weak monuments 2

/////

Δικογραφία Kambel /////

Kambel case

// ΜΑΡΤΥΡΑΣ // 18.04.1932

// WITNESS // 18.04.1932

ΜΕΤ’ ΟΛΙΓΟΝ ΗΛΘΕΝ ΚΑΠΟΙΟΣ ΙΣΡΑΗΛΙΤΗΣ ΚΑΙ ΜΑΣ ΕΙΠΕΝ ΟΤΙ ΕΙΣ ΤΟ

#23

After a little, an Israelite came by and told us that there were ΚΑΦΕΝΕΙΟΝ ΤΟΥ ΒΑΡΣΑΝΟΥ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΙ ΜΑΓΚΟΥΡΟΦΟΡΟΙ ΚΑΙ ΕΧΟΥΝ some armed thugs at Varsanos’ coffeehouse, and they had axes ΤΣΕΚΟΥΡΙΑ ΚΑΙ ΜΑΓΚΟΥΡΕΣ, ΕΚΕΙΝΗΝ ΔΕ ΤΗΝ ΣΤΙΓΜΗΝ ΗΛΘΕΝ ΚΑΙ Ο and clubs; that same moment K. came by, he had a coffee and Κ., ΕΠΗΡΕΝ ΕΝΑ ΚΑΦΕ ΚΑΙ ΕΦΥΓΕΝ. ΜΕΤ’ ΟΛΙΓΗΝ ΩΡΑΝ ΗΚΟΥΣΑΜΕΝ left. A little while later, we heard noise in the coffee shop, and ΘΟΡΥΒΟΝ ΕΙΣ ΤΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟΝ ΚΑΙ ΤΟΤΕ ΗΜΕΙΣ ΕΜΠΗΚΑΜΕΝ ΜΕΣΑ ΕΙΣ then we entered our house and went to the main room, when, ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΜΑΣ ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΝΤΡΙΚΟΝ ΔΩΜΑΤΙΟΝ, ΟΠΟΤΕ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΙΣΤΕΡΟΝ from the left side of the house they started throwing stones; I ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΣΠΙΤΙΟΥ ΜΑΣ ΗΡΧΙΣΑΝ ΝΑ ΡΙΠΤΟΥΝ ΠΕΤΡΕΣ, ΕΓΩ ΔΕ ΕΒΓΗΚΑ went out to complain and they told me it was a mistake. After a ΝΑ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΗΘΩ ΚΑΙ ΑΥΤΟΙ ΜΟΙ ΕΙΠΟΝ ΟΤΙ ΕΓΙΝΕ ΛΑΘΟΣ. ΜΕΤ’ ΟΛΙΓΟΝ while, some mounted gendarmes came by and I complained. As ΕΠΕΡΑΣΕΝ ΕΦΙΠΠΟΣ ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗ ΚΑΙ ΔΙΕΜΑΡΤΥΡΗΘΗΝ. ΜΟΛΙΣ ΕΦΥΓΕΝ Η soon as the gendarmerie left, I heard a stone. And they began ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗ ΗΚΟΥΣΑ ΜΙΑΝ ΠΕΤΡΑΝ ΚΑΙ ΗΡΧΙΣΑΝ breaking the windows as well, and then one of them ΝΑ ΣΠΑΝΟΥΝ ΚΑΙ ΤΑ ΤΖΑΜΙΑ, ΟΠΟΤΕ ΕΝΑΣ ΜΕ ΜΙΑ hit me with a club. ΜΑΓΚΟΥΡΑ ΜΕ ΕΚΤΥΠΗΣΕΝ.

katalog texts 2.indd 1

WEAK MONUMENTS

13/10/2009 2:15:12 πμ

Αν τ ώ ν η ς Λ ι ά κ ο ς // Η Ι σ τ ο ρ ί α μ ι α ς ά λ λ η ς Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η ς // Λίγες πόλεις, νομίζω, υπέστησαν τόσες μεγάλες αλλαγές και μεταμορφώθηκαν μόλις μέσα σε ένα αιώνα, όπως η Θεσσαλονίκη. Υπήρξε μια τυπική ανατολίτικη και κοσμοπολιτική πολυεθνική και πολυθρησκευτική πόλη στις αρχές του αιώνα, η οποία κυριολεκτικά μεταστοιχειώθηκε. Στον εικοστό αιώνα η Θεσσαλονίκη έμοιαζε με ένα παλίμψηστο. Καθώς σβηνόταν το παλιό κείμενο, γραφόταν πάνω ένα καινούργιο. Χάνοντας μια-μια τις μεγάλες και μικρές κοινότητές της η πόλη δεν έχανε μόνο ανθρώπους. Έχανε τρόπους ζωής, γειτονιές, στέκια, γλώσσες, έντυπα, κουλτούρες. Και πάνω στα παλιά ίχνη έρχονταν νέοι άνθρωποι, νέες κοινότητες και έγραφαν το δικό τους πολιτισμό, και άφηναν τα δικά τους ίχνη. Στους δυο πολέμους χάθηκε ο Εβραϊκός πληθυσμός της πόλης και την εγκατέλειψε ο μουσουλμανικός και σλαβικός πληθυσμός της. Χάθηκε μαζί η παρουσία τους στο χώρο, η γλώσσα τους, ο πολιτισμός τους. Ήρθαν άλλοι, οι πρόσφυγες και έκαναν τις δικές τους γειτονιές. Στα μεταπολεμικά χρόνια ήρθαν οι εσωτερικοί πρόσφυγες. Και εκεί που η πόλη από πολυεθνική έγινε μονο-εθνική, έφτασαν καινούργιοι πρόσφυγες από την Αλβανία, τη Γεωργία, το Καζακστάν το Κουρδιστάν, και την ξανα-έκαναν πολυεθνική, φέρνοντας μαζί τον τρόπο της ζωής τους, τη γλώσσα τους και τις συνήθειές τους. Πάνω στο σώμα της πόλης γράφηκαν νέα ονόματα, ακούστηκαν νέοι ήχοι, μύρισαν καινούργια φαγητά. ///// A n t o n i s L i a k o s // T h e H i s t o r y o f a n o t h e r T h e s s a l o n i k i // Few cities, I think, underwent so many great changes and were transformed in just one century like Thessaloniki. A typical Oriental and cosmopolitan, multiethnic and multi-religious city at the beginning of the previous century, it underwent a literal transmutation. In the 20th century, Thessaloniki resembled a palimpsest. As the old text was erased, it was overwritten with a new one. Losing its large and small communities one by one, the city was not only losing people. It was losing ways of life, neighbourhoods, local haunts, languages, publications, cultures. And new people, new communities would come, inscribe their own culture upon these old traces and leave their own. During the two wars, the city lost its Jewish population and was abandoned by its Muslim and Slavic populations. Along with their actual presence, the area lost their language and their culture. Other peoples appeared, refugees who created their own neighbourhoods. In the post-war period, internal refugees arrived. And at that moment, with its transformation from a multiethnic to a mono-ethnic city complete, new refugees arrived, from Albania, Georgia, Kazakhstan, Kurdistan, and turned the city multiethnic again, bringing with them their way of life, their language, and their customs. The body of the city was inscribed with new names, new sounds were heard, new foods perfumed the air. /////

2

katalog texts 2.indd 2-3

#24

Οι μεταστοιχειώσεις αυτές της πόλης συντελέστηκαν σε όλα τα πεδία. Στο παραγωγικό, στο πολιτικό και στο πολιτισμικό. Καθώς άλλαξε η κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού, άλλαξε εν τέλει και η πολιτική φυσιογνωμία της πόλης. Η Θεσσαλονίκη ήταν μια πόλη που τη χαρακτήριζε η πόλωση, την οποία την ενίσχυε και ο πολυεθνικός της χαρακτήρας αλλά και το γεγονός ότι βρισκόταν κοντά στα σύνορα, σε περιοχές που είχαν αποτελέσει μήλον της έριδος ανάμεσα σε γειτονικά κράτη, σε περιοχές που ήταν πεδία του εμφυλίου πολέμου, λίγα χιλιόμετρα από τη γραμμή του ψυχρού πολέμου που δίχαζε την Ευρώπη και τον κόσμο ολόκληρο. Η Θεσσαλονίκη επομένως είχε μια ισχυρή αριστερά και μια ισχυρή (και ακραία) δεξιά. Η αριστερά είχε τις ρίζες της στη Φεντερασιόν, στους καπνεργάτες, στους πρόσφυγες. Τρεφόταν από μια εργατική κουλτούρα που στη Θεσσαλονίκη είχε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, σε σχέση με την Αθήνα, καθώς και από το Πανεπιστήμιο με τις φοιτητικές του παραδόσεις. Είχε τα συνδικάτα της, τις κόκκινες συνοικίες της, τους δημάρχους της, τους ποιητές και τη λογοτεχνίας της, τα σύμβολά της, τα ανθρώπινα και οικογενειακά δίκτυα αλληλεγγύης. Υπήρχε παράλληλα μια διανοούμενη Θεσσαλονίκη η οποία επειδή ήταν μακριά από τα αθηναϊκά κέντρα εξουσίας ήταν πιο ανεξάρτητη, πιο κριτική, λιγότερο βιαστική, επικοινωνούσε χωρίς ενδιαμέσους με τα μεγάλα διεθνή ρεύματα. Ο κόσμος αυτός συγκροτούσε These transmutations took place on every level. The productive, the political, and the cultural. As the social composition of the population changed, the political physiognomy of the city ultimately, also changed.

Thessaloniki was a city defined by a polarization, which was strengthened by its multiethnic character, as well as by the fact that it was located near the border, in regions that had constituted the apple of discord among neighbouring states in areas where civil war took place, a few kilometres from the Cold War borderline, which divided Europe and the entire world. As a result, Thessaloniki possessed a powerful Left and a powerful (and radical) Right.

The Left had its roots in the Federacion, the tobacco workers, the refugees. It was nourished by a working-class culture that in Thessaloniki had particular characteristics, in relation to Athens, as well as due to the University and its student traditions.

It had its trade unions, its Red neighbourhoods, its mayors, poets, and literature, its symbols, its human and family solidarity networks. Running parallel was an intellectual Thessaloniki, which, since it was far from the various power centres of Athens, was more independent, more critical, less hurried, and needed no go-betweens to communicate with the major international trends. This world constituted a culture. An everyday culture, defined both in space via itineraries and local haunts (coffee shops, tavernas, bookstores), and time by the regular weekly meetings of various groups,

3

13/10/2009 2:15:12 πμ

ένα πολιτισμό. Έναν πολιτισμό καθημερινό, που οριζόταν στο χώρο από διαδρομές και στέκια (καφενεία, ταβέρνες, βιβλιοπωλεία), και στο χρόνο, από τις τακτικές εβδομαδιαίες συναντήσεις της παρέας και τις πολιτικές ή λογοτεχνικές εκδηλώσεις. Αυτές είναι ψηφίδες της ιστορίας αυτής της άλλης Θεσσαλονίκης. Της δικιάς μας Θεσσαλονίκης. Για την απώλεια αυτής της Θεσσαλονίκης που διαμόρφωσε γενιές θα σας μιλήσω. Αυτή η «άλλη» Θεσσαλονίκη, συχνά μάτωσε. Είχε απέναντί της μια δεξιά η οποία είχε τις ρίζες της στις εθνοτικές συγκρούσεις που κληροδότησαν οι βαλκανικοί πόλεμοι, στις εθνικιστικές οργανώσεις του Μεσοπολέμου. Στην μεταπολεμική περίοδο επιβίωσαν πολιτικά ή παραπολιτικά μορφώματα τα οποία δημιουργήθηκαν στην κατοχή, σε συνεργασία με τις κατοχικές αρχές, τα οποία έλαβαν μέρος στη νομή των εβραϊκών περιουσιών, (άλλο ένα απαραβίαστο κεφάλαιο στην ιστορία των μεταπολεμικών οικονομικών ελίτ της πόλης). Αυτά τα μορφώματα επιβίωσαν παρασιτώντας στις επίσημες δομές της πολιτικής ζωής στα μετεμφυλιακά χρόνια δημιουργώντας μαζί με αυτές ένα εκρηκτικό μείγμα διακυβέρνησης το οποίο σε δυο δεκαετίες συσσώρευσε πέντε πολιτικές δολοφονίες. Από τη δολοφονία του Γιάννη Ζεύγου, του Τζορτζ Πολκ, του Γρηγόρη Λαμπράκη, του Γιάννη Χαλκίδη ως αυτήν του Γιώργου Τσαρουχά. Πέντε δολοφονίες από τους οποίους δυο βουλευτές, σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, δημιουργεί στίγμα για την πόλη. Αυτή ήταν η Θεσσαλονίκη των πολιτικών and the political or literary events. These are the tesserae of this other Thessaloniki’s history. Of our Thessaloniki. I want to tell you about the loss of this Thessaloniki, which shaped generations.

This “other” Thessaloniki frequently bled.

It faced a Right rooted in the ethnic conflicts bequeathed by the Balkan wars, and the nationalist organizations of the Interwar Period. In the post-war period, political or para-political constructs, created during the Occupation, in collaboration with the occupation forces, which took part in the appropriation of Jewish wealth (another unopened chapter in the history of the city’s post-war financial elites). These constructs survived, infesting the official structures of political life during the post-Civil War period, together creating an explosive governing combination, which in two decades piled up five political murders. Beginning with Yiannis Zevgos, George Polk, Grigoris Lambrakis, Giannis Chalkidis, and ending with Giorgis Tsarouchas. Five murder victims, including two members of Parliament (Lambrakis, Tsarouchas), in such a short period, cast a stain upon the city. This was the Thessaloniki of political assassinations.

The Left aspect of Thessaloniki, however, did not bend in the face of persecution. Far from it; the influence of the Left peaked during the most difficult Cold War period.

Despite the fear of the gendarme, the left-wing human networks endured, house to house, and hand to hand. The decline of the Left became evident even before the

4

katalog texts 2.indd 4-5

δολοφονιών. Το αριστερό πρόσωπο της Θεσσαλονίκης όμως δεν το έκαμψαν οι διώξεις. Ίσα-ίσα στην πιο δύσκολη ψυχροπολεμική περίοδο η Αριστερά έφτασε στην κορύφωση της επιρροής της. Παρά το φόβο του χωροφύλακα, τα αριστερά ανθρώπινα δίκτυα από σπίτι σε σπίτι και από χέρι σε χέρι άντεχαν. Η κάμψη της αριστεράς έγινε εμφανής ήδη πριν από τη δικτατορία, επιταχύνθηκε από αυτήν και μεγάλωσε μετά την μεταπολίτευση. Η παλιά εργατική κουλτούρα εξαφανίστηκε καθώς η παραγωγική της βάση εξανεμίστηκε και η πολεοδομική υφή της πόλης άλλαξε. Ο παλιός αριστερός πληθυσμός της πόλης έγινε μια μειοψηφία στη νέα πλημμυρίδα των εσωτερικών μεταναστών. Άλλαξαν άλλωστε τα πρότυπα της πολιτικής και της πολιτικοποίησης. Οι εδραιωμένοι στον κοινωνικό ιστό της πόλης πολιτικοί πυρήνες έγιναν κλαδικές Η εξουσία διαφθείρει, και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα, έλεγε ένα ιστορικός του περασμένου αιώνα. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν τη μεταπολίτευση, η νομή της εξουσίας ακόμη και στο μικρο-επίπεδο αύξησε το ρόλο της διαμεσολάβησης και η διαφθορά διανεμήθηκε. Τον ισχυρότερο κλονισμό στις αριστερές ιδέες δεν τον προκάλεσε η κατάρρευση του τείχους το 1989, αλλά ο διάχυτος πολιτικός κυνισμός που δημιούργησαν οι δυο δεκαετίες στις οποίες οι αριστερές δυνάμεις της πόλης συμμετείχαν με πολλούς τρόπους στη νομή της εξουσίας. Νομίζω ότι η πολύμορφη μεταπολιτευτική αριστερά δεν μπόρεσε να dictatorship, which accelerated it, and increased during the post-junta era. The old working-class culture disappeared, as its productive base shrunk and the city’s urban texture changed. The deluge of internal migrants turned the city’s old left-wing population into a minority. Moreover, the political as well as the politicizing models changed. The political nucleuses established in the city’s social networks became sectoral. A 19th century historian used to say: “…power tends to corrupt and absolute power corrupts absolutely.” In the decades that followed the restoration of democracy, the influence of authority even on the micro-level increased the role of intervention and corruption spread. The strongest blow to left-wing ideas did not come from the fall of the Berlin Wall in 1989, but from the pervasive political cynicism created by two decades during which the city’s left-wing forces in many ways participated in that exercise of authority. I think the heterogeneous post-junta Left was unable to create a new model of municipal government and to administer the city’s heritage to create a separate identity for the city. The opportunity provided by the selection of Thessaloniki as cultural capital, created, on the one hand new cultural frames, but was exhausted as a creative source for a cultural model worthy of the city, which would keep pace with the capabilities and the activities of the city’s residents.

What gave new life to the Right was the individualistic hedonism of an era during which financial prosperity was tangible. But the city also suffered the consequences of

5

13/10/2009 2:15:12 πμ

δημιουργήσει ένα καινούργιο μοντέλο δημοτικής διακυβέρνησης και να διαχειριστεί την κληρονομιά της πόλης δημιουργώντας της μια ξεχωριστή προσωπικότητα. Η ευκαιρία που πρόσφερε η επιλογή της Θεσσαλονίκης ως πολιτιστική πρωτεύουσα, δημιούργησε μεν νέα πολιτισμικά κελύφη, αλλά εξαντλήθηκε ως πηγή δημιουργίας ενός πολιτισμικού μοντέλου που θα άξιζε στην πόλη και θα συμβάδιζε με αυτό που μπορούν και με αυτό που κάνουν οι άνθρωποί της. Ο καινούργιος αέρας που φούσκωσε τα πανιά της δεξιάς ήταν ο ατομιστικός ηδονισμός μιας εποχής στην οποία η οικονομική ευημερία ήταν χειροπιαστή. Αλλά η πόλη υπέστη επίσης και τις συνέπειες των αλλαγών στα Βαλκάνια, τόσο με την υπόθεση του ονόματος, όσο και με την καινούργια μετανάστευση από τις πρώην ανατολικές χώρες. Μετά το 90 η υπόθεση του ονόματος της Μακεδονίας απορρόφησε τόσο πολύ τη δυναμική της πόλης ώστε η ιδιαίτερη προσωπικοτητά της διαλύθηκε σε ένα νέο εθνικισμό. Πρόκειται για ένα μείγμα αναφορών σε στρατιωτικά κατορθώματα του παρελθόντος και στην εκκλησία το οποίο συγκροτεί τη δομή και την αισθητική της τυπικά βαλκανικής παραλλαγής εθνικισμού: Αυτού του τύπου τον εθνικισμό μπορεί να τον συναντήσει κανείς σε όλες τις γειτονικές χώρες. Εδώ και 15 χρόνια τον συναντά κανείς και στην Ελλάδα. Αυτός ο νέος εθνικισμός έγινε το εξαγνιστήριο λουτρό για να ξαναμπούν στη δημόσια σφαίρα άνθρωποι και ιδέες εξοβελισμένες από την εποχή της δικτατορίας. Η ‘άλλη’ Θεσσαλονίκη επισκιάστηκε από την άνοδο της πολιτισμικής δεξιάς που the changes in the Balkans, not only as regards the Macedonian name issue, but also as regards new immigration from former Eastern-bloc countries. After 1990, the issue of the designation of Macedonia absorbed the city’s energy to such a great extent that its unique personality dissolved in a new nationalism. This is a mixture of references to past military feats and the church, which constitutes the structure and aesthetic of a typically Balkan form of nationalism. This type of nationalism may be encountered in all Greece’s neighbouring countries. For the past 15 years, one encounters it in Greece as well. This new nationalism became a cleansing ritual, which allowed people and ideas excluded since the dictatorship to rejoin the public sphere. The “other” Thessaloniki was overshadowed by the rise of the culture of the Right, which triggered the new Macedonian issue and rekindled 1980s nationalisms. This culture of the Right extends much further than its entrenched political positions, squeezing like a clamp the society of Thessaloniki’s citizens. The old, sorely afflicted face of the city is lost under a new rhetoric. The debate over police IDs eclipsed the city’s varied identities. Primarily, it overshadowed the debate over the future. Regardless, this is a spirited city. Groundbreaking things take place, to a certain extent offsetting the official uniformity. In my opinion, these are the nucleuses of the “other” Thessaloniki, the elements of the city’s potential new face.

6

katalog texts 2.indd 6-7

προκάλεσε το νέο μακεδονικό ζήτημα και η αναζωπύρωση των εθνικισμών στη δεκαετία του 80. Αυτή πολιτισμική δεξιά εκτείνεται πολύ πέραν των πολιτικών της αποκρυσταλλώσεων και σφίγγει σαν μέγγενη την κοινωνία των πολιτών της Θεσσαλονίκης. Το παλιό πολύπαθο πρόσωπο της πόλης χάνεται κάτω από μια νέα ρητορεία. Η συζήτηση για τις ταυτότητες επισκίασε τις πολλαπλές ταυτότητες της πόλης. Κυρίως επισκίασε τη συζήτηση για το μέλλον. Παρ’ όλα αυτά η πόλη σκιρτά. Γίνονται πρωτοποριακά πράγματα, και αυτά αντισταθμίζουν ως ένα βαθμό την επίσημη ομοιομορφία. Αυτοί είναι κατά τη γνώμη μου οι πυρήνες της «άλλης» Θεσσαλονίκης, στοιχεία ενός δυνητικά νέου προσώπου της πόλης.

Ὁπότε εἶδον στρατιώτας μέ ἐφ᾽ὅπλου /////

Kambel case

/////

Δικογραφία Kambel

// WITNESS // 18.04.1932

λόγχην ἀντιμετώπους πρός τούς // ΜΑΡΤΥΡΑΣ // 18.04.1932

χωροφύλακας, φοβηθείς ἔφυγα, ἐπῆγα εἰς #25

And then, when I saw the soldiers, bayonets at

τό φαρμακεῖον ἐξεδίωξα τόν τραυματίαν the ready, facing the gendarmes, I became afraid

καί ἐπῆγα σπίτι μου. Ἐκεῖ ἐὑρῆκα τά and left, went to the pharmacy, drove off the

τζάμια σπασμένα καί ἐμπῆκα μέσα. Τότε wounded man and went home. I saw the windows

ἦλθον πολλοί ἔβαλαν φωτιά εἰς τό σπίτι were broken and went in. Then a large group

μου καί δέν ἠξεύρομεν τί να κάμωμεν καί came by; they set my house on fire, and we didn’t

ἐάν δέν ἐρχότανε χωροφύλακες νά μᾶς know what to do, and if the gendarmes had not

βγάλουν ἔξω θά ἐκαιγόμεθα. come to get us out, we would have burned alive.

7

13/10/2009 2:15:12 πμ

///// Α λ έ κ α

Γε ρ ο λ ύ μ π ο υ // Η σ φ α γ ή τ ω ν π ρ ο ξ έ ν ω ν τ ο υ 1 8 7 6 // Από το 1856 και μετά σε ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία τέθηκαν σε εφαρμογή εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις. Πρόκειται για την γνωστή ως περίοδο του Τανζιμάτ, οπότε το κράτος χειραφετήθηκε από την κυρίαρχη θρησκεία (το Ισλάμ) και όλοι οι υπήκοοι απέκτησαν ίσα δικαιώματα, χωρίς διακρίσεις θρησκειών. Οι μεταρρυθμίσεις, που εντάχθηκαν σε μια συνολική προσπάθεια εκσυγχρονισμού (εξευρωπαϊσμού) των δομών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έγιναν δεκτές με ικανοποίηση από τους μη-μουσουλμάνους, αλλά δημιούργησαν μεγάλη δυσαρέσκεια σε μεγάλα στρώματα μουσουλμάνων. Μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα, τον Απρίλη 1876, έλαβε χώρα ένα γεγονός που, με αρνητικό τρόπο, έφερε την Θεσσαλονίκη στην πρώτη γραμμή της παγκόσμιας ειδησεογραφίας (και σε αυτό οφείλονται και παρά πολλές λιθογραφίες και σχέδια από την πόλη). . Στην περιφέρεια αρμοδιότητας του βαλή Θεσσαλονίκης, μια νεαρή σλαβόφωνη χριστιανή ερωτεύθηκε έναν μουσουλμάνο και ακολούθησε τον απαγωγέα της στην Θεσσαλονίκη με σκοπό να ασπαστεί τον ισλαμισμό, παρά την αντίδραση της οικογένειάς της. Όταν η γυναίκα αυτή έφθασε στη Θεσσαλονίκη για να γίνει επίσημα στο Διοικητήριο (κονάκι) της πόλης η αποδοχή του Ισλάμ, έγιναν επεισόδια στο δρόμο που οδηγούσε στο Διοικητήριο, μεταξύ χριστιανών κατοίκων και ///// A l e k a G e r o l y m p o s // T h e 1 8 7 6 S l a u g h t e r o f t w o We s t e r n C o n s u l s // Beginning in 1856, extensive reforms went into effect in the entire Ottoman Empire. During that period, now known as the Tanzimat, the state was emancipated from its dominant religion (Islam), and all its subjects acquired equal rights, regardless of religion. Non-Muslims greeted the reforms, which were included in an overall effort to modernize (Westernize) the institutions of the Ottoman Empire with satisfaction; however, a great deal of discontent was created in large sections of the Muslim population.

In this environment, an event took place in April 1879, which brought Thessaloniki to the forefront of international news reporting in an unfortunate fashion (and led to the creation of many lithographs and drawings of the city).

In the district under the jurisdiction of the Vali of Thessaloniki, a young, Slavic-speaking Christian woman fell in love with a Muslim and, in the face of her family’s reaction, followed him to Thessaloniki to embrace Islam. When the woman reached Thessaloniki for her official induction into Islam at the Governor’s Residence (konak), clashes took place in the street leading to the Residence between local Christians and the Turkish police (Zapties) accompanying the woman. This incident ending in her being abducted by Christians, who took her to the residence of Pericles Hadzilazaros, a

8

katalog texts 2.indd 8-9

#26

Τούρκων χωροφυλάκων («ζαπτιέδων») που τη συνόδευαν. Αποτέλεσμα της συμπλοκής ήταν νέα απαγωγή της γυναίκας, αυτή τη φορά από χριστιανούς, που την οδήγησαν στην κατοικία του Περικλή Χατζηλαζάρου, πρόξενου τότε, στην πόλη, των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Αποτέλεσμα της ενέργειας αυτής ήταν να φανατιστούν ακόμα περισσότερο οι Τούρκοι της πόλης, που συγκεντρώθηκαν σε έξαλλη κατάσταση έξω απ’το Διοικητήριο με επικεφαλής το «μουφτή» Ιμπραήμ μπέη, αποφασισμένοι να πάρουν πίσω τη γυναίκα έστω και με βία. Μάταια ο «βαλής» Μεχμέτ Ριφαάτ πασάς προσπάθησε να κατευνάσει το μαινόμενο πλήθος που απειλούσε τα πάντα.

1 Τζαμί του Ρολογιού. Kάηκε πυρκαγιά του 1917 Την επομένη (6 Μαΐου), και ενώ το πλήθος των φανατι- 2στην Γνωστή μέχρι σήμερα θεσσμένων Τούρκων ήταν συγκεντρωμένο ακόμα έξω απ’ σαλονικιώτικη οικογένεια. το Διοικητήριο και στο πλησίον ευρισκόμενο «Σαατλή τζαμί»1, φάνηκαν να έρχονται προς το Διοικητήριο ο πρόξενος της Γαλλίας Jules Moulin και ο πρόξενος της Γερμανίας Ερρίκος Άμποτ2, χωρίς καμιά συνοδεία. Οι δυό πρόξενοι σκόπευαν να επισκεφτούν τον βαλή Ριφαάτ πασά, για να του υποδείξουν πως πρέπει να ληφθούν μέτρα προστασίας του χριστιανικού πληθυσμού, μια και η κατάσταση ήταν έκρυθμη. Η θέα και νόμο των προξένων δημιούργησε έκρηξη στις διαθέσεις του τουρκικού όχλου. Οι πρόξενοι πιάστηκαν απ’ το φανατισμένο πλήθος και οδηγηθήκαν βίαια Greek who was then serving as the Consul of the United States in the city. This action fanaticized the city’s Turkish inhabitants even more, and infuriated, they gathered in front of the Governor’s Residence. Led by the mufti Ibrahim Bey, they were determined to retrieve the woman, by force if necessary. The Vali, Mechmet Rifaat Pasha, tried in vain to calm the raging crowd that was threatening everything.

The next day (May 6), while the crowd of fanaticized Turks was still gathered outside the Governor’s Residence and the nearby Saatli Mosque1, the French Consul, Jules Moulin, and the German Consul, Eric Abbott2 were sighted making their way unaccompanied to the Residence. The two consuls were planning to visit the Vali, Rifaat Pasha, to suggest that, given the volatility of the situation, he take measures to protect the Christian population.

Just the sight of the consuls was enough to fire up the Turkish mob. The consuls were seized by the fanaticized crowd and forced to the Saatli Mosque, where they were hacked to pieces.

Subsequently, the fanaticized mob poured out into the streets heading towards the Hadzilazaros man- 1The Mosque of the sion. Thankfully, the Turks Clock. It was destroyed were notified in time that during the 1917 Fire. the woman, over whom the family remains events had taken place, 2The had been given up, and the well-known in Thessaloniki. turmoil died down.

9

13/10/2009 2:15:12 πμ

στο «Σαατλή τζαμί», όπου και κατακρεουργήθηκαν. Στη συνέχεια ο φανατισμένος όχλος ξεχύθηκε στους δρόμους με κατεύθυνση προς την κατοικία Χατζηλαζάρου. Ευτυχώς όμως έγκαιρα μαθεύτηκε στους Τούρκους η παράδοση της γυναίκας, για την οποία σκηνοθετήθηκαν τα γεγονότα, κι έτσι δεν υπήρξε συνέχεια στην αναταραχή. Το γεγονός της σφαγής των προξένων δημιούργησε μεγάλη αίσθηση στην Ευρώπη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις αντέδρασαν βίαια στο σουλτάνο απαιτώντας παραδειγματική τιμωρία των ενόχων, εξασφάλιση του χριστιανικού πληθυσμού από έκτροπα σε βάρος του και πραγματοποίηση της κηδείας των προξένων στη Θεσσαλονίκη μ’ όλες τις τιμές. Μάλιστα απείλησαν πως θα έστελναν συνασπισμένο στόλο στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, για να εξασφαλίσουν συνθήκες ομαλότητας στην πόλη, αν ο σουλτάνος έδειχνε απροθυμία υπακοής. Και πράγματι σύντομο ο κόλπος της Θεσσαλονίκης γέμισε με πολεμικά πλοία σχεδόν όλων των εθνών… […] Οι βροντές των χαιρετιστήριων βολών αντηχούσαν ακατάπαυστα μέσα στους δρόμους της Θεσσαλονίκης,. Από κάθε ύψωμα είχε κανείς τη θέα του δάσους των καταρτιών, στον ανάλαφρο ορίζοντα έβλεπε παντού το δίχτυ των καραβόσκοινων ν’ απλώνεται σε καθαρές ανάερες σιλουέτες.

The slaughter of the consuls caused an uproar in Europe. The Great Powers reacted violently, demanding the Sultan mete out exemplary punishment to the guilty, safeguard the Christian population against violence, and conduct the consuls’ funerals with full honours in Thessaloniki. Indeed, they threatened that, were the Sultan unwilling to comply, an allied fleet would sail into the port of Thessaloniki to guarantee the city’s security.

And indeed, the gulf of Thessaloniki was filled with military vessels from nearly every nation …[…] The thunder of greeting salvos echoed continuously in the streets of Thessaloniki. From every rise, one had a view of the sea of masts, while, visible everywhere on the clear horizon, spread the distinct, airy silhouettes of the webbing the ships’ ropes created.

The Turks partially met the demands of the Great Powers. None of the 56 individuals arrested in Thessaloniki were among the actual ringleaders of the slaughter. On May 16, in what is nowadays Eleftherias Square, six gallows were erected for an equal number of ordinary Turks, plucked from the fanaticized mob that created the incidents. The Vali of Thessaloniki was not severely discomfited. Scapegoats were found, once again among the insignificant, even for imperial Turkey, common masses.

