Architectuurkaart Turnhout - architectuur voor de toekomst by AR-TUR

ARCHITECTUURKAART TURNHOUT architectuur voor de toekomst

Vlaanderen staat in de 21ste eeuw voor grote uitdagingen met onder meer het energie- en voedselvraagstuk, de druk op de schaarse open ruimte, de vraag naar werkgelegenheid en de vergrijzing. Bijzondere architectuur weet zich niet alleen te onderscheiden door haar uitstraling, maar ook door haar maatschappelijke betekenis in deze vraagstukken. De regio rond Turnhout is het broeinest van de architectuur van de ‘Turnhoutse School’, het werk van een aantal regionale architecten uit de jaren 60 en 70. Hun laatmodernistische architectuur wordt tot het beste van de Golden Sixties in Vlaanderen gerekend. Maar ook meer recent is bijzondere architectuur gerealiseerd in Turnhout en nog steeds staan ambitieuze projecten op stapel. Ar-Tur brengt op deze kaart bijzondere architectuur in Turnhout samen. De geselecteerde projecten illustreren hoe in de regio met architectuur en ontwerp wordt ingezet op prangende thema’s. Met projecten die tonen hoe we duurzamer met ruimte kunnen omgaan, energieverbruik kunnen terugdringen, een socialere stad kunnen maken, de relatie tussen stad en land kunnen verbeteren, kortom hoe we beter kunnen bouwen voor de toekomst.

Cluster Buitengebied

Cluster Kanaalzone

Cluster Warande

De druk op de schaarse open ruimte in Vlaanderen is groot. In het noorden van de Kempen, rond Turnhout, zijn nog relatief veel open gronden met landbouw en natuur. Om te voorkomen dat ook hier het landschap dichtslibt, moeten we op zoek naar een integrale wijze om het landschap te ontwikkelen waarin we landbouw, natuur, water, infrastructuur en bebouwing duurzaam verbinden. In het noorden van Turnhout strekt het groen zich uit tot in het hart van de stad, waardoor natuur, landbouw en stad bij elkaar komen. In dit gebied zijn een aantal projecten te vinden die op eigen wijze inspelen op de relatie tussen stad en land, ook met de blik op de toekomst.

Met het wegtrekken van industrie uit steden en dorpen komen gebieden vrij voor nieuwe ontwikkelingen. Zo ook langs het kanaal Dessel-Schoten in Turnhout, waar het water en de kades zijn vrijgekomen voor recreëren en wonen. De sites van de oude fabrieken en een deel van de gebouwen zijn ingezet om een nieuw stadsdeel voor Turnhout te maken met nieuwe woonvormen. Het industriële karakter is daarbij behouden.

In de loop van de tijd verandert het programma en gebruik van gebouwen. Het stedelijk gebouwensemble van de Warande weet zich steeds opnieuw te vormen naar veranderende programmatische wensen. Op die manier vormt het ensemble al jarenlang het culturele hart van Turnhout, maar ook van de gemeenten daarbuiten.

Uitkijktoren vennengebied 1 Het fietspad over de voormalige spoorlijn naar Tilburg, het Bels Lijntje, ontsluit het Turnhoutse vennengebied. Op ongeveer vijftien minuten fietsen ten noorden van de stad staat deze uitkijktoren. De verschillende platformen en uitkijkpunten bieden voorbijgangers zicht over het natuurgebied dat door de Vlaamse Landmaatschappij, Natuurpunt en het Agentschap voor Natuur en Bos heringericht en hersteld wordt. Architectenbureau Delobelle uit Gent maakte het ontwerp voor de uitkijktoren, gebouwd in 2008. Het is een trapeziumvormig, vrij gesloten volume, met een aantal grote openingen en platforms. De toren heeft een stalen skelet en is bekleed met cederhout.

Via www.ar-tur.be is deze kaart ook te raadplegen op Google Maps. © oktober 2013 Assiver Vande Moortel

Ar-Tur wordt ondersteund door drukwerk kosteloos ter beschikking gesteld door Ar-Tur Warandestraat 42 2300 Turnhout info@ar-tur.be www.ar-tur.be

uitgever

En verder… Het Bels Lijntje is met het stadscentrum verbonden door een fietsbrug 2 over het kanaal Dessel-Schoten. Het ontwerp voor de stalen boogbrug is van ingenieursbureau Arcadis.

