Ն. Թայիրյանը մեծ բարերար էր, նա Երևանի հոգևոր թեմական դպրոցին կտակեց 140 հազ. ռուբլի։ Այդ գումարից դպրոցի հոգաբարձությունը 85 հազ. ռուբլով գնեց քաղաքի կենտրոնում գտնվող Բունիաթյանի
9
պասաժը, որը տարեկան 10 հազ. ռուբլու եկամուտ էր բերում, ու հենց դրանով էլ հոգացվում էին ուսումնական հաստատության ծախսերը։
*** Երեւանի գարեջրի առաջին գործարանը հիմնել է Ավետյանը՝ 1892-ին։
*** 1892թ. Խաչիկ Գիլանյանցը Երևանում հիմնել է հանքային ջրերի և օշարակի առաջին գործարանը։ Այն թողարկում էր Զալցբուրգ, Կարլսբադ, Վիշի տեսակների հանքային ջրեր ու զանազան օշարակներ։
ՀԱՐԱՎ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ XXդ. սկզբին Դելագոաբա քաղաքից 2 ժամ հեռավորության վրա գտնվող Քադեմբե կոչվող վայրում պոլսեցի Հակոբ Ազնավուրյանը հողատարածք է ձեռք բերել, այգի ու պարտեզ տնկել և դարձել առաջինը, ով հիմք է դրել բանջարեղենի ու պտղատու ծառերի մշակությանը։
ՀՆԴԿԱՍՏԱՆ Հնդկաստանում բնակություն հաստատած առաջին հայը եղել է ուռհայեցի (եդեսացի) Թովմաս Քանան կամ Մար Թովմասը։ 745թ. նա ափ է իջել Մալաբարում, Կրանգանորի կառավարչից արժանացել մեծ ընդունելության, երկար տարիներ զբաղվել գործվածքների ու համեմունքների
առևտրով,
մեծ
հարստություն
դիզել,
միաժամանակ
քարոզել
է
քրիստոնեություն։ Ամուսնացել և ունեցել է բազում սերունդներ։
ՀՈԼԱՆԴԻԱ Նորջուղայեցի վաճառական Ավետիս Ղլիճենցը 1658-1660թթ. Ամստերդամում հիմնել է տպարան, ուր Ոսկան Երևանցին 1666թ. տպագրել է առաջին հայերեն «Աստվածաշունչը»։ Տպագրությունն իրականացնելու համար ֆինանսական օժանդակություն են ցույց տվել նորջուղայեցի վաճառականներ Պետրոս Ավագը, Քթռշենց Թեոդորոսը և Խոնենց Ստեփանը։
ՆԵՊԱԼ
10
Նորջուղայեցի վաճառական Տեր Դավթի որդի Հովհաննեսը թողել է «Ռուզլամայ» անվամբ հաշվետումար՝ առևտրային գործարքների մատյան, ըստ որի նա 1686-1691թթ. բնակվել ու վաճառականությամբ է զբաղվել Տիբեթում։ Հովհաննեսից առաջ Լհասայում արդեն հաստատվել էին իր հայրենակից վաճառականներ Ծատուրը, Մելիջանը, Նիկողոսն ու Դավութը. նրանք Նեպալի առաջին հայերն էին։
ՉԵԽԻԱ Պրահայում «պաշտոնապես» փաստագրված առաջին հայը եղել է Աստվածատուրի որդի Գևորգ Դամասկոսցին (Jiri Deodat, Georgius Deodatus Damascenus, Gorgos Hatalah il Damaski): Նա ծնվել է Դամասկոսում, ունևոր վաճառականի ընտանիքում։ 1690թ. հայրը նրան առևտրական գործերով ուղարկում է Կահիրե ու Տրիպոլի (Թարաբլուս). դա ժամանակի համար սովորական երևույթ էր՝ հայ վաճառականները, որպես կանոն, իրենց պատանի որդիներին այլ երկրներ էին ուղարկում (այս իրողությունը վկայող բազմաթիվ փաստեր կան)։ 1690-1692թթ. Գևորգը Տրիպոլիում ծանոթանում և սերտ շփումներ է հաստատում Անտիոքի պատրիարք Իգնասիուս Պետրուսի հետ, ինչն էլ բախտորոշ նշանակություն է ունենում՝ նա համակվում է կաթոլիկությամբ և կտրվում լուսավորչական դավանանքից, ընտանիքից, արմատներից։
1698թ.