The victims’ funerals / According to Schwan, the funeral services for both consuls took place with great magnificence at the same time. The new Vali, in full uniform, walked behind the coffins; he was followed by the consular corps with the captains of the military vessels. The Germans and the French had each sent a detachment of

10

katalog texts 2.indd 10-11

Η απαίτηση των Μεγάλων ικανοποιήθηκε μερικά απ’ τους Τούρκους. Στα 56 άτομα που συνελήφθηκαν στη Θεσσαλονίκη, κανένας δεν ήταν απ’ τους πραγματικά πρωταίτιους της σφαγής. Στις 16 Μαΐου, στη σημερινή πλατεία Ελευθερίας, στήθηκαν έξι αγχόνες για ισάριθμους άσημους Τούρκους απ’ το φανατισμένο όχλο που δημιούργησε τα επεισόδια. Ο βαλής της Θεσσαλονίκης δεν ενοχλήθηκε σοβαρά. Εξιλαστήρια θύματα βρέθηκαν, κι αυτή τη φορά ανάμεσα στις άσημες και για την ίδια τη σουλτανική Τουρκία, λαϊκές μάζες. Η κηδεία των θυμάτων / «Η νεκρώσιμη ακολουθία των δύο προξένων έγινε ταυτόχρονα και με μεγάλη μεγαλοπρέπεια. Πίσω από τα φέρετρα βάδιζε ο νέος βαλής εν μεγάλη στολή ακολουθούσε το προξενικό σώμα με τους κυβερνήτες των πολεμικών πλοίων. Οι Γερμανοί και οι Γάλλοι είχαν στείλει από ένα τμήμα ενόπλων ναυτών που ήσαν παρατεταγμένοι στις δύο εκκλησίες, την καθολική και την ελληνική, ο ένας απέναντι του άλλου δεξιά κι αριστερά του φέρετρου. […] Οι Γερμανοί ήσαν πιο λεπτοί και ψηλότεροι, οι Γάλλοι δεμένοι, με πλατείς ώμους, δυνατοί. Στα πρόσωπά τους ήταν απαραγνώριστο το καταπιεσμένο πάθος, η απαγορευμένη πρόκληση. Οι Γερμανοί έδειχναν ήρεμοι. Υπόκωφοι κανονιοβολισμοί συνόδευαν την επιβίβαση του λειψάνου του Μουλέν. Με την πανηγυρική τελετή της κηδείας είχε εκπληρωθεί ένα μέρος της ικανοποίησης που είχε συμφωνηθεί, ένα άλλο με την αποζημίωση των χηρών. Η κυρία Μουλέν armed sailors, positioned at both Catholic and Greek churches; they faced each other to the right and left of the coffins. […] The Germans were slenderer and taller, the French well-built, with broad shoulders, strong. The faces of the French bore unmistakable signs of suppressed passion, challenge denied. The Germans appeared calm.

Moulin’s remains were embarked to the accompaniment of a reverberating cannonade.

THE VICTIMS’ FUNERAL / “The ceremonial funeral service fulfilled part of the agreed upon reparation. The compensation of the widows satisfied another. Madame Moulin received 600,000 francs, Mrs. Abbott 300,000. In the case of the former, her husband’s professional position, the family’s main support and source of its future prospects, was taken into account.

It then remained to punish the guilty, and here they demonstrated a great deal of haste. Six individuals were randomly selected from the crowd that had participated in the murders, and condemned to death after summary proceedings. The foreign consuls were invited to be present at the execution. According to Schwan’s superior, a black man, after serving as the executioner of the other five, then, taking his own time, as if completing an assigned task, placed a noose around his own neck hanging himself in the spot intended for him. The final convictions of the former vali, the head of the gendarmerie, as well as other officials, removing them from their positions, as well as various liberty depriving sentences were also not late in coming…”

11

13/10/2009 2:15:12 πμ

πήρε 600.000 φράγκα, η κυρία Άμποτ 300.000. Στην περίπτωση της πρώτης έλαβαν υπ’όψη την επαγγελματική θέση του συζύγου, στην οποία στηρίζοντο κατά κύριο λόγο η ύπαρξη και οι μελλοντικές προοπτικές της οικογένειας. Δεν υπελείπετο τώρα παρά η τιμωρία των ενόχων που και μ’ αυτήν έδειξαν μεγάλη σπουδή. Από το πλήθος που είχε συμμετάσχει στο φόνο διάλεξαν τυχαία έξη άτομα και τους καταδίκασαν έπειτα από μια συνοπτική διαδικασία σε θάνατο. Οι ξένοι πρόξενοι είχαν κληθεί να παρευρεθούν στην εκτέλεση. Όπως μου διηγήθηκε ο προϊστάμενός μου, ένας νέγρος, αφού έκανε πρώτα χρέη δημίου στους υπόλοιπους πέντε, έβαλε έπειτα με όλη του την ησυχία, όπως ολοκληρώνει κανείς μια δουλειά, ο ίδιος τη θηλειά στο λαιμό του και κρεμάστηκε στη θέση που προοριζόταν για κείνον. Η τελειωτική καταδίκη του πρώην βαλή, του αρχηγού της αστυνομίας και άλλων στελεχών σε καθαίρεση από τη θέση τους και διάφορες ποινές στερήσεων της ελευθερίας, δεν άργησε κι αυτή να έρθει….»

///// Funeral Shop E mpl oy e e // interview // August 2009 //

#28

///// Αγγε λ ι κή Πι τσ ελ ά // εγκληματολογοσ // 08.08.09 // Τμήμα Νομικής Α.Π.Θ. ///// A n g elik i P it s ela // criminologist // interview in her office

Η εικόνα που κατασκευάζεται για τον χώρο της πόλης που βρίσκεται “μακριά από The impression constructed regarding the area of the city located “far from our το σπίτι μας” είναι εν μέρει κατασκευασμένη από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. home” is partly constructed by the mass media. We observe from responses to Παρατηρούμε από απαντήσεις σε σχετικά ερωτηματολόγια ότι όσο πιο κοντά στο relevant questionnaires, and in various surveys, that the closer to home, the σπίτι, τόσο πιο καλή είναι αυτή η εικόνα, όσο πιο μακριά τόσο πιο ζοφερή. Για τα better the impression, the farther away the more dismal. When our impresμέρη της πόλης για τα οποία σχηματίζουμε εντυπώσεις από μη άμεσες γνώσεις, sions of a city’s sections are formed via indirect knowledge, the mass media η συγκρότηση των εικόνων μας εναπόκειται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. actually constructs the images we obtain. Many speak of the criminality of the Πολλοί μιλούν για εγκληματικότητα των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Είναι mass media. It is a criminality associated with the construction of stereotypes. εγκληματικότητα που σχετίζεται με την κατασκευή στερεοτύπων.

12

katalog texts 2.indd 12-13

#27

///// Υπ άλλη λος Γραφεί ου Τελ ετ ώ ν // συνεντευξη στο γραφειο //

… Στην Ελλάδα, φέρετρο (κανονικά ο άνθρωπος) και ταρίχευση. Ταρίχευση σημαίνει φορμόλη στο σώμα και ... αυτό. Αλλά, μου ‘χει τύχει, τελευταία, να πάω χωρίς ταρίχευση, [...]. Αλβανία. Υποτίθεται ότι το ίδιο ισχύει και με τα Σκόπια, αλλά πρόσφατα είχα μια εμπειρία με Σκόπια και δεν ισχύει το ίδιο και για να γίνει παρενέβη ο πρέσβης και έγινε ολόκληρη διαδικασία. - Και πηγαίνει οδικώς; - Ώς τα σύνορα. - Από εκεί το παίρνει άλλος; -Από ‘κει έρχονται από την Αλβανία αυτό, ή απ’ τα Σκόπια αυτό. Την τελευταία φορά που περάσαμε έτσι 12 μίλια ένα παιδάκι, ήταν πέντε χρονώ παιδάκι, πέντε- τέσσερα, έχω και στοιχεία του και το βάλαμε σ’ ένα παιδικό φέρετρο και φύγαμε μ’ ένα πιστωτικό θανάτου, τίποτ’ άλλο. Τίποτα δεν κάναμε. Λένε οι συγγενείς «έλα μωρέ, θα το πάμε εκεί, θα τους ψήσουμε- έχουμε τον πόνο μας τώρα, θα ‘χουμε και τα γραφειοκρατικά;». Είπα: «άμα αναλάβετε την ευθύνη, εγώ δεν έχω πρόβλημα. Πάντως εγώ το πήρα, το πήγα στα ελληνικά σύνορα, το άφησα, έφυγα. Σας λέω ότι κανονικά πρέπει». Και όντως οι άνθρωποι περάσαν χωρίς ταρίχευση. Δηλαδή ταρίχευση δεν είναι μόνο … είναι το κομμάτι του να κάνεις την ταρίχευση και το κομμάτι του «κάποιος να πιστοποιήσει ότι έγινε ταρίχευση». Από γιατρό. - Ποιος την κάνει την ταρίχευση; - Γιατρός. Ή οποιοσδήποτε, πρακτικά. Χαρτί όμως: μόνο γιατρός μπορεί να στο δώσει. Το λεγόμενο πιστοποιητικό ταρίχευσης. Και αυτό το χαρτί ζητάνε οι αλβανοί εν προκειμένω, ή, οπουδήποτε αλλού στον κόσμο. Δηλαδή, δεν υπάρχει περίπτωση να πας αεροπορικώς και να μην έχεις πιστοποιητικό ταρίχευσης. Δεν υπάρχει περίπτωση. Αλλά Αλβανία, αυτοί όχι μωρέ. Αυτοί ξέρεις, έτσι να φύγουμε και λίγο… παιδιά η ταρίχευση στοιχίζει. 200 - 300 ευρώ. Ζητάει ο γιατρός δηλαδή, εμείς δεν... δεν έχουμε σχέση με όλα αυτά. Νομίζουν, κατάλαβες; Γιατί τα δίνουν σε μας και μείς τα δίνουμε στους γιατρούς. Σου λέει, για να φύγει ένα «αυτό» πέραν το συνόρων μιας χώρας πρέπει να έχει πιστωτικό ταρίχευσης. Είναι νόμος. Είναι υγειονομικός κανόνας. Ή άμα πάει ατμοπλοϊκώς πάλι θες πιστοποιητικό ταρίχευσης.

Embalming means injecting formalin into the body and…that. But it’s happened to me, lately, to go without embalming, just winging it. Albania. The same applies to Skopje, supposedly, but lately I had an incident in Skopje, and the same thing doesn’t apply, and the consul had to intervene for it to take place and there was this whole fuss. - And it travels by car, right? - Up to the border. -Oh, and someone else picks it up from there? From there they come from Albania, or from Skopje. The last time we crossed that way, for 12 miles with a little kid, it was approximately five years old, five, maybe four, I have the information on it, and we put it in a child’s coffin and left with a death certificate, nothing else. We did nothing. The relatives said: “Oh, come on, we’ll get there, we’ll hassle them—we’re heartbroken, we have to deal with bureaucracy too?” I said: “If you assume the responsibility, I have no problem. Nevertheless, I picked it up, I took it to the Greek border, left it, and took off. I’m telling you that normally it’s necessary.” And, as a matter of fact, those people passed without the embalming. See embalming is not just …it’s the whole deal of getting the embalming done, and getting a certificate that the embalming took place. From a doctor. - Who does the embalming? - A doctor. Or, in practice, anybody. But the paper though: Only a doctor can give it to you. They call it an embalming certificate. And it’s this piece of paper that’s required all over the world and in this case, it’s the Albanians who want it. That means it’s impossible to go by plane without an embalming certificate. No way. But in Albania, well no, they. They, well you now, if we let it slide a little…guys, embalming costs. 200–300 Euros. The doctor wants it, you see, we don’t…we don’t have anything to do with all that. They think we have, you understand? Because they give it to us, but we give it to the doctors. They say for “that” to go beyond a country’s borders it has to have an embalming certificate. It’s a public health rule. Or, if you go by boat, once again, you need an embalming certificate.

13

13/10/2009 2:15:12 πμ

/////

Σά κ η ς Σ ε ρ έ φ α ς

// H

δολοφονία

του

Γε ω ρ γ ί ο υ

A’

στις

5

M α ρ τ ί ο υ τ ο υ 1 9 13 // O τελευταίος περίπατος του βασιλιά / Eίναι 5 Mαρτίου

του 1913, με το παλιό ημερολόγιο. Eδώ και μήνες, η Θεσσαλονίκη γιατροπορεύει τους τραυματίες που καταφθάνουν από τα μέτωπα του πρώτου βαλκανικού πολέμου. Eίναι δυο βδομάδες τώρα που το Mπιζάνι ανήκει στους Έλληνες. Oι Θεσσαλονικείς, γιορτάζοντας την απελευθέρωση των Iωαννίνων, νοστιμεύονται τη μπουγάτσα που τους μοιράζουν δωρεάν οι Σκόδρας και Γιαννακός, ιδιοκτήτες του έτι υφιστάμενου επί της Eγνατίας μπουγατσατσίδικου « Δωδώνη « . H μέρα είναι ηλιόλουστη, σχεδόν ανοιξιάτικη. O βασιλιάς Γεώργιος A’ , ο οποίος εδώ και μήνες διαμένει στην έπαυλη του Kλέωνα Xατζηλαζάρου, στη σημερινή οδό Bασ. Όλγας, είναι ιδιαίτερα ευχαριστημένος σήμερα. Tο πρωί, έχει δεχτεί την επίσκεψη του φον Γκόφπεν, κυβερνήτη του γερμανικού πολεμικού «Γκαίμπεν», το οποίο ναυλοχεί στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Eίναι μια επίσκεψη ιδιαίτερης σημασίας, καθώς η Γερμανία, σύμμαχος της ραδιούργου Aυστρίας, δείχνει έτσι να αναγνωρίζει επισήμως την ελληνική επικυριαρχία στην επίμαχη ακόμη, ως προς την εθνικότητά της, Θεσσαλονίκη. Έτσι, το μεσημέρι ο βασιλιάς γευματίζει ευδιάθετος.

Aναφέρεται στη ναυμαχία της « Έλλης» και εύχεται να μπορούσε να βρισκόταν τότε πάνω στη γέφυρα του «Aβέρωφ». « Mη φοβάστε, εμένα δεν με αγγίζουν οι σφαίρες» απαντά γελώντας στους συνδαιτημόνες του, οι οποίοι ανησυχούν με τις ///// S a k i s S e r e f a s // T h e A s s a s s i n a t i o n o f G e o r g e I o n M a r c h 5 , 1 9 13 // The King’s Last Stroll / It was March 5, 1913, according to the old calendar. For months, Thessaloniki was providing medical care to the wounded arriving from the front of the first Balkan war. Two weeks had gone by since Bizani fell into Greek hands. The Thessalonikians, celebrating the liberation of Ioannina, were enjoying the free bougatsa pastries distributed by Skordas and Giannakis, owners of the Dodoni bougatsa store, located on Egnatias Street. The day was sunny, almost springlike. King George I, who for months had been staying at the villa belonging to Cleon Hatzilazaros, on present-day Vassilissis Olgas, was exceptionally happy that day. In the morning, he had received a visit from Captain Von Gopfen of the German battle cruiser Gäben, moored in the port of Thessaloniki. It was an exceptionally important visit, since Germany, allied to a scheming Austria, thus appeared to be formally recognizing Greek sovereignty over a still contested, as regards its nationality, Thessaloniki.

Thus, at noon the king cheerfully took luncheon. He mentioned the naval Battle of Elli, and expressed the wish that he were on the bridge of the battleship Averof. “Do not fear, bullets cannot touch me,” he laughingly responded to the company at the table that was worried by his reckless wishes. Three hours later, a bullet would give him the lie in the most irrefutable manner.

14

katalog texts 2.indd 14-15

#29

παράτολμες επιθυμίες του. Tρεις ώρες μετά, μια σφαίρα θα τον διαψεύσει με τον πιο αποστομωτικό τρόπο. Γύρω στις 4 το απόγευμα, ξεκινά για τον καθημερινό του περίπατο, έχοντας για συνοδεία του τον υπασπιστή Φραγκούδη και δύο βρακοφόρους κρήτες χωροφύλακες οι οποίοι τον ακολουθούν από απόσταση. Aυτοί αποτελούν όλη κι όλη την ασφάλειά του, καθώς απεχθάνεται τους φρουρούς γύρω του. Φθάνουν στον Λευκό Πύργο, όπου ένα πολυφυλετικό ανθρωπομάνι από Έλληνες, Tούρκους, Bούλγαρους, Eβραίους, Aλβανούς, χαζεύει το «Γκαίμπεν». Kατά τις 5, ο Γεώργιος και η συνοδεία του παίρνουν τον δρόμο της επιστροφής. Σε ένα καφενείο απέναντι από τον Λευκό Πύργο βρίσκεται καθισμένος ο δολοφόνος Σχινάς. Σηκώνεται και ακολουθεί τον βασιλιά. Kαθ’ οδόν, διασταυρώνεται με τον ταμία της Mητρόπολης, ο οποίος θα δηλώσει αργότερα: « Kατευθυνόμουν στην πόλη ερχόμενος από τη βίλλα Aλλατίνι. Περίπου 500 μέτρα από τον μετέπειτα τόπο της δολοφονίας, είδα τον βασιλιά με τον υπασπιστή του να κατευθύνονται αντίθετα προς εμένα. Aισθάνθηκα εξαιρετική ευχαρίστηση, στάθηκα προσοχή, έβγαλα το καπέλλο μου και περίμενα μέχρι να περάσει ο μεγαλειότατος. Eίκοσι βήματα πίσω του, αντελήφθηκα τον Σχινά να τους ακολουθεί. Tον ήξερα τι κουμάσι είναι. Tου γύρισα την πλάτη για να μη με δει κι αρχίσει πάλι να μου ζητάει λεφτά. Πίσω από τον Σχινά ακολουθούσαν οι δύο φουροί του βασιλιά. Mου έκανε εντύπωση πώς τον άφηναν να παρακολουθείται Around four in the afternoon, he set off for his daily walk, his retinue consisting of his aide-de-camp Frangoudis, and two Cretan gendarmes in traditional dress, who followed at a distance. This was his entire security detail, since he detested having guards around him. They arrived at the White Tower, where a multiracial throng of Greeks, Turks, Bulgarians, Jews, and Albanians were idling about, eyeing the Gäben.

Around five, George and his retinue headed back. Alexandros Schinas, the assassin was sitting in a coffee shop opposite the White Tower. He stood up and followed the King. On the way, his path crossed that of the clerk of the Metropolis, who would later state: “I was walking in the city, coming from the Villa Allatini. Approximately 500 meters from the later site of the assassination, I saw the King and his aide walking from the opposite direction towards me. I felt great satisfaction, stood at attention, doffed my hat, and waited until his majesty passed by. Twenty paces behind him—I realized— Schinas was following them. I knew what a good-for-nothing he was and turned my back so he would not start asking for money again. Behind Schinas came the King’s two guards. I was surprised they allowed him to follow the King like that.”

Indeed, Schinas’ appearance was anything but inconspicuous. This is how he was described by Second Lieutenant Vassileios Kandares in his interrogation report: “Tall and thin, with hollow cheeks, his eyes had a strange glitter; he gave the impression of a man with a lively and restless spirit and a quick wit. He had a protruding forehead,

15

13/10/2009 2:15:13 πμ

έτσι από τον Σχινά». Πράγματι, η όψη του Σχινά κάθε άλλο παρά απαρατήρητη θα μπορούσε να περάσει.

Nα πώς τον περιγράφει ο ανθυπολοχαγός Bασίλειος Kανταρές στην ανακριτική του έκθεση: « Yψηλός και ισχνός, με τα μάγουλα βαθουλωτά και περιέργως λάμποντα μάτια, έδιδε την εντύπωσιν ανθρώπου με ζωηρόν και ανήσυχον πνεύμα και με νουν εύστροφον. Eίχε μέτωπον προτεταμένον, τας γνάθους εξεχούσας, τας παρειάς κοίλας, το μέτωπον πλατύ, μύστακα αδρόν, μικρόν και λευκάζοντα, μαλλιά αραιά και ψαρά. Ήτο σχεδόν ρακένδυτος, ρούχα παληά, τριμμένα, χωρίς κολλάρο, μ’ ένα επανωφόρι μακρύ, ατελείωτο, παμπάλαιο, εφθαρμένο. Eκείνον όμως το οποίον προσείλκυεν αμέσως και ιδιαιτέρως την προσοχήν του βλέποντος τον Σχινάν και μαγνητίζον τρόπον τινα το βλέμμα, εγέννα δε συγχρόνως εις την ψυχήν του θεατού έν αίσθημα ανήσυχον, ήσαν τα αυτιά του. Παχύτατα και επιμήκη, προσκολλημένα εις τους κροτάφους, απετέλουν δύο σχεδόν αμόρφους όγκους σαρκών και εστερούντο σχεδόν εντελώς τών επί της κόγχης του φυσιολογικού ωτός συνήθων αυλάκων».

H σκηνή του φόνου / O βασιλοκτόνος προσπερνά τον Γεώργιο και τον περιμένει στη γωνία των τωρινών οδών B. γεωργίου και Aγίας Tριάδας, από τη μεριά της θάλασσας, εκεί ακριβώς όπου βρίσκεται σήμερα η αναμνηστική μαρμάρινη στήλη. Bγάζει από την τσέπη του και κρατά κρυμμένη κάτω από το πανωφόρι του μια μαυροβουνιώτικη πιστόλα. O βασιλιάς πλησιάζει έχοντας στ’ αριστερά τον prognathic jaw, hollow cheeks, broad forehead, small, thick, whitish moustache, and thin salt-and-pepper hair. He was practically in rags, his clothing old, frayed, without a collar, a long, endless, ancient, threadbare overcoat. Nevertheless, what immediately and particularly would draw the attention of anyone setting eyes on Schinas and attract, in a manner of speaking, one’s gaze, simultaneously causing a rather uneasy feeling in a viewer’s soul were his ears. Very thick and elongated, set close to his temples, they constituted two almost shapeless masses of flesh, lacking almost all the channels the shell of a normal ear usually has.”

The Murder / The regicide overtook George and waited for him at the corner of present-day Vassileos Georgiou and Aghias Triadas, on the side of the sea, at the precise spot where a commemorative marble stele stands today. From his pocket, he removed a Montenegrin pistol, holding it hidden beneath his overcoat. The King approached with his aide on his left. Schinas shot George once from a distance of one and a half meters. The bullet entered under the right shoulder blade. He kept trying to shoot again, alternating between the King and the aide, who attempted to stop him, but the weapon misfired. Only the first shot was successful. The King staggered. While the two Cretan guards disarmed the assassin, the aide took the King in his arms and carried him to a nearby Jewish grocery, laying him down on two chairs in there. The scene was observed by the passengers of a passing streetcar, who got

16

katalog texts 2.indd 16-17

υπασπιστή του. O Σχινάς πυροβολεί τον Γεώργιο μια φορά από απόσταση ενάμισι μέτρου. H σφαίρα τον πετυχαίνει κάτω από την δεξιά ωμοπλάτη. Eπιχειρεί να πυροβολήσει κι άλλες φορές, πότε τον βασιλιά και πότε τον υπασπιστή, ο οποίος προσπαθεί να τον εμποδίσει, μα το όπλο παθαίνει αφλογιστία. Mονάχα ο πρώτος πυροβολισμός υπήρξε πετυχημένος. O βασιλιάς παραπατά. Eνώ οι δύο κρητικοί χωροφύλακες αφοπλίζουν τον δολοφόνο, ο υπασπιστής μεταφέρει στα χέρια τον βασιλιά και τον ξαπλώνει πάνω σε δυο καρέκλες, μέσα σ’ ένα εβραίικο μπακάλικο εκεί κοντά. Tη σκηνή παρακολουθούν οι επιβάτες ενός διερχόμενου τραμ, οι οποίοι κατεβαίνουν και ορμούν στο δολοφόνο. Mέσα στο μπακάλικο ο βασιλιάς χαροπαλεύει, όμως, καθώς το αίμα δεν μπορεί να διαπεράσει τη χοντρή χακί στολή του, νομίζουν πως απλώς λιποθύμισε, γι’ αυτό και ο μπακάλης τρέχει να του φέρει ένα ποτήρι νερό για να συνέλθει. Όταν ο υπασπιστής ξεκουμπώνει το βασιλικό χιτώνιο, το αίμα ξεχύνεται άφθονο. H καρδιά του πυροβολημένου χτυπά . Ψιθυρίζει μια–δυο φορές: « Mα γιατί...γιατί...». Mια άμαξα καταφθάνει κι ο βασιλιάς μεταφέρεται στο Παπάφειο Oρφανοτροφείο, το οποίο είχε μετατραπεί σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Aκολουθεί μια άλλη άμαξα, μέσα στην οποία βρίσκεται ο βασιλοκτόνος. Kαθ’ οδόν προς το αστυνομικό τμήμα που βρισκόταν κοντά στο Παπάφειο, τα πλήθη πετροβολούν την άμαξα, ενώ ένας έλληνας ιππέας σκίζει το κάλυμμά της με το σπαθί του, η άκρη του οποίου αγγίζει ελαφρά την πλάτη του off and attacked the assassin. In the grocery, the King was dying, but as the blood had been unable to penetrate his thick khaki uniform, they thought he had simply fainted, and so the grocer ran to fetch a glass of water to revive him. When the aide unbuttoned the royal tunic, blood poured out. The victim’s heart was beating. He whispered once or twice: “But why…why…” A carriage arrived and the King was transported to the Papafio Orphanage, which had been turned into a military hospital. Another carriage followed, with the regicide inside. On the way to the police station close to the Papafio, the crowds threw stones at the carriage, while a Greek cavalryman tore its canvas roof with his sword, the point touching Schinas’ back lightly. The two Cretan gendarmes were forced to arm their weapons and turn them threateningly against the crowd so as to save him.

“Proceed with the embalming” / The carriage with the King arrived at the Papafio.

Two military doctors, Manoussos and Efstratiadis were there. They transported George to surgery on a stretcher, but by then, he had passed away. Prince Nicholas arrived at that moment. Crying, he bent over and kissed his deceased father on the forehead. Then, he calmly addressed the doctors: “Gentlemen, you duty now is to the departed. Proceed with the embalmment.” The post-mortem, signed off by Manoussos and Efstratiadis reports: “The bullet entrance hole is located on the back and to the right, near the angle of the right shoulder blade. Its diameter is equal to a two-

17

13/10/2009 2:15:13 πμ

Σχινά. Oι δύο κρήτες χωροφύλακες που συνοδεύουν το δράστη αναγκάζονται να γεμίσουν τα όπλα τους και να τα στρέψουν απειλητικά κατά του πλήθους, προκειμένου να τον σώσουν. « Nα γίνει η ταρίχευσις » / H άμαξα με τον βασιλιά φθάνει στο Παπάφειο. Εκεί βρίσκονται οι στρατιωτικοί γιατροί Mανούσος και Eυστρατιάδης. Tον μεταφέρουν μ’ ένα φορείο στο χειρουργείο, όμως ο Γεώργιος έχει πια εκπνεύσει. Εκείνη τη στιγμή καταφθάνει ο πρίγκηπας Nικόλαος. Σκύβει κλαίγοντας και φιλά τον νεκρό πατέρα του στο μέτωπο. Έπειτα, απευθύνεται ψύχραιμος προς τους γιατρούς: « Kύριοι, το καθήκον σας απέναντι του νεκρού πλέον. Nα γίνει η ταρίχευσις». H έκθεση της νεκροψίας, την οποία υπογράφουν οι Mανούσος και Eυστρατιάδης, αναφέρει: « Tο στόμιον της εισόδου της σφαίρας ευρίσκεται όπισθεν και δεξιά, παρά την γωνίαν της δεξιάς ωμοπλάτης. Eίναι περιφερείας όσον διλέπτου, με χείλη κεκαυμένα, εστραμμένα προς τα έσω. Tο στόμιον αφ’ ετέρου της εξόδου της σφαίρας ευρίσκεται ακριβώς τρεις δακτύλους άνωθεν της κορυφής της ξιφοειδούς αποφύσεως κατά το μέσον του στέρνου, είναι δε επίμηκες, οριζόντιον και μήκους τριών περίπου υφεκατοστομέτρων, πλήρες θρόμβων και αίματος. Σφαίρα μεγάλου διαμετρήματος εκ μολύβδου. O θάνατος επήλθε συνεπεία τούτου ακαριαίος». Ήταν 68 ετών. Στο νοσοκομείο επακολουθεί κλαυθμός και οδυρμός από τις νοσοκόμες και τους φαντάρους που νοσηλεύονται εκεί. Aρχίζουν να συρρέουν αξιωματικοί από όλα lepta coin, with a singed inverted circumference. The bullet exit hole on the other side is located exactly three centimetres above the xiphoid process in the centre of the sternum; oblong, horizontal, and measuring approximately three millimetres, it is full of thrombi and blood. The large diameter bullet is made of lead. Resulting death was instantaneous.” He was 68 years old.

The nurses and hospitalized solders were weeping and lamenting. Officers began gathering from all corners of the city. Suddenly, Prince Nicholas appeared at the head of the main staircase. He silenced the crowd with a single gesture and in a formal voice announced: “Gentlemen! The King is dead! Long live the King!” “Long live the King!” responded a chorus of tearful officers. Nicholas continued: “There is a danger that order will be disrupted in a way that could have unhappy consequences for the Nation. I ask you all to please return to your stations and try to maintain order in the city in every way possible.”

Rumours and Bulgarian Cyclists / Indeed, in the beginning, rumours referred to some Turkish assassin. The Cretan gendarmes began firing at anyone wearing a fez, and consequently panic-stricken Turks, Jews, and Albanians ran to barricade themselves at home. There were dead reported. Another rumour spoke of a Bulgarian conspiracy to take advantage of the unrest George’s assassination would cause and incapacitate the Greek authorities, assisted, moreover, by forces disembarking from the

18

katalog texts 2.indd 18-19

τα σημεία της πόλης. Σε μια στιγμή, εμφανίζεται στην κορυφή του κεντρικού κλιμακοστασίου ο πρίγκηπας Nικόλαος. Eπιβάλλει τη σιωπή με μια χειρονομία και με φωνή επίσημη ανακοινώνει: « Kύριοι αξιωματικοί ! O Bασιλεύς απέθανε ! Zήτω ο Bασιλεύς ! «. ‘ Zήτω ο Bασιλεύς ! « απαντούν εν χορώ οι δακρυσμένοι αξιωματικοί.

Kαι ο Nικόλαος συνεχίζει: « H τάξις απειλείται να διαταραχθεί κατά τρόπον ο οποίος ημπορεί να έχει θλιβεράς συνεπείας διά το Έθνος. Σας παρακαλώ να μεταβείτε όλοι εις τας θέσεις σας και να προσπαθήσετε παντί τρόπω να διατηρήσετε την τάξιν εις την πόλιν». Φήμες και Bούλγαροι ποδηλάτες / Πράγματι, οι φήμες στην αρχή μιλούν για κάποιον τούρκο δολοφόνο. Oι κρήτες χωροφύλακες αρχίζουν να πυροβολούν εναντίον όσων φορούν φέσι, κι έτσι, Tούρκοι, Eβραίοι κι Aλβανοί τρέχουν πανικόβλητοι να κλειστούν στα σπίτια τους. Yπάρχουν νεκροί. Mια άλλη φήμη μιλά για συνομωσία των Bουλγάρων, οι οποίοι είχαν σκοπό να επωφεληθούν από τις ταραχές που θα προκαλούσε η δολοφονία του Γεωργίου, για να καταλύσουν τις ελληνικές αρχές, βοηθούμενοι μάλιστα από τα αγήματα που θα αποβίβαζε το γερμανικό πολεμικό « Γκαίμπεν», τάχα για να προστατέψει την τάξη, ενώ δήθεν κάποιο αυστριακό πολεμικό πλοίο περίμενε αρόδο κάπου έξω απ’ τη Θεσσαλονίκη αναμένοντας σήμα από τον ασύρματο του «Γκαίμπεν» για να καταπλεύσει τη νύχτα και να αποβιβάσει αξιωματικούς ώστε να αναλάβουν την εξουσία της πόλης. H German battle ship Gäben to allegedly maintain order; at the same time, supposedly, an Austrian battle ship, waited at a distance from the shore, somewhere off Thessaloniki, expecting a signal from the Gäben’s wireless to put into port during the night and debark officers to assume command of the city. The same rumour wanted the Jews involved, since a portion of the Jewish community had indeed requested Thessaloniki be pronounced a free port under Austrian control. Thus, a few of the Gäben’s officers and sailors who were in the city and had not managed to return to their ship, were detained by Greek soldiers on a small platform in Eleftherias Square until eight that evening, when they were picked up by steamboats and transported to their ship.

By seven that afternoon, the city was calm. The market had closed, the residents huddled home, while the only movement in the streets were gendarmerie and military patrols. At the same time, however, Bulgarian military and komitadji (irregular) patrols were still in the streets. Nicholas notified the Bulgarian General Hesapsiev: “H.R.H. the Military Governor of Thessaloniki, asks General Hesapsiev, the representative of the Bulgarian Commander-in-Chief, to please order the immediate recall of all Bulgarian units patrolling the city. There are sufficient Greek forces to maintain order, and the Bulgarian units need not fatigue themselves for this purpose.” Hesapsiev was enraged, but was finally persuaded by his civilian advisor Stantsiev not to bring matters to a head. In his memoirs, Hesapsiev wrote regretfully: “Such political advisors

19

13/10/2009 2:15:13 πμ

ίδια φήμη ήθελε αναμειγμένους και τους Eβραίους, διότι μια μερίδα της εβραϊκής κοινότητας είχε πράγματι ζητήσει να κηρυχτεί η Θεσσαλονίκη ελεύθερο λιμάνι υπό την επικυριαρχία της Aυστρίας. Έτσι, μερικοί αξιωματικοί και ναύτες του «Γκαίμπεν» οι οποίοι βρίσκονταν στην πόλη και δεν είχαν προλάβει να γυρίσουν στο πλοίο τους, περιορίστηκαν από τους έλληνες στρατιώτες στην μικρή αποβάθρα της πλατείας Eλευθερίας μέχρι τις οκτώ το βράδυ, όταν πια τους παρέλαβαν οι ατμάκατοι για να τους μεταφέρουν στο πλοίο τους. Στις 7 το απόγευμα η πόλη είναι έρημη. H αγορά έχει κλείσει, οι κάτοικοι έχουν λουφάξει στα σπίτια τους, ενώ στους δρόμους κυκλοφορούν μονάχα περίπολοι της χωροφυλακής και του στρατού. Tαυτόχρονα όμως, κυκλοφορούν και βουλγαρικές περίπολοι στρατιωτών και κομιτατζήδων. O Nικόλαος διαμηνύει στον βούλγαρο στρατηγό Xεσάψιεφ: « H A.B.Y. Στρατιωτικός Διοικητής Θεσσαλονίκης παρακαλεί τον Στρατηγόν Xεσάψιεφ, αντιπρόσωπον του Bουλγάρου Aρχιστρατήγου, όπως ευαρεστηθεί και διατάξει την άμεσον ανάκλησιν των ανά την πόλιν κυκλοφορουσών βουλγαρικών περιπόλων. Aι ελληνικαί δυνάμεις είναι αρκεταί διά την περιφρούρησιν της τάξεως είς τρόπον ώστε να μην καταπονούνται και αι βουλγαρικαί περίπολοι διά τον σκοπόν τούτον». O Xεσάψιεφ εξοργίζεται, μα στο τέλος πείθεται από τον πολιτικό του σύμβουλο Στάντσιεφ να μην εξωθήσει τα πράγματα στα άκρα. Στα απομνημονεύματά του ο Xεσάψιεφ γράφει μετανιωμένος: « Aυτοί οι πολιτικοί should not exist on the Staff.” Thus, Bulgarian messengers, horsemen, and cyclists took to the streets and transmitted the recall order to the patrols. At ten that night, no Bulgarian patrols were making any more rounds.