Ties Goos, dienst communicatie de Warande

grafische vormgeving Evelien Pieters Edith Wouters Yves De Bont

Ten Noorden van het kanaal, temidden van de groene velden, staat het Clarissenklooster 3 , een gebouw uit 1968 ontworpen door architecten Carli Vanhout en Paul Schellekens. Het complex is zeer gesloten. Met meerdere patio’s binnen de kloostermuren worden de natuur en het licht naar binnen gehaald.

redactie

Ar-Tur is het centrum voor architectuur, stedelijkheid en landschap in de Kempen.

M10-architecten uit Lille ontwierp in samenwerking met Paul Schellekens een woon- en zorgcentrum met kinderdagverblijf dat in 2013 in aanbouw is naast het klooster.

Colofon

Deze ontwikkeling is een aanzet voor de nieuwe wijk die in het noorden van Turnhout moet verrijzen. De bestaande landschappelijke structuur wordt als onderlegger gebruikt. De ontwikkelaars van de kavels dienen mee te betalen aan een gemeenschappelijk park. Zo probeert de stad een groen karakter voor de wijk te behouden. Middenin de nieuw te ontwikkelen wijk bevindt zich de Stadsboerderij 4 als schakel tussen stad en land. De leegstaande Veldekenshoeve werd in 2013 gerestaureerd en aangevuld met een nieuwbouw door het bureau Architects in Motion uit Turnhout.

ARCHITECTUURKAART TURNHOUT architectuur voor de toekomst

Huis met advocatenkantoor 5 Deze combinatie van een woning en kantoor, gebouwd in 2013, staat aan de noordzijde van het kanaal. De woning is een pionier en uitdagend voorbeeld voor de rest van de te ontwikkelen wijk. Qua materialen lieten architecten Diederik Nagels en Jos Verbraeken het gebouw aansluiten bij het industriële karakter van de kanaalzone: de gevel is gemaakt van platen in roodberoest cortenstaal. In het gebouw zijn wonen en werken slim met elkaar verbonden. De woning en het advocatenkantoor lopen in elkaar over door ruimten en materialen te delen. Het daglicht valt diep binnen, geholpen door vides, binnenramen, daklichten en een grote wintertuin. Op deze binnenruimte komen vijf verdiepingen van de splitlevelwoning uit, waardoor de verticale opbouw en unieke ruimtelijkheid zichtbaar wordt. En verder... De meest in het oog springende projecten aan de Nieuwe Kaai zijn de woontorens op de Anco-site 6 . De torens van HaverhalsHeylen Architecten uit Antwerpen, gebouwd tussen 2011 en 2013, grijpen terug op de oorspronkelijke silhouetten van de silotorens. Ze kennen verschillende materialen, gevelopbouwen en plattegronden voor een gevarieerd beeld en woningaanbod. Aan de achterzijde van de Anco-site is in 2013 een rustoord 7 met serviceflats en een crèche gebouwd, naar ontwerp van architectenbureau De Gregorio & Partners uit Hasselt. In 2006 bouwde hetzelfde bureau al een rustoord aan de Nieuwe Kaai 8 . Beide gebouwen zijn opgetrokken in rode baksteen. De rustoorden bieden een luxueuze woonomgeving voor senioren met alle gemakken dichtbij. Het interieur lijkt eerder op een hotel dan op doorsnee ouderenwoningen. De inrichting van de openbare ruimte aan de Nieuwe Kaai 9 is een samenwerking tussen de bureaus Infrabo en Vectris. Ze ontwierpen de herinrichting van het plein, de straat en de parken speelweide, voltooid in 2006. De ontwerpers kozen ook hier voor een industriële uitstraling met cortenstaal, uitgewassen beton en houten balken.

