Atelier Zennevallei— Visitor\'s Guide Expo NL

21.09.17 ↓ 22.10.17

[NL]

Atelier Zennevallei

Voorwoord

De Zennevallei kent een rijke industriële geschiedenis.

Door de nabijheid van de stad, het kanaal en de spoorlijn ontstonden er na WO II industrie- en bedrijvenzones.

Vandaag zijn sommige al flink verouderd.

Binnen het Project Zennevallei werkt de provincie samen met de gemeenten en andere partners aan de leefbaarheid van de regio. Hoe ziet de toekomst van de industriële sites eruit ? Hoe zullen we wonen en werken in de Zennevallei ? Welke toekomstplannen liggen er op tafel ? Dat is het onderwerp van de tentoonstelling ‘Wonen en werken in de Zennevallei’ in het Felixart Museum in Drogenbos.

De tentoonstelling verrijken we verder met rondritten, debatten en andere activiteiten voor inwoners, bedrijfsleiders en andere betrokkenen. Ik hoop jullie te ontmoeten op één van de vele activiteiten en reken op een rijke uitwisseling van ideeën.

Ann Schevenels, gedeputeerde Provincie Vlaams-Brabant

3

Atelier Zennevallei

© Bas Bogaerts

© Tim Van de Velde

© Tim Van de Velde

A Good City Has Industry Steden en hun randen zijn de kraamkamers en de motoren van de economie. In hun architectuur en structuur lezen we de verschillende economische tijdperken. De voorbije decennia ging de vernieuwing van de Europese stad hand in hand met de snelle groei van de diensten- en kenniseconomie. Maar in onze poging om van de stedelijke omgeving een aantrekkelijke woon- en werkplek te maken, hebben we ook de industrie uit de stad verdreven. Productieve ruimtes worden steeds schaarser en naar lageloonlanden verdreven. De stad wordt een plek van consumptie zonder productie. Dat is problematisch.

In en rond Brussel wordt vandaag aan een andere stad gebouwd. De industriële activiteiten en infrastructuur die nog prominent aanwezig zijn, zijn een unieke troef voor de toekomst. Stad en rand wordt nieuw leven ingeblazen door ruimte te maken voor innovatieve productieactiviteiten, kortgeschoolde arbeidsplaatsen en circulaire economie. De bouw van nieuwe woningen voor een groeiende bevolking wordt gekoppeld aan het behoud en de versterking van de stedelijke economie en industrie. Brussel en Vlaanderen zijn pioniers van een omslag in de Europese stadsontwikkeling en -planning: van de postindustriële stad naar de productieve stad. A Good City Has Industry bundelt bestaande stedelijke strategieën en lopende projecten, maar schakelt ook een versnelling hoger.

Architecten, beleidsmakers, experten, ontwikkelaars en ondernemers werkten samen op concrete plekken en projecten in Brussel en Vlaanderen. Aan de hand van deze concrete voorstellen en strategieën presenteert de tentoonstelling 10 sleutels om de productieve stad van de toekomst te bouwen.

At work!

7

Atelier Zennevallei

Thinkers versus Makers map of the Brussels Metropolitan Area depicting dominant level of education Sources: NIS/INS, Statbel // Bisa // Geopunt // 2016 Š Architecture Workroom Brussels // 1:80.000 industr y zones technical education level

high education level office districts

Waarom hebben we industrie in de stad nodig ?

• We investeren in een voorbijgestreefd economisch model Om onze huidige economie draaiende te houden, investeren we miljarden in autosnelwegen en industrieparken ver weg van de stad. We verslinden onze schaarse ruimte, we staan met zijn allen steeds langer in de file, we vreten energie en vervuilen het milieu. De maatschappelijke kosten zijn onhoudbaar geworden.

• We maken onszelf afhankelijk van lageloonlanden We hebben de productie weggeduwd naar lageloonlanden. Die dumpen vervolgens consumptiegoederen aan bodemprijzen op onze markt. Daardoor wordt onze lokale productie uit de markt geprijsd, en zijn we zeer afhankelijk van mondiale economische ontwikkelingen die we niet in de hand hebben.

• We moeten de kloof tussen denkers en makers dichten De kloof tussen de kennis- en maakeco­ nomie weerspiegelt zich ook in de ruimte.

In en rond Brussel wonen de hoogopgeleiden vooral in het zuidoosten, terwijl de arbeiders eerder in het noordwesten wonen. Als een van de rijkste regio’s van Europa heeft Brussel toch een van de laagste gemiddelde inkomens. Inzetten op stedelijke industrie koppelt hersenen en handen, en helpt de kloof dichten.