Գևորգը
Դամասկոսից
ճանապարհվում
է
Հռոմ,
ընդունում
կաթոլիկություն, ապա 5 տարի ստանում բարձրակարգ կրթություն՝ յուրացնելով լատիներեն ու գերմաներեն։ Բնականաբար, հաց վաստակելու խնդիր է ծագում, և 1704թ. նա ժամանում է Վիեննա ու մի ազգակցի հետ փորձում սրճավաճառությամբ զբաղվել։ Այդ քայլն ամենևին պատահական չէր։ Եվրոպայում հիմնված բիզնեսի նոր տարատեսակին, անկասկած, ծանոթ էր նաև դեռևս Կահիրեում սրճարանների հետ շփված Գևորգ Դամասկոսցին։ Ահա թե ինչու նա Վիեննայում ձեռնամուխ եղավ սրճավաճառության։ Բայց գործընկերոջ անազնվության պատճառով բիզնեսն անհաջողության մատնվեց, և Գևորգը կարճ ժամանակում կորցրեց գրեթե ողջ ունեցվածքը։ Հենց այդ ժամանակ մի հույն քահանա նրան խորհուրդ տվեց մեկնել Պրահա և այնտեղ սրճավաճառությամբ զբաղվել։ Հարկ է նշել, որ այդ ժամանակ Պրահայում արդեն սկսել էին սուրճ օգտագործել, բայց սրճարաններ չկային, իսկ սուրճը վաճառվում էր միայն դեղատներում, որպես առույգացնող միջոց։ Գևորգի համար կար լուրջ դժվարություն. նա քաղաքի բնակիչներին պիտի սովորեցներ սուրճ խմել, պետք է ընտելացներ այդ ըմպելիքին, այսինքն՝ պահանջարկ առաջացներ իր ապրանքի հանդեպ։ Այդ էր պատճառը, որ նա հայկական տարազով սկսեց շրջիկ առևտրով զբաղվել։ Դա զարմանալի տեսարան էր. գլխին դրել էր փայտե սկուտեղ՝ տաք սուրճի բաժակով, աջ ձեռքով տանում էր վառվող փայտածխով աման, իսկ ձախով՝ ըմպանակներով ու մանր շաքարակտորներով տուփ։ Գևորգն, ի վերջո, հասավ նպատակին՝ Պրահայի բնակիչներին ընտելացրեց սուրճին, բայց դա տևեց շուրջ 10 տարի։ 1714թ. նա Լիլիովա և Յեզուիտսկա (Ճիզվիտական, այժմ՝ Կարլով) փողոցների անկյունում վարձեց մի խանութ և հիմնեց քաղաքի առաջին կանոնավոր գործող սրճարանը։
11
Սակայն ի տարբերություն այլ հայ սրճավաճառների, Գևորգ Դամասկոսցին ուներ ակնհայտ առավելություն. նա բարեկիրթ մարդ էր, ինչն էլ, ի վերջո, նրա դժբախտության պատճառ դարձավ։ Նրա սրճարանից մի քանի տասնյակ մետր հեռավորության վրա գտնվում էր Ճիզվիտական միաբանությունը (ներկայիս Չեխիայի Հանրապետության Կլեմենտինում ազգային գրադարանի շենքը), և ճիզվիտները հաճույքով այցելում էին Գևորգին՝ մի արևելցու, որը մտապաշարով չէր զիջում իրենց։ Այդ շփումների արդյունքը եղավ այն, որ Գևորգ Դամասկոսցին 1712-1719թթ. գրեց ու հրատարակեց կրոնաբարոյական 5 լատիներեն և 2 գերմաներեն աշխատություն։ Նույն ճիզվիտների խրախուսմամբ 1734թ. նա հրատարակեց Kurtze Vorstellung und Erklarung derer drei vornehsten in der ganzen Welt befindlichen Glauben. Nemlich des Christlichen, Judischen und Mohametanischen գերմաներեն աշխատությունը, ինչը ճակատագրական նշանակություն ունեցավ, քանզի ուղղված էր հուդայականության և Պրահայի հրական համայնքի դեմ։ Հրեաները ներկայիս Չեխիայում հաստատվել են հնուց ի վեր։ Կա ենթադրություն, համաձայն որի XIդ. ապագա Պրահայի տեղում եղել են երկու ոչ մեծ հրեական բնակավայրեր, իսկ XIIIդ. փաստագրվել է Բրնոյի հրեական համայնքը։ 1726թ. Կարլ VI թագավորի հրամանագրով տեղի ունեցավ հրեա բնակչության հիմնավոր առանձնացումը գետտոներում։ Պրահայի հրական գետտոն Յոզեֆովն էր, որն ուներ սեփական ներկայացուցչությունը, դատական համակարգը և ինքնակառավարումը, իսկ քաղաքի քրիստոնեական մասից բաժանված էր պատով։ Գևորգ Դամասկոսցու ժամանակակիցն էր նաև նշանավոր ռաբբի Իեզեկիել
Լանդաուն՝
«Խա-նոդա
բե-Իեգուդա»
աշխատության
հեղինակը։
Եվ
ահա
առևտրատնտեսական գործունեությամբ հաց վաստակող հայը իր գրքով ստանձնում էր կրոնական հակառակորդի առաջամարտիկի դեր։ Ավելորդ չէ նշել, որ տնտեսական բոլոր լծակները գտնվում էին հրեաների ձեռքում, որոնք էլ հենց գործի դրվեցին՝ հրեաները ձեռք բերեցին Գևորգի պարտամուրհակները, սնանկացրեցին, և նա մոտավորապես 1740թ. մահացավ լիակատար աղքատության մեջ։ Աստվածատուրի որդի Գևորգ Դամասկոսցուց մնաց 8 գիրք, 3 գերմաներեն ու մեկ արաբերեն անտիպ ձեռագիր (դրանք պահպանվում են Չեխիայի Ազգային արխիվում), ինչպես նաև... սրճարանը։ Չեխերը, ի պատիվ իրենց կարողանում են պահպանել պատմամշակութային արժեքները, և այժմ Պրահայի կենտրոնում շարունակում է գործել տարօրինակ հայ մարդու “U Zlateho Hada”՝ «Ոսկե օձի մոտ» սրճարանը։
ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐԻ ՈՐԴԻ ԳԵՎՈՐԳ ԴԱՄԱՍԿՈՍՑՈՒ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ
Proverbium Arabicum: Men amanak la tachunoh Vamen chanok la tamenoh; id est: Qui fidei tuae se committit, fidem serva, et qui fidem frangit, cave ne fidas: Sapiens Magnati Consilium, ut ideneum filio provideat fidutque praefectum, in quodem facto animadversum, quod Tripoli etc. contigit et antea fuit Arabico descriptum idiomate.
12
Պրահա, 1712թ.
Der wahre Weegweiser ist die Forcht Gottes etc.(Ճշմարիտ ուղեկցորդն Աստծո դատաստանագիրքն է): Pure Wahrheit, das ist, Erklahrung des Kupferstichs, welher sich in diesem Buchlein befindet, zu Storkung der Einfaltigen Christen in dem wahren christlichen Glauben, absonderlich der neugetauffen etc. etc. damit sie leicht capiren, dass die Romisch-Catolische Christen nicht Figuren und Bilder etc. etc. sondern den wahren, machtigen und barmherzigen Gott Adoncy etc. etc. allein loben preysen und anbethen.(Զուտ ճշմարտությունը դա պղնձափորագրության բացատրությունն է, որ գտնվում է այս գրքույկում և ուժ տալիս պարզամիտ քրիստոնյաներին իսկական քրիստոնեական հավատքի մեջ, առանձնահատուկ նոր կնքված է ևն, ևն, որպեսզի նրանք ավելի հեշտ ըմբռնեն, որ Հռոմի կաթոլիկ քրիստոնյաները պատկերներ չեն ընդունում, այլ իրական, զորեղ և գթասիրտ Աստծուն՝ Ադոնիսին, միայն նրան են գովերգում, դրվատում և պաշտում)։ Պրահա, 1719թ., հրատարակիչ Կ. Ժ. Հրաբի
Speculum veritatis, sive colloquium inter Hebraum et Georgium Deodatum Damascenum, nunc civem Pragensem. Պրահա, 1714թ.