de Warande 10 Cultuur- en gemeenschapscentrum de Warande bevat een schouwburg, een tentoonstellingsruimte en andere polyvalente ruimten. Het gebouw werd ontworpen door de tijdelijk samenwerkende architecten Carli Vanhout, Eugène Wauters en Frans Schoeters. Na een lang ontwerp- en bouwtraject werd het gebouw in 1973 geopend. Kenmerkend is de grote cilindervormige schouwburg, omgeven door in- en uitspringende rechthoekige delen. De veelal gesloten gevels bestaan uit beton en donkerbruine, handgevormde baksteen. Al in de jaren negentig werden de eerste kleine aanpassingen gemaakt door architect Paul Schellekens, die ook al bij het oorspronkelijke ontwerp betrokken was. In 2005 werd het Warandep’Ant 11 voltooid, ontworpen door architectenbureau Macken & Macken uit Brussel. Het bureau nam afstand van de bestaande architectuur van de Warande en maakte alleen ondergronds een verbinding. Ook in de materialen kozen de ontwerpers voor contrast: het nieuwe gebouw kreeg een volledig glazen gevel. In 2013 is de renovatie en aanpassing van het Warande-ensemble afgerond, naar ontwerp van Beel en Achtergael architecten. Zij wijzigden met enkele ingrepen het circulatiepatroon in en tussen de gebouwen tot een meer duidelijk geheel. Ondergronds maakten de architecten een ruime tentoonstellingsruimte, verlicht door een verdiepte patio. De vleugel aan de Warandestraat werd omgebouwd tot een inkom, een ruime cafetaria en een lezingenzaal. Ten slotte is er in 2013 een nieuw element toegevoegd aan het ensemble: een ondergrondse fuifzaal 12 , tevens getekend door Beel en Achtergael architecten. Opnieuw zorgt een verdiepte patio dat de ondergrondse ruimten verrassend licht zijn. De inkom bevindt zich onder een betonnen luifel die een verhoogd deel van het nieuwe plein inkadert. En verder... Aan het plein grenst nog een gebouwensemble dat verschillende uitbreidingen en bijbouwen kent: de school Sint-Victor 13 . Het oudste deel stamt uit 1899 en is in de eeuw daarna verder uitgebreid. Verder naar het westen bevindt zich de lagere school uit 1970 naar ontwerp van Carli Vanhout, Paul Schellekens, Lou Jansen en Rudy Schlitz. Het gebouw is net als de Warande gerealiseerd in brutalistische stijl, met een volumespel van uitkragende gevels in ruw beton.

Cluster Centrum

Cluster Parkwijk

Cluster Blairon

Cluster appartementengebouwen

Niet alleen goede gebouwen dragen bij aan een leefbare stad, maar ook de open ruimte ertussen. Zorgvuldig ontworpen pleinen, straten en parken vormen onmisbare plekken waar stadsbewoners en bezoekers kunnen wandelen, verblijven en elkaar ontmoeten. Goed aangelegde openbare ruimte vergroot de aantrekkingskracht van de stad en versterkt de samenhang tussen verschillende stadsdelen.

Vele oudere wijken en woningen zijn vanwege veranderende energienormen en comforteisen aan renovatie toe. Het is een uitdaging om een dergelijke renovatie betaalbaar te houden en tegelijkertijd met respect voor de gebouwen uit te voeren, zeker wanneer het om bijzondere architectuur gaat. Een voorbeeld is de Parkwijk, waarvan het ontwerp gestoeld is op modernistische principes met veel openbaar groen. Het is nog steeds een goed functionerende en gewaardeerde wijk. Op dit vlak heeft het integrale ontwerp van stedenbouw en woningen zijn duurzaamheid bewezen.

Wanneer gebouwen of domeinen hun functie verliezen en leeg komen te staan, begint de zoektocht naar een nieuwe invulling. Het hergebruik van bestaande gebouwen is een duurzame manier om met de stad en ruimte om te gaan. Bovendien blijft daardoor het historische karakter bewaard. Een voorbeeld van een grootschalig herbestemmingsproject in Turnhout is Campus Blairon. De voormalige militaire kazerne is omgebouwd tot levendige campus met een combinatie van kantoren, bedrijfsruimtes, kinderdagverblijf, hogeschool en woningen.

Als we de schaarse open ruimte willen behouden en toch de benodigde extra woonruimte in de regio realiseren, zullen we op zoek moeten naar meer compacte woonvormen die minder ruimte innemen. Op deze kaart staan meerdere voorbeelden als rijwoningen en kleine en grote appartementengebouwen. Door na te denken over meervoudig wonen, waarin ruimte gedeeld wordt voor gemeenschappelijke voorzieningen zoals groen, kunnen we de druk op het landschap verlagen. In het westen van Turnhout, aan de Steenweg op Antwerpen, vinden we enkele oude en nieuwe voorbeelden van geslaagde appartementenblokken.