• Lokale kwaliteit en ambacht zijn opnieuw gegeerd Steeds meer mensen erkennen de waarde en kwaliteit van lokaal geproduceerde, ambachtelijke producten en voeding.

Als tegenhanger van de automatisering van arbeid zien we een herwaardering van handwerk, métier en ambacht, van hergebruik en recyclage.

• We zetten in op een mono­ cultuur van tewerkstelling

• Circulaire economie is noodzakelijk en kansrijk

Niet iedereen kan werken in de kenniseconomie, of in de creatieve of tertiaire sector. Ook de tewerkstelling voor kortgeschoolden in horeca, beveiliging, retail of poetsfirma’s kent een bovengrens.

Net deze jobs dreigen bovendien als eerste door de automatisering verloren te gaan.

Een robuuste stedelijke economie vraagt dat de stad ruimte en ondersteuning biedt aan een diversiteit van economische activiteiten en jobs.

Door de energie-, materialen- en klimaattransitie zal onze milieuwetgeving snel strenger worden. Lange transportketens zullen de prijs van producten opdrijven. Wat vandaag rest- en afvalproducten zijn moeten we als de nieuwe grondstoffen voor de economie gebruiken. Dit biedt kansen voor kortere en gesloten productieketens. Deze circulaire ketens zijn het meest kansrijk waar veel mensen wonen: in en rond de stad.

9

Atelier Zennevallei

Š Tim Van de Velde

10

Atelier Zennevallei

10 sleutels om te bouwen aan de productieve stad

11

Atelier Zennevallei

Ruisbroek Drogenbos

Sint-Pieters-Leeuw

Lot

Brukom

Huizingen

Halle

Essenbeek

Lembeek

Beersel

1.

Bouwen aan de productieve Zennevallei vergt een meer verfijnd beeld van de eigen economie.

Een belangrijk deel van de economie bevindt zich niet in industriegebieden maar ligt verspreid langsheen het kanaal, de steenwegen of in de dorpskernen.

Het in beeld brengen van de diversiteit aan types en schalen van economische activiteiten, en het begrijpen van evoluties en dynamieken, zijn een noodzakelijke voorwaarde voor gebiedsontwikkeling en economisch beleid.

Een grondige kennis van het terrein is een eerste, cruciale stap in de transformatie naar de productieve stad.

De kaart biedt een gedetailleerde inventaris van de economische bedrijvigheid, veel verfijnder dan de grove categorisering van klassieke bestemmingsplannen.

De kaart toont dat er in de Brusselse regio, en dan vooral in de kanaalzone, nog heel wat industrie aanwezig is. Ook de diversiteit van activiteiten, sectoren en schalen springt 13

in het oog. Dit geeft Brussel een belangrijk voordeel in vergelijking met andere Europese grootsteden, waar industrie en grotere economische activiteiten naar de rand zijn verbannen.

Dankzij de gedetailleerde inventariskaart verschijnt het potentieel van het stedelijk weefsel: waar concentraties van bepaalde sectoren of schalen plaatsvinden, ontstaat de mogelijkheid tot samenwerken, delen van ruimte, verkorten van ketens of sluiten van stromen.

Onderzoek en cartografie Departement Omgeving Architecture Workroom Brussels Bronnen Brussels Planning Bureau (BBP), Plan Régional d’Affectation du sol, UrbIS 2, 2015.; Brugis. brussels; NGI/IGN, Belgium latest — landuse — roads — railways, 2015.; GDI-Vlaanderen, bedrijven terreinen, 2014.

Versie September 2017

Atelier Zennevallei

ADD ON - FIRMA

2.

Koester de generositeit van bestaande industriële gebouwen en infrastructuren.

Zelfs al zijn ze als gebouw soms waardeloos, toch vormen de nog bestaande werkruimtes en structuren een stimulerende en betaalbare context voor nieuwe initiatieven en start-ups. Door strategisch te kiezen voor behoud en hergebruik, kunnen we de randstedelijke en economische dynamiek versterken.

Cut. Add On. Replace. Connect.

Buda, Vilvoorde Buda is een verouderde wijk aan de voet van het viaduct van Vilvoorde. Toch heeft ze heel wat potentieel.