Kurtze Vorstellung und Erklarung derer drei vornehsten in der ganzen Welt befindlichen Glauben. Nemlich des Christlichen, Judischen und Mohametanischen.(Համառոտ պատկերացում ու բացատրություն վասն աշխարհի երեք կրոնների՝ քրիստոնեության, հուդայականության և մահմեդականության)։ Պրահա, 1734թ., հրատարակիչ Յան Վ. Հելմ
ՉԻՆԱՍՏԱՆ Հայ և չին ժողովուրդների բազմադարյա փոխհարաբերությունների պատմության մեջ XVIIIդ. վերջը - XIXդ. սկիզբը նշանավորվեց պատմամշակութային վիթխարի նշանակություն ունեցող մի իրադարձությամբ, որի համար պարտական ենք հայ վաճառականի։ 1779թ.
պորտուգալական
տիրույթ
Մակաոյում՝
ներկայիս
հարավ-արևելյան
Չինաստանի Աոմին քաղաքում, նորջուղայեցի ունևոր վաճառականի ընտանիքում ծնվում է Հովհաննես Ղազարյանը։ Պատանի հասակում, կրթություն ստանալու նպատակով, նա
13
մեկնում է Կանտոն՝ ներկայիս հարավչինական Գուանչժոու նավահանգիստ ու 7 տարի կատարելագործում չինարենի իր իմացությունը։ Ապա, որպես քարտուղար, ծառայության է անցնում մի պորտուգալացի վաճառականի մոտ, իսկ 1802թ. նշանակվում Կալկաթայում անգլիական «Արեւելահնդկական ընկերության» թարգմանիչ։ Քրիստոնյա քարոզիչները, նկատելով Ջոն Լասարի՝ Հովհաննես Ղազարյանի չինարենի փայլուն իմացությունը, նրան առաջարկում են թարգմանել... Աստվածաշունչը։ Երիտասարդը ձեռնամուխ է լինում այդ բարդագույն գործին, 1805թ. ավարտում է աշխատանքը և որոշ գլուխներ հրապարակում։ Հովհ. Ղազարյանի անժամանակ մահից հետո առևտրական գործերով նրա օգնականը՝ անգլիացի Ռոբերտ Մորիսոնը, 1819թ. լույս է ընծայում Աստվածաշնչի չինարեն առաջին հրատարակությունը։ Չինարենին լավագիտակ մարդիկ պնդում էին, որ Ջոն Լասարը կատարել է բարձրարվեստ թարգմանություն։
ՌՈԻՍԱՍՏԱՆ Չեչնիայի Շելկոզավոդսկոյ շրջանի Շելկովսկայա ստանիցան գտնվում է Թերեքի ձախ ափին, Գրոզնու և Դաղստանի Ղզլար քաղաքի միջնամասում՝ գրեթե համահավասար հեռավորության վրա։ Շելկովսկայա անունը ստանիցան ստացել է 1735 թվականից, իսկ դրանից առաջ հին քարտեզների վրա այն կրում էր Սարաֆաննիկովո (հայկական աղբյուրներում՝ Սարափան) անվանումը։ Դա պատահական չէր. այդտեղ հիմնվել է Ռուսաստանի առաջին մետաքսի գործարանը, որի շուրջ էլ գոյացել է բնակավայրը։ Գործարան, որի հիմնադիրները հայերն էին։ Եվրոպայում, մասնավորապես՝ Հոլանդիայում, արդիական պետություն կառուցելու սկզբունքներն ուսումնասիրած Պյոտր Ալեքսեևիչը կամ Պյոտր I կայսրը գահ բարձրացավ 1689թ. և, նախ, ձեռնամուխ եղավ արդյունաբերություն ստեղծելուն։ Արդյունաբերությունն առաջին հերթին մանուֆակտուրան էր, իսկ մանուֆակտուրային ձեռնարկություններ հիմնելու համար անհրաժեշտ էր մետաքս։ Ընդ որում, պարսկական հում մետաքսի մատակարարումներից կախվածություն չունենալու համար Պյոտր I-ին պետք էր ունենալ սեփական մետաքս։ Խնդիրը լուծելու համար այդ նպատակով նա շարունակեց հոր՝ Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարի քաղաքականությունը և ըստ ամենայնի խրախուսեց, մաքսային, հարկային, կրոնական, քաղաքացիական և այլ արտոնություններ շնորհեց պարսկական հում մետաքսի առևտրի մենատեր հայերին։ Վերջիններիս թվում կար մեկը, որն արժանացավ կայսեր առանձնակի բարեհաճությանը։ Պատմական բազմաթիվ փաստաթղթերում հիշատակվում է Սաֆար Վասիլևը կամ Սաֆար Բարսեղյանը, թեպետ, մեր կարծիքով ճիշտ կլիներ նրան կոչել Բարսեղի որդի Սաֆար՝ Մակարյան գերդաստանից, որովհետև նրա թոռները կրում էին Մակարով՝ Մակարյան ազգանունը։ Ահա այս նորջուղայեցի Սաֆարը 1710թ. մարտի 12-ին խնդրագիր ներկայացրեց Պյոտր I-ին, որպեսզի իրեն թույլատրվի Թերեքի ափին, այսպես կոչված՝ Անդրեևյան կալվածքներում, թթաստաններ տնկել ու մետաքսի գործարան հիմնել։ Ս. Վասիլևը թույլտվությունն ստացավ 8 տարի 1 օր անց՝ 1718թ. մարտի 13-ին, անմիջապես ձեռնամուխ եղավ մտահղացման իրականացմանը և հիմնեց Ռուսաստանի առաջին մանուֆակտուրային ձեռնարկությունը։
14
Բարսեղի որդի Սաֆարի գործարանում աշխատողների թվաքանակի վերաբերյալ ստույգ
տվյալներ չեն
պահպանվել,
սակայն
հայտնի
է, որ նրանք
հիմնականում
պարսկահայեր ու ղարաբաղցիներ էին և աշխատում էին ոչ միայն գործարանում ու թթենու տնկարաններում, այլ աճեցնում էին ցորեն, բամբակ, խաղող, պտուղներ։ Առաջին իսկ տարիներից գործարանն արտադրում ու Մոսկվա էր ուղարկում տարեկան 8-9 տոննա մետաքս։ Իսկ բնակավայրը Սաֆարի անունով ռուսական հնչարտասանությանը հարմար փոփոխության ենթարկվելով՝ սկսեց կոչվել Սարաֆաննիկովո։ Կրկնենք՝ մինչեւ 1735թ., երբ վերանվանվեց Շելկովսկայա և այդպես էլ կոչվում է մինչ օրս։ Սաֆարի
մետաքսագործարանի
վերաբերյալ
հակասական
ու
կցկտուր
տեղեկություններ են պահպանվել։ Որոշ տվյալների համաձայն, երբ Պյոտր I կայսրը սկսեց իր առաջին
պարսկական
արշավանքը,
1722թ.