The Regicide’s Fatal Leap/ In the meantime, Schinas was being questioned at the police station by a prosecutor, Romanos and the President of the Court of the First Instance, Vaos. “Let me be,” he answered arrogantly. Nicholas, who had hurried to the station, promised him: “If you tell the truth, and reveal who made you do this evil thing you have my word, your neck is safe.” “I care nothing for my life, I have third stage tuberculosis,” Schinas replied. The prince assigned the interrogations to an artillery reserve officer, Second Lieutenant Vassileios Kandares. By nine at night, the embalming was complete and George’s remains were transported for viewing to the villa of Cleon Hatzilazaros, where the royal family was staying. His funeral, through present day Vassilissis Olgas and Vassileos Georgiou Streets took place on March 12. The funeral procession concluded at the platform of the White Tower, which was draped in black crepe and from there, was carried onto the steamship Amphitrite destined for Piraeus. The funeral took place in Athens on March 20.

On April 23, Schinas was transported from the Heptapyrgos prison hospital where he was recuperating, to the office of investigator Kandares, on the third floor of the Residency, for yet another interrogation. The 52-year old Schinas, originally from As-

20

katalog texts 2.indd 20-21

σύμβουλοι θα έπρεπε να λείπουν από τα Eπιτελεία».Έτσι, βούλγαροι έφιπποι και ποδηλάτες αγγελιοφόροι περιφέρονται στους δρόμους και διαβιβάζουν στις περιπόλους τους την διαταγή της ανάκλησης. Στις 10 το βράδυ καμμιά βουλγαρική περίπολος δεν κυκλοφορεί πια.

Tο μοιραίο σάλτο του βασιλοκτόνου / Στο μεταξύ, ο Σχινάς ανακρίνεται στο αστυνομικό τμήμα από τον εισαγγελέα κ. Pωμανό και τον πρόεδρο των πρωτοδικών κ. Bάο. « Aφήστε με ήσυχο» τους απαντά με ύφος. Στο τμήμα σπεύδει και ο Nικόλαος, ο οποίος του υπόσχεται: « Aν πεις την αλήθεια ποιοι σ’ έβαλαν να κάμεις αυτό το κακό, έχεις τον λόγο μου ότι θα γλιτώσεις το κεφάλι σου». « Δεν με μέλει για το κεφάλι μου, είμαι φθισικός στο τρίτο στάδιο...» αποκρίνεται ο Σχινάς.

O πρίγκηπας αναθέτει τις ανακρίσεις στον έφεδρο ανθυπολοχαγό του πυροβολικού Bασ. Kανταρέ. Στις 9 το βράδυ η ταρίχευση του Γεωργίου έχει ολοκληρωθεί και η σορός του μεταφέρεται για προσκύνημα στη βίλα του Kλέωνος Xατζηλαζάρου, όπου διέμενε η βασιλική οικογένεια. H κηδεία του, διαμέσου των σημερινών οδών Bασ. Όλγας και Bασ. Γεωργίου έγινε στις 12 Mαρτίου. H νεκρική πομπή κατέληξε στην εξέδρα του Λευκού Πύργου, ο οποίος ήταν σκεπασμένος με μαύρα κρέπια, κι από εκεί φορτώθηκε στο ατμόπλοιο « Aμφιτρίτη» με προορισμό τον Πειραιά. H κηδεία του στην Aθήνα έγινε στις 20 Mαρτίου. Στις 23 Aπριλίου, ο Σχινάς μεταφέρεται από το νοσοκομείο των φυλακών του Eπταπυργίου όπου νοσηλεύεται, στο ανακριτικό γραφείο του B. Kανταρέ, στον τρίτο όροφο του Διοικητηρίου, για μια ακόμη ανάκριση.O Σχινάς, καταγόμενος από το Aσβεστοχώρι, 52 ετών, απόφοιτος Γυμνασίου της Θεσσαλονίκης, πρώην δάσκαλος, άνεργος, χαρτοπαίκτης, από χρόνια αλήτης στην Aθήνα, δεν έχει ακόμη vestochori, Thessaloniki, had graduated from a secondary school in Thessaloniki; unemployed, a former teacher, a gambler, and long-time vagrant in Athens, he had yet to reveal anything regarding his actions, hiding behind a veil of confused ramblings regarding anarchism and personal vengeance. Suddenly, while waiting for the investigator, he escaped the attention of the single guard, leaped out of an open window and smashed onto the stone paving of the courtyard. In 1916, after a military Details were taken from coup broke out in Thessaloniki, the 3rd Army Corps a series of reports filed archives, along with the Schinas interrogation file by in 1931 in the Makedonika were sent to Athens on the steamship Eleftheria; it Nea newspaper. caught fire, however, resulting in the incineration of the critical file.

The Consequences / To this day, many interpretations exist regarding the assassination of George I. Many historians assert Schinas was a tool of the German secret service, which on orders of the Kaiser, the brother of Sophia, the wife of Crown Prince Constantine, armed Schinas. The purpose was to elimi-

21

13/10/2009 2:15:13 πμ

αποκαλύψει τίποτε για την πράξη του, καλυπτόμενος πίσω από ασυναρτησίες περί αναρχισμού και προσωπικής αντεκδίκησης. Kάποια στιγμή, περιμένοντας να έρθει ο ανακριτής, ξεφεύγει από την προσοχή του μοναδικού φρουρού, δίνει ένα σάλτο από το ανοιχτό παράθυρο και τσακίζεται στο λιθόστρωτο της αυλής. Στα 1916, μετά την έκρηξη του κινήματος της Θεσσαλονίκης, τα αρχεία του Γ’.Σ.Στρατού, μαζί με τον φάκελλο των ανακρίσεων του Σχινά, στέλνονται στην Aθήνα με το ατμόπλοιο «Eλευθερία», το οποίο όμως παίρνει φωτιά, με αποτέλεσμα την αποτέφρωση του κρίσιμου φακέλλου.

Oι επιπτώσεις / Mέχρι σήμερα, οι ερμηνείες που έχουν δοθεί για τη δολοφονία του Γεωργίου είναι ποικίλλες. Πολλοί ιστορικοί αποφαίνονται πως ο Σχινάς υπήρξε όργανο των γερμανικών μυστικών υπηρεσιών, οι οποίες κατ’ εντολή του Kάιζερ, αδελφού της Σοφίας, συζύγου του διαδόχου Kωνσταντίνου, όπλισαν το χέρι του Σχινά. Στόχος τους ήταν η εξόντωση του αγγλόφιλου Γεωργίου, με σκοπό την αναρρίχηση στο θρόνο του γερμανόφιλου Kωνσταντίνου, όπως κι έγινε, ο οποίος και θα υποστήριζε τα γερμανοαυστριακά συμφέροντα με τον ανάλογο επηρεασμό της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Άλλοι ισχυρίζονται πως ο Σχινάς δολοφονήθηκε για να μην αποκαλύψει το όνομα του πραγματικού δολοφόνου του Γεωργίου, τάχα ενός αυστριακού αξιωματικού. Tο βέβαιο είναι πως η δολοφονία του Γεωργίου έβλαψε τα ελληνικά συμφέροντα, καθώς Aντλήθηκαν η αναπόφευκτη ρήξη στοιχεία του βασιλιά, πια, Kωνσταντίνου με τον από σειρά κυβερνήτη Eλευθέριο Bενιζέλο, οδήγησε στον δημοσιευμάτων καταστροφικό διχασμό. της εφημερίδας Aπό την άλλη, με τη δολοφονία του Γεωργίου Mακεδονικά Nέα ανοίγει ο κύκλος των στα 1931. διάσημων δολοφονιών που συνέβησαν στη Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του αιώνα μας: ο Πολκ, ο Zεύγος, ο Λαμπράκης, είναι μερικοί μόνο από αυτούς που κυκλοφορούν στη σκοτεινή, πια, μεριά της πόλης. nate the Anglophile George, replacing him on the throne with the pro-German Constantine, which occurred; he was expected to support Austro-German interests, and correspondingly influence the Greek political scene. Others claim Schinas was murdered to avoid revealing the name of George’s actual assassin, supposedly an Austrian officer. What is certain is that George’s assassination damaged Greek interests, since the unavoidable rift between the new king, Constantine, and Prime Minister Eleftherios Venizelos led to a catastrophic split. George’s assassination began the cycle of famous murders that took place in Thessaloniki during the 20th century: American journalist George Polk, Communist Party Member Yiannis Zevgos, and MP Grigoris Lambrakis are only a few of those who wandered into the dark side of the city.

22

katalog texts 2.indd 22-23

/////

#30

Τά σ ο ς Σα κ ε λ λ α ρ ό π ο υ λ ο ς

//

Αδυναμία γεφύρωσης των

ο χ θ ώ ν // Στα πενήντα χρόνια βασιλείας του Γεωργίου Α’ η Ελλάδα αυξήθηκε εδαφικά

ειρηνικά, με την συναίνεση και βοήθεια των Δυνάμεων στην αρχή της περιόδου του με τα Επτάνησα και το 1880 με την Θεσσαλία. Πολύ αργότερα, μόνο τους τελευταίους μήνες της παραμονής του στον θρόνο, μέσω πολεμικών διαδικασιών ούσα σε συμμαχία με τα άλλα Βαλκανικά κράτη αύξησε κατά εντυπωσιακό τρόπο την έκταση των συνόρων της: Μακεδονία, Ήπειρος, Νησιά Ανατολικού Αιγαίου, Κρήτη. Η επέκταση κατέστη εφικτή αφενός λόγω της εμφανούς πολιτικής και στρατιωτικής αδυναμίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αφετέρου λόγω του επιτυχούς συνασπισμού των Βαλκανικών κρατών όπου κινήθηκαν κατά της Αυτοκρατορίας προκειμένου να διεκδικήσουν το μεγαλύτερο μέρος των ευρωπαϊκών εδαφών της. Από ελληνικής πλευράς την σύναψη της συμμαχίας προώθησε ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και την πολιτική κατάσταση στο εσωτερικό και την μεγαλεπήβολη στρατιωτική προετοιμασία χειρίστηκε σε αγαστή συνεργασία με τον Θρόνο και το περιβάλλον του. Γενικότερα η χωρίς όρια επέκταση των συνόρων του ελληνικού κράτους αποτελούσε τον βασικό στόχο του ιδεολογικού προσανατολισμού που ονομάστηκε Μεγάλη Ιδέα και αποτελούσε το αλυτρωτικό ζητούμενο της πλειοψηφίας της ελλαδικής κοινωνίας για όλο τον 19ο αιώνα. Ο προσανατολισμός αυτός παρουσιάστηκε ως ///// Ta s s o s S a k e l l a r o p o u l o s // Ι n a b i l i t y t o b r i d g e // During the fifty years of the reign of George I, Greece peacefully increased its territories with the agreement and assistance of the Great Powers—the Ionian Islands at the beginning of the era, Thessaly in 1880. Much later, just in the final months of his reign, in the midst of war efforts, and allied with the other Balkan states, the country succeeded in impressively increasing the range of its borders: Macedonia, Epirus, the Eastern Aegean Islands, Crete. This expansion was made possible, on the one hand, by the Ottoman Empire’s obvious political and military weakness and on the other hand, by the successful alliance of the Balkan States to move against the Empire contesting the greater part of its European territories. On the Greek side, then Prime Minister Eleftherios Venizelos was instrumental in forging the alliance, while managing the internal political situation and the ambitious military preparations in an admirable collaboration with the Crown and its adherents.

By and large, the unlimited expansion of the borders of the Greek state constituted the basic goal of the ideological movement known as Megali Idea (Great Idea), which was the irredentist objective of the majority of Greeks inhabiting the nation’s territories during the entire 19th century. This movement appeared as the continuation and outcome of the 1821 Greek War of Independence, the permanent unresolved issue of

23

13/10/2009 2:15:13 πμ

συνέχεια και απότοκο του τέλους της ελληνικής επανάστασης του 1821, ως διαρκής εκκρεμότητα μιας διαδικασίας που παρέμεινε ανολοκλήρωτη, μετά τον ορισμό των συνόρων, λόγω της ύπαρξης μεγάλου αριθμού ελλήνων σε εδάφη εκτός του νεότευκτου ελληνικού κράτους. Η αναζήτηση και η επιστημονική συζήτηση των προθέσεων και των επιθυμιών των αλύτρωτων ελληνικών πληθυσμών (εντός ή εκτός εισαγωγικών οι όροι: αλύτρωτοι και ελληνικοί δεν έχει σημασία) ευτυχώς βρίσκεται ακόμη υπό επιστημονική μελέτη και αναζήτηση. Μεγάλη σημασία διατηρεί η αναζήτηση των λύσεων και των προτάσεων, των μεθόδων δηλαδή που συγκροτήθηκαν προκειμένου να έλθει σε πέρας η ολοκλήρωση της διαδικασίας αυτής που είχε στόχο την εθνική ή εδαφική ολοκλήρωση. Μιας προσπάθειας που βασίστηκε τελικά σε παρορμήσεις εθνικού χαρακτήρα και όχι στην συγκρότηση πολιτικών λειτουργιών που θα μπορούσαν να προωθήσουν ασφαλώς τον στόχο εκείνον και αντιστοίχως θα είχαν την δυνατότητα απορρόφησης της αποτυχίας του εγχειρήματος έτσι ώστε να μην τραυματιστεί και χαρακτηριστεί ανεπανόρθωτα το πολιτικό και το κοινωνικό γίγνεσθαι. Η μακρά βασιλεία του Γεωργίου Α’, άφησε πίσω της μια εθνική εμπειρία που διατήρησε και διατηρεί το χαρακτηριστικό της ανέφελης εθνικής ανάμνησης. Οι χωρίς αίσιο τέλος κρητικές επαναστάσεις της περιόδου που βασίλεψε όπως και η ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 δεν στάθηκαν ως γεγονότα a process, which remained incomplete after the country’s borders were defined. This was due to the existence of a large number of Greeks residing in territories outside the newly established Greek state.

The search for and the academic discussions regarding the intentions and desires of the unredeemed Greek populations (or “unredeemed Greek” populations, it does not matter) is thankfully still a matter of research and investigation. The inquiry into the solutions and proposals, i.e., the methods devised to complete this process, which aimed at a national or territorial integration is still very important. This effort was ultimately based on nationalistic impulses and not on developing political processes that would safely promote this goal and correspondingly, be able to absorb the impact of the enterprise’s failure so as to avoid irreparably wounding and discrediting the political and social process.

The long reign of George I was a national experience that maintained and maintains the quality of an unclouded national memory. The unsuccessful uprisings on Crete during his reign, as well as the defeat in the 1897 Greco-Turkish War did not prove to be events capable of irreparably injuring his authority and placing the stability of the throne at risk. Since the progressive proposals he rejected as a monarch never succeeded in taking root to any extent in Greek society during the period, they were unable to function as a credible challenge and wear down any objections he might have

24

katalog texts 2.indd 24-25

ικανά να πλήξουν ανεπανόρθωτα το κύρος του και να θέσουν υπό αμφισβήτηση την σταθερότητα του θρόνου του. Οι προοδευτικές προτάσεις που απέρριψε ως βασιλιάς δεν έφτασαν ποτέ να ριζώσουν τόσο στην ελληνική κοινωνία της εποχής έτσι ώστε να λειτουργήσουν ως αντίπαλο δέος και να κάμψουν τις όποιες αντιρρήσεις του. Γενικότερα θα λέγαμε ότι προσπάθησε και κατάφερε επιτυχώς, για λογαριασμό του ίδιου αλλά και του θρόνου του, να διατηρήσει για τον εαυτό του τον ρόλο του συντονιστή (όπου αυτό ήταν ασφαλές) και του παρατηρητή της λειτουργίας των γραναζιών της ελληνικής ζωής. Αποφεύγοντας και εξομαλύνοντας όποιες τριβές δημιουργούσαν προσκόμματα βασίλεψε σαν δυτικός άρχοντας σε μια ανατολική ή ακόμη και ανατολίτικη χώρα. Μεγάλη τομή αποτέλεσε η πολιτική άφιξη του Ελευθέριου Βενιζέλου, στον δυναμισμό του ο Γεώργιος Α’ αντελήφθη δύο βασικά στοιχεία και έναν καθοριστικό στόχο: τις καταβολές ενός πολύ ισχυρού αλυτρωτισμού που προέρχονταν από την βασική τροφοδότρια του φαινομένου, την Κρήτη, και την υποστήριξη που παρείχε ή θα παρείχε στο πρόσωπο του Βενιζέλου το ελληνικό μόρφωμα ενός αστικού οικονομικού περιβάλλοντος που εν δυνάμει θα μπορούσε να εξελιχθεί και σε οικονομική δύναμη με βελτιωμένες εμπορικές και παραγωγικές δυνατότητες ουσιαστικά διαφορετικές από την οικονομικά άρχουσα τάξη που κυριαρχούσε έως τότε. Ο καθοριστικός στόχος που διέβλεψε ήταν η σύζευξη των δύο χωρίς το had. In general, we might say he tried and succeeded both on his own behalf, and on behalf of his throne, to keep for himself the roles of coordinator (wherever he could safely do so) and of observer of the operation of the gears of Greek life. Avoided and smoothing over any friction that produced impediments, he ruled like a Western lord in an Eastern or even Oriental country.

A great rift occurred with the political arrival of Eleftherios Venizelos; in his dynamism, George I perceived two basic elements and a decisive purpose: A very powerful irredentist background, originating in Crete, the main source of the phenomenon, and the support, which was provided, or would be provided to Venizelos himself by a Greek urban economic environment potentially capable of developing into an economic power with enhanced trading and productive abilities, essentially different from the up until then dominant economic ruling class. The decisive purpose he discerned was the pairing of the two, without risking social upheavals, yet to the advantage of irredentist purposes; the success of the latter would guarantee the dynasty true longevity and acceptance by Greek society. However, a basic prerequisite remained: The pairing needed to be indissoluble, and demands for primacy from the old environment or the new nascent urban environment needed to be avoided.

When George I met his end, the above connection broke down. His assassination did not serve as the symbol of union but began the tug of war between the two tenden-

25

13/10/2009 2:15:13 πμ

ρίσκο κοινωνικών ανατροπών αλλά σε όφελος των αλυτρωτικών προοπτικών, των οποίων η επίτευξη τους θα εξασφάλιζε στην δυναστεία πραγματική μακροημέρευση και αποδοχή από την ελληνική κοινωνία. Βασική όμως προϋπόθεση παρέμενε η άρρηκτη σύζευξη και η αποφυγή διεκδίκησης πρωτείων από το παλιό περιβάλλον ή από το νέο υπό εκκόλαψη αστικό περιβάλλον. Η συνάντηση με τον θάνατο του Γεωργίου Α’ αποτέλεσε την ακύρωση της παραπάνω γεφύρωσης. Ο φόνος του δεν λειτούργησε ως σύμβολο ένωσης αλλά ως έναρξη μιας διελκυστίνδας μεταξύ των δύο ρευμάτων. Παρά το πρόσφορο για εθνική χρήση και λειτουργία γεγονός της δολοφονίας ενός βασιλιά σε μια πόλη που είχε ενσωματωθεί στο κρατικό κορμό μετά από έναν αιματηρό και επιτυχημένο πόλεμο και παρά τον επόμενο πόλεμο που θα ακολουθούσε μετά από τρεις μήνες, τον φόνο του βασιλιά δεν τον διεκδίκησε κανένας προκειμένου να καρπωθεί τα συμβολικά και τα πολιτικά οφέλη που προέκυπταν. Ο νεκρός βασιλιάς ανήκε σε έναν μηχανισμό που ο Βενιζέλος δεν έλεγχε, ο μηχανισμός στον οποίο ανήκε ο νεκρός προτίμησε να δώσει ρόλο σε ένα βασιλιά που αποτέλεσε ο ίδιος γρανάζι της ελληνικής μηχανής, να δραστηριοποιήσει δηλαδή έναν βασιλιά που λειτούργησε σαν ντόπιος μαέστρος σε ένα ρεπερτόριο που ακουγόταν από καιρό, επικεφαλής μιας ορχήστρας με θέσεις κατειλημμένες ήδη από πριν. Η φράση «ο βασιλεύς απέθανε ζήτω ο βασιλεύς» προίκισε την Θεσσαλονίκη με το καταλυτικό στοιχείο cies. Although the fact of the assassination of a king in a city, which had just been incorporated into the body of the state after a bloody and successful war, could be used advantageously to promote national purposes and operations, and in spite of the subsequent war, which would follow three months later, no one claimed the king’s assassination in order to exploit any ensuing symbolic and political advantages. The dead king belonged to a system Venizelos did not control, while the system the deceased belonged to preferred to assign a role to a king who, himself, constituted a cog in the Greek machine, i.e., to activate a king who functioned like the local conductor of a well-known repertory, where there were no vacant places. The phrase “the king is dead, long live the king”, endowed Thessaloniki with an element that served as a catalyst, the political assassination, which met up with a basic feature of cities located on borders, be they national, political, or ethnic; the feature that stems from maintaining the regime of a “framework under development” which is never achieved.

The assassination of George I was not caused, or at least was not definitively attributed to any organized activities, but allowed organized activities to emerge. The event remained in political limbo, fogging the landscape and symbols on a path where the desired conclusion was as obvious as the indifference regarding the means employed to attain it. The handling of the political prospects set in motion other processes that “permitted” persecutions and mass killings, transforming the political death into an

26

katalog texts 2.indd 26-27

του πολιτικού θανάτου που ήρθε να συναντήσει ένα βασικό γνώρισμα που έχουν οι πόλεις των συνόρων: εθνικών, πολιτικών, εθνοτικών, εκείνο του γνωρίσματος που προέρχεται από την διατήρηση του καθεστώτος του «υπό διαμόρφωση πλαισίου» που δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Ο φόνος του Γεωργίου Α’ δεν προκλήθηκε ή τουλάχιστον δεν αποδόθηκε τελεσίδικα σε οργανωμένη δράση, αλλά επέτρεψε την εκδήλωση οργανωμένης δράσης. Το γεγονός παρέμεινε στα πολιτικά αζήτητα επιτρέποντας την θόλωση του τοπίου, την θόλωση των συμβόλων, σε μια πορεία με διαυγή την ποθούμενη κατάληξη και αδιαφορία για τα μέσα επίτευξης της. Ο χειρισμός των πολιτικών προοπτικών κινητοποίησε πλέον άλλες διαδικασίες που «επέτρεπαν» διώξεις και μαζικούς θανάτους μετατρέποντας τον πολιτικό θάνατο σε στοιχείο του καμβά και όχι σε αφετηρία. Ο φόνος του έπεσε μόνο στο κενό που δημιούργησε η απουσία του. Το αν βρίσκονταν ξένες υπηρεσίες από πίσω, ή αν ο δολοφόνος ήταν τρελός ή αναρχικός αποτέλεσαν ερωτήματα της ίδιας βαρύτητας και τους αποδόθηκε η ίδια ελαφριά σημασία. Ο δυναμισμός του νέου βασιλιά επέτρεψε στο περιβάλλον του και στην element on the canvas rather than a point of departure.

His assassination fell into the void created by his absence. Whether foreign agents were behind it, or whether the assassin was insane, or an anarchist were equally grave questions, which were assigned the same negligible importance. The dynamism of the new king permitted his circle and the social group around him to decide power was now in their hands, obviously far removed from the boring and hazardous political configuration necessary to create a healthy political life as well as thriving empires.

Moreover, the restoration of the Byzantine Empire the Megali Idea preached could only be achieved on the imaginary level, ignoring whether the goal was, or was not feasible, unless its adherents mistakenly thought that to attain the goal, the name Constantine sufficed; that and the designation Constantine XII, successor to the last Palaeologus emperor, Constantine XI, rather than his actual position in the new dynasty he belonged to, i.e., Constantine I. There is no advantage to anyone in having the “weak” death of George I operate as an element of the metaphysical history of the city of Thessaloniki, a city already heavily burdened by the preservation of its characteristic military fervour. As to the other numerically and culturally strong communities that existed and operated in the city before its incorporation into the Greek state, history decided, irrevocably, as it usually does when pressured and aggravated. However, their departure brought the city neither peace nor tranquillity. From then until now, much has ensued, and tranquillity continues to threaten clangour, i.e., the harsh sound transforming every different voice into a danger.

27

13/10/2009 2:15:13 πμ

κοινωνική ομάδα που τον ακολουθούσε να αποφασίσουν ότι οι λογαριασμοί θα ήταν πλέον δικοί τους και ξεκάθαρα μακριά από την βαρετή και επικίνδυνη πολιτική σύνθεση που είναι απαραίτητη για την δημιουργία μιας υγιούς πολιτικής ζωής αλλά και ακμαίων αυτοκρατοριών. Εξάλλου η ανασύσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας που ευαγγελιζόταν η Μεγάλη Ιδέα μπορούσε να ανασυγκροτηθεί μόνο σε φαντασιακό επίπεδο αγνοώντας το εφικτό ή μη του στόχου, εκτός και αν λανθασμένα έκριναν ότι για την επίτευξη του στόχου αρκούσε το όνομα Κωνσταντίνος και η απόδοση σε αυτόν όχι της σειράς που είχε εκ των πραγμάτων στην νέα δυναστεία που ανήκε, Κωνσταντίνος Α’, αλλά της θέσης Κωνσταντίνος ΙΒ’, ως συνέχεια του τελευταίου Παλαιολόγου Κωνσταντίνου ΙΑ’. Δεν συμφέρει κανέναν να λειτουργεί ο «αδύναμος» θάνατος του Γεωργίου Α’ ως στοιχείο της μεταφυσικής ιστορίας της πόλης της Θεσσαλονίκης, την πόλη την βαραίνει ήδη πολύ η διατήρηση της πολεμικής έγερσης που την χαρακτηρίζει. Για τις άλλες ισχυρές αριθμητικά και πολιτισμικά κοινότητες που υπήρχαν και δρούσαν σε αυτήν πριν από την ένταξή της στον κρατικό κορμό, αποφάσισε η ιστορία, αμετάκλητα όπως κάνει συνήθως όταν την πιέζουν και την εκνευρίζουν. Ωστόσο η έκλειψη τους δεν έφερε την ειρήνη κα την γαλήνη σε αυτήν. Από τότε έως τώρα ακολούθησαν πολλά και η γαλήνευση εξακολουθεί να απειλεί την κλαγγή, δηλαδή τον άγριο ήχο που μετατρέπει κάθε διαφορετική φωνή σε κίνδυνο. ///// A l a i n B a d i o u // απόσπασμα από το Η πολιτική και η λογική του Συμβάντος. ///// A l a i n B a d i o u // fragment, 1985.

Πρέπει For the event

να παραμερίσουμε to transpire

όλα τα γεγονότα we must

για να επέλθει set aside

το συμβάν. all facts.

28

katalog texts 2.indd 28-29

///// ΔΙΚΟΓΡΑΦΊΑ // Κατηγορούμενος // Accused // 1947 //

#32

In the matter of the airmen, as I

Για το ζήτημα των αεροπόρων, όπως said, our purpose was to attack the

είπα, εμείς είχαμε σκοπό να χτυπήσουμε aviators. Now, there were some

τους ιπτάμενους. Τώρα, μέσα υπήρχαν others inside. This cannot be con-

κι άλλοι που δεν ήταν τέτοιοι. Αυτό δεν sidered a crime. In an operation,

μπορούμε να το θεωρήσουμε έγκλημα. you have to keep going, regardless

Σε μια επιχείρηση, θα πρέπει να of whether you will face certain

τραβήξεις μπροστά, ανεξάρτητα αν θα #31

things you had not foreseen. I do

αντιμετωπίσεις ορισμένα πράγματα τα not consider this act, or any of the

οποία δεν έχεις προβλέψει. Δεν θεωρώ others, criminal, because you do

την πράξη αυτή, όπως και όλες τις not commit a crime when you are

άλλες, εγκληματικές, γιατί εκείνοι που fighting a war.

πολεμούν δεν κάνουν εγκλήματα.

29

13/10/2009 2:15:13 πμ

Αν τ ώ ν η ς Μ ό λ χ ο // Τα Φ α ν τ ά σ μ α τ α τ η ς Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η ς // [ στη μνήμη της κυρíας Μ. ] // Η Θεσσαλονίκη είναι ο τόπος μου. Νιώθω δεμένος με την ιστορία της, με την οικογένεια, τους δασκάλους και τους φίλους που μαζί τους μεγάλωσα σ’ αυτή την πόλη. Η αγάπη, τα λόγια και το παράδειγμά τους με βοήθησαν να ωρημάσω. Η νεανική μου ζωή σ’ αυτή την πόλη μού’μαθε κάτι το ιδιαίτερο. Αυτό το ξεχωριστό δίδαγμα αφορά τη σημασία της απώλειας, το αίσθημα που αναπτύσσεται όταν κανείς σκέφτεται τι σημαίνει να παρακολουθείς –να βιώνεις—το σβήσιμο μιάς κουλτούρας, την εξαφάνιση ενός τρόπου ζωής, τον ανήλεο ξεριζωμό ανθρώπων, των ανθρώπων σου. Φυσικά εμείς οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης δεν είμαστε οι μόνοι των οποίων η μοίρα προσδιορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από την απώλεια. Οι χιλιάδες Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι που διώχτηκαν από τα σπίτια τους στις αρχές της δεκαετίας του 20 –οι πρώτοι από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, οι δεύτεροι απο τη Θεσσαλονίκη και τα περίγυρά τηςκαι αυτοί γνώρισαν τον ξεριζωμό και την απώλεια. Το ίδιο συμβαίνει και με τους μετανάστες από τον Πόντο, από τον Καύκασο και πολλά άλλα μέρη στην ανατολική και νότια Ευρώπη, οι οποίοι, με τον ένα η τον άλλο τρόπο, βρέθηκαν σ’αυτήν τη συνήθως ανοιχτή και φιλόξενη πόλη. Πιστεύω ότι η σχέση με τη Θεσσαλονίκη, είτε κάποιος γεννήθηκε και μεγάλωσε, είτε γιά κάποιο λόγο εγκαταστάθηκε εδώ, καλλιεργεί μια ευαισθησία απέναντι στην εμπειρία, φυσική η ψυχολογική, ///// A n t o n i s M o l h o // T h e G h o s t s o f T h e s s a l o n i k i // [ to the memory of Mrs. M. ] // Thessaloniki is my home. I feel bound to its history, to my family, teachers, and the friends I grew up with in this city. Their love, words, and example helped me mature. My youth in this city taught me something special. This specific lesson has to do with the meaning of loss, the feeling that develops when considering what it means to observe—to experience—the decline of a culture, the disappearance of a way of life, the merciless uprooting of people, of your people. Naturally, we Thessaloniki Jews are not the only ones whose fate was largely defined by loss. The thousands of Christians and Muslims forced from their homes in the early 1920s—the former from Asia Minor and Eastern Thrace, the latter from Thessaloniki and its environs— they too experienced displacement and loss. The same happened to emigrants from Pontus, the Caucasus, and many other places in Eastern and Southern Europe, who, one way or another, found themselves in this by and large open and hospitable city.

I believe one’s relationship with Thessaloniki, whether one is born and bred here, or has settled here for some reason, cultivates sensitivity in the face of the experience, actual or psychological, of loss and exile. We suffer alongside—we have to suffer alongside—those who suffer or are tortured.

Today, on a day dedicated to the memory of the thousands of victims of Nazi hatred, /////

30

katalog texts 2.indd 30-31

#33

της απώλειας και της εξορίας. Συμπάσχουμε –πρέπει να συμπάσχουμε- με τους ανθρώπους που υποφέρουν η βασανίζονται. Σήμερα, μέρα αφιερωμένη στη μνήμη των χιλιάδων θυμάτων του ναζιστικού μίσους, θέλω να σας μιλήσω για το κενό –το κενό που άφησε η συστηματική εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης-- στο σώμα της πόλης αλλά και για το κενό που αφήνει στην αντίληψή μας για το παρελθόν. Ένας περαστικóς, χωρíς ιστορικéς γνώσεις, δύσκολα θα φανταζόταν ότι σ’αυτήν την πόλη, για περισσότερο από 400 χρόνια, οι Εβραίοι αντιπροσώπευαν την πλειονότητα του πληθυσμού της. Στις μέρες μας, τα ίχνη αυτής της εβραϊκής παρουσίας είναι κρυμμένα πίσω από κτίρια, από ήχους, από καινούργιες γλώσσες. Πρέπει να ψάξεις, συχνά πίσω από την πρόσοψη της πόλης, για να βρεις τα ελάχιστα σημάδια ενός πρόσφατου, αλλα ξεριζωμένου παρελθóντος.. Για να δανειστώ μια φράση του μεγάλου Ιταλού συγγραφέα Italo Calvino, θα έλεγα ότι μια πόλη δεν μιλάει γιά το παρελθόν της, ωστόσο το περιέχει όπως μια παλάμη τις γραμμές της. Κρίμα όμως που οι γραμμές του χεριού της Θεσσαλονίκης ξαναχαράχτηκαν ηθελημένα, σxεδόν βίαια, λες και η πόλη, και οι πρόσφατοι κάτοικοί της, ήθελαν να ξεγελάσουν τον τυχαίο περαστικό. Επιτρέψτε μου να ανατρέξω σε κάποια μερικά στοιχεία, αναμφισβήτητα γνωστά σε όλους σας. Προς το τέλος του 1400 και κατά τις πρώτες δεκαετίες του 1500, ένα μεγάλο κύμα από Εβραίους Σεφαρδίτες, που είχαν διωχτεί από την Ισπανία και από την Πορτογαλία, έφτασαν στη Θεσσαλονίκη. Εδώ συγκατοίκησαν με Εβραίους εγκαταστημένους από πολύ παλιά – ο Απόστολος Παύλος βρήκε μια κοινότητα όταν I want to speak to you of the void—the void the systematic extermination of the Jews of Thessaloniki—created in the body of the city, as well as of the void it leaves in our understanding of the past.