Herinrichting Grote Markt 14 Ontwerpbureau Stramien uit Antwerpen tekende in samenwerking met Landlab uit Arnhem het ontwerp voor de herinrichting van de Turnhoutse Grote Markt. De belangrijkste ingreep was het parkeervrij maken van het plein. Zo is een open plein ontstaan waar het prettig verblijven is en waar ruimte is voor evenementen zoals de markt of de kermis. In het midden van het plein staat de vijftiende-eeuwse SintPieterskerk. Dicht rond de kerk is een intieme stadstuin gemaakt met veel groen, doorlooppaadjes en houten bankjes. Daaromheen is het plein open gehouden. De buitenste rand is functioneel ingevuld en biedt ruimte voor terrassen, bushalten en fietsenstallingen. De herinrichting van de Grote Markt is het sluitstuk van de opwaardering van de straten rond de markt, die heraangelegd zijn in een gelijkaardige materiaalsoort. Schuin over het plein ligt een wandelpad dat de verbinding maakt tussen de belangrijkste winkelstraat en het toekomstige stadsproject Turnova. En verder... Het nabijgelegen Turnova 15 zal de komende jaren worden gerealiseerd. Het grote binnengebied met leegstaande industriële gebouwen van de Brepolsdrukkerij ligt achter de gebouwen aan de oostzijde van de Grote Markt. Het masterplan voor de site, gemaakt door WIT architecten uit Leuven in samenwerking met Bedaux de Brouwer architecten en Stefan Devoldere, voorziet in een bruisend nieuw stadsdeel. In de nieuwe ontwikkeling is een stedelijke mix gepland van onder meer wonen voor jonge gezinnen, serviceflats voor ouderen en sociale woningen, alsook commerciële en culturele functies. De publieke ruimte met steegjes, poorten en pleinen is de drager van het plan. Het stadsdeel wordt grotendeels autovrij gehouden door ondergrondse parkeerplaatsen. In een publiek-private samenwerking werkt de stad met de private eigenaar aan de planvorming. Het masterplan is recent juridisch verankerd in een verkavelingsplan. Meerdere architecten werken in concrete deelontwerpen aan de uitwerking van de visie.

Parkwijk 16 In de jaren zestig was er een grote vraag naar goedkope nieuwe woningen. Op landbouwgronden in het zuiden van Turnhout werd ruimte gevonden voor een nieuwe wijk. Het stedenbouwkundig plan en ontwerp van de woningen werd toevertrouwd aan drie plaatselijke architecten: Eugène Wauters, Carli Vanhout en Paul Neefs. Zij plaatsten de woningen langs een rechthoekig assenstelsel en voerden een strikte zonering in met aparte stroken voor autoverkeer, privé-tuinen met garages achter de woningen en aan de voorkant het openbaar groen met voetgangersverkeer. Zo werd een volledige scheiding tussen autoverkeer en voetgangers doorgevoerd en komt het openbaar groen tot tegen de woningen. Tuin- en landschapsarchitecten Carlier en Claeys uit Dessel ontwierpen de groene ruimte. De woningen zijn vrijwel allemaal uitgevoerd in een donkere baksteen en kennen een uniforme vormgeving met ramen van vloer tot plafond, van breed tot zeer smal. De wijk heeft verschillende typen van woningen: rijwoningen, patiowoningen, woningen voor senioren en appartementenblokken. Na veertig jaar staat de wijk voor uitdagingen wat betreft energievoorziening en noodzakelijke renovatie. Huisvestingsmaatschappij De Ark doet in samenwerking met VITO en SPK onderzoek naar de renovatie van de Parkwijk en het mogelijk gebruik van aardwarmte als duurzame energiebron voor de wijk. En verder... Enkele gebouwen in de wijk vallen op. Tegenover de kerk staan 27 ouderenwoningen 17 in een kubistische vormgeving uit 1969 naar ontwerp van Eugène Wauters. Met de witgeschilderde bakstenen gevels wijken ze af van het aanzicht van de rest van de wijk. In het oorspronkelijke plan voor de wijk zijn sociale voorzieningen zoals winkels, een kleuter- en lagere school mee ontworpen. De Blijde Boodschap-kerk 18 uit 1972 is getekend door architect René Van Steenbergen. Het architectenbureau Vanhout en Schellekens maakte het sociaal centrum (1973) en de feestzaal (1978).