Թերեքի
ափերին
հաստատված
բոլոր
բնակիչներին տեղափոխեց Սբ. Խաչ ամրոց, և գործարանն անկում ապրեց։ Այլ տվյալներով, Սաֆարի մահից հետո գործարանն անցավ նրա կնոջը՝ Խաստատովային, բայց 40-ական թթ. տիրուհին վախճանվեց և ձեռնարկությունը հրդեհվեց։ Սակայն միանգամայն ստույգ է, որ 1740թ. Սաֆարի մերձավոր ազգականները՝ նրա մոսկվաբնակ թոռներ Բարսեղ և Հովհաննես Մակարյանները
(Վասիլի
և
Իվան
Մակարովներ),
սանկտպետերբուրգցի
Ղուկաս
Շիրվանենցը (Լուկա Շիրվանով) և աստրախանցի Աստվածատրյանը (Բոգդանով) դիմեցին Աննա Իոաննովնա կայսրուհուն՝ խնդրելով զանազան արտոնություններ տրամադրել, որպեսզի կարողանան վերակենդանացնել իրենց նախնու հիմնած գործարանը։ Կայսրուհին ընդառաջեց, և Շելկովսկայա բնակավայրում նորից մետաքս արտադրվեց։ Երբ 1710թ. Սաֆար Վասիլևը դիմեց Պյոտր I ցարին մետաքսի գործարան հիմնելու առաջարկով, խնդրել էր նաև, որ թույլ տրվի հայոց եկեղեցի կառուցել։ Այդ թույլտվությունն էլ էր ստացվել, և Սաֆարը եկեղեցին կառուցել էր։ Երբ 1848թ. Սարափան գյուղի հայերը որոշեցին վերջնականապես տեղափոխվել Ղզլար, ուր ամբողջ քաղաքային իշխանությունը և տնտեսական լծակները գտնվում էին իրենց ազգակիցների ձեռքում, պայման դրեցին, որ իրենց գյուղի եկեղեցին վեմ քարով փոխադրվի Ղզլարի Սբ. Գևորգ ուխտատեղի։ Ղզլարի հայոց առաջնորդներից Ստեփան Յուզբաշյանը, Շելկովսկայայի եկեղեցու քարերը հատ-հատ տեղափոխեց ու դրանցով Ղզլարում կառուցեց ժամանակավոր եկեղեցի։ Նորջուղայեցի Մակարյան տոհմի որդի Սաֆարի մետաքսի գործարանը Ռուսաստանի մետաքսարդյունաբերական ձեռնարկությունների առաջնեկն էր։ Դրանից հետո ամբողջ XVIIIդ. ընթացքում հայերը մետաքսի տասնյակ գործարաններ հիմնեցին Աստրախանում, Ղզլարում, Մոսկվայում, Յարոսլավլում, Սերպուխովոյում, Կոլոմնայում՝ վիթխարի ներդրում ունենալով Ռուսաստանում մանուֆակտուրային արդյունաբերության կայացման գործում։
*** Պետերբուրգում հայերի մասին առաջին հիշատակությունները վերաբերում են 1708 թվականին, իսկ 1710 թ. քաղաքում արդեն հիմնադրվել էին «հայկական գրասենյակներ»՝ առևտրական գործակալություններ։
15
*** Արմավիրում և առհասարակ Կուբանի մարզում առաջին բամբակազտիչ գործարանը հիմնել է Հովհաննես Տարասովը (Թորոսյան), 1875 թվականին։
*** Ստավրոպոլում առաջին հայերը՝ 50 ընտանիք, հայտնվել են 1808-1809թթ.։ Նրանք իրենց տները կառուցել են կողք-կողքի, ձևավորել առանձին թաղամաս, որը երկար ժամանակ հայտնի էր Հայկական փողոց անվամբ։ 1810թ. սկսած 25 տարի շարունակ յուրաքանչյուր հայ իր
տան
առաջ
ուներ
առևտրի
կետ,
ինչի
արդյունքում
կազմավորվեց
քաղաքի
առևտրաշարքը։
*** Ստավրոպոլի առաջին ջրատարն անցկացրել է Գաբրիել Հովհաննեսի Թամամշյանը (Гавриил Иванович Тамамшев)։ 1777թ. հիմնված այդ քաղաքը երկար տարիներ խմելու լավորակ ջուր չուներ, և բնակիչներն օգտվում էին գետնափոր ջրհորների անհամ, ոչ պիտանի, վնասակար ջրից։ Եվ ահա 1838թ. Ստավրոպոլի պատվավոր քաղաքացի, նշանավոր վաճառական Գ. Թամամշյանը ձեռնամուխ եղավ սեփական միջոցներով աղբյուրի ջուր անցկացնելուն։ Նա Մուտնյանկա գետի ակունքից ջրատար անցկացրեց քաղաք, և աշխատանքներն ավարտվեցին երկու տարի անց՝ 1840-ին։ Դա մեծ խանդավառությամբ ու երախտիքով
ընդունվեց
քաղաքացիների
կողմից.