A passer-by, with no knowledge of history, would be hard put to imagine that for over 400 years Jews represented the majority of this city’s population. In our days, the traces of this Jewish presence are hidden behind buildings, sounds, new languages.

You have to search, frequently behind the façade of the city, to find the few signs of a recent, yet uprooted past. If I might borrow a phrase from the great Italian writer Italo Calvino, I would say a city does not speak of its past, nevertheless, it contains it like the lines in one’s palm. It’s a shame that the lines of Thessaloniki’s hand were deliberately retraced, almost violently, as if the city and its recent residents wanted to fool the chance passer-by.

Allow me to go over a few details, you are unquestionably familiar with. Towards the end of the 1400s, and during the first decades of the 1500s, a large wave of Sephardic Jews, expelled from Spain and Portugal, arrived in Thessaloniki. Here, they lived alongside Jewish settlers of long ago—the Apostle Paul found one such community

31

13/10/2009 2:15:14 πμ

επισκέφτηκε την πόλη. Ήταν ακριβώς αυτοί οι Εβραίοι Σεφαρδίτες που μετά την εγκατάστασή τους στην πόλη έδωσαν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην Θεσσαλονίκη και στην Εβραϊκή της κοινότητα. Είναι δύσκολο να υπολογίσει κανείς πόσοι από αυτούς τους Εβραίους εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη προς το τέλος του 15ου και της αρχές του 16ου αιώνα. Πάντως, σχεδόν αμέσως μετά την εγκατάστασή τους συγκρότησαν την πολυπληθέστερη θρησκευτική ομάδα της πόλης, και για τέσσερις περίπου αιώνες αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού της πόλης. Αλλες ομάδες Εβραίων έφτασαν αργότερα: στη διάρκεια του 16ου αιώνα οι Μαράνοι (δηλαδή Εβραίοι Ιβηρικής καταγωγής που είχαν αναγκαστεί μια στιγμή να ασπαστούν τον Χριστιανισμό, αλλά σύντομα μετά την έξοδό τους από την Ισπανία επανήλθαν στις παραδόσεις των προγόνων τους), στα τέλη του 17ου και τις αρχές του 18ου αιώνα έφτασαν και Εβραίοι από το Λιβόρνο, επί το πλείστον έμποροι και επιχειρηματίες, στα τέλει του 19ου αιώνα Εβραίοι, πρόσφυγες από τα πογρόμ στη Ρωσσία. Αμέσως πριν την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο Ελληνικό Βασίλειο, οι Εβραίοι αντιπροσώπευαν περίπου το 40 τοις εκατό του πληθυσμού της πόλης: ήταν περισσότεροι από 60, ίσως έφταναν και τις 80 χιλιάδες. Λίγο πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, είχαν μείνει λίγοι λιγότεροι από 60.000. Πολλοί, πάρα πολλοί, απο αυτούς δολοφονήθηκαν από τους Ναζί και τους φίλους τους ανάμεσα στο Μάρτιο και τον Αύγουστο του 1943. Μέσα σε λίγους μήνες, η when he visited the city. It was precisely these Sephardic Jews who, after settling in the city, gave a special character to Thessaloniki and its Jewish community. It is difficult to calculate how many of these Jews settled in Thessaloniki around the end of the 15th and the early 16th centuries. Nevertheless, almost immediately after their settlement, they constituted the city’s largest religious group, and for approximately four centuries the city’s majority population. Other Jewish groups arrived later: During the 16th century, Marranos (i.e., Jews of Iberian descent, forced at a certain point to embrace Christianity, but who, shortly after leaving Spain, returned to the traditions of their forefathers), at the end of the 17th and the beginning of the 18th centuries, Jews, mostly merchants and entrepreneurs, arrived from Leghorn in Tuscany, and at the end of the 19th century, came Jewish refugees from the Russian pogroms. Right before Thessaloniki was incorporated into the Kingdom of Greece, the Jews represented approximately 40% of the city’s population: They numbered over 60,000 perhaps even reached 80,000.

A little before World War II, less than 60,000 remained. Many, a great many, were then murdered by the Nazis and their allies, between March and August 1943. In a few months, the majority of Thessaloniki’s Jews disappeared from the face of the city. In 1946, after the camp survivors returned, there were less than 4,000 Jews in Thessaloniki. However, immediately after the war, many of the survivors left for des-

32

katalog texts 2.indd 32-33

πλειονότητα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης εξαφανίστηκε από το πρόσωπο της πόλης. Το 1946, μετά την επιστροφή όσων είχαν επιζήσει από τα στρατόπεδα, στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν λιγότεροι από 4.000 Εβραίοι. Ωστόσο, αμέσως μετά τον πόλεμο, αρκετοί από τους επιζώντες έφυγαν για προορισμούς λιγότερο ή περισσότερο μακρινούς· άλλοι απομακρύνθηκαν απο τις Εβραικές παραδόσεις, άλλοι πάλι έκαναν μικτούς γάμους που δεν είναι καθόλου σπάνιοι. Σε έναν αισιόδοξο υπολογισμό ο Εβραϊκός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης στις αρχές του αιώνα μας ανάρχεται σε χίλια περίπου άτομα. Συνοψίζοντας: Από τους 60 χιλιάδες, σήμερα ζούν στην πόλη περίπου χίλιοι. Ελπίζω η αναφορά μου σχετικά με το κενό που δημιουργήθηκε στην πόλη να είναι σαφής. Το θέμα μου σήμερα είναι αυτό το κενό. Δύσκολο θέμα το κενό. Πώς να μιλήσεις για τα κενά; Για τη σιωπή; Για τις απουσίες; Πώς να περιγράψεις ποιά θα ήταν η σημερινή Θεσσαλονίκη αν αυτός ο βίαιος ξεριζωμός του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου δεν είχε συμβεί; Βέβαια, πολλά πράγματα δεν άλλαξαν, τουλάχιστον δεν άλλαξαν στην ουσία τους. Σας φέρνω ένα παράδειγμα. Επί αιώνες, μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οι Εβραίοι διέπρεψαν με τις δραστηριότητές τους οι οποίες τους επέτρεψαν να αναπτύξουν δεσμούς – και όχι μόνο οικονομικούς – με την ευρωπαϊκή δύση. Διαβάζω ένα απόσπασμα από ένα ωραίο βιβλίο του 1946 που δημοσιεύτηκε στη tinations both near and far; others distanced themselves from Jewish traditions, yet others entered into mixed marriages, something which is not at all rare. An optimistic calculation puts the Jewish population of Thessaloniki at the beginning of our century at approximately one thousand.

To summarize: Out of 60,000, approximately one thousand now live in the city. I hope my reference to the void created in the city is now clear. Today, my subject is that void.

The void is a difficult subject. How do you discuss the void? Silence? Absence? How do you describe what present-day Thessaloniki would be like had the violent displacement of World War II never happened?

Of course, many things have not changed; or at least their essence has not. To cite an example: For centuries, until the first decades of the 20th century, Jews excelled at activities that allowed them to form ties—and not only financial—with the European West. I shall read you an extract from a wonderful book published in New York in 1946.

Its author, Leon Sciaky was born in Thessaloniki in 1892 and immigrated to New York in 1912, at the age of 20. When contemplating the contrast of the various civilizations and traditions of his childhood, the mixture of East and West that characterized the contents of his Thessaloniki home, he wrote of the living room: “Nowhere did these two meet is as conspicuous incongruity than in the living hall upstairs, the verandado, [please note the Spanish word, I shall return to it shortly] where they glared uneasily

33

13/10/2009 2:15:14 πμ

Νέα Υόρκη. Ο συγγραφέας του, ο Leon Schiaky, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1892 και μετανάστεψε στη Νέα Υόρκη το 1912, όταν ήταν 20 χρονών. Αναλογιζόμενος την αντίθεση των διαφόρων πολιτισμών και παραδόσεων της παιδικής του ηλικίας, “το κράμα ανατολής και δύσης που χαρακτήριζαν το περιεχόμενο του σπιτιού”, έγραφε για το σαλόνι του σπιτιού του στη Θεσσαλονίκη: “Tα δύο διαφορετικά αυτά στυλ, σε σημαντική αντίθεση μεταξύ τους, μπορούσε να τα διακρίνει κανείς στο verandado, [προσέξτε την ισπανική λέξη, θα επανέλθω σε λίγο] το σαλόνι του πρώτου πατώματος, όπου το ένα κοιτούσε το άλλο με καχυποψία. Το ένα μέρος αυτού του ασυνήθιστα μεγάλου δωματίου ήταν Ευρωπαικό. Το βαρύ τραπέζι από ξύλο καρυδιάς, οι κομψοί καναπέδες και οι πολυθρόνες, η κονσόλα με τον καθρέφτη με χρυσό φιτίλι και το εκκρεμές ρολόι με τα πλούσια ανάγλυφα, θα μπορούσαν χωρίς άλλο να κοσμούν ένα οποιοδήποτε άλλο κομψό σαλόνι της Βιέννης ή του Παρισιού, όπου είχαν κατασκευαστεί αυτά τα έπιπλα. Η αντίθετη πλευρά ήταν τόσο απλή που έμοιαζε άδεια. Δύο χαμηλοί και άνετοι καναπέδες γεμάτοι με λαμπρά χρωματιστά μαξιλάρια ήταν τοποθετημένοι στον τοίχο. Η οικογένεια, από ένστικτο, περιφερόταν σ’αυτήν την πλευρά του σπιτιού και μέσα στην ηδονιστική ανατολίτικη άνεση που εξέπεμπε.” Η περιγραφή του ιδιωτικού αυτού χώρου και η εικόνα μιας κουλτούρας που αντλούσε από τον ευρωπαικό τρόπο ζωής αντανακλούν ένα δίκτυο σχέσεων με τη Δύση που γίνεται εμφανής και από άλλες δραστηριότητες. Εβραίοι είχαν ιδρύσει ξένα σχολεία όπου τα παιδιά τους εκπαιδεύονταν με την ευρωπαϊκά πρότυπα · Εβραίοι ζωντάνευαν την πνευματική ζωή της πόλης με τις δεκάδες περιοδικών και εφημερίδων που εξέδιδαν, γεμάτα από ενδιαφέρουσες πολιτικές και πολιτισμικές ειδήσεις από το εξωτερικό: ένας Εβραίος από το Λιβόρνο, ο γιατρός Αλλατίνι, at each other. One end of the uncommonly large room was distinctly Occidental. The massive walnut table, the elegantly upholstered easy chairs and sofas, the console with the gilt-framed mirror and the elaborately carved grandfather’s clock might well have graced a tastefully appointed living room in Vienna or Paris, where the furniture had been made. The other end was almost bare in its simplicity. Two, low, wide divans bearing a profusion of brightly colored downy pillows lined the wall. To this side, with its proferred hedonic comfort of the East, would the family gravitate instinctively.”

The description of this private space and the portrait of a culture that sprang from a European way of life reflect a network of ties with the West, which becomes evident in other activities as well. Jews established foreign schools where their children were educated according to European standards. Jews brought life to the city’s intellectual circles, publishing dozens of newspapers and magazines, full of interesting political and cultural news from abroad; a Jew from Leghorn, Dr. Moses Allatini, built what is considered to have been the first factory in the Southern Balkans. Thessaloniki Jews

34

katalog texts 2.indd 34-35

κατασκευάσε αυτό που θεωρείται το πρώτο εργοστάσιο των Νοτίων Βαλκανίων · Εβραίοι της Θεσσαλονίκης είχαν φέρει από τη Δύση σοσιαλιστικές ιδέες και τρόπους συνδικαλιστικής οργάνωσης κατάλληλες για τη σταδιακή εκβιομηχάνηση της πόλης· ο Αβρόμ Μπεναρόγια, Εβραίος ήρθε τη Βουλγαρία στη Θεσσαλονίκη, όπου δημιούργησε την πρώτη συνδικαλιστική οργάνωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία· Εβραίοι επιχειρηματίες είχαν πείσει τον Αυστριακό μεγιστάνα, βαρώνο Χιρς, να χρηματοδοτήσει το σιδηροδρομικό δίκτυο που ένωσε τη Θεσσαλονίκη με τη Βιέννη και από εκεί, με άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Σ’αυτές αλλά και σε άλλες δραστηριότητες, οι Εβραίοι είχαν παίξει έναν βασικό ρόλο ανάμεσα στο τέλος του 1800 και στις αρχές του 1900. Η συμβολή τους δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Αλλά η απουσία τους μετά τον πόλεμο, δεν εμπόδισε άλλες ομάδες να ακολουθήσουν και να εμβαθύνουν πολλές φορές δρόμους, που εκείνοι είχαν χαράξει. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι σ’αυτούς τους τομείς, το κενό που δημιουργήθηκε από τον αφανισμό σχεδόν όλου του Εβραϊκού πληθυσμού μπορεί να θεωρηθεί κυρίως αριθμητικό. Αλλού, το κενό αυτό πολύ δύσκολα μπορεί να περιοριστεί σε αριθμούς. Ας γυρίσουμε στο απόσπασμα που σας διάβασα πριν λίγο, την περιγραφή του verandado του σπιτιού του Schiaky. Γιατί μια ισπανική λέξη μέσα σε ένα κείμενο που είναι γραμμένο σε κομψά αγγλικά; Το γεγονός είναι ότι ο Schiaky και η οικογένειά του, όπως και η πλειοψηφία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, επικοινωνούσαν brought socialist ideas and union organizing methods appropriate to the gradual industrialization of the city; Avraam Benaroya, a Jew, came to Thessaloniki from Bulgaria and founded the first trade union in the Ottoman Empire. Jewish businessmen persuaded the Austrian tycoon, Baron Maurice de Hirsch, to finance the railway network linking Thessaloniki to Vienna, and from there to other European capitals. Jews played a vital role in all these, as well as other, activities between the end of the 1800s and the beginning of the 1900s. Their contribution cannot be doubted. But their postwar absence did not prevent other groups from following and frequently extending the paths they had created. One might say that in all these sectors, the void created by the destruction of practically the entire Jewish population may be viewed primarily as a matter of numbers.

Elsewhere, it is very difficult to limit this void to numbers. Let’s go back to the extract I read you a little while ago, the description of the verandado in Sciaky’s home. What is a Spanish word doing in a text written in elegant English? It is a fact that Sciaky and his family, like the majority of Thessaloniki’s Jews, communicated among themselves primarily in a language that was a variant of the Spanish Castilian idiom, i.e., the language their ancestors spoke at the time of their expulsion from the Iberian Peninsula.

For many generations, Ladino, also known as Judaeo-Spanish, was the language used

by Thessaloniki’s Jews to communicate among themselves. Naturally, they knew oth-

35

13/10/2009 2:15:14 πμ

μεταξύ τους κυρίως με μια γλώσσα, μια παραλλαγή του Ισπανικού Καστιλιανικού ιδιώματος, δηλαδή τη γλώσσα των προγόνων τους την εποχή του διωγμού τους από την Ιβηρική Χερσόνησο. Για πολλές γενιές, το λαδίνο, γνωστό και ως judeo espagnol, υπήρξε η γλώσσα επικοινωνίας μεταξύ των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Βέβαια, γνώριζαν και άλλες γλώσσες: τα τουρκικά, τα ελληνικά, τα σερβικά, τα εβραϊκά και μια σειρά άλλων δυτικών γλωσσών, όπως τα ιταλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά. Όμως η γλώσσα της καθημερινής ζωής ήταν το λαδίνο. Επιτρέψτε μου μια προσωπική ανάμνηση. Η γιαγιά μου, η μητέρα του πατέρα μου, που γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1875 και που επέζησε ως εκ θαύματος από τη γερμανική κατοχή, χάρη στη γενναιοψυχία μιας Χριστιανής φίλης της, γνώριζε καλά μονο το λαντίνο. Βέβαια, μιλούσε τα ελληνικά, θυμόταν πολλές τούρκικες εκφράσεις, ήξερε να διαβάζει τα εβραϊκά που χρησιμοποιούσε στις μεγάλες εβραικές γιορτές. Η γλώσσα της όμως ήταν το λαδίνο. Ήταν η μόνη γλώσσα που ήξερε να διαβάζει (όχι με λατινικούς χαρακτήρες αλλά με εβραϊκούς) και οι γιοι και τα εγγόνιά της όφειλαν, όταν επέστρεφαν στη Θεσσαλονίκη από ταξίδια στην Δυτική Ευρώπη, να της φέρνουν γαλλικά, ιταλικά, αγγλικά, όχι όμως γερμανικά, μυθιστορήματα σε μετάφραση στο λαδίνο και γραμμένα με εβραϊκούς χαρακτήρες. Καθώς όμως η αντίστοιχη εκδοτική παραγωγή ήταν πενιχρή, κι επειδή οι γιοι και το εγγόνιά της δεν ήθελαν να την στενοχωρούν, συχνά, στο σπίτι της γιαγιάς μου έβρισκες δυό και er languages: Turkish, Greek, Serbian, Hebrew and a series of other Western languages such as Italian, French, and German. Yet Ladino was the everyday language. Permit me to bring up a personal memory. My grandmother, my father’s mother, who was born in Thessaloniki in 1875 and miraculously survived the German occupation thanks to the generosity of a Christian friend, knew only Ladino well. Of course, she spoke Greek, remembered may Turkish expressions, and knew how to read the Hebrew she used during the Jewish High Holidays. But her language was Ladino. It was the only language she knew how to read (in Hebrew, not Latin characters), and whenever her sons and grandchildren returned to Thessaloniki from travels in Western Europe, they were tasked with bringing her French, Italian, and English, but not German, novels translated into Ladino and written in Hebrew characters. Since the corresponding published output was poor, and because her sons and grandchildren did not want to upset her, you could frequently find two or three different editions of the same book in my grandmother’s house.

Today, it would be hard to find in Thessaloniki one person under fifty who understands Ladino, or anyone under eighty who speaks it. The void created by the disappearance of Ladino is not just a linguistic one. Because as Machiavelli (D. II, 25) wrote, approximately during the period the Sephardic community was being created in Thessaloniki, the disappearance of a language constitutes a sure sign that a culture has vanished.

36

katalog texts 2.indd 36-37

τρία αντίτυπα του ίδιου τίτλου. Σήμερα, θα ήταν δύσκολο να βρει κανείς στη Θεσσαλονίκη ένα άτομο κάτω των πενήντα που να καταλαβαίνει το λαδίνο, ή κάτω από τα ογδόντα που να το μιλάει. Το κενό που δημιουργήθηκε από την εξαφάνιση του λαδίνο δεν είναι μόνο γλωσσικό. Γιατί, όπως έγραφε ο Machiavelli (D. II, 25) την εποχή περίπου που δημιουργούνταν η κοινότητα των Σεφαρδιτών της Θεσσαλονίκης, η εξαφάνιση μιας γλώσσας αποτελεί ένα σίγουρο σημάδι πως μια κουλτούρα έχει σβήσει. Επεκτείνοντας τον συλλογισμό του Ιταλού διανοητή θα ρωτούσα: τι μπορεί να σημαίνει για τη σημερινή Θεσσαλονίκη η εξαφάνιση μιας γλώσσας που για αιώνες είχε εκφράσει τη σκέψη μεγάλου μέρους του πληθυσμού της; Τι θα μπορούσε να σημαίνει η σιωπή αυτή; Τι επιπτώσεις θα μπορούσε να έχει για την πόλη, για τον χαρακτήρα της, για την βαθύτερη ουσία της, η απώθηση αυτής γλώσσας από το πολιτιστικό της πλαίσιο; Ας περάσω σε μιάς άλλης μορφής κενό. Ένας υποθετικός ταξιδιώτης που ακολουθεί τα χνάρια όσων θυμάται να άκουσε από γέρους ή όσων διάβασε σε παλιές περιγραφές, προχωρά βόρεια του Λευκού Πύργου. Η μνήμη του του λέει ότι σε λιγότερα από 500 μέτρα θα συναντήσει το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο, δέκα φορές μεγαλύτερο και παλαιότερο από εκείνο της Πράγας – τουλάχιστον με βάση τα βιβλία. Επιβάλλεται η σιγή σε ένα νεκροταφείο. Αλλά η σιωπή που συναντάει ο φίλος μας είναι εντελώς διαφορετική. Γιατί όσο περισσότερο πλησιάζει εκεί όπου έπρεπε να ήταν το παλιό νεκροταφείο, τόσο περισσότερο τον τυλίγει ένα χρωματιστό περιβάλλον, θορυβώδες, με μια νευρική και χαρούμενη ζωντάνια την οποία αναγνωρίζει ως χαρακτηριστική ενός πανεπιστημιακού περιβάλλοντος. Πράγματι, εκεί όπου βρισκόταν το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο, επεκτάθηκε αμέσως μετά τον πόλεμο το μεγάλο κρατικό πανεπιστήμιο που πήρε το όνομά του από τον μέγιστο φιλόσοφο που είχε γεννηθεί κοντά στη Θεσσαλονίκη: το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο με πληθυσμό περίπου εκατό χιλιάδων φοιτητών, κέντρο Ιστορικών και Γλωσσικών σπουδών, ένα από τα σημαντικά ευρωπαικά ιδρύματα για τέτοιου είδους σπουδές. Και το νεκροταφείο; Εξαφανίστηκε. Το κατέστρεψαν οι ναζιστές και οι συνεργάτες Extending the Italian intellectual’s argument, I might ask: What might the disappearance of a language, which for centuries had expressed the thinking of a large part of its population mean for present-day Thessaloniki? What might this silence signify?

What consequences might the expulsion of this language from the city’s cultural framework have for the city, for its character, its deeper essence?

Let us move on to another type of void. An imaginary traveller, following the traces of what he remembers hearing from his elders or read in old descriptions, continues north of the White Tower. His recollection tells him that in less than 500 meters he

37

13/10/2009 2:15:14 πμ

τους. Δεν υπάρχει ούτε ένα ίχνος του, ούτε καν μια πινακίδα, ούτε ένα μνημείο που να τιμά τη μνήμη του, τίποτα που να θυμίζει την παρουσία του για αιώνες σ’εκείνο το μέρος. Αλλά ο Calvino έχει δίκιο. Αν ψάξει κανείς προσεκτικά, θα βρει κάποια ανάμνησή του, λίγο πιο πέρα, κοντά στην είσοδο του πανεπιστημίου, δίπλα στον Ιππόδρομο. Μέσα σ’ένα τοιχάκι, κατά μήκος του περιπάτου των επισκεπτών, φαίνεται ένα κομμάτι μιας επιτύμβιας πλάκας παρμένης από το παλιό νεκροταφείο. Μπορεί να διαβάσει κανείς τα εβραϊκά γράμματα παρόλο που δεν είναι δυνατό να εξακριβώσει την ταυτότητα του ατόμου πού τιμά αυτή η πλάκα. Στα παιδικά μου χρóνια εíχα δεí εκατοντάδες τέτοιες επιτύμβιες πέτρες σκορπισμένες εδώ κι εκεί, στιβαγμένες τη μια πάνω στην άλλη, που χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό για να στρωθούν κήποι ή πλατειούλες, και σε μια περίπτωση, στα χρόνια τις Γερμανικής κατοχής, γιά να κατασκευάσουν μια πισίνα. Αναρωτιέται κανείς αν οι υπεύθυνοι για τον βανδαλισμό που αμαύρωσε τον ιερό χαρακτήρα αυτών των μαρμάρων είχαν συνείδηση του τι έκαναν. Ο ταξιδιώτης μας, που περιβάλλεται από δεκάδες και δεκάδες χαρούμενους και πληθωρικούς φοιτητές, δεν μπορεί παρά να μείνει άφωνος από την εκκωφαντική απουσία που τον τυλίγει. Τη σιωπή όλων εκείνων των τάφων και των κατοίκων τους, που περίμεναν υπομονετικά, για γενιές, η ακόμη για αιώνες, κάποιον. Και δεν μπορεί να μην αναλογιστεί κανείς ποιό θα μπορούσε να είναι το τίμημα που θα έπρεπε να πληρώσουν μια πόλη και οι κάτοικοί will encounter the old Jewish cemetery, ten times larger and older than the one in Prague—at least according to the books. Silence is required in a cemetery. But our friend encounters a completely different silence. Because the closer he gets to where the old cemetery ought to be, the more he is enveloped by a colourful environment, noisy, with a restless and happy liveliness he recognizes as characteristic of a university environment. Indeed, the area where the old Jewish cemetery used to be was immediately taken over after the war by the great public university, which takes its name from the consummate philosopher born near Thessaloniki: the Aristotle University, with a student population of approximately one hundred thousand, a focal point for the study of history and languages, one of the most important European institutions for such studies.

And the cemetery? It’s disappeared. Destroyed by the Nazis and their collaborators.

Not a trace exists, not even one sign, not even a memorial honouring its memory, nothing to recall its centuries-long presence in that area. But Calvino is right. If you search carefully, you will find a certain memory, a little further down, near the entrance to the university, next to the Hippodrome. Embedded in a wall, along the visitors’ path, is a fragment of a funerary plaque taken from the old cemetery. One can make out the Hebrew letters, although it is impossible to ascertain the identity of the individual this plaque honours. As a child, I saw hundreds of such funerary stones,

38

katalog texts 2.indd 38-39

της που βεβήλωσαν την ησυχία και την ηρεμία των νεκρών, που δεν σεβάστηκαν την ιερότητα ενός νεκροταφείου, που βίαια επέβαλαν στης μελλοντικές γενιές τη λήθη των νεκρών της ίδιας της πόλης. Άλλες σιωπές είναι λιγότερο δραμματικές, óχι όμως λιγότερο σημαντικές. Θυμάμαι, πηγαίνοντας στο σχολείο τα πρωινά, τον οδηγό του τραμ, να αναγγέλει, πάντα με τη ίδια τελετουργική και κάπως κουρασμένη φωνή, ότι φτάναμε στη στάση Μισραχή, ή στη στáση Χιρς. Ηταν απóηχοι μιας προπολεμικής εβραικής Θεσσαλονίκης, ήχοι που χάθηκαν και αυτοí. Ποιóς θυμάται σήμερα γιατí η κεντρική αγορά της πóλης λέγεται Modiano, ή γιατí το μεγάλο και επιβλητικó ερεíπιο στα ανατολικά της πóλης φέρει το óνομα Αλλατíνι, ή γιατí ακóμα το ωδεíο στεγάζεται στη villa Fernandes... Κάποιος, και με το δíκαιó του, θα μου έλεγε óτι óλες οι πóλεις αλλάζουν με το πέρασμα του χρóνου. Ο βαρóνος Haussman άλλαξε ριζικá την óψη του Παρισιού στα μέσα του 19ου αιώνα ξεριζώνοντας ολóκληρες γειτονιές προκειμένου να κατασκεβάσει τα μεγάλα boulevards της γαλλικής πρωτεύουσας. Με παρóμοιο τρóπο, στη Φλωρεντíα, η πóλη óπου ζω τα τελευταíα χρóνια, óταν για ένα διάστημα έγινε πρωτεύουσα του νεοιδρυθέντους ιταλικού κράτους, γκρεμίστηκε éνα μεγάλο κομμάτι του παλιού μεσαιωνικού κέντρου της πóλης, ούτως ώστε να αποκτήσει ο ιστóς της πóλης μοντέρνο χαρακτήρα. Στη Βιέννη, νεκροταφεία μεταφέρθηκαν από περιοχές κοντά στο κέντρο στην εξοχή η στα προάστεια. Από αυτή την άποψη, scattered here and here, stacked one upon the other; they were used as construction material to create gardens or small squares and in one instance during the German occupation, to construct a swimming pool. You wonder whether those responsible for this vandalism that tarnished the sacred character of these marbles understood what they were doing. Our traveller, surrounded by dozens and dozens of happy and effusive students, cannot but be rendered speechless by the reverberating silence enveloping him. The silence of all those graves and their inhabitants, awaiting someone patiently, for generations, or even for centuries. And you cannot help but wonder what price should be paid by a city that, along with its inhabitants, desecrated the sanctity of a cemetery, violently imposing upon future generations an ignorance of the city’s own dead.

Other silences are less dramatic, but no less important. I remember, going to school in the morning, and the trolley car driver announcing, always in the same ceremonial and slightly tired voice, the stops as we reached them: Misrachi, or Hirsch. These were echoes of a pre-war Jewish Thessaloniki, sounds that have also been lost. Today, who remembers why the city’s central market is called Modiano, or why the large imposing ruin east of the city bears the name Allatini, or even why the conservatory is housed in the Villa Fernandes… Someone, and rightfully so, might tell me that all cities change with the passing of time. Baron Haussmann radically changed the appearance of Paris

39

13/10/2009 2:15:14 πμ

η διαφορά της Θεσσαλονίκης είναι ο συνδυασμός της βίας με τη λήθη. Τη βία την εφάρμοσαν οι Ναζί. Τη λήθη την καλλιέργησαν οι κάτοικοι της πόλης, σαν να ήθελαν, μετά τον πόλεμο, να σβήσουν από τη συλλογική τους μνήμη ένα μεγάλο και σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας τους. Πριν απó περíπου δεκαπέντε χρóνια, μια Αγγλίδα ανθρωπολόγος έμεινε για ένα διάστημα στην Θεσσαλονíκη για να μελετήσει την Εβραική κοινωνíα της πóλης. Στη διάρκεια της μελέτης της, μίλησε με καμιά εικοσαριά ηλικιωμένα άτομα, και προσπάθησε να καταλάβει τι θυμόντουσαν από το ταλαιπωρημένο παρελθόν τους, πώς κατόρθωσαν να ξεφύγουν την τύχη που είχαν οι συγγενείς και οι φίλοι τους στο Άουσβιτς και ποιες ήταν οι σκέψεις τους σχετικά με τη ζωή τους μετά τον πόλεμο. Από το δημοσίευμα αυτής της νεαρής ερευνήτριας, φαίνεται ότι της είχε κάνει ιδιαίτερη εντύπωση μια ηλικιωμένη κυρία με την οποία είχε συζητήσει για πολλές, και ευχάριστες ώρες. Η κυρία Μ. (όπως την ανέφερε η ερευνήτρια) είχε μεγάλη όρεξη να μοιραστεί με τη συνομιλήτριά της τα όσα θυμόταν από τον πόλεμο, τις περιπέτειές, της δικές της και της οικογένειάς της, και από τημεταπολεμική ζωή της. Φαίνεται ότι κάποια στιγμή, στην ανθρωπολόγο έκανε εντύπωση το γεγονός ότι, λίγο μετά τον πόλεμο, η κυρία Μ. είχε φύγει από τη Θεσσαλονίκη και είχε εγκατασταθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά που χήρεψε, ξαναγύρισε στη πόλη όπου και έζησε τα τελευταία 15 της χρόνια. Μα γιατí φύγατει; ρώτησε η νέα γυναίκα. Στο κάτω-κάτω της γραφής θα μπορούσατε να είχατε μια πιó άνετη ζωή στη Θεσσαλονίκη. Το περιβάλλον ήταν οικείο, είχατε την τύχη να έχετε μερικούς συγγενείς που είχαν επιζήσει, η ζωή στην Ελλάδα ήταν σίγουρα πιο εύκολη και πιο ευχάριστη από τη ζωή ενός μετανάστη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Γιατί, απάντησε in the mid-19th century, uprooting entire neighbourhoods to construct the great boulevards of the French capital. Similarly, Florence, the city I have been living in these past years, during the period it served as the capital of the newly established Italian State, tore down large parts of the old medieval town centre so the city’s grid could acquire a modern character. In Vienna, cemeteries were transferred from areas near the centre to the countryside or the suburbs. From this perspective, where Thessaloniki differs is in the combination of violence with oblivion. This oblivion was cultivated by the city’s residents, as if wanting, after the war, to erase from their collective memory a large and important chapter of their history.