Campus Blairon 19 Het masterplan voor de Blaironsite werd gemaakt door het bureau Stramien. Conix Architecten verbouwde meerdere gebouwen van de campus. Het deel met het stadskantoor is voltooid in 2004. Hier maakte Conix Architecten het splitlevelgebouw toegankelijker door de toegangshal op het niveau van het middenplein te brengen. Ook het centrale deel van de kazerne werd verbouwd door Conix Architecten. Hierin zijn gemeenschappelijke faciliteiten gemaakt voor de bedrijven op de campus, veelal uit de grafische en ICTsector. Een doorbraak over twee verdiepingen met een beglaasde inkompartij maakt de nieuwe ingrepen zichtbaar. En verder... Naast het kazernegebouw staat een klein, nieuw gebouw met kinderdagverblijf en conciërgewoning 20 van hetzelfde architectenbureau. Het gebouw kent een sterk gelede gevel, opgebouwd uit donkere baksteen en houten delen. Ten slotte realiseerde Conix Architecten in 2010 een appartementengebouw met sociale woningen 21 in een woonstraat naast Campus Blairon. Het L-vormige gebouw omsluit een gemeenschappelijke tuin en eronder is een parkeerkelder gemaakt. Het blok telt zestien grote sociale appartementen voor gezinnen, twee duplexappartementen en een grondgebonden woning. Het is een sober gebouw, opgetrokken in een donkere baksteen met accenten van hout in balkons en geveldelen. Achter het voormalig kazernegebouw werd in 2010 de Thomas More Hogeschool 22 voltooid als onderdeel van de innovatieve campus. Architectenatelier Verwilt-Cautreels, in samenwerking met Jaspers-Eyers & Partners, ontwierp een groot gebouwencomplex met lichte auditoria en lokalen rondom een centraal binnenplein.

Appartementen oude Fordsite 23 Op de site van de oude Fordgarage staat sinds 2012 een nieuw appartementengebouw, ontworpen door Crepain Binst Architecture uit Antwerpen. Met het slopen van de garage kwam een groot en diep terrein vrij. Het compacte gebouw met ruim veertig woningen liet ruimte vrij voor groen. Naar stedenbouwkundig ontwerp van Architects in Motion werd op een deel van het perceel een parkje met een verbindingspad naar de achterliggende Gierledreef gemaakt. Daarnaast is er een gemeenschappelijke tuin voor de bewoners. Het gebouw heeft een L-vorm zodat de meeste appartementen met hun woongedeelte grenzen aan het groen. Het grootste deel van de parkeerplaatsen is ondergronds gemaakt om de tuin vrij te kunnen houden. De gevels aan de straat- en parkzijde zijn geheel open met glazen puien en terrassen met witte hekwerken. De achterzijde met de slaapkamers is meer gesloten en opgetrokken uit een donkere baksteen. En verder... In de nabijheid tonen ook een aantal oudere voorbeelden dat met appartementengebouwen kwalitatief hoogstaande woonomgevingen kunnen worden gemaakt. Even verderop staat Résidence Guillaume 24 , een gebouw in lichte baksteen uit 1955 naar een ontwerp van Eugène Wauters. Het is een van de eerste appartementengebouwen in Turnhout. Het complex garandeerde de kopers in de jaren vijftig luxe en comfort met centrale verwarming, een ingerichte keuken, parketvloer in de living, ingebouwde kasten en garages. Net buiten de ring is een later project van Eugène Wauters te vinden: appartementengebouw Mys 25 uit 1964. Het is een weinig voorkomend type: een meergezinswoning met vier appartementen in een vrijstaand volume met het aanzien van een villa. Het is een nog steeds aansprekend project in een verfijnde modernistische vormentaal. De voorgevel is geheel van glas met slanke, metalen profielen en glazen borstweringen.