երկար
տարիներ
ջրավազանը
Ստավրոպոլի գլխավոր տեսարժան վայրերից մեկն էր։
*** Ստավրոպոլում առաջին մասնավոր բանկը 1868թ. հիմնել է Մակար Բարդուղիմեոսի Տերտերյանը (Макар Варфоломеевич Попов) Նիկոլաևյան պողոտայում՝ Տեատրալնայա ու Վելյամինովսկայա փողոցների անկյունում։ Գործունեությունն սկսելով 3000 արծաթե ռուբլով, նա 1896թ. վաստակել էր 18 մլն արծաթե ռուբլի։
*** Ներկայումս վրացական գինիներն այլ երկրներում մեծ համբավ են վայելում և առաջնային տեղ զբաղեցնում վրացական արտահանվող ապրանքների տեսականիում։ Սակայն պահանջարկի ձևավորման, սպառման սկզբնական ուղու հետ վրացիները ոչ մի առնչություն չունեն։ Ռուսաստանում վրացական գինիների ճանապարհը բացել են հայերը։ 1840-ական թթ. Թիֆլիսի բնակիչ Կարապետ Մամիկոնյանը վաճառելու նպատակով տիկերով առաջին անգամ Պետերբուրգ բերեց գինիների մի մեծ խմբաքանակ և Նևսկի
16
պողոտայի ու Մալայա Մորսկայա փողոցի անկյունում բացեց առաջին կովկասյան գինեվաճառ նկուղը։ Ու թեպետ Կ. Մամիկոնյանի ձեռնարկը մատնվեց ձախողման (նախ, փոխադրման ծախսերի պատճառով ինքնարժեքը բարձր էր, երկրորդ, ռուսները նախընտրում էին օղի), բայց դա սկիզբն էր, նրան հաջորդեցին տասնյակ այլ հայ գինեվաճառներ։
*** Ռուսաստանի Պետական դումայի առաջին գումարման առաջին նստաշրջանը հրավիրվել է 1906թ.։ Վիթխարի կայսրությունից ընտրվել էին 350 պատգամավորներ, որոնցից 7-ը հայեր էին։ Նրանք էին՝ Արտեմ Գաբրիելի Այվազյանը (բժիշկ, Թիֆլիսի նահանգից), Խաչատուր
Հովհաննեսի
Բահաթրյանը
(բժիշկ,
Ելիզավետպոլի
նահանգից),
Հովսեփ
Ալեքսանդրի Բարաթյանը (իրավաբան, Թիֆլիսի նահանգից), Լևոն Փիլիպոսի Թումանյանցը (իրավաբան, Էջմիածնի գավառից), Ֆյոդոր Աֆանասևիչ Սեֆերը (ուսուցիչ, Բեսարաբիայի նահանգից), Գեղամ Մարգարի Տեր-Պետրոսյանցը (Ալեքսանդրապոլի քաղաքագլուխ)։ Կար ևս մեկը, որը մեզ առանձնակի է հետաքրքրում։ Անտոն Կաետանովիչ Դեմյանովիչը խոշոր կալվածատեր էր և ընտրվել էր Բեսարաբիայի նահանգի Սորոկսկայա գավառի Ցարեգրադա գյուղից։ Ծնվել էր 1856թ., ավարտել
Չեռնովցիի
ինստիտուտը
(1880թ.)։
ռեալական 1886-ից՝
ուսումնարանը Սորոկսկայա
ու
Վիեննայի
զեմստվոյի
ճարտարագիտական
պատգամավոր,
1888-ից՝
Սորոկսկայա շրջանի պատվավոր հաշտարար դատավոր, բազմաթիվ ընկերությունների, բարեգործական հաստատությունների իսկական և պատվավոր անդամ, Բեսարաբիայի մի քանի դպրոցների հոգաբարձու։ Անկուսակցական էր, և քաղաքական հավատամքը հետևյալն էր. «Ես նրանց հետ եմ, ովքեր իսկական բարօրություն են ցանկանում Ռուսաստանի ժողովուրդներին»։ Ա. Դեմյանովիչը Ռուսաստանի Պետական դումայի առաջին հայ կապիտալիստանդամն էր։
*** Ղզլարի առաջին բանկը՝ 15.597 ռ. կապիտալով, հիմնել է Գասպար Մամաջանյանը, 1870թ.։ Տնօրենն էր Ս. Իզմիրյանը, տեղակալներ՝ Ք. Խուբյանը, Ա. Մուլթանյանը և Գ. Սերեբրակյանը, վարչության անդամներ՝ Ս. Խոջայանը և Հովհ. Փիթանյանը։
*** Մոզդոկի առաջին բանկը հիմնել են հայերը, 1875թ.։ Տնօրենն էր 1-ին գիլդիայի վաճառական Մ. Ուլուխանյանը, տեղակալներ՝ 2-րդ գիլդիայի վաճառականներ Հովհ. Գյանջումյանը և Գ. Թուշմալյանը, վարչության անդամներ՝ 2-րդ գիլդիայի վաճառականներ Կ. Սերեբրակյանը և Մ. Թումարյանը։
17
ՍԻՐԻԱ Կարապետ Ռուբենի Յաղսզյանը ծնվել է 1923թ. Հալեպում։ Ուսանել է տեղի Կիլիկյան վարժարանում
և
Մխիթարյան
քոլեջում։
Մասնագիտացել
է
տեքստիլ
Կիլիկյան
շրջանակի
արդյունաբերությունում. եղել է Հալեպում առաջին սրբիչ արտադրողը։ Կ.