Approximately fifteen years ago, an English anthropologist stayed a while in Thessaloniki to study the city’s Jewish society. During her research, she spoke with around twenty elderly individuals, and tried to understand what they remembered of their troubled past, how they had succeeded in escaping the fate of their relatives and friends in Auschwitz, and their thoughts on their postwar life. This young researcher’s published account reveals she had been very impressed by an elderly lady with whom

40

katalog texts 2.indd 40-41

η ηλικιωμένη κυρία, μετά την επιστροφή μου στη Θεσσαλονίκη από το καταφύγιό μου στην Αθήνα, στο τέλος του πολέμου, η πόλη μού φαινόταν άδεια. Τριγυρνούσα στους δρόμους και περίμενα να συναντήσω τους γονείς μου, τα αδέλφια μου, τους φíλους μου. Ομως, αντί γι αυτούς, δεν έβλεπα παρά φαντάσματα. Κι αυτά τα φαντάσματα με κυνηγούσαν και ήθελαν να μάθουν για ποιό λόγο δεν ήμουν κι εγώ μαζί τους. Έτσι λοιπόν, επανέλαβε η κυρία Μ., έφυγα γιατί μετά τον πόλεμο η πόλη είχε γεμίσει με φαντάσματα. Ήθελα να τους ξεφύγω. Αλλά κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από τα φαντάσματα, και νά που τώρα ξαναγύρισα. Τα φαντάσματα πρέπει να μάθεις να τα αναγνωρίζεις και να συμφιλιώνεσαι μαζί τους. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να μπορέσεις να συνεχίσεις να ζεις. Σήμερα, ελάχιστοι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης θυμούνται εκείνα τα φαντάσματα. Είναι λίγοι εκείνοι που κοντοστέκονται μπροστά στο μνημείο που στήθηκε τελικά στην Πλατεία Ελευθερίας, μετά από ατέλειωτους και σχεδόν απίστευτους ενδοιασμούς, για να τιμά τη μνήμη όσων, από εκείνον τον μεγάλο πληθυσμό της Θεσσαλονίκης, στους τρομερούς μήνες ανάμεσα στην άνοιξη και το καλοκαίρι του 1943, οδηγήθηκαν στη σφαγή. Και για να θυμίζει ότι τελικά, ο πραγματικός νικητής του τελευταίου πολέμου ήταν το Τρίτο Ράιχ που, αναμφισβήτητα, κατόρθωσε να πραγματοποιήσει έναν από τους κυριότερους σκοπούς του: την εξόντωση μεγάλου she spent many pleasant hours in conversation. Mrs. M. (as the researcher referred to her) was very eager to share with her everything she remembered of the war, her adventures and those of her family, and her postwar life. Apparently, at a certain point, the anthropologist was struck by the fact that, shortly after the war, Mrs. M. had left Thessaloniki and settled in the United States. After being widowed, she returned to the city and lived there during her final 15 years. The young woman asked her why she left. When all is said and done, she could have led a more comfortable life in Thessaloniki. The environment was familiar, she was lucky to have some relatives who had survived, and life in Greece would have undoubtedly been easier and more pleasant than life as an immigrant in the United States. The elderly lady replied that after returning to Thessaloniki from her Athens refuge at the end of the war, the city appeared empty to her. Wandering the streets, she expected to meet her parents, her siblings, her friends. Yet instead of them, all she saw were ghosts. And these ghosts pursued her wanting to know why she was not with them as well. And thus, Mrs. M. repeated, she left, because the city had filled with ghosts. She wanted to escape. But no one can escape from ghosts, and so she returned. You must learn to recognize your ghosts and reconcile with them. This is the only way to continue living.

Today, very few of Thessaloniki’s residents remember those ghosts. Very few linger before the memorial finally erected, after endless and almost unbelievable dithering, in Eleftherias Square to honour the memory of all those members of Thessaloniki’s

41

13/10/2009 2:15:14 πμ

μέρους των Εβραίων της Ευρώπης. Μεγάλωσα στη Θεσσαλονίκη. Στην παιδική μου ηλικία η πόλη αριθμούσε περίπου 270.000 κατοίκους. Από τότε, ο πληθυσμός έχει ξεπεράσει το ενάμισι εκατομμύριο. Σήμερα η Θεσσαλονίκη είναι μια πολύ ευχάριστη πόλη: η παραλία, τα αμέτρητα καφενεία της και μπαρ όπου συναντιούνται οι νέοι και οι λιγότερο νέοι, η εξαιρετικά έντονη εμπορική ζωή, η ενέργεια του μεγάλου της λιμανιού, όλα αυτά και πολλά άλλα προσδίδουν στη ζωή της μια θορυβώδη ένταση και μια αξιοθαύμαστη δημιουργική νευρικότητα. Όμως συχνά, έχοντας φτάσει πια στα πρόθυρα των γηρατειών, κάθε φορά που διασχίζω τους δρόμους και τις πλατείες που σαν ανέμελο παιδί είχα αγαπήσει πολύ, αναρωτιέμαι αν όλη αυτή η έξαλλη ζωή, ο σχεδόν άκρατος ηδονισμός που με εντυπωσιαζει κάθε φορά που γυρνώ στη πόλη, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια προσπάθεια να εξορκιστούν τα φαντάσματα που επί χρόνια κατέτρεχαν εκεíνη την ηλικιωμένη κυρία. large population who were lead to the slaughter during those horrible months between spring and summer 1943. And to serve as a reminder that in the end the actual victor in the last war turned out to be the Third Reich, which unquestionably succeeding in realizing one of its primary goals: the extermination of a large part of Europe’s Jews.

I grew up in Thessaloniki. During my childhood, the city numbered approximately 270,000 inhabitants. Since then, the population has exceeded one and a half million.

Today, Thessaloniki is a very pleasant city: the beach, its countless cafes and bars, where the young and the not so young meet up, its exceptionally vibrant trade, the energy of its large port, all this and much more lend the city’s life a noisy intensity and an admirable creative tension. Yet, frequently, having now reached the threshold of old age, each time I cross the streets and squares I had loved so much as a carefree child, I wonder if all this frenetic life, this almost pure hedonism that so impresses me every time I wander the city, is nothing more than an effort to exorcise the ghosts that for so many years had pursued that old lady.

/////

#35

Π ρώτο το έγκλημα των απωλειώσεων , of serial sensualisms

ώς την ωδύνη και την καταστολή τους until they suffer and are overwhelmed

με εγχώριο μπαλτά .

with a local cleaver.

Τ ο έγκλημα των ποθιώσεων με την ακαριαία εκτομή τους .

The crime of cravings with their instantaneous excision.

Τ ης ολικής αφηλιάσεως του νου .

The complete darkness of the mind.

Κ αι της ραδαίας αφιδρώσεως των κέντρων που αισθάνονται And the rapid complete discharge of the sensory centres.

42

katalog texts 2.indd 42-43

Μανόλης Αναγνωστάκης Το μεγαλύτερο έγκλημα εναντίον Θεσσαλονικέων διεπράχθη από τους ναζί κατακτητές κατά των Εβραίων κατοίκων της πόλης το 1943. Στην ίδια την πόλη διαδραματίστηκε μόνον η πρώτη πράξη του δράματος: η συγκέντρωση των Θεσσαλονικιών Εβραίων σε γκέττο, ώστε να διευκολυνθεί η εκτόπισή τους στα στρατόπεδα εξοντώσεως. Η δεύτερη και οριστική πράξη, η εφαρμογή της πολυπόθητης για τους ναζί «τελικής λύσης» στο πρόβλημα της ύπαρξης Εβραίων, έλαβε χώρα στα στρατόπεδα που οι ναζί είχαν ιδρύσει στην Πολωνία, και κυρίως στο στρατόπεδο εξοντώσεως Άουσβιτς-Μπιρκενάου που ανήκε στο μεγάλο σύμπλεγμα στρατοπέδων του ΄Αουσβιτς. Δύο ανώτατα εξειδικευμένα στελέχη των ναζί, ο Ντίτερ Βισλιτσένυ και ο Αλόις Μπρούνερ, θα ήσαν οι σχεδιαστές και υπεύθυνοι της εφαρμογής της «τελικής λύσης» στη Θεσσαλονίκη. Εξάλλου ένας κύριος λόγος που οι Γερμανοί δεν εκχώρησαν τη Θεσσαλονίκη στους Ιταλούς συμμάχους είναι η πολυπληθής και σημαντική εβραϊκή της κοινότητα που αποτελούσε γι’ αυτούς στόχο πρώτης γραμμής. Η μαζικότερη λοιπόν δολοφονία Θεσσαλονικέων έλαβε χώρα άλλοτε (το 1943-1944), αλλού (στο ΄Αουσβιτς), με θύματα κάποιους άλλους (οι Εβραίοι ήσαν άλλοι για το

O d e t t e V a r o n V a s a r // T h e D e p o r t a t i o n o f T h e s s a l o n i k i ’s J e w s : A C r i m e w i t h o u t A n y Tr a c e s ? // How can I find a simpler explanation for Elias / Claire, Raoul, and Aigyptou Street […] / For how so many faces become numbers / Manolis Anagnostakis The greatest crime against Thessaloniki’s residents was committed by the Nazi conquerors against the city’s Jews in 1943. Only the first act of the drama actually took place in the city itself: Herding the Jews of Thessaloniki into a ghetto to facilitate their deportation to the extermination camps. The second and final act, the implementation of the Nazi’s greatly desired final solution to the problem of Jewish existence, took place in the camps the Nazis had founded in Poland, primarily in the AuschwitzBirkenau extermination camp, which belonged to Auschwitz’ large camp complex.

Two high-level, key Nazi officials, Dieter Wisliceny and Alois Brunner, were responsible for planning and implementing the final solution in Thessaloniki. Moreover, a principal reason the Germans had not ceded Thessaloniki to their Italian allies was its large and important Jewish community, a prime target in their eyes.

Thus, the greatest mass murder of the city’s residents took place in some other time (1943–1944), in some other place (Auschwitz); the victims were some others (the Jews were others to the Orthodox, Greek-speaking element), and the perpetrators were some foreigners (the German conquerors). Do these parameters make it possible for /////

///// Δημήτρης Δημητρι ά δης // Συγγραφεας // απόσπασμα // 1986 First comes the crime of moralizations and losses

// Η ε κ τ ό π ι σ η τ ω ν Ε β ρ α ί ω ν τ η ς

ο Ηλίας / Η Κλαίρη, ο Ραούλ, η οδός Αιγύπτου […] / ώς τόσα πρόσωπα να γίνουν αριθμοί /

///// D im i tr is Dimit r ia dis // writer // fragment // “Τουφεκισμός Θεσσαλονίκης”.

Τ ων κατά συρροήν αισθησιάσεων

Οντέτ Βαρών - Βασάρ

Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η ς : έ ν α έ γ κ λ η μ α δ ί χ ω ς ί χ ν η ; // Πώς να εξηγήσω πιο απλά τι ήταν

#34

43

13/10/2009 2:15:14 πμ

ορθόδοξο, ελληνόφωνο στοιχείο) και δράστες κάποιους ξένους (τους Γερμανούς κατακτητές). Μήπως αυτές οι παράμετροι κάνουν το έγκλημα αυτό να εξαιρεθεί από την ιστορία της πόλης; Αυτό ακριβώς υποστήριξε το Δημοτικό της Συμβούλιο το καλοκαίρι του 2008, όταν αρνήθηκε να συμπεριληφθεί η Θεσσαλονίκη στο «Δίκτυο των μαρτυρικών πόλεων της Ελλάδας». Το ένα επιχείρημα ήταν πως η εξόντωση του 91% των Εβραίων της Θεσσαλονίκης (το πραγματικό ποσοστό είναι 96%), δεν καθιστά τη Θεσσαλονίκη μαρτυρική πόλη, 1. Βλ. εφημ. Αυγή, 17/7/2008.Παράθεμα: «Η πλειοψηφία του γιατί το έγκλημα Δημοτικού Συμβουλίου αρνήθηκε να εντάξει τη Θεσσαλονίκη «διαπράχθηκε εκτός στο «Δίκτυο των Μαρτυρικών Πόλεων» με το επιχείρημα ότι η Θεσσαλονίκης»! Οι εβραϊκή παροικία που γκρεμίστηκε από τους Ναζί κατοικούσε 50.000 περίπου Θεσμόνον… 500 χρόνια στην πόλη!». Ορισμένοι δημοτικοί σαλονικείς Εβραίοι σύμβουλοι, όπως ο Τριαντάφυλλος Μηταφίδης, αντέδρασαν που χάθηκαν, δολοσθεναρά, αλλά δίχως αποτέλεσμα. φονήθηκαν λοιπόν 2 . Μάρκ Μαζάουερ, Θεσσαλονίκη, πόλ.η των φαντασμάτων. «κάπου αλλού», άρα Χριστιανοί , Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950, εκδ. Αλεξάνδρεια, το έγκλημα αυτό δεν Αθήνα 2007, σ. 507. Το κεφ. 22 για τη γενοκτονία των Εβραίων ανήκει στην ιστορία της Θτεσσαλονίκης είναι το καλύτερο και πλουσιότερο της της πόλης. σύγχρονης βιβλιογραφίας γι’ αυτό το ζήτημα (βλ. σελ. 495-520). the crime to be ex3 . Γ. Βαφόπουλος, Σελίδες αυτοβιογραφίας, τόμος Β’, σελ. 171,εκδ. cluded from the city’s Βιβλιοπωλείου της Εστίας, Αθήνα 1971 . history? This is pre4 . Γ. Βαφόπουλος, Σελίδες αυτοβιογραφίας, τόμος Β’, σελ. 173, εκδ. cisely what the MunicΒιβλιοπωλείου της Εστίας, Αθήνα 1971 . ipal Council claimed in the summer of 2008, when it refused to include Thessaloniki in the “Martyred Cities Network of Greece”.

One argument was that the eradication of 91% of Thessaloniki’s Jews (the actual percentage is 96%) does not make Thessaloniki a martyred city, because the crime “took place outside Thessaloniki”! The approximately 50,000 Thessaloniki Jews who vanished were murdered “in some other place”; therefore, this crime does not belong to the city’s history.

The council’s other argument was that Jews had resided in the city for “only” 500 years! Apart from being historically wrong, because, although the presence of the Sephardim, i.e., the Judeo-Spaniards, dated back 500 years, there had been Jews living in the city since the 1st century CE, this argument was, in any case, completely lame; it takes an active community much less than 500 years to leave its mark on a city’s history—let alone a community that for many centuries had also been the largest one. Thus, Thessaloniki not only lost the opportunity to take advantage of be-

44

katalog texts 2.indd 44-45

Το δεύτερο επιχείρημα ήταν πως οι Εβραίοι κατοίκησαν στην πόλη «μόνο» 500 χρόνια! Πέρα από το ιστορικό λάθος, γιατί 500 χρόνια ύπαρξης είχαν οι σεφαραδίτες, δηλαδή οι Ισπανοεβραίοι, ενώ Εβραίοι υπήρχαν στην πόλη από τον 1ο μ.Χ. αι., το επιχείρημα είναι ούτως ή άλλως τελείως σαθρό, γιατί βεβαίως και πολύ λιγότερα από 500 χρόνια αρκούν για να σημαδευτεί η ιστορία μιας πόλης από μια δραστήρια κοινότητα (που αποτελούσε για αρκετούς αιώνες και τη μεγαλύτερη κοινότητα). Η Θεσσαλονίκη έχασε έτσι όχι μόνο την ευκαιρία που δίνει η ένταξη σ’ ένα δίκτυο πόλεων αλλά κυρίως την ευκαιρία της αυτογνωσίας της, διαιωνίζοντας μια λήθη συστηματική [1]. Τα φαντάσματα δυστυχώς παρέμειναν φαντάσματα, αντί να γίνουν πραγματικό παρελθόν και βιωμένο τραύμα. Αναρωτιέμαι πώς μπορεί περισσότερο να σημαδευτεί η ιστορία μιας πόλης από την εξόντωση ενός πληθυσμιακού στοιχείου (φορέα ενός εντελώς ιδιαίτερου πολιτισμού, του σεφαραδίτικου) που επί 450 χρόνια (1492, εξορία από την Ισπανία – 1943, εκτόπιση από τους ναζί) αποτέλεσε το πολυπληθέστερο και ζωντανότερο κομμάτι του πληθυσμού της; Αυτό που ξαναέδωσε ζωή στη σχεδόν έρημη οθωμανική πόλη των αρχών του 16ου αιώνα, για να τη μετατρέψει στην «Madre de Israel», στην «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» και για να κάνει να λάμψει τον σεφαραδίτικο πολιτισμό όχι πια στη δυτική αλλά στην ανατολική άκρη της λεκάνης της Μεσογείου και βέβαια μέχρι βαθιά μέσα στα Βαλκάνια. Ο 16ος αι. μετατράπηκε έτσι σ’ έναν χρυσό coming part of a network of cities, but above all, the opportunity for self-knowledge, while perpetuating a systematic oblivion. The ghosts unfortunately remained ghosts, instead of becoming an actual past and an acknowledged trauma.

I wonder what could leave a greater mark upon a city’s history than the extermination of an element of its population (the bearer of a completely unique “civilization”, the Sephardic), which for over 450 years (1492, exile from Spain—1943, deportation by the Nazis) constituted the most numerous and vibrant portion of its population? The one who brought life back to the practically deserted Ottoman city of the early 16th century, transforming it into the “Madre de Israel”, the “Jerusalem of the Balkans”, spreading the glory of Sephardic civilization not only to the western but also the eastern end of the Mediterranean Basin, and of course deep into the Balkans. The 16th century was thus transformed into a golden age for the Thessaloniki Jews, and hence for the city itself, since they were the most powerful element of the city’s population.

Only the first act of this drama would take place in the city itself. This act, however, would mark Thessaloniki conclusively, changing its postwar character. The first act included the “gathering of the Jews” to use the language of the period; in today’s language they were herded into ghettos and deported. The second and conclusive act would take place in the death camps, primarily in the Auschwitz-Birkenau camps of occupied Poland, where they would be put to death. Thus, the crime left no bodies

45

13/10/2009 2:15:14 πμ

αιώνα για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, άρα και για την ίδια την πόλη, εφόσον ήσαν το ισχυρότερο πληθυσμιακά στοιχείο της. Στην ίδια την πόλη της Θεσσαλονίκης θα παιχτεί η πρώτη μόνο πράξη αυτού του δράματος, η πράξη όμως αυτή θα σημαδέψει οριστικά την πόλη, αλλάζοντας μεταπολεμικά το πρόσωπό της. Η πρώτη πράξη περιλαμβάνει το «μάζεμα των Εβραίων» στη γλώσσα της εποχής, τη συγκέντρωσή τους σε γκέττο και την εκτόπισή τους στη σημερινή γλώσσα. Η δεύτερη και τελειωτική πράξη θα λάβει χώρα στα στρατόπεδα του θανάτου και κυρίως στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου της κατεχόμενης Πολωνίας, όπου και θα θανατωθούν. Έτσι το έγκλημα δεν αφήνει «πτώματα» στην ίδια τη Θεσσαλονίκη, εξάλλου πτώματα δεν αφήνει πουθενά, αφού οι φούρνοι των κρεματορίων καίνε τα πτώματα μόλις αυτά βγούν από τον θάλαμο αερίων. Το σβήσιμο κάθε ίχνους ήταν σημαντική μέριμνα της ναζιστικής ηγεσίας σχετικά με την τελική λύση, και αν κάποια στρατόπεδα έπεσαν στα χέρια των συμμάχων ήταν γιατί δεν πρόλαβαν να τα εξαφανίσουν ολοσχερώς (στο ΄Αουσβιτς κατέστρεφαν με πυρετώδη ρυθμό κρεματόρια και θαλάμους αερίων πριν εκκενώσουν το στρατόπεδο από τους κρατούμενους που μπορούσαν ακόμη να περπατήσουν). Το έγκλημα όμως αφήνει όμως πολλών λογιών ίχνη πάνω στο σώμα της ίδιας της πόλης. Λεηλασία συναγωγών, βιβλιοθηκών και αρχείων / Η πρώτη ομάδα στελεχών in Thessaloniki itself. In fact, there were no bodies anywhere, since the ovens of the crematoria burned the bodies the moment they were removed from the gas chambers. Eradicating every trace of the final solution was an important concern of the Nazi leadership, and certain camps fell into the hands of the allies, simply because there was not enough time to completely obliterate them (in Auschwitz, they were destroying crematoria and gas chambers at a feverish pace, before evacuating all the prisoners who could still walk).

The crime, however, left all sorts of traces on the body of the city itself.

Looted Synagogues, Libraries, and Archives / The first group of officials who dealt with Thessaloniki’s Jewish community was the so-called Sonderkommando Rosenberg, which consisted of scholarly persecutors. With the backing of the Wehrmacht, they first attacked the city and its treasures, mobile and immobile, as early as June 1941. They looted synagogues established centuries ago, while religious symbols, which, transported from Spain at the end of the 15th century, had survived in their new country, now began the reverse journey towards Germany. Holy sites were stripped bare of many precious objects. Individuals would have their turn later. But objects have their own symbolic meaning. Before the people themselves, their precious and old books, archives, manuscripts, the very evidence of the centuries-long history of the Sephardic Jews, which attested to their roots in Greece, were destroyed

46

katalog texts 2.indd 46-47

που ασχολήθηκαν με την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης ήταν το λεγόμενο «Sonderkommando Rosenberg». Αυτοί οι εξειδικευμένοι διώκτες, με την υποστήριξη της Βέρμαχτ, επιτέθηκαν πρώτα-πρώτα στην ίδια την πόλη και στους θησαυρούς της, κινητούς και ακίνητους, ήδη από τον Ιούνιο του 1941. Λεηλάτησαν συναγωγές που είχαν ιδρυθεί αιώνες πριν και θρησκευτικά σύμβολα που είχαν μεταφερθεί στα τέλη του 15ου αι. από την Ισπανία, και είχαν επιζήσει στη νέα τους πατρίδα έκαναν τώρα το αντίστροφο ταξίδι προς τη Γερμανία. Οι ιεροί χώροι απογυμνώθηκαν από πολλά πολύτιμα αντικείμενα. Η σειρά των υποκειμένων θα ερχόταν λίγο αργότερα. Τα αντικείμενα όμως έχουν τη συμβολική τους αξία. Βιβλία, αρχεία, χειρόγραφα, πολύτιμα και παλαιά, τα τεκμήρια δηλαδή της μακραίωνης ιστορίας των σεφαραδιτών Εβραίων που αποδείκνυαν το ρίζωμά τους σ’ αυτόν τον τόπο, καταστράφηκαν πριν από αυτούς καθώς λεηλατήθηκαν βιβλιοθήκες και αρχεία. Η καταστροφή είχε διπλό στόχο: τη συγκέντρωση πολύτιμων αντικειμένων αφενός, και το σβήσιμο της ιστορικής παρουσίας των Εβραίων στην πόλη αφετέρου. Το Εβραϊκό Νεκροταφείο / Λίγο μετά θα πάρει σειρά το απέραντο εβραϊκό νεκροταφείο, το οποίο οι ναζί θα ξεθεμελιώσουν. Είχε και αυτό ιστορία αιώνων, καθώς οι Εβραίοι δεν ξεθάβουν ποτέ τους νεκρούς τους. Με ορισμένες από τις δεκάδες χιλιάδες μαρμάρινες σκαλιστές ταφόπλακες, έργα μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας αλλά και έκφρασης σεβασμού προς τους νεκρούς, θα χτιστούν τα τοιχώματα μιας πισίνας για as libraries and archives were looted. The destruction served a double purpose: On the one hand, to gather precious objects, and, on the other, to eradicate the historical presence of the Jews in the city.

The Jewish Cemetery / A short while later, came the turn of the vast Jewish cemetery, which would be obliterated by the Nazis. It, too, had a centuries-long history, since Jews never disinter their dead. Some of the tens of thousands of engraved marble gravestones, works of great artistic value as well as expressions of respect towards the dead, would be used to construct the walls of a swimming pool for Nazi officials.

Hundreds more of these slabs would be destroyed, while others would be scattered around the old city and used as building material. Along with them, thousands of Judeo-Spanish names, as well as ways of expressing affection and respect towards the dead would be swept into oblivion. When the whirlwind of the Occupation was over, the postwar Greek state would take advantage of the huge area, which the destruction of the cemetery had opened up in the centre of the city, to erect in its place the first buildings of the Aristotle University of Thessaloniki. In fact, the area had been at risk, since even before the war, as the municipality had been challenging the Jewish community’s ownership. In a way, the Nazi’s actions facilitated and expedited the Greek plans.

Not a single commemorative plaque or monument reminds or teaches the thousands

47

13/10/2009 2:15:15 πμ

τους ναζί αξιωματούχους κι εκατοντάδες από αυτές τις πλάκες θα καταστραφούν, ενώ άλλες θα διασκορπιστούν στην παλιά πόλη και θα χρησιμεύσουν ως οικοδομικό υλικό. Μ’ αυτές παρασύρθηκαν στη λήθη χιλιάδες ισπανοεβραϊκά ονόματα, καθώς και τρόποι έκφρασης αγάπης και σεβασμού στους νεκρούς. Όταν η λαίλαπα της Κατοχής περάσει, το μεταπολεμικό ελληνικό κράτος θα αξιοποιήσει τον τεράστιο χώρο που έχει απελευθερωθεί στο κέντρο της πόλης με την καταστροφή του νεκροταφείου για να χτίσει στον χώρο του τα πρώτα κτίρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Εξάλλου το διακύβευμα του χώρου ήταν μεγάλο και πριν τον πόλεμο ο δήμος το διεκδικούσε από την εβραϊκή κοινότητα. Κατά μία έννοια οι ενέργειες των ναζί διευκόλυναν τα ελληνικά σχέδια και τα επέσπευσαν. Ούτε μία αναμνηστική πλάκα ούτε ένα μνημείο δεν θυμίζει και δεν μαθαίνει στους χιλιάδες φοιτητές ανθρωπιστικών σπουδών την προϊστορία αυτού του χώρου. Η Πλατεία Ελευθερίας / Στις 11 Ιουλίου του 1942 χρονολογείται η πρώτη μεγάλη δημόσια ταπείνωση και σωματική δοκιμασία 9.000 ανδρών, Εβραίων της Θεσσαλονίκης, που όρθιοι με ακάλυπτα κεφάλια στην Πλατεία Ελευθερίας, δίχως νερό, περίμεναν ώρες για να δηλώσουν τα ονόματά τους. Από τη λίστα αυτή, οι «ικανοί προς εργασίαν» θα στέλνονταν στα καταναγκαστικά έργα της ευρύτερης περιοχής. ‘Ηταν λοιπόν μια πρώτη διαλογή (αν και οι άνδρες αυτοί τον Δεκέμβριο του 1942 θα επιστρέψουν από τα καταναγκαστικά έργα). Οι λίγες ασπρόμαυρες πολυδημοσιευof Humanities students about the site’s previous history.

Eletherias Square / The first public humiliation and physical ordeals were suffered by 9,000 Jewish men in Thessaloniki on July 11, 1942. Made to stand, their heads uncovered in Eletherias Square, they waited for hours without any water to register their names. From this list, those deemed “able to work” would be sent to forced labour in the general vicinity. This was a first selection (although these men would return from forced labour in December 1942). The few, widely published, black and white photographs show some men performing callisthenics. They do not show, however, the burning sun, nor the terror that accompanied this insane harassment, nor the indifferent faces of the passers-by. In another part of the city, a square called Eleftherias (Freedom) would be labelled differently. It would forever become the emblematic commemorative site from where the persecution of the city’s Jewish residents would begin. Approximately fifty years later, a sculptural group would be placed there to honour the memory of the Holocaust, as it has by now become the custom to call the extermination of the Jews. The dozens of cars, parked in the de facto, open-air, parking place, largely hide the monument, which can be seen only from up close. Another city, not committed to oblivion and silence, would perhaps have restored and developed the square in a way that would commemorate this event. It might even have called it “Deportation Square”, rather than “Freedom Square”.

48

katalog texts 2.indd 48-49

μένες φωτογραφίες δείχνουν κάποιους άντρες σε στάση γυμναστικών ασκήσεων. Δεν δείχνουν όμως ούτε τον καυτό ήλιο, ούτε την αγωνία που συνόδευε αυτή την παράλογη ταλαιπωρία, ούτε τα αδιάφορα πρόσωπα των περαστικών. Ένα άλλο σημείο της πόλης, μια πλατεία που ονομαζόταν μάλιστα «Ελευθερίας», θα σηματοδοτηθεί διαφορετικά. Θα γίνει για πάντα ο εμβληματικός μνημονικός τόπος από τον οποίο ξεκίνησε ο διωγμός εναντίον των Εβραίων κατοίκων της πόλης. Πενήντα περίπου χρόνια αργότερα θα τοποθετηθεί σ’ αυτήν το γλυπτό σύμπλεγμα που τιμά τη μνήμη του «Ολοκαυτώματος», όπως έχει πλέον καθιερωθεί να ονομάζεται το γεγονός της εξόντωσης των Εβραίων. Τα δεκάδες παρκαρισμένα αυτοκίνητα, σ’ αυτό το υπαίθριο πάρκινγκ που αποτελεί σήμερα η πλατεία, κρύβουν σε μεγάλο βαθμό το μνημείο, το οποίο φαίνεται μόνο από κοντά. Μια άλλη πόλη, που δεν θα πριμοδοτούσε τη λήθη και τη σιωπή, θα είχε ίσως αναπλάσει και αναδείξει αυτήν την πλατεία με τρόπο ώστε να αποτελεί αναφορά στο γεγονός αυτό. Ίσως να είχε ονομαστεί και «πλατεία της Εκτόπισης», αντί για «πλατεία Ελευθερίας». Τα γκέττο / Η πόλη λοιπόν πληγώθηκε πρώτη και η μορφή της αλλοιώθηκε βάναυσα. Ύστερα ήρθε η σειρά των εβραϊκών επιχειρήσεων, που έκλεισαν ή άλλαξαν χέρια, με αποτέλεσμα για ένα μεγάλο διάστημα να παραλύσει η αγορά και η κοινωνία να στερηθεί τις υπηρεσίες που προσέφεραν οι Εβραίοι. Τέλος τα εβραϊκά σπίτια, από τις περίφημες βίλες στις καλές συνοικίες ως τα απλά αστικά κι εργατικά σπίτια, The Ghetto / So, the city was damaged first, its form brutally altered. Then came the turn of Jewish businesses, which closed or changed hands; this resulted in a long period of paralysis for the local market, and society was deprived of the services provided

by Jews. Finally, the Jewish houses, from the famous villas in the good quarters to the city’s simple middle- and working-class residences, were emptied of their inhabitants, who were transported to the two ghettos created in the western and eastern suburbs of the city respectively. Ironically, in a city, where ghettos had never existed, ghettos were created precisely to deport its citizens. The historian Mark Mazower points out another irony: A third ghetto, the Baron Hirsch ghetto, with an exit directly towards the train station, had originally been established at the end of the 19th century as a settlement to house Ashkenazi refugees, escaping from the pogroms of the Russian Czars. George Vafopoulos wrote: “The old, the children, the sick, and the women were now gathered in the Hirsch camp. And this camp was a neighbourhood, a quarter surrounded by barbed wire, and it was named after Baron Hirsch, a rich Jew, who, in the old days, had built the hospital bearing his name and other foundations for the care of poor Jews.”

The Departure A fierce wind sweeps / …In my memory across that Egnatia… / George Ioannou

49

13/10/2009 2:15:15 πμ

άδειασαν από τους κατοίκους τους, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στα δύο γκέττο που δημιουργήθηκαν ένα στα δυτικά προάστια της πόλης κι ένα στα ανατολικά. Ειρωνεία στην πόλη που δεν υπήρξε ποτέ γκέττο, τα γκέττο να δημιουργηθούν ακριβώς για την εκτόπιση των κατοίκων της. Ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ επισημαίνει κι άλλη ειρωνεία: πως το τρίτο γκέττο, του Βαρώνου Χίρς, που μία έξοδός του έβγαινε κατ’ ευθείαν στον σιδηροδρομικό σταθμό, είχε δημιουργηθεί ως οικισμός στα τέλη του 19ου αι. για να φιλοξενήσει Ασκενάζι πρόσφυγες Εβραίους που γλύτωσαν από τα πογκρόμ των Τσάρων της Ρωσίας [2]. Γράφει ο Βαφόπουλος: «Οι γέροι, τα παιδιά, οι άρρωστοι κι’ οι γυναίκες είχαν τώρα συγκεντρωθεί στο στρατόπεδο του Χιρς. Κ’ ήταν τούτο το στρατόπεδο μια συνοικία περιχαρακωμένη με συρματόπλεγμα κ’ είχε τ’ όνομα του Βαρώνου Χιρς , ενός πλούσιου Εβραίου του παλιού καιρού, που είχε χτίσει το ομώνυμο νοσοκομείο κι άλλα ιδρύματα, για την προστασία των φτωχών Εβραίων.» [3] Η αναχώρηση Άνεμος άγριος σαρώνει / μες στη μνήμη μου κείνη την Εγνατία…/ Γιώργος Ιωάννου Γράφει ο Γιώργος Βαφόπουλος, μάρτυρας των γεγονότων: «Κάθε μέρα, μια φάλαγγα ταλαιπωρημένων ανθρώπων, γέροι που σερνόντανε σχεδόν παράλυτοι, παιδιά που κρατούσαν το χέρι της μάνας τους μ’ έντρομα μάτια, γυναίκες άφωνες από τη συνείδηση της μεγάλης συμφοράς, διασχίζανε την Εγνατία, αγκομαχώντας κάτω George Vafopoulos, who witnessed the events, wrote: “Every day, a column of suffering people, the old, dragging along, almost paralyzed, the frightened-eyed children holding their mothers’ hand, the women silenced by the consciousness of the great disaster, would cross Egnatias Street, gasping under the weight of a bundle, a silent parade heading towards the railway station. […] I would stand there on the curb, breathless, weeping inside over this new type of misery which kills the soul along with the body. These unfortunates, condemned to die, would gaze at us despondently, and we, our lips barely moving, would shout only in our heads: ‘Go with God, brothers in suffering. Go with God my poor Abraham, who brought my milk every day. Go with God Rachel, your head shaven now. One wild night in our youth, during the dance at Anemoni, your large black eyes had sung to us the secret song of love. Go with God, go with God.’” The Old Railway Station / The deportation of Thessaloniki’s Jews would take place in successive waves from March until August 1943, with trains departing from Thessaloniki’s railway station for the Auschwitz-Birkenau camp. Sixty years later, a commemorative plaque was placed at the Old Railway Station, from where the trains departed for Auschwitz; however, nowadays, only freight is transported through the station, so essentially, no one sees it!