Ar-Tur is het centrum voor architectuur, stedelijkheid en landschap in de Kempen. Een positief ingestelde, maar kritische stoorzender met een bijzondere interesse voor hedendaagse architectuur en stedelijkheid. Ar-Tur wil een breed publiek sensibiliseren voor hedendaagse architectuur en wil op alle niveaus fungeren als een denktank voor architectuur en stedelijkheid. Ar-Tur is opgericht in 2007 en opereert vanuit cultuurhuis de Warande in Turnhout. Ar-Tur wil via creatie, prikkelende initiatieven en ontwikkelingstrajecten een bijdrage leveren aan een klimaat waarin kwalitatieve architectuur een vanzelfsprekende plaats krijgt. Hiervoor werkt Ar-Tur • als creatieplatform voor een artistiek programma waaronder tentoonstellingen en films, • als innovatieplatform om invloed uit te oefenen op de bouwcultuur, • als landschaps(architectuur)lab om ontwerpend onderzoek naar de Kempen te initiëren en • als kenniscentrum op het gebied van architectuur in de regio.

Ar-Tur in opdracht Ar-Tur engageert zich om op aanvraag activiteiten te organiseren en advies te verlenen op het vlak van architectuur, stad en landschap. Zo organiseert Ar-Tur op aanvraag rondleidingen, excursies, workshops, debatten en studiedagen over diverse thema's die verband houden met architectuur, stad en landschap en het beleid daaromtrent. Ar-Tur verleent advies in verband met de organisatie van architectuurwedstrijden en -opdrachten. Ook organiseert Ar-Tur op aanvraag labo's met diverse actoren en mogelijk voor een breed publiek, die op korte termijn inzichten kunnen aanleveren omtrent de haalbaarheid van moeilijke dossiers en/of een draagvlak kunnen creëren. Hebt u een concrete vraag voor 'Ar-Tur in opdracht'? Neem dan vrijblijvend contact op via info@ar-tur.be.

MERKSPLAS

BAARLE-HERTOG

RAVELS

Cluster Buitengebied 1

uitkijktoren vennengebied - Bels lijntje, ter hoogte van ven Kleine Kotteraard

2 fietsbrug - Bels lijntje, ter hoogte van kanaal

Dessel-Schoten

3 Clarissenklooster - Heizijde 33

4 stadsboerderij - Veldekensweg

Cluster Kanaalzone

5 huis met advocatenkantoor - Waterloopstraat 59 6 woontorens Anco-site - Antoine Coppenslaan

St ee nw eg

8 rustoord Nieuwe Kaai - Nieuwe Kaai 5

9 openbare ruimte Nieuwe Kaai

Cluster Warande 10 de Warande - Warandestraat 42

2 op

en ov h t os pO o eg nw e e St

Kastelein

7 rustoord Anco-site - Antoine Coppenslaan 33

M er ks pl as

11 Warandep’Ant - Kasteelplein

12 fuifzaal - Wezenstraat 6

NIEUWE KAAI

13 school Sint-Victor - Kasteelplein

Cluster Centrum

Guld ensp oren lei

14 herinrichting Grote Markt

11 10

Warandest raat

15 Turnova - ten oosten van de Grote Markt, tussen

t Paterstraa

Baron Frans du Fourstraat en Otterstraat

STATION

MARKT

Cluster Parkwijk 16 Parkwijk - Parkring

i rodele De Me

17 27 ouderenwoningen - Haagbeemdenplantsoen 18 Blijde Boodschap-kerk - Haagbeemdenplantsoen

Cluster Blairon 19 Campus Blairon

20 kinderdagverblijf en conciërgewoning Campus Blairon 798 Lokerenstraat

MOL Apostoliekenstraat

Graatakker

21 appartementengebouw met sociale woningen -

Spoo rweg straa t

23 24

Otterstr aat

ANTWERPEN

22 Thomas More Hogeschool - Campus Blairon 800

Cluster appartementengebouwen 23 appartementengebouw oude Ford-site - Steenweg op Antwerpen 23-31

24 Résidence Guillaume - Steenweg op Antwerpen 13-15

le ier G p go e nw ee St

Tiele n

102

Steen weg op

25 appartementengebouw Mys - Steenweg op Antwerpen

17 18 PARKWIJK

KASTERLEE