Er bestaat een goede mix tussen wonen en werken en er is nog veel industriële activiteit. De loodsen en werkplaatsen worden vooral gebruikt voor opslag, herstel van auto’s en zogenaamde ‘grijze’ economieën. De ontwerpers grijpen in op enkele strategische plaatsen. De coworkingplek Firma brengt vandaag al een nieuwe dynamiek in 15

de wijk. De ontwerpers versterken die dynamiek door woningen en publieke ruimte toe te voegen. De meest cruciale ingreep is de transformatie van de voormalige ijzersmelterij.

Hier komt een Fab Lab en een opleidingscentrum voor nieuwe technologieën.

De maakeconomie van de toekomst, gebaseerd op hoogtechnologische toepassingen zoals 3D-printen, 3D-cutten of frezen, heeft een raakvlak met de grijze economie in Buda. Het tunen van auto’s bijvoorbeeld, maakt voortdurend gebruik van eigen productie

van onderdelen. Beide economieën ontmoeten en versterken elkaar.

Team ontwerpend onderzoek space-lab.be

In opdracht van POM Vlaams-Brabant, Provincie Vlaams-Brabant

In samenwerking met OVAM, Departement Omgeving, VLAIO, Gemeente Vilvoorde, FIRMA, Gharp

Atelier Zennevallei

I CHARLERO VAN KANAAL

3.

Vele kleine initiatieven maken de stedelijke economie van de toekomst.

Veel vernieuwende bedrijven zijn ontstaan in een achterkamer of garage. Om de stad productief en inclusief te maken, zijn dergelijke kleine bedrijfsruimtes van fundamenteel belang. Kruisingen tussen incubatoren en wijkcentra bieden ruimte en ondersteuning aan nieuwe vormen van opleiding en ondernemerschap.

Maison de Quartier Productif Biestebroek, Anderlecht De kade langs het kanaal in Biestebroek is momenteel in gebruik van een groothandelaar in bouwmaterialen. Hij koestert de ambitie om zijn bedrijf uit te breiden en is bereid om als tegenprestatie grond terug te geven aan de stad. De ontwerpers stellen voor om op de vrijgekomen ruimte een park met een wijkhuis te bouwen. Niet zomaar een wijkhuis, maar een Maison de Quartier Productif: een incubator voor startende 17

ondernemingen in de maakindustrie. Net zoals een klassiek wijkhuis bevat het gebouw een sociaal restaurant waar laaggeschoolden opgeleid worden, co-workingplekken, een publiek dakterras en een polyvalente ruimte. Maar het meest beeldbepalende elementen zijn de start-upgarages op de benedenverdieping. Met deze geste willen de ontwerpers het archetype van de garagebox — vaak geassocieerd met stedelijke kankerplekken — nieuw leven inblazen.

Team ontwerpend onderzoek plusoffice architects WRKSHP collectif

In opdracht van Brussels Hoofdstedelijk Gewest Architecture Workroom Brussels

In samenwerking met Kanaalteam van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Atelier Zennevallei

4.

Wonen combineren met industrie vereist vernieuwende architecturale composities.

De productieve omgeving is ook een leefbare omgeving. Vernieuwende architectuur en slimme combinaties van wonen en werken beperken de overlast van logistiek, productie en onderhoud.

Metahub Delta, Oudergem In het zuidoosten van Brussel duikt de E411-autosnelweg de stad in. De invalsweg en de aanwezigheid van metrostation Delta maken de plek tot een ideale overstapplaats voor pendelaars en bezoekers van Brussel. Het is ook een strategische logistieke plek voor de toelevering van de stad. De ontwerpers stellen voor om op een groot driehoekig terrein een reusachtig volume te bouwen met een stedelijk distributiecentrum en een park-and-rideparking.

Het ontwerp is innovatief in zijn streven om wonen en werken te combineren.

19

Met een knipoog naar het Brusselse façadisme plaatsen de ontwerpers aan de straatzijde een tweede volume als een breed uitgevallen voorzetgevel voor de reusachtige hal. De blinde doos krijgt een gezicht en er ontstaat ruimte voor diverse woonvormen.

De zigzagvorm van de gevel creĂŤert aan de straatkant een veelheid aan publieke ruimtes op mensenmaat.

Op de benedenverdieping bevinden zich diensten en ateliers die de achterliggende activiteiten een plaats geven in het straatleven.

Team ontwerpend onderzoek CENTRAL Maxime Delvaux Eva Le Roi In opdracht van Brussels Hoofdstedelijk Gewest Architecture Workroom Brussels In samenwerking met perspective.brussels, bMa, GOB

Atelier Zennevallei

public

40m

harbour

5.