50

katalog texts 2.indd 50-51

από το φορτίο ενός δέματος, και τραβούσαν, σε σιωπηλή παρέλαση, προς το σιδηροδρομικό σταθμό. […] Στεκόμουν, με την ανάσα κομμένη, στην άκρη του πεζοδρομίου κι έκλαιγα μέσα μου για τούτη την καινούργια μορφή δυστυχίας, που μαζί με το σώμα σκοτώνει και την ψυχή του ανθρώπου. Μας κοίταζαν περίλυποι οι δύστυχοι αυτοί μελλοθάνατοι κι εμείς μόλις που σαλεύαμε τα χείλη, φωνάζοντας μονάχα με την ψυχή μας: «Στο καλό, αδέλφια του πόνου, στο καλό, φτωχέ Αβραάμ, που μου ‘φερνες το γάλα κάθε πρωί, στο καλό, Ραχήλ, με το ξυρισμένο τώρα κεφάλι, που κάποια τρελλή νύχτα της νιότης μας, στο χορό της «Ανεμώνης», τα μεγάλα σου μαύρα μάτια μας είχαν πει το μυστικό τραγούδι του έρωτα. Στο καλό, στο καλό. » [4] Ο Παλαιός Σιδηροδρομικός Σταθμός / Η εκτόπιση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης θα συντελεστεί από τον Μάρτιο ως τον Αύγουστο του 1943, σε αλλεπάλληλες αποστολές με τραίνα που αναχωρούσαν από τον σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης προς το στρατόπεδο του ΄Αουσβιτς-Μπιρκενάου. Εξήντα χρόνια μετά, το 2004, τοποθετήθηκε μια αναμνηστική πλάκα στον Παλαιό Σιδηροδρομικό Σταθμό Θεσσαλονίκης, απ’ όπου έφευγαν τα τραίνα για το ‘Αουσβιτς, μόνο που σήμερα από τον σταθμό αυτό διακινούνται μόνο εμπορεύματα, άρα κανείς ουσιαστικά δεν την βλέπει! * Πέρα από την ανθρώπινη διάσταση αυτού του δράματος, που ξεπερνούσε κάθε φαντασία, το «άδειασμα» της Θεσσαλονίκης από τους Εβραίους της, κατοίκους της πόλης επί 4,5 αιώνες, αλλοίωσε το ιστορικό πρόσωπο της πόλης και στέρησε την κοινωνία της από ένα συστατικό της δημογραφικό, οικονομικό και πολιτισμικό στοιχείο. Η μεταπολεμική Θεσσαλονίκη θα είναι πια μία άλλη πόλη. Η Κατοχή κι ύστερα ο Εμφύλιος σημάδεψαν οριστικά το πρόσωπό της. Η σημερινή με νέο τρόπο πια πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη, με άλλες γλώσσες να μιλιούνται, και κατοίκους που έχουν έρθει από αλλού, δεν έχει τίποτε να χάσει, μάλλον έχει να κερδίσει αναγνωρίζοντας το πραγματικό της παρελθόν.

Apart from the human dimensions of this drama, which surpassed all imagining, “emptying” Thessaloniki of its Jews, citizens of the city for 4.5 centuries, altered the historical face of the city and deprived its society of a demographic, economic, and cultural component. Postwar Thessaloniki would be another city. The Occupation and subsequent Civil War marked its face decisively. Today’s Thessaloniki, multicultural in a new way, with other languages being spoken, and citizens who have come from somewhere else, has nothing to lose and rather more to gain from acknowledging its true past.

51

13/10/2009 2:15:15 πμ

/////

Δικογραφία Kambel

// ΜΑΡΤΥΡΑΣ // 18.04.1932

/////

Στ ρ ά τ ο ς

Ν.

Δορδανάς

//

«Ο

πόλεμος

εντός

των

τ ε ι χ ώ ν » : Π ο λ ι τ ι κ έ ς δ ο λ ο φ ο ν ί ε ς σ τ ην Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η τ η ς Κα τ ο χ ή ς κ α ι τ ο υ /////

Kambel case

// WITNESS // 18.04.1932

Ε μ φ υ λ ί ο υ Π ο λ έ μ ο υ // Δε ζούμε αληθινά παρά μόνο μέσα στ΄ όνειρο. / Και το πρωί «κα-

#36 ΕΝΩ ΔΕ ΕΥΡΙΣΚΟΜΗΝ ΣΠΙΤΙ ΜΟΥ ΑΝΤΕΛΗΦΘΗΝ ΝΑ ΡΙΧΝΟΥΝ While I was home, I realized they were throwing

ΠΕΤΡΕΣ ΕΙΣ ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ ΚΑΙ ΤΟΤΕ ΕΚ ΦΟΒΟΥ ΕΧΩΘΗΚΑΜΕΝ stones at the windows and then out of fear we tucked

ΥΠΟ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ. ΤΟΤΕ ΕΡΡΙΨΑΝ ΕΝΑ ΤΕΝΕΚΕ ourselves under the windows. Then they threw a tin

ΒΕΝΖΙΝΗ ΚΑΙ ΗΡΧΙΣΕ ΝΑ ΚΑΙΗ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΜΑΣ. ΕΑΝ ΔΕ ΔΕΝ of petrol and our house began to burn. If a gendarme

ΗΡΧΕΤΟ

ΚΑΠΟΙΟΣ

ΧΩΡΟΦΥΛΑΞ

ΝΑ

ΜΑΣ

ΦΩΝΑΞΗ

ΝΑ

had not come by, shouting for us to come out, we

ΒΓΟΥΜΕ ΕΞΩ ΑΣΦΑΛΩΣ ΘΑ ΕΚΑΙΟΜΕΘΑ ΚΑΙ ΕΦΥΓΑΜΕΝ ΕΙΣ surely would have burned and we left for a Greek

ΕΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΣΠΙΤΙ ΟΠΟΥ ΗΣΥΧΑΣΑΜΕΝ. ΤΟ ΠΡΩΙ ΟΤΑΝ house where we rested. In the morning, when we woke

ΕΞΥΠΝΗΣΑΜΕ ΕΙΔΑΜΕΝ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΜΑΣ ΗΜΙΚΑΜΜΕΝΟΝ ΚΑΙ up, we saw our house half-burnt, and all our clothing

ΟΛΑ ΤΑ ΡΟΥΧΑ ΜΑΣ ΕΙΧΟΝ ΚΑΗ. ΑΚΟΥΣΑ ΔΕ ΟΤΙ ΤΟ ΒΡΑΔΥ had been burned. I heard that they also killed the

ΕΚΕΙΝΟ ΕΣΚΟΤΩΣΑΝ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΤΟΠΟΙΟΝ. ΩΣ ΑΝΤΕΛΗΦΘΗΝ baker that night. As I understand it, the crowd came

ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΗΡΧΕΤΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΝ. from Kalamaria.

52

katalog texts 2.indd 52-53

#37

λημέρα» λες, «καλημέρα» σου λένε. / Κι η σφαγή συνεχίζεται. / Μικρή Ηλιάδα /

Τάσος Λειβαδίτης / Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου // Η Θεσσαλονίκη του Χίτλερ (1943-44): «Το πρώτο αίμα» /Κατά τη διάρκεια της Κατοχής και κυρίως τη διετία 1943-1944 οι γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις δεν ήταν οι μοναδικές που οπλοφορούσαν στην Θεσσαλονίκη, επιβάλλοντας με την ανεξέλεγκτη βία την θέληση του ισχυρότερου επί των αμάχων. Την ίδια περίοδο και εντονότερα από το φθινόπωρο του 1943 δίπλα στους Γερμανούς έκαναν την εμφάνισή τους όσοι μικροί και μεγάλοι αρχηγοί με τους άντρες τους είχαν έρθει σε σύγκρουση στην επαρχία με τον ΕΛΑΣ και ως εκ τούτου η μεγάλη πόλη κατέστη γι’ αυτούς το αναγκαίο καταφύγιο. Ταυτόχρονα με τους παραπάνω πύκνωσαν τις εμφανίσεις και τη δράση τους τα μέλη της ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκού Αγώνα), που εξαρχής έθεσαν στο στόχαστρο τους συνεργάτες των κατακτητών και όσους το ΕΑΜ-ΚΚΕ συνυπολόγιζε ως τέτοιους. Μέσα σε αυτό το κλίμα ήταν συνηθισμένο το θέαμα των νεκρών που κείτονταν στους δρόμους της πόλης, αδιάψευστοι μάρτυρες όσων είχαν προηγηθεί κατά τη διάρκεια της νύχτας. Οι εκθέσεις συμβάντων της αστυνομίας κατέγραφαν με επιμέλεια τους ///// S t r a t o s N . D o r d a n a s // W a r w i t h i n t h e W a l l s : Po l i t i c a l Assassinations in Thessaloniki during the German Occupation and t h e c i v i l w a r // It is only in dreams that we are truly alive. / And in the morning you say “good-day”, they say “good-day”. / And the slaughter continues. / Little Iliad // Tassos Leivaditis, The Autumn Manuscripts // Hitler’s Thessaloniki (1943–1944): First Blood / During the German Occupation, and especially during the two years spanning 1943–1944, the German military forces were not the only armed forces in Thessaloniki to employ unfettered violence and impose the will of the stronger upon unarmed civilians. During that same period, and increasingly beginning in autumn 1943, the Germans were joined by all the more or less powerful leaders who, along with their followers, had come up against the leftwing Greek People’s Liberation Army (ELAS) in the countryside; hence, for them the large city became a necessary refuge. At the same time, the members of the Organization for the Protection of the People’s Struggle (OPLA) increased their presence and their activities; from the start, they targeted anyone collaborating with the occupation forces, as well as anyone the National Liberation Front (EAM) and the Greek Communist Party (KKE) viewed as such.

In this prevailing climate, it was common to see dead bodies lying in the city streets, incontrovertible testimony to what had taken place earlier during the night. The po-

53

13/10/2009 2:15:15 πμ

νεκρούς αυτούς, φροντίζοντας να σημειώνουν τόσο την ταυτότητα των θυμάτων όσων και των δραστών. Οι Γερμανοί, οι Ταγματασφαλίτες και κάθε είδους ένοπλοι, που είχαν εξασφαλίσει για ευνόητους λόγους και με αυτονόητους τρόπους άδεια οπλοφορίας από τις αρχές Κατοχής, αλλά και οι Οπλατζήδες, συγκαταλέγονταν ανάμεσα σε εκείνους που έβρισκαν σταθερή θέση στον μακρύ κατάλογο των δραστών, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει πως ο ευτελισμός της ανθρώπινης ζωής δεν είχε και άλλους οπαδούς. Το καλοκαίρι του 1944 τα χτυπήματα της ΟΠΛΑ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής παρουσίασαν εντυπωσιακή αύξηση και οι νεκροί από την πλευρά των Ταγμάτων Ασφαλείας ήρθαν να επιβεβαιώσουν την παντελή έλλειψη ασφάλειας για όσους το προηγούμενο διάστημα δρούσαν καλυμμένοι πίσω από τις γερμανικές πολεμίστρες. Ενδεικτικό του εκρηκτικού κλίματος ήταν το περιστατικό που σημειώθηκε τον Σεπτέμβριο, όταν παρελαύνοντα τμήματα των Ταγμάτων Ασφαλείας δέχτηκαν επίθεση στην Εγνατία, με αποτέλεσμα οι ένοπλοι να σκορπίσουν αφήνοντας πίσω τον οπλισμό τους. Μόνο μετά την εμφάνιση των Γερμανών αναθάρρησαν και επέστρεψαν για να περισυλλέξουν τα όπλα και τους νεκρούς τους. Αλλά η νύκτα είχε τους δικούς της κανόνες, κάτι που γνώριζαν πολύ καλά όσοι έμεναν στις συνοικίες της Θεσσαλονίκης. Εκεί ο τρόμος εγκαθίδρυε το δικό του βασίλειο με την έλευση του σκότους και κανείς δεν ένιωθε ή δεν θα έπρεπε να lice incident reports diligently documented the identities of victims as well as perpetrators. The Germans, the Security Battalion members, and all sorts of armed men, who had—for evident reasons and through obvious methods—secured a weapons permit from the Occupation authorities, as well as the OPLA members, were among those constantly listed on the long catalogue of perpetrators. However, this does not mean this trivialization of human life did not have other supporters as well.

During the summer of 1944, OPLA and National Militia attacks increased drastically and the Security Battalions dead served to confirm the total lack of any security for anyone who, secure in the protection of the German forces, had operated during the previous period. An incident in September was indicative of the explosive climate: While parading through the streets, Security Battalion units were attacked on Egnatias Street, and the armed men were forced to disperse, leaving their weapons behind. They only regained their courage when the Germans appeared, returning then to gather up their weapons and their dead.

But the night has its own rules, something everyone living in Thessaloniki’s neighbourhoods knew very well. Once night fell, fear ruled, and no one felt, or should have felt safe, not even those capable of returning enemy fire. OPLA left nothing to chance when planning its ambushes, frequently using two men from other areas, something which excluded both any sentimentality and any unwanted familiarity between per-

54

katalog texts 2.indd 54-55

νιώθει ασφαλής, ούτε καν όσοι ήταν σε θέση να απαντήσουν στα εχθρικά πυρά. Οι ενέδρες της ΟΠΛΑ οργανώνονταν με κάθε προσοχή, συνήθως με τη συμμετοχή δύο ατόμων από άλλες περιοχές, γεγονός που απέκλειε τους συναισθηματισμούς ή την ανεπιθύμητη γνωριμία μεταξύ θύτη και θύματος και μείωνε στο ελάχιστο τον κίνδυνο να ανακαλυφθούν τυχαία οι ένοπλοι και να ξεσκεπαστεί η επιχείρηση. Από τις εντυπωσιακότερες επιχειρήσεις της ΟΠΛΑ - που μάλιστα στέφτηκαν με απόλυτη επιτυχία - ήταν αυτές που έγιναν την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1944 εναντίον πρωτοκλασάτων στελεχών των Ταγμάτων Ασφαλείας. Ήταν τόσο καίρια τα κτυπήματα και οι απώλειες, που συνοδεύτηκαν από αντίποινα εκ μέρους των Γερμανών, γεγονός που μαρτυρούσε τη δυνατότητα των Ελλήνων επικεφαλής των Ταγμάτων Ασφαλείας να επιζητήσουν από τους κατακτητές την «ικανοποίηση του αίματος». Τα αντίποινα για ελληνικές απώλειες, έστω και αν αυτές ήταν γερμανοντυμένοι του τάγματος Πούλου, δεν αποτελούσαν συνηθισμένη γερμανική πρακτική στην κατεχόμενη Μακεδονία. Στις 20 Μαΐου 1944 μέλη της ΟΠΛΑ εκτέλεσαν έναν από τους καλύτερους άντρες του Πούλου, τον Καλαμαριώτη Ιωάννη Βελισσαρίδη. Την επομένη αναφέρεται ότι δέκα κρατούμενοι του Επταπυργίου πλήρωσαν με τη ζωή τους για την καταδρομική αυτή επιχείρηση και την σοβαρή απώλεια που είχαν προκαλέσει στις τάξεις του δοσιλογικού τάγματος Πούλου. Αλλά τα αντίποινα δεν συνιστούσαν λόγο για τον petrator and victim. This also reduced to a minimum the danger of a chance discovery of the gunmen, which would expose the mission.

Some of OPLA’s most impressive operations—which were crowned with complete success—took place during the spring and summer of 1944 against certain highranking members of the Security Battalions. The strikes and the losses were so decisive, that they provoked German reprisals, a fact that testified to the ability of the Greeks heading the Security Battalions to demand the conquerors provide “payment in blood”. German reprisals for Greek losses, even when these were from the Germanuniformed members of the Poulos Battalion, were not common practice in occupied Macedonia.

On May 20, 1944, OPLA members executed one of Colonel Poulos’ best men Ioannis Velissaridis from Kalamaria. Records show that on the next day ten inmates of the Eptapyrgios prison paid with their lives for this raid and for the heavy losses inflicted on the ranks of the quisling Poulos Battalion. But OPLA did not consider reprisals a reason to suspend operations; the only valid reason would be a shortage of revolvers and bullets. Thus, on August 12, Kalamaria once again was the field of action and reaction, since all manner of combatants always favoured the outer urban settlements, as they were far from the densely populated centre and the strong presence of the German forces. On that day, OPLA murdered a follower of the notorious Antonios

55

13/10/2009 2:15:15 πμ

οποίο η ΟΠΛΑ θα ανέστειλε τη δράση της, παρά μόνο η έλλειψη περιστρόφων και σφαιρών. Έτσι, στις 12 Αυγούστου η Καλαμαριά αποτέλεσε για μια ακόμη φορά το πεδίο της δράσης και της αντίδρασης, καθώς σε κάθε περίπτωση οι συνοικισμοί ήταν για τους κάθε είδους ενόπλων προνομιακοί αστικοί χώροι, καθότι μακριά από το πυκνοκατοικημένο κέντρο και την ισχυρή παρουσία γερμανικών δυνάμεων. Την ημέρα εκείνη η δολοφονία από την ΟΠΛΑ ενός άντρα του διαβόητου Αντωνίου Δάγκουλα, έδωσε το έναυσμα στην εγκληματική ομάδα του τελευταίου να στήσει το γνωστό μπλόκο της Καλαμαριάς της 13ης Αυγούστου 1944. Επομένως πριν ακόμη αποχωρήσουν οι Γερμανοί από την Θεσσαλονίκη, η χειμαζόμενη πόλη είχε μετατραπεί στο βασίλειο των κάθε λογής ενόπλων, με την Απελευθέρωση να μην είναι αλλά να φαντάζει τόσο μακριά. Η καταφανής αδυναμία των πάλαι ποτέ πανίσχυρων στρατιωτών του Γ΄ Ράιχ ήταν αντιστρόφως ανάλογη, τις τελευταίες εβδομάδες της Κατοχής, της αυξανόμενης δυναμικής που παρουσίαζαν οι οργανώσεις αντίστασης. Πλέον, ολοένα και συχνότερα μικρά τμήματα του ΕΛΑΣ έκαναν την εμφάνισή τους στις παρυφές της πόλης και στους απομονωμένους συνοικισμούς, δίνοντας σύντομες μάχες με τους κατακτητές και τους συνεργάτες τους. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα η Απελευθέρωση βρήκε τους κατοίκους να γιορτάζουν για το λυτρωτικό αυτό γεγονός, απαλλαγμένοι οριστικά από τους Γερμανούς και τους λοιπούς Έλληνες συνεργάτες τους. Η πόλη είχε περάσει κάτω από τον απόλυτο Dangoulas, giving the latter’s criminal gang the excuse to begin the well-known siege of Kalamaria on August 13, 1944.

Therefore, even before the Germans left Thessaloniki, the suffering city had been transformed into a realm governed by all manner of combatants, and Liberation, though not far, seemed very distant. During those final days of the Occupation, the obvious inability of the once all-powerful soldiers of the Third Reich was in reverse proportion to the increasing strength displayed by the Resistance organizations. By then, all the more frequently, small sections of ELAS would appear at the outskirts of the city and out-of-the-way settlements, and participate in short battles with the occupying forces and their collaborators. It was in this climate that the Liberation found the city’s residents celebrating their freedom, delivered, once and for all, from the Germans and the rest of their Greek collaborators. The city had passed into the complete control of ELAS and would remain in the hands of the revolutionary forces advocating the overthrow of society until the signing of the Varkiza Agreement.

During this entire time, the arrests of EAM opponents were a daily practice and increased at a precipitous rate during the December Events, when ELAS clashed with Greek government and British forces. In general, however, the Macedonian capital remained a distant spectator to the dramatic events taking place in Athens, without violating the imposed “truce”, which had apparently been negotiated between

56

katalog texts 2.indd 56-57

έλεγχο του ΕΛΑΣ και θα παρέμενε στα χέρια των δυνάμεων της επανάστασης και της κοινωνικής ανατροπής μέχρι την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας. Όλο αυτό το διάστημα, οι συλλήψεις αντιπάλων του ΕΑΜ αποτέλεσαν καθημερινή πρακτική και παρουσίασαν αλματώδη αύξηση κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών. Ωστόσο και σε γενικές γραμμές η μακεδονική πρωτεύουσα παρακολούθησε εκ του μακρόθεν τα δραματικά γεγονότα της Αθήνας, χωρίς να παραβιάσει την αναγκαστική ‘ανακωχή’ που φαίνεται ότι είχε ‘συμφωνηθεί’ μεταξύ του ΕΑΜΕΛΑΣ και των εκπροσώπων της κυβέρνησης των Αθηνών, καθώς και των αγγλικών στρατιωτικών δυνάμεων. Αυτή ήταν η τελευταία φορά που οι δύο πλευρές είχαν συνυπάρξει μέσα στην ίδια πόλη, ακροβατώντας το μεγαλύτερο διάστημα πάνω σε τεντωμένο σχοινί. Έκτοτε τα Δεκεμβριανά θα έριχναν βαριά την σκιά τους πάνω στην χώρα, αλλάζοντας άρδην το τοπίο των κοινωνικών δυναμικών, καθώς και το πολιτικό σκηνικό. Η Θεσσαλονίκη, ακολουθώντας κατά πόδας την υπόλοιπη χώρα, βάδιζε με τη σειρά της σταθερά την πορεία προς την εμφυλιακή σύγκρουση, με τις λίγες ψύχραιμες φωνές να δίνουν σταδιακά τη θέση τους στον κύκλο του αίματος και του πολιτικού φανατισμού. Πολύ γρήγορα ο άτυπος ‘εμφύλιος’ για τον πολιτικό έλεγχο του Δήμου έδωσε τη θέση του στην εμπρηστική αρθρογραφία, μετατρέποντας τις λεκτικές αντεγκλήσεις σε συγκρούσεις και σφαίρες και τους δρόμους της πόλης σε ένα αστικό πεδίο μάχης.

EAM-ELAS and the representatives of the Athens government, as well as the British forces. This was the last time the two sides co-existed in the same city, balancing on a tightrope over most of the period. Ever since then, the December Events would cast a heavy shadow over the county, completely changing the field of social dynamics, as well as the political scene. Thessaloniki, following closely on the heels of the rest of Greece, was steadily moving, in its turn, onto the path of civil conflict, while the few calm voices gradually gave way to a cycle of blood and political fanaticism. Very soon the atypical “civil war” over political control of the Municipality gave way to an inflammatory journalism, which transformed verbal recriminations into bullets and the city streets into an urban battlefield.

Warring Pens and Ideas Give Way to the Rule of the Gun: Sliding Towards Civil War / From the first months of 1945, the situation in Thessaloniki could be considered unsettled. Many ensuing events would confirm this statement, while interest was also centring on the way the Right- and Left-wing forces and their adherents were portraying their constant deviations from legal activities. The most serious incident took place on May 8, 1945, when a crowd of people gathered in Aristotelous Square to celebrate Germany’s capitulation and the end of the war. This gathering ended in extended clashes, which resulted in three dead and fifteen wounded. These particular incidents took place in a period during which clashes between “national minded”

57

13/10/2009 2:15:15 πμ

Από την σύγκρουση των ιδεών και της πένας στον νόμο των όπλων: διολισθαίνοντας προς τον Εμφύλιο Πόλεμο Από τους πρώτους μήνες του 1945 η κατάσταση στην Θεσσαλονίκη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως έκρυθμη. Τα περιστατικά που έρχονται να επιβεβαιώσουν τη διαπίστωση αυτή είναι πολλά, με το ενδιαφέρον να εντοπίζεται επιπρόσθετα στον τρόπο με τον οποίο οι δυνάμεις της Δεξιάς και της Αριστεράς και οι υποστηρικτές τους παρουσίαζαν τις κάθε φορά εκτροπές από τη νόμιμη δράση. Το σοβαρότερο απ’ αυτά σημειώθηκε στις 8 Μαΐου 1945, όταν πλήθος κόσμου συγκεντρώθηκε στην πλατεία Αριστοτέλους για να γιορτάσει τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας και την λήξη του πολέμου. Η συγκέντρωση αυτή κατέληξε σε εκτεταμένες συμπλοκές, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν τρία άτομα και να τραυματιστούν άλλα δεκαπέντε. Τα συγκεκριμένα επεισόδια σημειώθηκαν σε μία περίοδο κατά την οποία οι συγκρούσεις μεταξύ των εθνικοφρόνων και των αριστερών οπαδών στους δρόμους της πόλης καταγράφονταν σχεδόν σε καθημερινή βάση, συγκρούσεις που εάν εντός των τειχών άφηναν πίσω τους υλικές ζημιές και μερικούς νεκρούς, στην ύπαιθρο κατέληξαν σε ορισμένες περιπτώσεις σε σφαγές αμάχων, εκτονώνοντας με αυτόν τον ειδεχθή τρόπο υποβόσκουσες τοπικές διαφορές και γενικευμένες διαφορετικές πολιτικές προτιμήσεις. Διαρκούσης της περιόδου της Λευκής Τρομοκρατίας, που εντάθηκε ενόψει των (ethnikofrones) and left-wing supporters were taking place on a daily basis in the city streets; in the city these clashes left behind material damages and some dead, but, in the countryside, in certain cases they resulted in the slaughter of civilians, resolving in this revolting fashion underlying local disputes and various generalized differing political preferences.

During the period of the White Terror, which was intensified in anticipation of the March 1946 elections, the KKE-leaning newspapers denounced constant attempts to intimidate and muzzle the Left, which mainly consisted of attacks by right-wing strike forces, as well as national guards, on the KKE offices, the Unified Panhellenic Organisation of Youth (EPON) clubs, and the printing presses and offices of these newspapers. An article in the Laiki Foni newspaper denounced the Right for the open war it had declared against the “democratic forces” of the city: “Who still doubts that the people of Thessaloniki, the people of long-suffering Macedonia, are being persecuted? Who still doubts that the people’s freedoms and lives are in danger? Who still doubts that the criminal fascist Right has declared a merciless bloody war against the broad masses of the people? The facts speak for themselves.

Individual citizens murdered in the streets of Thessaloniki, hundreds of democratic citizens arrested and detained in the dungeons of the Transfers Section, arrests and torture […] murderous attack against our city’s youth, arrests and torture again, gang-

58

katalog texts 2.indd 58-59

εκλογών του Μαρτίου 1946, οι προσκείμενες στο ΚΚΕ εφημερίδες κατήγγειλαν τις συνεχείς προσπάθειες εκφοβισμού του κόσμου της Αριστεράς και της φίμωσής του, που εξαντλούνταν ως επί το πλείστον με επιθέσεις δεξιών ομάδων κρούσης, αλλά και εθνοφρουρών, στα γραφεία του ΚΚΕ και των λεσχών της ΕΠΟΝ, στις εγκαταστάσεις των τυπογραφείων και στα γραφεία των εφημερίδων αυτών: «Ποιος αμφιβάλει ακόμα πως ο λαός της Θεσσαλονίκης, ο λαός της μαρτυρικής Μακεδονίας βρίσκεται υπό διωγμό; Ποιος αμφιβάλει ακόμα πως οι ελευθερίες και η ζωή του λαού βρίσκονται σε κίνδυνο; Ποιος αμφιβάλει ακόμα πως η εγκληματική φασιστική δεξιά κήρυξε έναν αμείλιχτο αιματηρό πόλεμο ενάντια στις πλατειές μάζες του λαού; Τα γεγονότα μιλούν από μόνα τους. Δολοφονίες μεμονωμένων πολιτών στους δρόμους της Θεσσαλονίκης, συλλήψεις εκατοντάδων δημοκρατικών πολιτών και κλείσιμο τους στα μπουντρούμια του Τμήματος Μεταγωγών, συλλήψεις και βασανιστήρια […] δολοφονική επίθεση ενάντια στη νεολαία της πόλης μας και πάλι συλλήψεις και βασανιστήρια, γκαγκστερικές επιδρομές στα γραφεία δημοκρατικών εφημερίδων, να η εικόνα που παρουσιάζει εδώ και μερικές βδομάδες η Θεσσαλονίκη και τα περίχωρά της. Δεν χωρά πια ούτε και η παραμικρή αμφιβολία πως πρόκειται για προσχεδιασμένη και συνδυασμένη επίθεση του φασισμού ενάντια στις ελευθερίες και τη ζωή του λαού» σημείωνε σε άρθρο της η Λαϊκή Φωνή, καταγγέλλοντας την Δεξιά για τον ανοικτό πόλεμο που είχε κηρύξει εναντίον των «δημοκρατικών ster-style raids on the offices of democratic newspapers, this is the image Thessaloniki and its environs have been presenting for the past few weeks. There is no longer any room for even the least doubt that fascism is conducting a planned, combined attack on the freedoms and the life of the people.”

In the face of this climate of terrorism and persecution, a response was not late in coming from the side that felt persecuted and terrorized, as proof of its ability to produce, at the end of the line, mass self-defence. A little before midnight on October 6, 1946, OPLA members murdered in Law Court Square Gendarmerie Captain Dimitrios Kofitsas, Deputy Chief of National Security and instructing judge of the Thessaloniki Extraordinary Military Court. Kofitsas was born in 1902, in the village of Chaliki in Trikala Prefecture. Upon completing secondary education, he enrolled in the Officers’ School of the Greek Gendarmerie. In 1933, he graduated with the rank of second lieutenant, and was immediately assigned to Special Security Services in Thessaloniki, serving as its head for a long period. During the Occupation, he not only kept himself at a safe distance from the Germans, but he also repeatedly refused to provide information on wanted communists, taking care to destroy the relevant files shortly before the Germans entered the city. The Germans imprisoned him twice due to his policy.

That Sunday, he was returning home after a pleasant night out, accompanied by Anastasios Atsaves, the inspector of primary education. At the level of Ioustinianou

59

13/10/2009 2:15:15 πμ

δυνάμεων» της πόλης. Απέναντι σ’ αυτό το κλίμα τρομοκρατίας και διώξεων δεν άργησε να δοθεί η απάντηση από την πλευρά εκείνη που αισθανόταν να διώκεται και να τρομοκρατείται, ως απόδειξη της ικανότητάς της να προβάλει σε ένα τελικό στάδιο μαζική αυτοάμυνα. Λίγο πριν από τα μεσάνυκτα της 6ης Οκτωβρίου 1946 μέλη της ΟΠΛΑ δολοφόνησαν στην πλατεία των Δικαστηρίων τον Μοίραρχο Δημήτριο Κωφίτσα, υποδιοικητή της Εθνικής Ασφάλειας και εισηγητή του Εκτάκτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης. Ο Κωφίτσας είχε γεννηθεί το 1902 στο χωριό Χαλίκι του νομού Τρικάλων και μετά τις γυμνασιακές σπουδές του κατατάχτηκε στην Σχολή Αξιωματικών Χωροφυλακής. Το 1933 αποφοίτησε με τον βαθμό του ανθυπομοιράρχου και αμέσως τοποθετήθηκε στην Ειδική Ασφάλεια Θεσσαλονίκης, διατελώντας για μεγάλο χρονικό διάστημα διοικητής της. Στην Κατοχή όχι μόνο κρατήθηκε σε απόσταση ασφαλείας από τους Γερμανούς αλλά και αρνήθηκε επανειλημμένως να παράσχει πληροφορίες για καταζητούμενους κομμουνιστές, φροντίζοντας μάλιστα να καταστρέψει τους σχετικούς φακέλους λίγο πριν την είσοδο των Γερμανών στην πόλη. Για την στάση του αυτή βρέθηκε δύο φορές έγκλειστος στις γερμανικές φυλακές. Το κυριακάτικο εκείνο βράδυ επέστρεφε στο σπίτι του μετά από διασκέδαση, συνοδευόμενος από τον επιθεωρητή δημοτικής εκπαίδευσης Αναστάσιο Ατσαβέ. Στο ύψος της οδού Ιουστινιανού, τους πλησίασε ένας νεαρός και πριν προλάβουν Street, they were approached by a young man, and before they were able to react, he shot Kofitsas point blank in the head. Subsequently, the perpetrator succeeded in escaping, threatening an unarmed soldier who happened to be at the site of the incident with the sentence “Go away, or I’ll get you too.” There was a flood of people at Kofitsa’s funeral; politicians, and religious and military leaders were present. As regards the investigation, it did not succeed in locating the perpetrators, though the police had no doubt it was committed by OPLA members, who were using this attack to demonstrate that the organization was reconstituted and operations were commencing within the city.