Յաղսզյանը
15
տարի
ղեկավարել
է
ՀԲԸՄ
ատենապետությունը։
ՍԻՆԳԱՊՈՒՐ 1835թ. հայ վաճառականներ Գրիգոր ու Եսայի Զաքարյան եղբայրները Սինգապուրում կառուցել են առաջին քրիստոնեական եկեղեցին։
ՍՈԻԴԱՆ Այստեղ բնակություն հաստատված առաջին հայը եղել է արաբկիրցի Սարգիս Մելիքյանը, որը 1840-ական թթ. զբաղվել է Եգիպտոս ապրանքներ արտահանելով ու ներմուծելով։
ՎՐԱՍՏԱՆ Ախալցխայում ծխախոտի առաջին ֆաբրիկան 1885թ. հիմնել է 1-ին գիլդիայի վաճառական Տրդատ Հակոբջանյանը։
*** Թիֆլիսում կոնֆետի առաջին ֆաբրիկան հիմնել է Գաբրիել Զախարի Գոզալյանցը, 1894թ.։ Այն գտնվում էր Թաթար-մեյդանում, սեփական շենքում։
*** Սուխումի առաջին ծխախոտի ֆաբրիկան 1900 թ. սկզբին հիմնել է Հ. Պետրոսյանը (Բեդրոսով)։ Դա մի փոքրիկ ձեռնարկություն էր, որտեղ աշխատում էր 33 բանվոր, իսկ արտադրանքի տարեկան ծավալը կազմում էր 35 հազար ռուբլի։
18
ՈԻԿՐԱԻՆԱ Լվովի հայերն առաջին վաճառականներն էին, ովքեր Ուկրաինա ներմուծեցին բամբակե թաշկինակներ, դիմաքողեր, լայն սրբիչներ, մետաքսե գործվածքի հատուկ տեսակ՝ ադամաշկ։
*** Հայերը, որպես բիզնես, վարկատվությամբ զբաղվել են դեռևս միջնադարում, այդ մարդիկ կոչվում էին վաշխառուներ՝ տոկոսառուներ, իսկ Թուրքիայում ու Եգիպտոսում՝ սեղանավորներ։ Հայկական առաջին վարկային հաստատությունը՝ «Հայկական բանկ» անվամբ, հիմնվել է 1668 թ., Լվովում։ Այն ստեղծվել էր Լեհաստանի բոլոր հայկական եկեղեցիների 60 հազ. ֆրանկ հիմնադրամով, ոսկե, արծաթե և թանկարժեք իրերի դիմաց փոխատվություններ էր տրամադրում, իսկ ստացված շահույթը տրամադրվում էր հայոց
եկեղեցիների
գոյապահպանմանը։ Լվովի «Հայկական բանկի» շինությունը պահպանվեց մինչև 1938թ.։
*** Օդեսայում անգլիական բիսկվիթների, թեյի, խմորեղենի և սուրճի առաջին ֆաբրիկան հիմնել է Ֆ. Դուրյանը, 1833 թ.։ Այն գտնվում էր Պրեոբրաժեննայա փողոցի թիվ 11 հասցեում և գոյատևել է ավելի քան 70 տարի։
ՈԻՐՈԻԳՎԱՅ Մոնտեվիդեոյում բնակություն հաստատած առաջին հայը եղել է վասպուրականցի Մանուկ Ազարյանը (1890թ.)։ 1912-ից գալիս են մարաշցիներ, քեսապցիներ, կյուրինցիներ և այլք։ Առաջին հայերը զբաղվում էին դերձակությամբ, կոշկակարությամբ, փողոցներում զամբյուղներով պտուղ վաճառելով և կոշիկ փայլեցնելով, իսկ մի քանիսն էլ կարողացան փոքրիկ կրպակներ բացել։
***
19
Հարություն Ռուբենի Ռուբենյանը (1910, Այնթապ – 1993,Մոնտեվիդեո) ծննդավայրի հայաթափումից հետո տեղափոխվել է Հալեպ, ապա 1925-ին գաղթել Մոնտեվիդեո և մինչ ի մահ հանդիսացել գաղթավայրի նահապետը։ Ուրուգվայի մայրաքաղաքում մի քանի տարի զբաղվել է դերձակությամբ։ 1935թ. հիմնել է սփյուռքահայ առաջին ռադիոալիքը՝ «Արմենիան», որն սկզբում գործել է շաբաթական 1 ժամ, իսկ 1957-ից դարձել երկրի ամենաառաջնակարգ և ամենաունկնդրվող ռադիոալիքը։ Հ. Ռուբենյանը հիմնել է նաև «Ռադիո Արմենիա» լարային քառյակը, հայ երգի ու երաժշտության
փառատոն,
երգչախումբ,
հայոց
լեզվի,
գրականության
և
արվեստի
դասընթացներ, վեր է հանել Հայ Դատի ու հայոց ցեղասպանության խնդիրը։ Բազմաթիվ ֆինասական
նվիրատվություններ
է
կատարել
դպրոցներին,
հիվանդանոցներին
ու
բարեսիրական հաստատություններին։ 1953թ. Հ. Ռուբենյանի նախաձեռնությամբ ու հովանավորությամբ Ուրուգվայի կառավարությունը Մոնտեվիդեոյի փողոցներից մեկն անվանակոչել է Արմենիա, որը հետագայում վերանվանվել է Երևան։ 1971թ. Հ. Ռուբենյանի տքնաջան աշխատանքի շնորհիվ Մոնտեվիդեոյի քաղաքային խորհուրդը վավերացրել է «Արմենիա հրապարակի» (Պլազա Արմենիա) կառուցումը։ Հրապարակի վրա զետեղված հուշաքարի վրա արձանագրված է.«Ուրուգվայ, ընդունիր որդեգիր զավակներիդ երախտագիտության և հավատարմության սույն խորհրդանիշը»։ 1985թ. «Ռադիո Արմենիայի» հիմնադրման 50-ամյակի կապակցությամբ Ուրուգվայի փոստի վարչությունը թողարկել է հատուկ նամականիշ։ Վերջապես 1990-ին, դարձյալ Հ. Ռուբենյանի շնորհիվ, Պիրիապոլ քաղաքի մուտքից 1500 մետր ձգվող մի պողոտա կոչվել է Արմենիա։ Հ.