Maak de economie zichtbaar in de publieke ruimte.

Door industriële activiteiten een prominente plaats te geven en opnieuw zichtbaar te maken in de straat en de stad, kan de industrie ook opnieuw een plaats krijgen in ons dagelijks leven.

Er ontstaat fierheid over onze industrie en onze makers.

The Tinker Tower Vergotedok, Brussel Het Vergotedok, tussen Laken en Schaarbeek, is symbolisch voor de clash tussen thinkers en makers.

We bevinden ons op de steeds opschuivende grens tussen de residentiële stad en de industriële stad.

In de haven floreert nog zware industrie, met onder meer een cementfabriek en een metaalverwerker.

Maar sinds kort staat hier ook UP-site, ’s lands hoogste woontoren, en in de skyline domineren de glazen kantoortorens van de Noordwijk. De plek is symbolisch — de ingreep is dat ook. Pal op de grens tussen woongebied en industriegebied plaatsen 21

de ontwerpers een productieve toren, een verticale fabriek waar diverse productiebedrijven aansluiting vinden op het kanaal en de industriële wijken. De Tinker Tower is een baken voor de industrie in de stad en een tegengewicht voor de residentiële toren. Hij maakt productie zichtbaar in de publieke ruimte en wijst op de noodzaak ervan voor een gezond stedelijk metabolisme. De productieve toren viert de industrie en geeft opnieuw fierheid aan het maken.

Team ontwerpend onderzoek plusoffice architects WRKSHP collectif In opdracht van Brussels Hoofdstedelijk Gewest Architecture Workroom Brussels In samenwerking met Kanaalteam van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Haven van Brussel, Lommat, Gravobel

Atelier Zennevallei

6.

Het delen van infrastructuur en voorzieningen schept extra ruimte voor economie en landschap.

Ruimte is een schaars goed. Als bedrijven niet elk op hun perceel maar samen voorzieningen en infrastructuur gebruiken, dan winnen we ruimte voor de economie en natuur. De gedeelde ruimtes voegen tegelijk publieke plekken en passages toe aan het stedelijk industriegebied.

Rambla productive Birmingham, Anderlecht Op de Birmingham-site in het zuiden van de stad staat de industrie onder druk door de grote vraag naar nieuwe woningen. De ontwerpers formuleren een aantal strategieën die bemiddelen tussen de productieve en de residentiële stad.

De woningen worden geconcentreerd op het talud aan de straatzijde.

Door het hoogteverschil genieten de woningen van een weids uitzicht over de bedrijvigheid langs het kanaal. Dwars over de site loopt een monumentale constructie die de stad

23

verbindt met het kanaal.

Het shared rack bevat gedeelde opslagruimtes en parkeergelegenheid onder een publieke straat.

De infrastructurele ingreep slaat een brug tussen de verschillende productieve programma’s en schept kansen voor bedrijven om ruimte te delen en samen te werken. De kaaien langs het kanaal worden omgevormd tot een productieve rambla.

Dat is een heel nieuwe soort van een gedeelde publieke ruimte, ingenomen door vrachtwagens, logistiek en bedrijven, maar evenzeer door fietsers, voetgangers en flaneurs.

Team ontwerpend onderzoek CENTRAL Maxime Delvaux Eva Le Roi In opdracht van Brussels Hoofdstedelijk Gewest Architecture Workroom Brussels In samenwerking met Kanaalteam van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Citydev, Vivaqua

Atelier Zennevallei

7.

Coalities tussen bedrijven optimaliseren de schaarse ruimte.

Overleg tussen industriëlen, ondernemers, ontwikkelaars, overheden en bewoners leidt tot nieuwe inzichten.

Er ontstaan samenwerkingen, ruimtes worden gedeeld en industrieën efficiënter op elkaar afgestemd.

Zaventem-Zuid Nossegem, Zaventem Zaventem-Zuid, nabij de luchthaven, is een klassiek industrieterrein waar kleinere maar ook enkele grote spelers — zoals Ikea, vliegtuigbouwer Asco en autofabrikant Toyota — hun activiteiten ontplooien in een ‘blinde doos’ op een eigen kavel omgeven door groenruimte.

Asco en Ikea willen graag uitbreiden. Dat is vandaag echter enkel mogelijk mits een efficiënter gebruik van het terrein en een aanpassing van de strenge stedenbouwkundige voorschriften.