The assassination was adequately covered by all the newspapers, except for those loyal to the KKE. It is telling that the Nea Laiki Foni newspaper dedicated only one single column to the event, without any commentary, with the title “Captain Kofitsas Murdered by Unknown Assailants”. For their part, the Right-wing papers were forcefully demanding that measures be taken against the communists, simultaneously taking shots at politicians who were unwilling to act out of expediency. The Fos newspaper wrote: “The late Kofitsas, who was murdered in the well-known cowardly communist way, had particularly assisted the communists […]. Now, with a lethal bullet, Communism has demonstrated the gratitude due the murdered victim. Because Communism is

60

katalog texts 2.indd 60-61

να αντιδράσουν πυροβόλησε τον Κωφίτσα εξ επαφής στο κεφάλι. Ο δράστης κατάφερε στη συνέχεια να διαφύγει, απειλώντας έναν άοπλο στρατιώτη που έτυχε να βρίσκεται στον τόπο του συμβάντος με τη φράση «φύγε γιατί θα σε φάω και σένα». Η κηδεία του έγινε σε πάνδημη ατμόσφαιρα, παρουσία των πολιτικών, θρησκευτικών και στρατιωτικών αρχών της πόλης και πλήθους κόσμου. Όσο για τις ανακρίσεις, αυτές δεν κατέληξαν στην ανακάλυψη των δραστών, με την αστυνομία να μην έχει καμία αμφιβολία πως επρόκειτο για μέλη της ΟΠΛΑ, τα οποία με το κτύπημα αυτό σηματοδοτούσαν την επανασύσταση της οργάνωσης και την έναρξη των επιχειρήσεων εντός της πόλης. Η δολοφονία καλύφθηκε επαρκώς δημοσιογραφικά από όλες τις εφημερίδες, εκτός από εκείνες του ΚΚΕ. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Νέα Λαϊκή Φωνή αφιέρωσε μόλις ένα μονόστηλο για το γεγονός, χωρίς κανέναν σχολιασμό, με τον τίτλο «εφολοφονήθη υπ΄ αγνώστων ο μοίραρχος Κουφίτσας». Από την πλευρά τους αυτές του δεξιού χώρου ζητούσαν επιτακτικά να ληφθούν άμεσα μέτρα εναντίον των κομμουνιστών, στρέφοντας ταυτόχρονα τα πυρά τους και εναντίον των πολιτικών εκείνων που δεν ήταν διατεθειμένοι να το πράξουν για λόγους σκοπιμοτήτων. Έγραφε Το Φως: «Ο αλησμόνητος Κωφίτσας που εδολοφονήθη με τον γνωστόν άνανδρον κομμουνιστικόν τρόπον, είχεν ιδιαιτέρως ευεργετήσει τους κομμουνιστάς […] Τώρα ο κομμουνισμός επλήρωσε με μίαν δολοφονικήν σφαίραν την ευγνωμοσύνην the serpent fools keep warm in their bosom. Let the Kofitsas case serve as an example to all those mawkish Greek politicians currently flirting with Communism, seeking to use it to access power. A bullet to their empty head and…‘long live Zachariadis!’ He alone.”

Precisely five months later, Thessaloniki was to become, yet again, the preferred field of action for all those willing to take up arms to eliminate anyone they considered not only a political opponent, but even more “a pestilence”, or “national sell-out”, in every case, a servant of foreign interests. During the next two years (1947–1948), the Civil War intensified, making it imperative that the internal enemy be eliminated, ideologically, psychologically, and finally physically, on the traditional battlefields as well as in the urban environment.

“Yesterday, the most heinous political crime was committed” / If we consider Kofitsas represented the greatest, up to that point, loss suffered by the legal order and the bourgeois state, Yiannis Zevgos, registers as an equally important loss for the KKE faction and its followers. As regards the latter political assassination, newspapers close to the Communist party apparatus, from the very first moment, rushed to pick up the story of Zevgos’ execution, using it constantly in their rhetoric, when just a few months earlier they had demonstrated a chilling indifference to the Kofitsas assassination. This too was an extension of the civil conflict, which did not acknowledge the

61

13/10/2009 2:15:15 πμ

που ώφειλε προς τον δολοφονηθέντα. Διότι ο κομμουνισμός είναι το φείδι που θερμαίνουν οι ανόητοι εις τους κόλπους των. Έστω και η περίπτωσις Κωφίτσα απόδειξις της τύχης η οποία αναμένει όλους εκείνους τους γλυκανάλατους Έλληνας πολιτικούς που ερωτοτροπούν σήμερον με τον κομμουνισμόν, δια να ανέλθουν με τις πλάτες του εις την εξουσίαν. Μια σφαίρα εις την κεφαλήν την κενήν και…‘ζήτω ο Ζαχαριάδης’! Μόνον αυτός». Ακριβώς πέντε μήνες αργότερα η Θεσσαλονίκη έμελλε να μετατραπεί για μια ακόμη φορά σε προνομιακό πεδίο της δράσης εκείνων που δέχονταν να οπλίσουν τα χέρια τους για να εξουδετερώσουν όσους αντιλαμβάνονταν όχι μόνο ως πολιτικούς αντιπάλους αλλά πολύ περισσότερο ως «μιάσματα» ή «εθνικούς μειοδότες», υπηρέτες σε κάθε περίπτωση ξένων συμφερόντων. Κατά τη διάρκεια των δύο επόμενων ετών (1947-1948) ο Εμφύλιος Πόλεμος κορυφώθηκε, καθιστώντας πλέον επιτακτική την ιδεολογική, ψυχολογική και εντέλει φυσική εξόντωση του εσωτερικού εχθρού στα κλασικά πεδία των μαχών αλλά και εντός του αστικού περιβάλλοντος. «Διαπράχθηκε χθες το στυγερότερο πολιτικό έγκλημα» / Αν θεωρηθεί ότι ο Κωφίτσας αντιπροσώπευε τη μεγαλύτερη μέχρι τότε απώλεια της έννομης τάξης και του αστικού κράτους, ο Γιάννης Ζέβγος καταγραφόταν ως η αντίστοιχης σημασίας απώλεια στην μερίδα του ΚΚΕ και των οπαδών του. Αναφορικά με την “other” had any common characteristics, even when that other was from the same neighbourhood or town. In those moments when political passions and polarization intensified, feeding and fed by the international environment and the cold war climate, clear-headedness had long since abandoned the country, completely giving way to a full-scale conflict, whose resolution risked Greece’s entire future position and course in a bipolar world.

Yiannis Zevgos was born in 1897 in Toriza, Tripolis, and, although he came from a poor family, succeeded in obtaining his teaching degree from the Athens Didaskaleion (Elementary School Teachers College). He fought in Asia Minor as a member of the Greek Expedition (1919–1922), where he was imprisoned for leftist ideas. He became a KKE member in 1922. He was the secretary of the regional KKE committees in the areas he served. During 1928–1933, he was in the Soviet Union. In 1937, he became a member of the KKE politburo, and, from then on after his arrest, he was held at the Aegina, Corfu, and Acronauplia prisons. During the Occupation, after a successful escape, he became a fugitive and ran the Rizospastis and Kommunistiki Epitheorisi newspapers. He served on the National Council of Koryschades, and in August 1944, he travelled to Cairo, and participated in talks to put together a Government of National Unity, later serving as its Agriculture Minister. He also was a member of the KKE delegation, which signed the Caserta Agreement. After the December Events,

62

katalog texts 2.indd 62-63

τελευταία αυτή πολιτική δολοφονία, οι πρσκείμενες στον κομματικό μηχανισμό του ΚΚΕ εφημερίδες μετέτρεψαν από την πρώτη στιγμή σε σημαία της ρητορείας τους την εκτέλεση Ζέβγου, όταν λίγους μήνες νωρίτερα είχαν σταθεί παγερά αδιάφορες απέναντι στην δολοφονία του Κωφίτσα. Ήταν και αυτό μια προέκταση της εμφύλιας σύρραξης που δεν αναγνώριζε στον «άλλο» κανένα οικείο χαρακτηριστικό, ακόμα και αν ήταν γείτονας ή συμπολίτης. Τις στιγμές της όξυνσης των πολιτικών παθών και της πόλωσης, που τροφοδοτούσαν και τροφοδοτούνταν από τον διεθνή περίγυρο και το ψυχροπολεμικό κλίμα, η νηφαλιότητα είχε προ πολλού εγκαταλείψει την χώρα, για να παραχωρήσει ολοκληρωτικά την θέση της σε μια ολομέτωπη σύγκρουση που το διακύβευμά της αφορούσε συνολικά την μελλοντική θέση και πορεία της Ελλάδας μέσα στον διπολικό κόσμο. Ο Γιάννης Ζέβγος γεννήθηκε το 1897 στην Τόριζα Τριπόλεως και παρά το γεγονός πως προερχόταν από φτωχή οικογένεια κατάφερε να πάρει το πτυχίο του δημοδιδάσκαλου από το διδασκαλείο των Αθηνών. Πολέμησε στο μικρασιατικό μέτωπο, όπου και φυλακίστηκε για τις αριστερές του ιδέες. Έγινε μέλος του ΚΚΕ το 1922. Χρημάτισε γραμματέας των περιφερειακών επιτροπών του ΚΚΕ στους τόπους όπου υπηρέτησε, ενώ μεταξύ 1928-1933 βρέθηκε στην Σοβιετική Ένωση. Το 1937 έγινε μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ και έκτοτε, μετά τη σύλληψή του, πέρασε από τις φύλακες της Αίγινας, της Κέρκυρας και της Ακροναυπλίας. Στην he was elected as a central committee member and alternate KKE Politburo member at the 7th Party Congress. In early 1947, he was preparing to travel to Thessaloniki to testify as the EAM representative before the United Nations Special Committee on the Balkans (UNSCOB), meeting in the Macedonian capital, and focusing on the matter of Greece.

In 1947, the March 20 edition of the Agonistis newspaper, contained an article by Zevgos called “No Foreign Master”, which reflected his personal views, as well as those of the party, regarding the Greek Civil War and the attribution of responsibility. On the next day, the entire front page of the newspaper was dedicated to the chronicle of his assassination by “monarcho-fascism and its agents”, publishing the decision of the KKE Central Committee, an announcement from EAM-Macedonia, and a multitude of protest proclamations and vehement accusations.

After dining at the Helvetikon restaurant in Aghias Sophias Square, he set off for the Astoria Hotel, where he was staying. Just then, an individual exited Aghias Theodoras Street and shot him three times at practically point-blank range. The perpetrator was arrested a short while later at the level of Tsimiski Street, and it was discovered that he was a butcher from Serres named Christos Vlachos. In his defence plea, he claimed to have been held for six months in the Boulkes camp, where he suffered “indescribable torture”. During his detention, he discovered the “magnitude of the KKE’s betrayal of

63

13/10/2009 2:15:16 πμ

Κατοχή κατάφερε να αποδράσει και να βγει στην παρανομία, αναλαμβάνοντας υπεύθυνος του Ριζοσπάστη και της Κομμουνιστικής Επιθεώρησης. Διετέλεσε εθνοσύμβουλος στο Εθνικό Συμβούλιο των Κορυσχάδων και τον Αύγουστο του 1944 ταξίδεψε στο Κάιρο, συμμετέχοντας στις συνομιλίες για την συγκρότηση της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, της οποίας διετέλεσε υπουργός Γεωργίας. Συμμετείχε επίσης στην αντιπροσωπεία του ΚΚΕ που υπέγραψε την Συμφωνία της Καζέρτας. Μετά τα Δεκεμβριανά εξελέγη από το 7ο Συνέδριο μέλος της κεντρικής επιτροπής και αναπληρωματικό μέλος του πολιτικού γραφείου του ΚΚΕ. Στις αρχές του 1947 ετοιμαζόταν να ταξιδέψει στη Θεσσαλονίκη για να καταθέσει ως εκπρόσωπος του ΕΑΜ στη βαλκανική επιτροπή του ΟΗΕ που συνεδρίαζε στη μακεδονική πρωτεύουσα, εστιάζοντας στο ελληνικό ζήτημα. Στο φύλλο του Αγωνιστή της 20ης Μαρτίου 1947 φιλοξενήθηκε άρθρο του Ζέβγου με τίτλο «Κανένα ξένο αφέντη», που απηχούσε τις προσωπικές του αλλά και τις κομματικές απόψεις αναφορικά με τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο και την απόδοση των ευθυνών. Την επομένη, όλο το πρωτοσέλιδο φύλλο της εφημερίδας ήταν αφιερωμένο στο χρονικό της δολοφονίας του «απ΄ το μοναρχοφασισμό και τους πράκτορές του», δημοσιεύοντας την απόφαση της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΕ, ανακοίνωση του ΕΑΜ Μακεδονίας και πλήθος διαβημάτων διαμαρτυρίας και σφοδρών κατηγοριών. the nation” and when he was sent to serve in the Democratic Army of Greece (DSE), he escaped and turned himself over to the “Greek authorities”. Returning to Thessaloniki, be discovered his wife had become involved in the Communist movement and was living as the lover of a Party official: “With all that I saw red. They wiped out my home and family. Those KKE bosses, they sent me to the mountains and to Boulkes, they destroyed my family, they are the ones betraying our country. The others are their tools and the leadership must be punished.”

The facts, however, as they emerged after day-long interrogations came to overturn Vlachos’ claims. According to his wife, the perpetrator had absolutely no involvement with any Communist organizations, indeed, he hated Communism. What had led to their separation was his character; she did not hesitate to describe him as a criminal type, a drunk, a good-for-nothing, and a hashish addict. For their part, the members of the execution team, headed by Vlachos, testified that the Greek Military Police (ESA) and the Third Army Corps were behind this assassination and were planning a number of other murders. Officers from these services had enlisted them in nationalist organizations, financed them, dictated their testimonies before the UN committee, and equipped them for the murders, promising them immunity. This group had Zevgos under tight surveillance, and upon realizing the “job” could not be accomplished during the night in the hotel, chose to seize the first opportunity and execute

64

katalog texts 2.indd 64-65

Αφού είχε γευματίσει στο εστιατόριο «Ελβετικόν» στην πλατεία της Αγίας Σοφίας, πήρε τον δρόμο για το ξενοδοχείο «Αστόρια», όπου διέμενε. Την ίδια στιγμή βγήκε από την Αγίας Θεοδώρας ένα άτομο και τον πυροβόλησε τρεις φορές σχεδόν εξ επαφής. Ο δράστης συνελήφθη λίγο αργότερα στο ύψος της Τσιμισκή και αποκαλύφθηκε ότι ονομαζόταν Χρήστος Βλάχος, κρεοπώλης από τις Σέρρες. Στην απολογία του ισχυρίστηκε ότι είχε κρατηθεί επί εξάμηνο στο στρατόπεδο του Μπούλκες, όπου υπέστη «ακατανόμαστα βασανιστήρια». Κατά τη διάρκεια της κράτησής του αντιλήφθηκε «το μέγεθος της προδοσίας του ΚΚΕ κατά της πατρίδας» και, όταν στάλθηκε να υπηρετήσει στον ΔΣΕ, δραπέτευσε και παραδόθηκε στις «ελληνικές αρχές». Γυρνώντας στη Θεσσαλονίκη, διαπίστωσε ότι η γυναίκα του είχε αναμειχθεί στην κομμουνιστική κίνηση και ζούσε ως ερωμένη των στελεχών του κόμματος: «Όλα αυτά εθόλωσαν το μάτι μου. Μου εξεκλήρισαν το σπίτι και την οικογένειάν μου. Αυτοί οι αρχηγοί του ΚΚΕ με έστειλαν στο βουνό και στο Μπούλκες, αυτοί κατέστρεψαν την οικογένειάν μου, αυτοί προδίδουν την πατρίδα μας. Οι άλλοι είνε όργανά των και η ηγεσία πρέπει να τιμωρηθή». Τα στοιχεία, όμως, που προέκυψαν από τις πολυήμερες ανακρίσεις ήρθαν να ανατρέψουν τους ισχυρισμούς του Βλάχου. Σύμφωνα με τη γυναίκα του, ο δράστης δεν είχε απολύτως καμία ανάμειξη σε κομμουνιστικές οργανώσεις, μάλιστα μισούσε τον κομμουνισμό. Εκείνο δε που είχε οδηγήσει στον χωρισμό τους ήταν ο him in a public space.

Zevgos’ assassination intensified, as anticipated, the conflict between the two opposing ideological worlds. While the Left denounced the “monarcho-fascist state”, which apart from everything else had prevented the murder victim’s window and daughter from arranging the details of his burial, leaving it instead to the police authorities, the Right-wing papers easily adopted Vlachos’ claims from the beginning, while denouncing the KKE, claiming it was attempting to “earn political capital from the common crime of Aghias Sophias Street.” The Fos noted that “these people and their methods are well-known,” adding “they are silent when these bandits (“symmorites”)—their tools—behead innocents citizens with axes, or when the ‘democratic’ army commits mass slaughters, when agents of the state—like Kofitsas and others—are murdered, when the crimes of Slav Communists and ‘EAMobulgarians’ flow like a red torrent through cities, villages, and ravines. They are as prudent as serpents. They keep their heads down. They approve: ‘Those monarcho-fascists got what they deserved!’ Suddenly the serpent’s head is crushed by someone on our side. Then, the hysterical cries start, the protests, the speculation. That’s what the Communists are.”

If there was broad publicity surrounding Zevgos’ assassination, occurring as it did while the UN inquiry committee was in session, another murder, a year later was to be not only front page news in Greece but would also be broadcast worldwide. This

65

13/10/2009 2:15:16 πμ

χαρακτήρας του, μη διστάζοντας να τον περιγράψει ως εγκληματικό τύπο, μέθυσο, αλήτη και χασισοπότη. Από την πλευρά τους, όσοι είχαν καταρτήσει το εκτελεστικό απόσπασμα, με επικεφαλής τον Βλάχο, κατέθεσαν ότι πίσω από την δολοφονία αυτή και από τον σχεδιασμό ενός αριθμού άλλων προγραμματισμένων δολοφονιών βρίσκονταν η ΕΣΑ και το Γ΄ Σώμα Στρατού. Αξιωματικοί των υπηρεσιών αυτών τούς είχαν κατατάξει σε εθνικόφρονες οργανώσεις, τους χρηματοδοτούσαν, τους υπαγόρευαν τις καταθέσεις στην επιτροπή του ΟΗΕ και τους είχαν εξοπλίσει για τις δολοφονίες, υποσχόμενοι ασυλία. Η δολοφονία του Ζέβγου πραγματοποιήθηκε μετά από στενή παρακολούθηση της ομάδας, η οποία, όταν διαπίστωσε ότι δεν μπορούσε να τελειώσει «την δουλειά» νύχτα και στο ξενοδοχείο, επέλεξε να τον εκτελέσει με την πρώτη ευκαιρία σε δημόσιο χώρο. Η δολοφονία του Ζέβγου όξυνε, όπως ήταν αναμενόμενο, την αντιπαράθεση μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων ιδεολογικών κόσμων. Ενώ η Αριστερά κατήγγειλε το «μοναρχοφασιστικό κράτος», που εκτός των άλλων είχε αρνηθεί στη χήρα και στην κόρη του δολοφονηθέντος να ρυθμίσουν αυτές τις λεπτομέρειες της ταφής και όχι οι αστυνομικές αρχές, οι εφημερίδες της Δεξιάς δεν είχαν καμία δυσκολία να υιοθετήσουν εξαρχής τους ισχυρισμούς του Βλάχου, καταγγέλλοντας από την άλλη το ΚΚΕ ότι επιχειρούσε «σπέκουλαν πολιτική του κοινού εγκλήματος του οδού Αγίας Σοφίας». «Είναι γνωστοί οι άνθρωποι και αι μέθοδοί των» σημείωσε Το Φως, time the victim was an American citizen, whose work as a journalist had brought him to Greece, where he ultimately remained longer than he had planned for the sake of a woman, as well as the momentous events of the Civil War. “[…] The sea washes up a man’s body […]”: The Polk Assassination / “On this day, Sunday, May 16, 1988, at 11:00 a.m., in Thessaloniki, I, the undersigned, Port Authority Chief Petty Officer Michael Dikaiopoulos went with Port Authority Petty Officer 2nd Class Dionyssios Diogas […] in front of the Port Authority Building lay a male body, washed up by the sea and discovered by port boatman Lambros Antonaros, today, around 09:00 hours, as it was floating approximately 500 meters from the Trianon position; in my own personal examination I remarked the following: First, the body revealed signs of decomposition. The man’s hands and feet and were tied together with a flax rope […] There was a wound on the back of the head, the result of a gunshot. He wore a watch on his left wrist. On his right, a metal ID bracelet with the name George W. Polk in English. He wore a stripped shirt, a fuzzy brown jacket, grey trousers and brown shoes […].”

George Washington Polk was born in the U.S. state of Texas on October 17, 1913. He began his career as a reporter in 1938, whereupon he went to the Far East as an employee of the Shanghai Evening News. He also worked in New York and Paris as a newspaper and radio correspondent. During the war he served as an aviator in the

66

katalog texts 2.indd 66-67

για να προσθέσει: «Σιγούν όταν αποκεφαλίζουν οι συμμορίται-τα όργανά των-με το τσεκούρι αθώους πολίτας ή όταν ο ‘δημοκρατικός’ στρατός διενεργεί ομαδικάς σφαγάς, όταν δολοφονούνται κρατικά όργανα-όπως ο Κωφίτσας και άλλοι-όταν το έγκλημα ρέει ως ερυθρός χείμαρρος εις τας πόλεις, τα χωρία και τις χαράδρας από τους Κομμουνιστοσλαύους και Εαμοβουλγάρους. Είναι φρόνιμοι ως οι όφεις. Κρύβουν το κεφάλι των. Εγκρίνουν: Καλά τους έκαναν τους μοναρχοφασίστες! Ξαφνικά το κεφάλι του φειδιού τσαλαπατιέται από έναν ομόφρονα. Τότε αρχίζουν αι υστερικαί κραυγαί, οι διαμαρτυρίαι, η σπέκουλα. Αυτοί είνε οι κομμουνισταί». Αν στην δολοφονία του Ζέβγου είχε δοθεί ευρεία δημοσιότητα, καθώς είχε συμβεί ενόσω συνεδρίαζε η επιτροπή έρευνας του ΟΗΕ, μια άλλη δολοφονία έναν χρόνο αργότερα επρόκειτο να αποτελέσει όχι μόνο μια από τις πρώτες ειδήσεις αλλά και να κάνει τον γύρο του κόσμου. Θύμα αυτήν την φορά ήταν ένας Αμερικανός πολίτης, που το δημοσιογραφικό του καθήκον τον είχε φέρει στην Ελλάδα, για να μείνει τελικά περισσότερο απ’ όσο υπολόγιζε για χάρη μιας γυναίκας και των συνταρακτικών γεγονότων του Εμφυλίου Πολέμου. «[ … ] Πτώμα ανδρός εκβρασθέντος υπό της θαλάσσης [ … ]»: Η δολοφονία Πολκ / «Εν Θεσσαλονίκη σήμερον την 16ην Μαΐου 1948 ημέραν Κυριακήν και ώραν 11.00 ο Υπογεγραμμένος Αρχικελευστής Λιμενικός Δικαιόπουλος Μιχαήλ μεταβάς μετά του Κελευστού Λιμενικού Διώγου Διονυσίου […] έμπροσθεν του Λιμενικού United States Navy and was seriously wounded in a plane accident during the Pacific operations. After his discharge, he first visited Greece in 1946, as an American electronic and print information media correspondent. In September 1947, he married Rea Kokoni in an Athens church, and from then on, spent more time in Greece, combining his presence in the country with his immediate professional plans, since, in early 1948, he signed a contract to write a book on Greece and the Middle East. He was probably unable to begin it, just as did not get the chance to return to the United States, where he planned to study at Harvard University.

In May 1948 he was in Thessaloniki. The purpose of his visit to the city is disclosed in a letter he, himself, sent a colleague, just one day before his death. In his letter, Polk wrote that before leaving for the States, he had come north to Thessaloniki for one last look. He wanted to learn about local conditions. He thought things were improving, since Thessaloniki had always shown itself superior to Athens in its conduct of the war. He also revealed that one of the reasons for coming up north was to try to arrange some sort of real direct contact with the group that constituted the Vafeiadis government. Since 1946, he had been unable to have any real contact with the Greek Communist Party, though many people presented themselves to him as having valid information. Discounting what they said, he hoped that from contact to contact he would succeed in establishing legitimate connections. He was willing to leave

67

13/10/2009 2:15:16 πμ

Καταστήματος ένθα ευρίσκετο εναποτειθεμένον πτώμα ανδρός εκβρασθέντος υπό της θαλάσσης και ανευρεθέντος υπό του λεμβούχου Λιμένος Αντωνάρου Λάμπρου σήμερον και περί ώραν 09.00 ενώ επέπλεεν εις απόστασιν 500 μέτρων εκ της θέσεως ‘Τρίανον’, προς διενέργειαν αυτοψίας, αντελήφθημεν ιδίαις όμμασι τα ακόλουθα. Εν πρώτοις το πτώμα επαρουσίαζεν όψιν αποσυνθέσεως. Τα κάτω και άνω άκρα αυτού ήσαν προσδεδεμένα αλλήλων δια σχοινίου εκ λινού κανάβεως […] Έφερεν τραύμα εις το οπίσθιον μέρος της κεφαλής επενεχθέντος δια πυροβόλου όπλου. Επί της αριστεράς χειρός έφερεν ωρολόγιον. Επί της δεξιάς μεταλλικής ταυτότητας φέρουσα Αγγλιστί τα στοιχεία Goerge W. Polk. Ήτο ενδεδυμένον δι ενός υποκαμίσου ριγέ, ενός χιτωνίου χνουδοτού χρώματος καφέ, δια περισκελίδος γκρι και υποδημάτων καφέ […]». Ο Γεώργιος Ουάσιγκτων Πολκ (George Polk) γεννήθηκε στην πολιτεία του Τέξας στις 17 Οκτωβρίου 1913. Άρχισε τη δημοσιογραφική του καριέρα το 1938, οπότε και μετέβη στην Άπω Ανατολή εργαζόμενος για τα Εσπερινά Νέα της Σαγκάης. Επίσης, εργάστηκε στη Νέα Υόρκη και στο Παρίσι ως ανταποκριτής εφημερίδων και ραδιοφωνικών σταθμών. Κατά τη διάρκεια του πολέμου υπηρέτησε στην Αεροπορία του Ναυτικού των ΗΠΑ και τραυματίστηκε σοβαρά σε αεροπορικό δυστύχημα κατά τις επιχειρήσεις του Ειρηνικού. Μετά την απόλυσή του επισκέφτηκε για πρώτη την Ελλάδα το 1946 ως ανταποκριτής αμερικανικών ηλεκτρονικών και έντυπων μέσων ενημέρωσης. Τον Σεπτέμβριο του 1947 παντρεύτηκε τη Ρέα Κοκόνη σε εκκλησία των Αθηνών και από τότε αφιέρωσε περισσότερο χρόνο στην Ελλάδα, συνδυάζοντας μάλιστα την παραμονή του στη χώρα με τα άμεσα επαγγελματικά του σχέδια, καθώς στις αρχές του 1948 υπέγραψε συμβόλαιο για τη συγγραφή ενός βιβλίου για την Ελλάδα και την Μέση Ανατολή. Δεν πρόλαβε όμως μάλλον καν να Thessaloniki and go to another city or village “they” required. He went on to say that although many journalists had written and said much about Vafeiadis’ band and its goals, few had any real information. Polk continued to write that he had been trying to reach Vafeiadis’ headquarters since December, blindfolded if necessary, in order to get him to make a broadcast from his secret radio station and obtain a recording for the BBC. Anticipating a reporting coup, he had offered to let Vafeiadis read a prepared text, while he would manage the technical part of the broadcast and the translation.

Afterwards, he would be able to say anything he wanted.

Polk arrived in Thessaloniki on May 7, 1949 and registered at the Astoria Hotel. On the evening of May 8, after dining at the Luxembourg restaurant in the centre of Thessaloniki, he and several others boarded the boat Aghios Nikolaos and set off to accomplish his grand plan to meet with Provisional Democratic Government Prime Minister and War Minister, DSE leader Markos Vafeiadis at his headquarters. Eight whole days after his disappearance, his body was found floating just a few meters from the White

68

katalog texts 2.indd 68-69

το ξεκινήσει, όπως και δεν πρόλαβε να επιστρέψει στις ΗΠΑ, όπου και σχεδίαζε να φοιτήσει στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Το Μάιο του 1948 βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη. Ο σκοπός της επίσκεψής του στην πόλη αποκαλύπτεται από τον ίδιο σε γράμμα που έστειλε σε συνάδερφό του, μία μόλις ημέρα πριν από το θάνατό του: «Ετοιμαζόμενος δια να επιστρέψω εις την Αμερική, ήλθα προς τα βορεινά στη Θεσσαλονίκη για μιαν τελευταίαν ματιά γύρω μου. Ήθελα να ενημερωθώ σχετικά με τις εδώ συνθήκες. Μεταξύ άλλων, νομίζω πως η εδώ κατάστασις βελτιούται. Άλλωστε ανέκαθεν η Θεσσαλονίκη απεδείχθη ανωτέρα στην διεξαγωγή του πολέμου παρ΄ ό,τι η Αθήνα. Για να μιλήσω ειλικρινά, μιαν από τις αιτίες για να έλθω προς βορράν είναι για να επιτύχω κάποιαν άμεση πραγματική επαφή με το μπουλούκι-συγκρότημα της κυβερνήσεως του Μάρκου. Από το 1946 δεν ηδυνήθην να έχω επαφήν με το Ελληνικό Κομμουνιστικόν Κόμμα την οποία θα ηδυνάμην να θεωρήσω ως πραγματική επαφή. Πολλά πρόσωπα αυτοπαρουσιάσθησαν εις εμέ τα οποία ισχυρίζοντο ότι ομιλούν εγκύρως αλλά νομίζω ότι όλα ήσαν ανοησίες όσα έλεγαν. Έτσι από επαφής εις επαφήν θα επιθύμουν να επικοινωνήσω με πρόσωπα που θα έχουν έγκυρον γνώμιν. Εν ανάγκη θα πάω έξω από την Θεσσαλονίκη εις οποιανδήποτε άλλην πόλιν ή χωρίον που θα υπεδείκνυαν ‘εκείνοι’. Πολλοί από εμάς έχουν γράψει και ειπή πολλά σχετικώς με τας επιδιώξεις της συμμορίας του Μάρκου, αλλά ολίγοι από εμάς έχουν πραγματικάς πληροφορίας. Ο Χάουαρντ Σμιθ γνωρίζει ότι εργάζομαι από το Δεκέμβριο προσπαθών να φθάσω στο Στρατηγείο του Μάρκου, έστω και με δεμένα τα μάτια, αν παραστεί ανάγκη. Θα ήθελα να βάλω τον Μάρκο να κάμη μιαν εκπομπή από τον μυστικόν Ραδιοφωνικόν του Σταθμόν και να έχω τον δίσκο για το Μπι-Μπι-Σι. Έτσι μπορεί να βγη μια καλή δημοσιογραφική επιτυχία. Προσεφέρθην να τους αφήσω να γράψουν το κείμενον κάθε λέξεως που θα ειπή ο Μάρκος, ενώ εγώ θα τον καθοδηγώ εις το τεχνικόν μέρος της εκπομπής και θα κάμω την μετάφραση. Μετά όταν έρθω ‘έξω’ θα είμαι σε θέσιν να είπω ό,τι Tower. Naturally, the news of the death of an American journalist created a stir both inside and outside of Greece. From the first moment, his murder was associated with the goals and objectives of the opposing sides of the Greek Civil War. With the conflict raging in the mountains, and international public opinion focusing on the Greek issue, Thessaloniki’s investigative authorities were, from the very first moment under unbearable pressure to discover the culprits, without it being completely clear whether one of their goals was to discover the truth.

The only clue they had in their hands was a hand-addressed envelope, which had been sent to the Third Police Precinct, and contained Polk’s press identification and a PanAmerican bulletin. The way the recipient’s address had been written on the front of the envelope revealed it had been sent locally. This find proved sufficient to lead au-

69

13/10/2009 2:15:16 πμ

θα ήθελα». Ο Πολκ έφτασε στη Θεσσαλονίκη στις 7 Μαΐου 1948 και κατέλυσε στο ξενοδοχείο «Αστόρια». Το βράδυ της 8ης Μαΐου, αφού γευμάτισε στο εστιατόριο «Λουξεμβούργο» στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, επιβιβάστηκε στη συνέχεια μαζί με άλλους στη βάρκα «Άγιος Νικόλαος» και ξεκίνησε για να πραγματοποιήσει το μεγάλο σχέδιό του, να συναντήσει τον Μάρκο Βαφειάδη στο αρχηγείο του. Οκτώ ολόκληρες ημέρες μετά την εξαφάνισή του βρέθηκε το πτώμα του να επιπλέει λίγα μόνο μέτρα από τον Λευκό Πύργο. Η είδηση του θανάτου του Αμερικανού δημοσιογράφου ήταν φυσικό να προκαλέσει αναταραχή εντός και εκτός Ελλάδας. Από την πρώτη στιγμή η δολοφονία του συσχετίστηκε με τους σκοπούς και τις επιδιώξεις των αντιπάλων του Εμφυλίου Πολέμου. Με τον Εμφύλιο να μαίνεται στα βουνά και έχοντας η διεθνής κοινή γνώμη στραμμένη το βλέμμα της στην ελληνική υπόθεση, οι ανακριτικές αρχές της Θεσσαλονίκης βρέθηκαν από την πρώτη στιγμή υπό καθεστώς άσκησης αφόρητων πιέσεων για την ανεύρεση των δραστών, χωρίς να είναι απόλυτα σαφές αν μέσα στους στόχους τους ήταν και η ανεύρεση της αλήθειας. Το μόνο στοιχείο που είχαν στα χέρια τους ήταν ένας φάκελος που απεστάλη στο Γ΄ Αστυνομικό Τμήμα και περιείχε τη δημοσιογραφική ταυτότητα του Πολκ και ένα δελτίο της «Παναμέρικαν». Έξω από το φάκελο είχε γραφεί ιδιοχείρως ο παραλήπτης, με την ένδειξη «Προς 3ον Αστυνομικό Τμήμα, Ενταύθα». Όπως αποδείχθηκε το εύρημα αυτό ήταν αρκετό για να οδηγήσει τις αρχές στην ανακάλυψη, κατά τις ίδιες, των δραστών. Για τη δολοφονία του Πολκ βρέθηκαν στο εδώλιο του κατηγορουμένου ο δημοσιογράφος Γρηγόριος Στακτόπουλος και η μητέρα του Άννα Στακτοπούλου. Ο μεν πρώτος κατηγορήθηκε για συμμετοχή στο έγκλημα, η δε μητέρα του ως αυτουργός, καθώς πιστοποιήθηκε, ύστερα από γραφολογική εξέταση, ότι ήταν δικός της ο γραφικός χαρακτήρας πάνω στο φάκελο. Εκτός από thorities to the discovery, according to them, of the perpetrators. A reporter, Grigorios Staktopoulos, and his mother Anna Staktopoulou found themselves in the dock, accused of Polk’s murder. Staktopoulos was charged as an accessory, while his mother was accused of committing the crime, since a graphological examination certified the handwriting on the envelope was hers. Apart from Staktopoulos, who was considered a louche personality, completely capable of participating in a group of executioners “as a long-term and conscientious communist, a graduate of the Communist Party’s school for officials”, the court committed to trial two other high-level KKE officials, DSE Lieutenant Colonel Evangelos Vasvanas, and KKE Thessaloniki Secretary Adam Mouzenidis, judging the three of them constituted the group that assassinated Polk.