Ռուբենյանը
և
նրա
ռադիոալիքը
մասնակցել
են
համազգային
բոլոր
միջոցառումներին ու հանգանակություններին։ Նա 50 հազար դոլար է նվիրաբերել Մարաշի հայրենակցական միության նորակառույց մարզահամալիրին. ՍԴՀԿ «Արմենիա» քոլեջին, 5000 դոլարի հագուստ՝ Սբ. Էջմիածնին, ավելի քան 50 հազար դոլար՝ Արցախին և «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամին, որի Մոնտեվիդեոյի մասնաճյուղի պատվավոր նախագահն էր։ Հ. Ռուբենյանի մահից հետո «Ռադիո Արմենիայի» գործունեությունը շարունակել են նրա այրին՝ Արաքսի Պչաքճյանը և որդիները՝ Պերճն ու Արամը։
ՖՐԱՆՍԻԱ
20
Ինչպե՞ս է սուրճը թափանցել մարդու կենսակերպ։ Առասպելի համաձայն, սրճածառի բարեբեր հատկությունները հայտնաբերել են Արաբական թերակղզու հարավում այծ պահող հովիվները՝ ուշադրություն դարձնելով այն բանին, որ այդ ծառերի մոտ արածող այծերը դառնում են տարօրինակ կերպով շարժուն ու զարմանալի ցատկունակ։ Իսկ սուրճի գործածության հիմքը դրեց ներկայիս Եմենի մայրաքաղաք Ադենում բնակվող մի մուֆթի՝ մոլլայապետ, որն ըմպելիքը տալիս էր իր ջերմեռանդ դերվիշներին, որպեսզի նրանք չքնեն ու գիշերներն անցկացնեն աղոթքների մեջ։ Սուրճ խմելու սովորությունը Ադենից անցավ Մեքքա, 1500 թ.՝ Մեդինա, արաբական այլ քաղաքներ ու Կահիրե, իսկ 1554 թ. Կ. Պոլսում բացվեցին սրճարաններ՝ ղայֆախանաներ։ Եգիպտոսից ու Թուրքիայից սուրճը մուտք գործեց Եվրոպա. XVIIդ. այն հայտնվեց Վենետիկում, 1633-ին՝ Ամստերդամում ու Լոնդոնում, իսկ 1644 թ. մարսելցի ճանապարհորդի որդի լյա Ռոկը սեփական գործածման համար սուրճ բերեց Փարիզ։ Ո՞րն
է
հայերիս
դերակատարությունն
այդ
գործում։
Հայ
վաճառականները,
հանդիսանալով Ասիայի ու Եվրոպայի հիմնական կապող օղակը, եվրոպացիներին ընտելացրեցին սուրճ խմել։ Ֆրանսուհի արևելագետ Ժակլին Պիրենը 1958 թ. հրատարակած «Արաբիայի հայտնագործումը» գրքում գրում է. «Փարիզը պաշտոնապես սուրճի առաջ դռները բացեց 1669 թ.՝ թուրքական դեսպանի այցելության ժամանակ։ Սուրճի առևտրով փորձեցին զբաղվել հայերն ու լևանթացիները, սակայն նրանց կրպակները փարիզցիներին դուր չեկան։ Շրջիկ առևտրականների բախտն ավելի բերեց»։ Ժ. Պիրենը սխալվում է, սխալվում է ճիշտ 27 տարով. Փարիզը սուրճի առաջ դռները բացեց 1672 թ., երբ Ֆրանսիայի մայրաքաղաք եկավ հայ
վաճառական
Հարությունը՝
նույնինքը
Պասկալը։
Նա
նկատեց,
որ
Փարիզի
հասարակությունը զվարճասեր էր, և միգուցե բոհեմի քիմքին հաճելի լիներ անծանոթ ըմպելիքը՝ սուրճը։ Հարություն-Պասկալը նախ սուրճի խանութ բացեց Սեն-Ժերմեն տոնավաճառի մոտ, ապա սրճարան բացեց Էքոլ առափնյակում՝ դե լա Մոնե փողոցի անկյունում, ուր 1 գավաթ սուրճը վաճառում էր 2 սոլ 6 դենիեյով։ Դա Փարիզի առաջին սրճարանն էր։ Սակայն հարկ է նշել, որ Հարությունի բիզնեսն անհաջողության մատնվեց. Փարիզի զվարճասեր հասարակությանը դուր չեկավ նոր ըմպելիքը, որովհետև գործածելու սովորույթ չկար, իսկ հաճախորդները հիմնականում Մալթայի միաբանության ասպետներն էին և այն օտարերկրացիները, ովքեր ծանոթություն ու շփում ունեին Արևելքի հետ։ Սա էր պատճառը, որ հայ վաճառականը սրճարանը փակեց և մեկնեց Լոնդոն՝ այնտեղ բախտ որոնելու։ Որոշ տեղեկությունների համաձայն, նա սրճարան է հիմնել նաև Անգլիայի մայրաքաղաքում։ Ավելացնենք միայն, որ Փարիզում մնաց Հարություն-Պասկալի գարսոնը՝ իտալացի Ֆրանչեսկո Պրոկոպիո դեի Կոլտելլին, որը խորամուխ էր եղել նորածիլ սրճարանային բիզնեսի մեջ։ Դրանից 3-4 տարի անց՝ 1675-1676 թթ. Փարիզ եկավ մի այլ հայ վաճառական՝ նորջուղայեցի Մալիբանը, որը սրճարան բացեց դը Բյուսի փողոցի վրա, Սեն-Ժերմեն աբբայության մոտ։ Սակայն շուտով նա ստիպված եղավ առևտրական գործերի բերումով տեղափոխվել Հոլանդիա ու սրճարանը վաճառեց իր համերկրացի Գրիգորին։ Ահա այս մարդն էր, որ առաջին անգամ լուրջ հաջողությունների հասավ։ Գրիգորը սրճարան հիմնեց