De ontwerpers onderhandelden met de 25

bedrijven en overheid om tot een oplossing te komen. Door het terrein te beschouwen als een overkoepelende, industriële structuur, kan de ruimteverslindende ‘verkavelingslogica’ verlaten worden. Dat impliceert dat niet meer iedereen op zijn eigen kavel zit, maar dat ruimte, infrastructuur en diensten gedeeld worden.

De ontwerpers stellen voor om kleinschalige werkeenheden te bouwen tegen de blinde gevels van de bedrijfsgebouwen.

De tussenliggende restruimte en overtollige weginfrastructuur worden op die manier omgevormd tot een gedeelde ruimte.

Waar de bedrijven elkaar raken, ontstaan nieuwe mogelijkheden tot samenwerking en groei.

Team ontwerpend onderzoek URA Yves Malysse Kiki Verbeeck In opdracht van Ruimte Vlaanderen In samenwerking met Provincie Vlaams-Brabant, OVAM, VLAIO, Gharp, ASCO

Atelier Zennevallei

8.

Een circulaire stedelijke economie houdt meer toegevoegde waarde in de stad en zijn omgeving.

Vandaag wordt veel geld aan het grootstedelijk systeem verdiend, maar niet altijd door en voor ten bate van de stad en zijn rand. Als we de productie en logistiek in kortere ketens en gesloten kringlopen kunnen organiseren, dan wordt de productie duurzamer terwijl een groter deel van de waarde in het stedelijk systeem wordt gehouden. Daarom moeten we kennis ontwikkelen over de stromen naar en uit de stad.

Designing With Flows Brusselse regio Het onderzoek toont de stromen van water, energie, voedsel, organisch afval, bouwmaterialen en bouwafval in de Brusselse regio. Het beeld is schokkend. Brussel blijkt op een zeer lineaire manier om te gaan met zijn resources. Veel komt Brussel binnen (meestal per vrachtwagen), en wat Brussel binnenkomt, verlaat Brussel ook weer, zij het onder de vorm van 27

afval (en opnieuw per vrachtwagen). Dat is geen duurzaam model. Er is een enorme verspilling van materialen, grondstoffen en energie.

Nieuwe industrieĂŤn, ingeplant op strategische locaties, die afval, overschotten en andere materialen verwerken of hergebruiken, kunnen het metabolisme van Brussel versterken. Het kanaal speelt hierin een cruciale rol. Het biedt de mogelijkheid van een meer duurzaam transport over het water

en kan uitgroeien tot de ruggengraat van de transitie van de stad en de rand naar een circulaire regio.

Team ontwerpend onderzoek Fabric, ULB (LoUIsE en BATir), Circle Economy In opdracht van OVAM

Atelier Zennevallei

289k liter/year

water (from the canal, rain water and clean water) 136k mÂł/year 548k Mwh/year

energy concrete and mortar by truck

INTERBETON

sand & gravel from inert treatment facilities

39k tons/year

67% sand & gravel in concrete raw material from mines in Limburg, Antwerp & Liege

gravel by trucks 265k tons/year

loss of construction material by wind

5%

sand, gravel and cement by boat

gypsum 85%

clinker

10%

11% portland cement in concrete

admixture

Stromenschema van bouwmaterialen, bestaande situatie

water (from the canal, rain water and clean water)

energy sand and gravel from recycled streams

concrete and mortar by truck

INTERBETON

raw material from mines in Limburg, Antwerp & Liege

gypsum

clinker

REGIONAL C&D SITES eco-cement locally produced

admixture

REGIONAL GLASS COLLECTION

waste glass

waste glass

C&D RECYCLING CENTERS

unrecyclable inert to incinerator or technical landfill

CENTRAL MATERIAL BANK recyclable inert

elements to dismantle

recycled waste glass

Stromenschema van bouwmaterialen, nieuwe situatie

Ruimtelijke consequenties Vergotedok

Ruimtelijke consequenties Vergotedok

9.

Het groen-blauw netwerk is de veerkrachtige ruggengraat die het versnipperde woonwerklandschap opnieuw verbindt.