In his defence plea, Staktopoulos gave a detailed description of the circumstances under which he and the others mentioned had participated in the planning and imple-

70

katalog texts 2.indd 70-71

τον Στακτόπουλο, που αξιολογήθηκε ως σκοτεινή προσωπικότητα, απόλυτα ικανός να συμμετάσχει σε ομάδα εκτελεστών «ως παλαιός και συνειδητός κομμουνιστής, απόφοιτος της Σχολής στελεχών του ΚΚ», οι δικαστικές αρχές παρέπεμψαν σε δίκη δύο άλλα υψηλόβαθμα στελέχη του ΚΚΕ, τον Αντισυνταγματάρχη του ΔΣΕ Ευάγγελο Βασβανά και τον γραμματέα του ΚΚΕ Θεσσαλονίκης Αδάμ Μουζενίδη, κρίνοντας ότι οι τρεις τους αποτέλεσαν την ομάδα των εκτελεστών του Πολκ. Στην απολογία του ο Στακτόπουλος περιέγραψε με κάθε λεπτομέρεια τις συνθήκες κάτω από τις οποίες συμμετείχε αυτός και οι αναφερόμενοι στο σχέδιο και στην εκτέλεση της δολοφονίας του Πολκ, υποδεικνύοντας τον Μουζενίδη ως εκείνον που τελικά πυροβόλησε μέσα στη βάρκα και από πίσω στο κεφάλι τον Πολκ, μια ομολογία που αναίρεσε αργότερα, ξεκινώντας έναν πολυετή δικαστικό αγώνα. Το 1949 ο Στακτόπουλος καταδικάστηκε σε ισόβια, το 1956 η ποινή του μειώθηκε και το 1960 αφέθηκε ελεύθερος, αφού είχε εκτίσει τα 2/3 της ποινής του. Μετά από εκατοντάδες σελίδες δικαστικών εκθέσεων, δεκάδες μαρτυρικές καταθέσεις και πολύ μελάνι που έχει χυθεί μέχρι σήμερα γύρω από την υπόθεση Πολκ, παραμένουν ακόμη σκοτεινές πολλές πτυχές της. Αναμφίβολα, η δολοφονία του Πολκ το 1948 θα πρέπει να θεωρηθεί ως ένα ακόμη επεισόδιο του αιματηρού ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου και ως τέτοιο σχετίζεται με τις επιδιωκόμενες πολιτικές στοχεύσεις τη δεδομένη χρονική στιγμή, που ίσως δεν περιορίζονταν μόνο εντός των εθνικών συνόρων. Έχοντας ξεπεράσει η δολοφονία Πολκ τα σύνορα που χωρίζουν την Ιστορία από την Μυθολογία και το αστυνομικό ρεπορτάζ, είναι αδύνατον πλέον να δοθεί μια κατηγορηματική απάντηση για τους δολοφόνους και τα κίνητρα τους. Το έγκλημα έμεινε ανεξιχνίαστο, με τον Στακτόπουλο, όπως δείχνουν όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, να είναι η «εύκολη λύση» πάνω στην οποία οι αρχές έστησαν μια πλεκτάνη με πολλά και ευδιάκριτα κενά και αδυναμίες. Από την πλευρά της, η Θεσσαλονίκη άρχισε να αποκτά μια άλλη φήμη, εκτός από αυτήν για την ομορφιά της ως «νύφη του Θερμαϊκού», που δεν έχει μέχρι και σήμερα καταφέρει να αποτινάξει από πάνω της. Η αλήθεια είναι ότι οι μετέπειτα εξελίξεις mentation of Polk’s murder, designating Mouzenidis as the one who finally shot Polk in the back of the head when they were in the boat. He later revoked this confession, beginning a years-long legal battle. In 1949, Staktopoulos was condemned to life in prison, in 1956 his sentence was reduced, and in 1960, he was set free, after having served two-thirds of his sentence.

After hundreds of pages of legal reports, dozens of witness testimonies, and a great deal of spilt ink, many aspects of the Polk case still remain murky. Undoubtedly, Polk’s murder in 1948 must be considered yet another episode in the bloody Greek Civil War, and as such, it is related to the various political objectives pursued during that particular point in time, which may not have been limited to within the Greek borders. As

71

13/10/2009 2:15:16 πμ

των μεταπολεμικών χρόνων δεν στάθηκαν σύμμαχοι σ’ αυτό. Επιλογικά / Ο ιστορικός επιστρέφει στο παρελθόν και προσπαθεί μέσα από τα στοιχεία της έρευνάς του να ανασυνθέσει όσα περισσότερα κομμάτια μπορεί αυτού του παρελθόντος, με σκοπό να διαβάσει μέσα από το μορφοποιημένο σχήμα αφορμές και αιτίες συγκεκριμένων ανθρώπινων επιλογών, να ερμηνεύσει τα κίνητρα και να εξηγήσει γιατί και πώς επιλέχθηκε από τους πρωταγωνιστές και τους αφανείς αυτός και όχι ένας άλλος δρόμος. Επομένως, η αποστολή του τελειώνει τη στιγμή που, προσπαθώντας να απαντήσει σε ερωτήματα, διαπιστώνει ότι κινδυνεύει να εισβάλλει σε «ξένα χωράφια», σε αυτά της Θέμιδας και των λειτουργών της. Αντίθετα, εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να προσεγγίσει την αντικειμενική αλήθεια και να κατανοήσει τα «γιατί» και τα «πώς». Αναμφίβολα, η Θεσσαλονίκη συνέδεσε την πορεία της στον πυκνό 20ο αιώνα με δολοφονίες σημαντικών ανδρών. Από την δολοφονία του Γεωργίου Α΄ το 1913 έως αυτήν του Λαμπράκη και αργότερα του Τσαρουχά, πάντα το σκηνικό συνιστούσε η πόλη, σαν να αποτελούσε τον σταθερό καμβά πάνω στον οποίο ο καλλιτέχνης έπρεπε μόνο να προσθέσει τους κάθε φορά πρωταγωνιστές και κομπάρσους. Ήταν λοιπόν επόμενο να προσθέσει και η ίδια στο λεξιλόγιο της και άλλους πολλούς προσδιορισμούς: Η πόλη των προσφύγων και των αναξιοπαθούντων ήταν ταυτόχρονα και μια πόλη των συνόρων, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν, η ευαίσθητη Polk’s murder has transcended the borders separating history, mythology, and crime reporting, it is, by now, impossible to give a definite answer regarding the murderers and their motives. The crime remained unsolved, with Staktopoulos, on the basis of all the available evidence, being the “easy solution”, the victim of an official frame-up full of many evident gaps and weakness. Thessaloniki, on the other hand, apart from the beautiful “nymph of the Thermaic Gulf” appellation, began to acquire another reputation it has yet to succeed in casting off. In truth, the subsequent course of postwar events was of no assistance in this matter.

In Conclusion / Historians return to the past, and try through their research data to reconstitute as many pieces as possible of this past, seeking to read through this formatted outline the causes and reasons for particular human choices, to interpret the motives and explain why and how this rather than that path was selected by history’s protagonists and unknowns. Hence, their mission ends at the very moment they perceive that while trying to answer questions, they are in danger of trespassing into “foreign field” outside their purview, into issues belonging to justice and its operations. On the contrary, what interests them is to approach the objective truth and understand the whys and hows.

Undoubtedly, Thessaloniki’s path through the complicated 20th century is linked with the murders of important men. The city appeared as a constant backdrop, which, be-

72

katalog texts 2.indd 72-73

πόλη είχε και η ίδια τις δικές της υπερευαίσθητες πηγες - βιβλιογραφία / ΑΡΧΕΙΑ Αρχείο Εφετείου Θεσσαλονίκης, ελίτ, η πόλη των ισχυρών βυζαντινών τειχών Φάκελος υπόθεσης George (αταξινόμητο υλικό). φάνταζε πολλές φορές ανοχύρωτη απέναντι σε Polk ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ / Αγωνιστής, 1947 κρατικούς και παρακρατικούς μηχανισμούς, Ακρόπολις, 1981 / Μακεδονία, 1946 / Νέα Λαϊκή Φωνή, 1946 / Το Φως, υπαρκτές ή ανύπαρκτες απειλές, που την 1946, 1947 (ενδεικτική) / καθιστούσαν «λάφυρο» προς διεκδίκηση και άρα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αντιφασιστική Δημοκρατική Ένωσις (έκδ.), Εγκλήματα του μέγεθος απειλούμενο. Κ.Κ.Ε. στη Θεσσαλονίκη. Η δίκη Ωστόσο, πέρα από εσωστρεφή ή εξωστρεφή της ΟΠΛΑ: Πρακτικά της δίκης της αυτοάμυνας ή Ο.Π.Λ.Α. μεγέθη και πίσω από τις εγγραφές στον κατάλογο στενής Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη των αρνητικών πρόσημων της τοπικής και εθνικής 1947. Δορδανάς, Στράτος Ν., Έλληνες ιστορίας υπάρχουν τα θύματα αλλά και οι θύτες. Ο εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος Ταγμάτων Ασφαλείας στην δολοφόνος του Ζέβγου αντιπροσωπεύει τον θύτη των κατοχική Θεσσαλονίκη, 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006. και το θύμα μαζί, που βγήκε από τον παραλογισμό Keeley, Edmund, The Salonika της δεκαετίας του ΄40 με αίμα στα χέρια, για να bay murder. Cold War politics the Polk affair, Princeton καταλήξει χρόνια αργότερα, τρόφιμος στον κόσμο and University Press, Princeton του παραλογισμού της Λέρου, ομολογώντας 1989. Στακτόπουλος, Γρηγόρης, στην πραγματικότητα ότι προτού συντρίψει τους Υπόθεση Πολκ: Η προσωπική μου μαρτυρία, β΄ έκδ., Εκδόσεις «εχθρούς της πατρίδας» είχε και ίδιος συνθλιβεί στις «Γνώση», Αθήνα 1988. μυλόπετρες της Ιστορίας. ginning with the 1913 assassination of George I and continuing to that of Gregoris Lambrakis, and later Giorgis Tsarouchas, was an unchanging canvas upon which an artist simply added, each time, protagonists and extras. It was, therefore, to be expected that the city would add many other appellations to its voIndicative Bibliography // Antifasistiki cabulary: The city of refugees and unwarrantDimokratiki Enosis (ed.), Εγκλήματα του Κ.Κ.Ε. στη Θεσσαλονίκη. Η δίκη της ΟΠΛΑ: ed suffering was simultaneously a border city, Πρακτικά της δίκης της στενής αυτοάμυνας ή Ο.Π.Λ.Α. Θεσσαλονίκης (KKE Crimes in with everything that entailed; the sensitive Thessaloniki. The Trial of OPLA: Proceedcity had its own oversensitive elites; the city ings of the Trial of Thessaloniki’s OPLA), Thessaloniki 1947. with strong Byzantine walls often appeared to Stratos N. Dordanas, Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των Ταγμάτων have no defences against state and para-state Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη, organizations, or actual or imaginary threats; 1941-1944 (Greek versus Greek. The World of the Security Battalions in Occupied this made it a prize to be won, and therefore Thessaloniki, 1941–1944), Epikentro Pubimperilled. lishers, Thessaloniki 2006.

Edmund Keeley, The Salonika Bay MurNevertheless, beyond any introverted or exder. Cold War Politics and the Polk Affair, Princeton University Press, Princeton troverted tendencies, and behind any entries 1989.

Grigoris Staktopoulos, Υπόθεση Πολκ: in the catalogue of negative prefixes in local Η προσωπική μου μαρτυρία (The Polk Afand national history, there are victims and fair: My Personal Testimony), 2nd Edition, Gnossi Publications, Athens 1988. there are victimizers as well. Zevgos’ murderer

73

13/10/2009 2:15:16 πμ

represents both victimizer and victim in one; he emerged from the insanity of the 1940s with blood on his hands, only to end up, years later, a resident of the insane asylum on the island of Leros, confessing in truth that before crushing the “nation’s enemies”, he had already been crushed by the mills of history.

/////

SOURCES—BIBLIOGRAPHY // Archives / Thessaloniki Appeals Court Archive, George Polk File (uncategorized material) / Newspapers / Agonistis, 1947 / Akropolis, 1981 / Makedonia, 1946 / Nea Laiki Phoni, 1946 / To Phos, 1946, 1947

#39

Tο στόμιον της εισόδου της σφαίρας ευρίσκεται όπισθεν The bullet entrance hole is located on the back

και δεξιά, παρά την γωνίαν της δεξιάς ωμοπλάτης. and to the right, near the angle of the right shoul-

Eίναι περιφερείας όσον διλέπτου, με χείλη κεκαυμένα, der blade. Its diameter is equal to a two-lepta coin,

εστραμμένα προς τα έσω. Tο στόμιον αφ’ ετέρου της with a singed inverted circumference. The bullet

εξόδου της σφαίρας ευρίσκεται ακριβώς τρεις δακτύλους exit hole on the other side is located exactly three

άνωθεν της κορυφής της ξιφοειδούς αποφύσεως κατά centimetres above the xiphoid process in the centre

το μέσον του στέρνου, είναι δε επίμηκες, οριζόντιον of the sternum; oblong, horizontal, and measuring

και μήκους τριών περίπου υφεκατοστομέτρων, πλήρες approximately three millimetres, it is full of thrombi

θρόμβων και αίματος. Σφαίρα μεγάλου διαμετρήματος εκ and blood. The large diameter bullet is made of lead.

μολύβδου. O θάνατος επήλθε συνεπεία τούτου ακαριαίος.

Resulting death was instantaneous.

74

katalog texts 2.indd 74-75

Μ α ν ώ λ η ς Π ρ α τ σ ι ν ά κ η ς // Χ ω ρ ι κ ό ς

στιγματισμός και

φ α ν τ α σ ι α κ ή α ν α π α ρ α γ ω γ ή ε ν ό ς φ ό ν ο υ // Τον Ιανουάριο του 2009, λίγο πριν

#38

επιστρέψω για την δεύτερη περίοδο της έρευνας μου, η Νικόπολη σοκάρεται από την ληστεία και εν ψυχρώ δολοφονία ενός 50χρονου αλλοδαπού υπαλλήλου σε βενζινάδικο που εργαζόταν στην Περιφερειακή οδό στο ύψος της Νικόπολης. Το συμβάν και η ωμότητα του προβάλλονται εκτεταμένα στον τοπικό τύπο αλλά και από εθνικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Από στοιχεία που συγκέντρωσα είχε προηγηθεί ακόμα μια δολοφονία μετά από διαπληκτισμό για ασήμαντο λόγο μεταξύ δυο ομογενών σε κεντρικό, αυτή την φορά, δρόμο της Νικόπολης. Κατά τις πρώτες μέρες μου στην γειτονιά σε συζητήσεις με κατοίκους της περιοχής, που είχα ήδη γνωρίσει από την πρώτη περίοδο της έρευνάς μου, η εγκληματικότητα, όπως και το αίσθημα της ανασφάλειας στην Νικόπολη, ήταν πλέον τα κεντρικά ζήτημα. Οι αντιλήψεις των γηγενών κατοίκων για τους μετανάστες διαμεσολαβούνταν από αυτά τα γεγονότα. Μετά από ένα μήνα είχα συγκεντρώσει μαρτυρίες για άλλους δυο φόνους, οι οποίοι, σύμφωνα με τους πληροφορητές μου είχαν συμβεί τους προηγούμενους μήνες. Φαινόταν, ότι σαν αυτό-εκπληρούμενη προφητεία, οι φόβοι για μια λανθάνουσα ροπή προς την εγκληματικότητα που υπονοούνταν με την χρήση της λέξης γκέτο για την Νικόπολη γινόταν ///// M a n o l i s P r a t s i n a k i s // S t i g m a t i z i n g a n A r e a a n d O n e M u r d e r ’s I l l u s o r y R e p r o d u c t i o n // In January 2009, a short while before I returned for the second phase of my research, Nikopolis was shocked when a gas station on the Peripheriaki ring road at the level of Nikopolis was robbed and its 50-year old foreign employee murdered in cold blood. The event and its brutality were extensively covered by the local press, as well as by the Greek mass media. From data I gathered, it appeared that another murder had previously occurred, the result of a quarrel over something insignificant between two homogeneis, this time in one of Nikopolis’ main streets. During my first days in the neighbourhood, while talking to the area residents, whom I had already met during the first period of my research, crime, as well as a feeling of insecurity in Nikopolis, were now the central topics. The locals’ impressions of immigrants were filtered through these events. After a month, I had gathered various testimonies regarding two other murders, which, according to my informants, had occurred during the previous months. It appeared, as if like a self-fulfilling prophesy, the fears of a latent trend towards crime, implied by the use of the word ghetto for Nikopolis were becoming reality.

The second period I stayed in Nikopolis, I was living with Vasso Papathanassiou and Romanos Sevastof, with whom I was collaborating on a research project supervised by the University of Macedonia. In the context of this programme, among other things, we had to have the residents of Nikopolis complete a number of question-

75

13/10/2009 2:15:16 πμ

πραγματικότητα. Την δεύτερη περίοδο παραμονής μου στην Νικόπολη, συγκατοικούσα με την Βάσω Παπαθανασίου και τον Ρωμανό Σεβαστώφ, με τους οποίους συνεργαζόμουν σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα υπό την επίβλεψη του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Στα πλαίσια αυτού του προγράμματος μεταξύ άλλων έπρεπε να συμπληρώσουμε έναν αριθμό ερωτηματολογίων με κατοίκους της Νικόπολης. Συλλέξαμε μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες είχαν συμβεί άλλοι τέσσερις φόνοι. Ακολουθώντας τις αφηγήσεις των πληροφορητών, η εγκληματικότητα στην Νικόπολη είχε άρχισε να παίρνει δραματικές διαστάσεις. Η έρευνα μου είχε αποπροσανατολιστεί τελείως και είχε εξελιχθεί σε αστυνομικό ρεπορτάζ. Το αξιοπερίεργο είναι πως δεν βρήκα πληροφορίες για κανένα από αυτούς τους φόνους, καθώς και για τους προηγούμενους δύο. Μου φάνηκε απίθανο να έχουν συμβεί 6 φόνοι σε μια περιοχή μέσα σε λίγους μήνες, και να μην υπάρχει καμία αναφορά. Επίσης, η αίσθηση που εγώ αποκόμιζα από την καθημερινή μου εμπειρία στην γειτονιά παρέμενε ίδια όπως πριν, τίποτα δεν θύμιζε το συλλογικό αίσθημα ανασφάλεια που μου περιέγραφαν κάποιοι από τους πληροφορητές μου. Μελετώντας τις περιγραφές των φόνων διαπίστωσα ότι είχαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Όλοι είχαν συμβεί είτε το φθινόπωρο είτε «πριν από μερικές naires. We gathered various testimonies, according to which, four other murders had taken place. From the information gleaned from the narratives, crime in Nikopolis had apparently begun to acquire dramatic dimensions. My research was completely sidetracked, and had turned into crime reporting. What was odd was that I could not find any information on any of these four murders, as well as on the two mentioned previously. It appeared unlikely that six murders had taken place in the same area within the period of a few months, without anyone mentioning it. Also, the feeling I was getting from my day-to-day experience in the neighbourhood remained the same as before; there was nothing resembling the collective feeling of insecurity described by some of my informants.

Studying the descriptions of the murders, I noticed they possessed certain common characteristics. They had all taken place either during the fall, or “a few weeks ago”. In every case, they were located in the broader area around the location where the quarrel between the two homogeneis, which had resulted in murder, had taken place that fall. All my informants were convinced these were different murders, and they had all learned about them from acquaintances living in Nikopolis. It was, by now, evident that the murder was being transferred in space and time, and repeated at regular intervals with a different script! Settling accounts, international mafia, drugs, wanton, blind violence…Murder drifted through the conversations, leaving its traces and multiplying, confirming for some of Nikopolis’ residents the ghetto description. “These

76

katalog texts 2.indd 76-77

εβδομάδες». Σε όλες τις περιπτώσεις χωρικά τοποθετούνταν στην ευρύτερη περιοχή του σημείου όπου είχε συμβεί ο φόνος μεταξύ των ομογενών μετά από τον διαπληκτισμό τον φθινόπωρο. Όλοι οι πληροφορητές ήταν πεπεισμένοι ότι πρόκειται για διαφορετικούς φόνους, και όλοι είχαν πληροφορηθεί για αυτούς από γνωστούς τους που μένουν στην Νικόπολη. Ήταν πλέον προφανές, ότι ο φόνος μεταφέρονταν χωρικά και χρονικά και επαναλαμβάνονταν αν τακτά χρονικά διαστήματα με διαφορετικό σενάριο! Ξεκαθάρισμα λογαριασμών, διεθνής μαφία, ναρκωτικά, αναίτια τυφλή βία... ο φόνος έκανε κύκλους μέσα από συζητήσεις, άφηνε τα ίχνη του και πολλαπλασιάζονταν επιβεβαιώνοντας για κάποιους από τους κατοίκους της Νικόπολης τον χαρακτηρισμός του γκέτο. «Και παλιά θα γίνονταν τέτοια πράγματα απλά δεν θα τα γνωρίζαμε»... Αντίλογος υποστήριξης για την Νικόπολη δεν υπάρχει, καθώς ακόμα δεν έχει δημιουργηθεί μια συλλογική ταυτότητα. Όσο κανένας δεν είναι περήφανος για την περιοχή του, αυτή δεν θα βρει υποστηρικτές. Αυτή την στιγμή οι μόνοι συμπαραστάτες της Νικόπολης είναι αυτοί οι νέοι ομογενείς που αισθάνονται την απόρριψη της «έξω κοινωνίας». Για αυτούς όμως, η αποδόμηση του στερεότυπου της επικίνδυνης Νικόπολης δεν είναι το ζητούμενο. Ο φόβος που νιώθουν «οι απέξω» για την γειτονιά τους είναι από τα λίγα δικά τους πράγματα που τους κάνει υπερήφανους. Αργότερα, αστυνομικοί κάτοικοι της Νικόπολης, στους οποίους έγιναν ερωτηματολόγια, επιβεβαίωσαν ότι η εγκληματικότητα στην περιοχή δεν είναι υψηλή, συγκρινόμενη με άλλες περιοχές της πόλης. Πέρα από την δολοφονία του άτυχου αλλοδαπού υπάλληλου στο πρατήριο βενζίνης στον περιφερειακό, ο μόνος φόνος που έχει διαπραχθεί στην γειτονιά είναι αυτός που είχε γίνει τον φθινόπωρο. Τη τελευταία μέρα μου στο πεδίο και ενώ μετακόμιζα πέρασε βιάστηκα από μπροστά μου ένα γνωστός από την γειτονιά. things also happened in the past, we just never knew about them.” …There was no rebuttal in support of Nikopolis, since the area has yet to develop a collective identity.

As long as no one is proud of one’s neighbourhood, it will find no supporters. At this point, the only allies Nikopolis has are the young homogeneis who feel rejected by greater society. For them, though, the objective is not to destroy the stereotype of a dangerous Nikopolis. The fear “outsiders” feel of their neighbourhood is one of the few things they have they are proud of.

Later, police officers, residents of Nikopolis, who completed some questionnaires, confirmed that the area’s crime level was not high when compared to other areas of the city. Except for the murder of the unfortunate ring road gas station employee, the only murder in the neighbourhood was the one that took place in the fall. On my last day in the field, as I was moving out, someone I knew from the neighbourhood passed by in a hurry.

77

13/10/2009 2:15:16 πμ

-Είδες τι έγινε; -Τι έγινε ρε Βάνια; -Ο άλλος πήδηξε από το μπαλκόνι -Πότε έγινε αυτό;’ -Τώρα...να εκεί δεν βλέπεις;’. Πολύ συχνά συζητάμε την μετανάστευση ως απειλή, όμως ξεχνάμε ότι η μετανάστευση είναι επικίνδυνη πρωτίστως για τους ίδιους τους μετανάστες.

“Did you see what happened?”

“What are you talking about Vania?”

“That guy jumped off the balcony.”

“When did that happen?”

“Now…right there, can’t you see it?”

Frequently we regard immigration as a threat, forgetting, however, that, above all, immigration is a danger to the immigrants themselves.

urine, liver section…whatever) […] we obtain the substance in its ούρα, τμήμα ήπατος… κάτι) θα παραλάβουμε τις ουσίες που θέλουμε να αναλύσουμε

pure form […] the organ will be delivered to us […] we perform a [ … ] θα πάρουμε την ουσία σε καθαρή μορφή. [ ... ] θα μας έρθει το όργανο [ ... ]

screening investigation. A blind search reveals the presence of a κάνουμε προσανατολιστική αναζήτηση, το λεγόμενο screening. Ψάχνουμε στα τυφλά

family of substances in the sample […] Therefore, if we have a posiκαι ανακαλύπτουμε ότι είναι παρούσα στο δείγμα μια οικογένεια ουσιών [ ... ] Αν

tive result for a family of substances (amphetamines, opiates—posλοιπόν έχουμε ένα θετικό αποτέλεσμα για μια οικογένεια ουσιών (αμφεταμίνες,

///// Κο β ά τ σ η Λ ή δ α - Μ α ρ ί α // τοξικολογος // συνέντευξη στο τοξικολογικό εργαστήριο του Νεκροτομείου Θεσσαλονίκης, 25.07.2009. ///// Ko v a t s i L e d a - M a r i a // TOXICOLOGIST // interview in the chemical laboratory of Thessaloniki’s Morgue, 25.07.2009.

sibly heroin, morphine, codeine, which is found in cough medicaοπιούχα – μπορεί να είναι η ηρωίνη, η μορφίνη, η κοδείνη, που είναι μέσα στο

#40

Παίρνουμε το δείγμα από το νεκροτομείο κι από το δείγμα που θα παραλάβουμε θα

We take the sample from the morgue and from the specimen we receive we try to προσπαθήσουμε να απομονώσουμε τις ουσίες που θέλουμε να αναλύσουμε. [ … ] Όταν

isolate the substances we want to analyze. […] When an autopsy specimen needs ένα νεκροτομικό δείγμα χρειάζεται προκατεργασία θα έρθει εδώ [στο τοξικολογικό

preparation, it will come here [to the toxicology lab]. When we say preparation, εργαστήριο]. Όταν λέμε προκατεργασία συνήθως μιλάμε για κάποια μέθοδο εκχύλισης

we usually mean an extraction method, which allows us to obtain the substances με την οποία θα παραλάβουμε από ένα βιολογικό δείγμα τις ουσίες που θέλουμε να

we want to analyze from a biological sample. […] Extraction is the method we αναλύσουμε. [ … ] Η εκχύλιση είναι η μέθοδος με την οποία από ένα βιολογικό δείγμα (αίμα,

use to obtain the substances we want to analyze from a biological sample (blood,

78

katalog texts 2.indd 78-79

tions—possibly methadone…). Here (in the screening laboratory), αντιβηχικό – μπορεί να είναι η μεθαδόνη …). Εδώ ( στο εργαστήριο προσανατολιστικής

we obtain a positive indication for a family of substances. When we αναζήτησης (screening) παίρνουμε θετικό σήμα για μια οικογένεια ουσιών. Όταν

have a positive indication, we then go next door for specialization. έχουμε το θετικό σήμα θα πάμε δίπλα για εξειδίκευση πια. Εδώ με χρωματογραφική

Here, through the chromatographic process, through the process of μέθοδο, με τη μέθοδο της χρωματογραφίας (είτε η χρωματογραφία είναι αέρια είτε

chromatography (either using gas or liquid chromatography, or usείναι υγρή, είτε χρησιμοποιούμε διάφορους ανιχνευτές) θα δούμε ποια συγκεκριμένη

ing various detectors) we determine what particular substance from ουσία της οικογένειας είναι μέσα στο δείγμα.

the family is in the sample.

79

13/10/2009 2:15:17 πμ

Σχολιαστές

Ειδικοί Σχολιαστές

Παραγωγοί

Αθηνά Αθανασίου

Patrick Hanafin

Πέτρος Φωκαϊδης

Γιάννης Σταυρακάκης

Ιωάννα Λαλιώτου

Βαλεντίνα Κάργα

Ιστορικοί Σχολιαστές

Στράτος Δορδανάς

Συ ν ε ρ γ ά τ ε ς Σ χ ε δ ι α σ τ έ ς

Αντώνης Λιάκος

Τάσος Σακελλαρόπουλος

Benoit Durandin

Έφη Αβδελά

Πολεοδόμοι Ιστορικοί

Κατερίνα Κουτσογιάννη

Συ γ γ ρ α φ έ α ς

Αλέκα Γερολύμπου

Κ ι ν ητ ι κ ά Κ ε ί μ ε ν α

Δημήτρης Δημητριάδης

Βίλμα Χαστάογλου

Εύα Παπαμαργαρίτη

Σύ μ β ο υ λ ο ς Ι σ τ ο ρ ι κ ό ς

Σύ μ β ο υ λ ο ς π ε ρ ί

Γιώργος Ρυμενίδης

Γιώργος Αναστασιάδης

Αρχιτεκτονικής της

Ιλιάνα Τσαπατσάρη

Α φ ηγ ητ ή ς

Πόλης

Αν τ α π ο κ ρ ι τ έ ς

Σάκης Σερέφας

Βασίλης Κολώνας

Κατερίνα Χρυσανθοπούλου

Ε ι δ ι κ ο ί Π α ρ α τ η ρ ητ έ ς

Εγ κ λ η μ α τ ο λ ό γ ο ι

Στέλλα Τσιόντση

Αντώνης Μόλχο

Νίκος Παρασκευόπουλος

Ειρήνη Ωραιοπούλου

Οντέτ Βαρόν Βασσάρ

Αγγελική Πιτσελά

Συ ν ε ρ γ ά τ η ς Γρ α φ ί σ τ α ς

Δ ι κ ηγ ό ρ ο ς

Εισαγγελέας

Γιάννης Παπαγιαννάκης

Έλλη Ευθυμίου

Κωνσταντίνος Λογοθέτης

Commentators / Athanasiou Athina / Stavrakakis

Αστυνομικός

Νεκροτόμος

Yiannis / writer / Dimitriades Dimitris / Historical

Γιώργος Μαρωνίτης

Δημήτρης Ψαρούλης

Narrators / Liakos Antonis / Avdela Efi / Histo-

Συ λ λ έ κ τ η ς

Το ξ ι κ ο λ ό γ ο ς

rian commentators / Dordanas Stratos / Laliotou

Γιάννης Μέγας

Λήδα Κοβάτση

Ioanna / Sakellaropoulos Tasos / Serefas Sakis / CON-

Συ ν ο μ ι λ ητ έ ς

Νεκροθάπτης

SULTANT HISTORIAN / Anastasiades Yorgos / SPECIAL

Alexander Duttmann

Ελευθέριος Τεκτονίδης

OBSERVERS / Molho Anthonis / Varon Vassar Odette /

Γαρυφαλιά Κατσαβουνίδου

Δημοσιογράφος

Lawyer / Efthimiou Elli / URBANISM HistorianS /

Μανώλης Πρατσινάκης

Απόστολος Λυκεσσάς

Gerolympos Aleka / Hastaoglou Vilma / Consultant

Μεταφράστρια

on the Architecture of the city / Kolonas

Λίλια Ψαρού

Vassilis / Criminologists / Paraskevopoulos Nikos / Pitsela Angeliki / former prosecutor / Logothetes Konstantinos / Journalist / Likessas Apostolos / MEDICAL examiner / Psaroulis Dimitris / collector / Yannis Megas / Toxicologist /

Scene 2

Kovatsi Leda / Police officer / Maronitis Giorgos / Funeral Office / Tektonidis [eleftherios] / trans-

Aristide Antonas Αλέξης Δάλλας

TO ΤΡΑΥΜΑ

THE TRAUMA

Δ ε ύ τ ε ρ η σ κ ην ή

Αριστείδης Αντονάς

Alexios Dallas Φίλιππος Ωραιόπουλος Filippos Oraiopoulos

lator / Lilia Psarrou / Interlocutors / Alexander Duttmann / Patrick Hanafin / Garyfalia Katsavounidou / Manolis Pratsinakis / producers / Phokaides Petros / Karga Valentina / assistant designers / Durandin Benoit / Koutsogianni Katerina / Animated Films / Iliana Tsapatsari / Papamargariti Eva / Rimenides Yorgos / reporters / Chrysanthopoulou Katerina / Oreopoulou Irini / Stella Tsiontsi / assistant graphic designer / Yannis Papayannakis

katalog texts 2.indd 80

13/10/2009 2:15:17 πμ