21
Մազարեն փողոցի վրա՝ «Կոմեդի» թատրոնի հարևանությամբ, և դրդապատճառը պարզ էր՝ թատրոնի դերասաններն այն մարդիկ էին, որոնք առանձնակի հակում ու կապվածություն էին դրսևորում թարմացնող, առույգացնող ըմպելիքի հանդեպ։ Ահա թե ինչու, երբ 1688-ին «Կոմեդին» փոխադրվեց Ֆոսե-Սեն-Ժերմեն-դե Պրե, Գրիգորն էլ տեղափոխվեց և նոր սրճարան բացեց թատրոնի հարևանությամբ, որպեսզի հաճախորդներին չկորցնի։ Իսկ նախկին սրճարանը՝ Մազարեն փողոցի վրա, վաճառեց իր համերկրացի, նորջուղայեցի Մակարին, որը որոշ ժամանակ աշխատեցնելուց հետո իր հերթին այն վաճառեց լյեժցի Գանդուային։ Գրիգորի նոր սրճարանը մեծ համբավ ձեռք բերեց և համարձակորեն կարելի է ասել, որ դարձավ փարիզյան ներկայիս սրճարանների նախատիպը։ Այստեղ առաջին անգամ վաճառվեց պաղպաղակ, իսկ բազմաթիվ թատերասեր այցելուների թվում հաճախ կարելի էր հանդիպել Վոլտերին։ Առաջացած տարիքի պատճառով Գրիգորը սրճարանը վաճառեց Հարություն-Պասկալի գարսոն Պրոկոպին, իսկ ինքը նույն փողոցի վրա տուն գնեց և խոր ծերության մեջ վախճանվեց 1714 թ.։ Ավելացնենք նաև, որ «Պրոկոպ» սրճարանը՝ որպես ռեստորան, գոյատևում է առայսօր... Գրիգորի հաջող բիզնեսը վարակիչ դարձավ այլ հայերի համար։ Այդ նույն ժամանակ Փարիզի փողոցներում սուրճի շրջիկ առևտրով էր զբաղվում Հովսեփը։ Որոշ ժամանակ անց նա սրճարաններ հիմնեց մայրաքաղաքի տարբեր մասերում և զգալի կարողություն վաստակեց։ Հովսեփի վերջին սրճարանը գտնվում էր Նոտր Դամ կամրջի ստորին հատվածում, որտեղ նա ուներ նաև սեփական տուն։ Հովսեփին հետևեց հալեպցի Ստեփանը։ Սկզբում նա Շանժ կամրջի վրա մի սրճարանխանութ բացեց, ապա Սենտ-Անդրե-դեզ Աղ փողոցի վրա՝ Սեն-Միշել կամրջի դիմաց, տուն գնեց, որի առաջին հարկում սրճարան հիմնեց։ XVIIIդ. սկզբին սա դարձավ Փարիզի ամենամեծ ու ամենանշանավոր սրճարաններից մեկը. Ստեփանն առաջինն էր, որ հայելազարդ պատերով ու մարմարյա սեղաններով սրճարան բացեց և մեծ հռչակ ձեռք բերեց Լատինական թաղամասում։ Ահա այսքանից հետո միայն ֆրանսիացիներն արթնացան թմբիրից, և XVIIIդ. վերջին Փարիզում արդեն կար 900 սրճարան։
*** 1712թ. Մարսելում սրճարան է բացել թուղլարցի Վարդանի որդի Հովհաննեսը։ Միանգամայն հնարավոր է, որ դա քաղաքի առաջին սրճարանն էր։
*** Առաջին հայը, որ ֆրանսահպատակություն է ընդունել, եղել է վաճառական Անտոնը (1625թ.)։
22
*** Հայերեն
առաջին
տպագիր
աշխարհաբար
գիրքը
կոչվում
է
«Արհեստ
համարողութեան» և լույս է տեսել 1675թ. Մարսելում, Սողոմոն Լևոնյանի կողմից։ Դա միաժամանակ առաջին տպագիր մաթեմատիկական ձեռնարկն էր, որը նախատեսված էր բացառապես հայ վաճառականների կարիքները բավարարելու համար։
*** Աթանագինե Էգնայանը 19 տարեկան հասակում Կ. Պոլսից տեղափոխվել է Փարիզ և ընկերակցել եղբայրներին՝ Տիգրանին ու Գաբրիելին, որոնք զբաղվում էին թանկագին քարերի առևտրով։ Եղբայրների մահից հետո ղեկավարել է «Էգնայան» ընկերությունը և բիզնեսը փոխադրել արդյունաբերական, արտադրական հենքի վրա։ Նրա անձնական մտահղացմամբ առաջին անգամ կիրարկվել է ակնահղկման յուրահատուկ եղանակ, որի շնորհիվ թանկագին քարերը, կլորից բացի, ստացել են նաև այլ ձեւեր։ Ա. Էգնայանի թանկագին քարերը 1900թ. Փարիզի միջազգային ցուցահանդեսում արժանացել են ոսկե մեդալի, իսկ 1904թ. Սենթ-Լուիսի (ԱՄՆ) և 1908թ. Լոնդոնի ցուցահանդեսներում՝ Մեծ մրցանակների։ 1902թ. «Էգնայան» ֆիրման տեղափոխվել է Փարիզի Նեյի արվարձանի նորակառույց գործարան (Լուի Ֆիլիպ փողոց, թ. 20)։ Ա. Էգնայանը 1922-1926թթ. եղել է Փարիզի Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ հայոց եկեղեցու վարչական
խորհրդի
անդամ,
Կովկասի
հայ փախստականների
օժանդակ
մարմնի
համարառու ընդհանուր ժողովի ատենապետ։ Ազգին է կտակել 1 մլն ֆրանկ։
23