De waterlopen en zijn groene oevers krijgen terug ruimte en worden aanééngesloten tot een productief én recreatief landschap. Zo vormt deze structuur de ruggengraat om de woon - en werkgebieden terug bij elkaar te brengen. Een meer integrale benadering levert winsten op voor ecologie, recreatie én economie.

links: BUUR, analyse bestaand ruimtelijk weefsel, stationsomgeving en bedrijvenzone Lot, studieopdracht voor Strategisch Project Zennvallei

31

Atelier Zennevallei

Vlezenbeek

Ruisbroek Drogenbos

Sint-Pieters-Leeuw

Beersel

Lot

Brukom

Huizingen

Halle Dworp

Essenbeek

Lembeek

32

Station Spoorlijn Fietsnetwerk Hoofdwegen Metro en tram Straal 600m

Bedrijven in een straal van 600m rond station of kanaal Woningen in een straal van 600m rond station of kanaal Bedrijven Bebouwing

Atelier Zennevallei

10. Concentreer het wonen en het werken langs multimodale en collectieve vervoersknooppunten.

Een slimme en gedeelde logistiek via het water en het spoor kan bedrijvenzones revitaliseren en woonkernen ontlasten. Bewoners verplaatsen zich ook vlotter via een uitgebreid openbaar vervoersnetwerk en gekoppelde fietspaden tussen hun woon- en werkplek.

De ruimtelijke organisatie moet inspelen op de huidige maar ook op de toekomstige transportmodi met mobiliteitsoplossingen die minder druk leggen op onze (leef-)omgeving.

links: wonen en werken langs het kanaal en het spoor, Architecture Workroom Brussels, 2017

33

Atelier Zennevallei

Š Jonathan Ortegat

34

Atelier Zennevallei

At work ! naar een productieve vallei

35

Atelier Zennevallei

Atelier Zennevallei De Zuidelijke Zennevallei is een regio waar historische industriële panden en groeiende innovatieve bedrijven elkaar afwisselen in een vruchtbaar en groen woonlandschap langsheen de Zenne en het kanaal. De strategische locatie, lokaal ondernemerschap en multi-modale verbindingen van deze stedelijke rand bieden al decennia lang kansen voor bedrijven én bewoners. De stevige infrastructuurbundels hebben de ruimte evenwel versnipperd waardoor het wonen, het werken en de natuur steeds meer fragmenten van een mozaïeklandschap werden. Een sterk stijgend aantal vrachtwagens legt druk op het wegennet en veel bedrijventerreinen moeten daarenboven dringend opgefrist of vernieuwd worden. Industriële activiteiten worden steeds meer gezien als overlast nu men meestal niet meer woont waar men werkt. Anderzijds stijgt ook de vraag naar woningen en staan de bedrijven onder druk van de mondialisering en automatisering. Er is onvoldoende ruimte om alles tegelijk naast elkaar te ontwikkelen.

Er is nood aan een nieuw verbindend verhaal. De goede bereikbaarheid over het water en het spoor kan de wegen ontlasten en zo een meer duurzaam alternatief bieden met nieuwe, slimme en gedeelde logistieke systemen. Ook voor bewoners en werknemers zijn meer collectieve vervoersknooppunten en fietssnelwegen een noodzakelijk alternatief. Woningen, fabrieken en recreatieve ruimte worden zo terug verbonden met slim en compact ruimtegebruik. De Zennevallei kan het toonbeeld worden voor een circulaire en innovatieve economie, op een steenworp van de hoofdstad van Europa.

37

Atelier Zennevallei

I

LLE

EVA

N ZEN

4 Vogelzangbeek

NEGENMANNEKE

BRUSSEL

3

6 bee yts

Gele

5

ero i

RUISBROEK

8 DROGENBOS

9

uss el-

Ch

arl

10

l Br

1

aa

SINT-PIETERS-LEEUW

k

7 2

ZUUN

Zuunbeek

e

Ka n

nn

Ze

11

BEERSEL

LOT eek

keb

Lae

12 HUIZINGEN

HALLE

13

cht

gra

ebe

Gro

BUIZINGEN

ek

be

len

E19

Mo

14

DWORP

LEMBEEK

PLAN

15

16

E429

R TE AR M M BO O

HALLERBOS LEMBEEKBOS

Strategisch Project Zennevallei, zachte ruggengraat

38

Atelier Zennevallei

Strategisch Project Zennevallei

Aan de transformatie van de Zennevallei wordt gewerkt. Met het Strategisch Project Zennevallei brengt de Provincie Vlaams Brabant de verschillende partijen rond de tafel om samen met de bedrijven, de bewoners en ontwerpers te werken aan de Zennevallei. Met als doel een vernieuwing en opwaardering van de economische structuur en het woonweefsel met behoud en versterking van de waardevolle openruimtestructuren.

Via ontwerpend onderzoek worden ruimtelijke strategieën verkend om bedrijfszones op te waarderen, om het kanaal en het spoor meer in te zetten om de wegen te ontlasten en om de natuurlijke water- en landschappen te versterken. De integrale aanpak werkt op twee sporen, de zogenaamde harde en de zachte ruggengraat, waarbij ingezet wordt op een betere mobiliteit en omgeving voor bedrijvigheid, alsook op meer kwalitatief en duurzaam wonen en het teruggeven van ruimte aan de natuur.

39

ZACHTE ruggengraat De zachte ruggengraat wordt gevormd door de Zenne, het kanaal en de zijrivieren met al de groene ruimtes. Het water krijgt weer ruimte om zo het ecosysteem meer kansen te geven maar eveneens de recreatieve waarde te verhogen. Daarnaast worden nieuwe groenzones gecreëerd die met elkaar en de reeds bestaande structuren verbonden worden. Zo ontstaat een meer aaneengesloten netwerk van water en groene gebieden. Het recreatieve pad voor wandelaars langsheen de Zenne wordt hier ook aan gekoppeld om het hele gebied toeristischrecreatief te ontsluiten en groene ruimte toegankelijk te maken.

1. water en groenzone aan Hoge paal 2. aanleggen groene zone Rusthuis Zilverlinde 3. opwaarderen recreatie Wildersportcomplex en omgeving 4. openleggen van de Zuunbeek en opwaarderen Vogelzangbeek

5. inrichten van de groene zone Ruysbroeckveld 6. inrichten van de Boomgaardwijk 7. ingroenen van de begraafplaats Drogenbos 8. aanleggen van een Zennepad doorheen de Zennevallei 9. herinrichten recreatie en parkzone Frankveld 10. groen-blauwe vallei van de Zennebeemden onderzoek 11. zenneterras en inrichten groene zones Lot centrum 12. plaats voor water en groen in bedrijvenzone De Gijseleer 13. visie voor landschapspark Halle 14. herinrichten Albertpark 15. inschakelen Lembeek Noord als groen en waterbufferingszone 16. ruimte voor water en groen in Lembeek Zuid harde ruggengraat De harde ruggengraat bestaat uit de bebouwde ruimte en het mobiliteitsnetwerk van verkeerswegen, spoorwegen met haar stations en de fietssnelwegen. Het mobiliteitsvraagstuk is een Atelier Zennevallei

EI

ALL

EV ENN

Z Vogelzangbeek

1

NEGENMANNEKE

BRUSSEL

roi

4

DROGENBOS Zen n

e

uss elCh arl e Ka na al B r

SINT-PIETERS-LEEUW

5 BEERSEL

6 LOT

7

eek

keb

Lae

8

HALLE gra

ebe

Gro

HUIZINGEN

BUIZINGEN

cht

ek

be

len

Mo

E19

DWORP

LEMBEEK

9

10 E429

LEMBEEKBOS

Strategisch Project Zennevallei, harde ruggengraat

eek

3 RUISBROEK

ZUUN

Zuunbeek

b yts Gele

2

HALLERBOS

Strategisch Project Zennevallei

warrige knoop die met een breed scala aan ingrepen en oplossingen ontward moet worden. Veilige fietspaden en kernverdichting aan de opgewaardeerde treinstations moeten bewoners en werknemers een beter alternatief bieden voor de wagen.

Samen met de bedrijven worden ook hun terreinen gemoderniseerd en innovatieve mobiliteitsoplossingen gezocht. De troeven van het kanaal als economische, natuurlijke, verkeers- en recreatieve infrastructuur worden verder ontwikkeld.

1. opwaarderen bedrijvenzone 3 fonteinen 2. inrichten fietssnelweg en aantakkingen 3. reconversie Catala en omgeving 4. collectieve woonblok renovatie en groenprojecten in Ruisbroek 5. onderzoek betere inpassing bedrijvenzone Laekebeek 6. opwaarderen stations omgeving Lot 7. opwaarderen bedrijven zone De Gijseleer 8. stationsomgevingen Huizingen en Buizingen herinrichten 9. ontwikkelen van bedrij venzone Lembeek Noord 10. oplossingen uitwerken 41

voor bedrijvenzone Lembeek Zuid RESEARCH BY DESIGN Het Strategisch Project heeft 3 trajecten opgezet waarbinnen telkens samen met de overheden, omwonenden, bedrijven en middenveldorganisaties naar integrale oplossingen wordt gezocht voor de actuele opgaven in het gebied en op specifieke terreinen.

• Bedrijvenzone 3 fonteinen Het verouderde bedrijventerrein wordt opgewaardeerd om zowel de werking van de bedrijven alsook het imago te verbeteren via infrastructurele ingrepen, informatiesessies en coördinatie van de verschillende projecten.

De focus ligt op het inzetten van de dialoog tussen bedrijven onderling alsook met de overheid en de omwonenden om via inspraak het draagvlak te vergroten en de projecten doeltreffender te maken.

het hart van Drogenbos en het kasteel van Beersel, vormt een complex kluwen van zeer verschillende functies die niet op elkaar zijn afgestemd.

Via actieve inspraak wordt samen met de verschillende stakeholders een coherente, gedragen totaalvisie en actieplan ontwikkeld voor dit unieke heterogene landschap aan de Zenne.

• Stationsomgeving en bedrijvenzone Lot studieopdracht - BUUR De infrastructurele bundels en het groen-blauw netwerk vormen samen met het wonen en de bedrijvigheid een versnipperd landschap.

Deze studie onderzoekt in Lot samen met de stakeholders hoe deze verschillende lagen beter op elkaar afgestemd kunnen worden om de leefkwaliteit rondom de bedrijvenzone en stationsomgeving te verbeteren maar ook de economische activiteiten beter te faciliteren en duurzame mobiliteit aantrekkelijker te maken.

• Vallei der Zennebeemden studieopdracht – D+A & 1010au De Zennebeemden, het valleilandschap tussen Atelier Zennevallei

© Provincie Vlaams-Brabant © Tim Van de Velde, Metropolitan Landscapes, 2015

Ontbijtmeeting bedrijvenzone 3 fonteinen

. ........ ........ .. ........ ........ ........ .. .. .. .. ..

ECT: ........

PROJ ........ .. .. .. .... ........

DE N VAN MAKE MDEN WERK E E B E ZENN

?

EN’ EEMD

EB ZENN ND DE STATIE E ‘RO E ECAF RTMANIF ZENN STA

Vallei der Zennebeemden, 1010au en D+A

..... ........ ........ : ..... ........ doen ........ ga .. .. ik T ..

Ik.... n. WA ...... rk va ........ er we ........ . maak ........ ........ ........ ........ .. .. .. .. .. .. :. k ...... ........ betre ........ aarbij .. d .. .. ik ......

WIE ...... .. .. .. .. .. .. : .... ...... doen ........ .... het ga ........

EER ik ........

WANN ........ .. .. .. ...... .. .. .. ....

Tim Van de Velde, Metropolitan Landscapes, 2015

© BUUR

Landschapspark Halle, Omgeving en TOPOS

Bedrijvenzone Laekebeek

© Omgeving TOPOS, Provincie Vlaams-Brabant

Vorst Vlezenbeek

Ruisbroek Drogenbos

Sint-Pieters-Leeuw

Beersel

Lot Brukom

Huizingen

Halle

Dworp

Essenbeek

Lembeek

1400

1500

1600

1700 1700 De snelstromende beken sturen molens aan en bieden zuiver water voor het maken van bier en papier

1708 Steenweg BrusselBergen

1777 Uitvinding stoommachine. Begin van de IndustriĂŤle revolutie

Wat is de relatie van de Zennevallei met de stad Brussel?

Het snelle stroomdebiet van de Zenne en haar zijrivieren speelde tot en met de 18e-eeuw een grote rol voor de regio. Vele dorpen en steden waren langs deze waterwegen gevestigd die een belangrijke functie vervulden als vervoersas.

Maar de Zenne-oevers waren ook een uitstekende locatie voor water-, graanen olieslagmolens, en de rivier was zo drijfveer voor economische activiteiten.

Langs deze verbeterde route vestigden zich boerderijen en herbergen.

Tevens werd de band tussen de Zennevallei en Brussel versterkt.

In 1708 werd de steenweg van Brussel naar Bergen aangelegd op een oud tracĂŠ van Brussel naar Halle.

45

Atelier Zennevallei

Vorst Vlezenbeek

Ruisbroek Drogenbos

Sint-Pieters-Leeuw

Beersel

Lot Brukom

Huizingen

Halle

Dworp

Essenbeek

Lembeek

1800 1832 Kanaal BrusselCharleroi

1840 Spoor Brussel-Tubeke

Welk effect heeft technologische verandering op de ruimtelijke organisatie?

In de 19e-eeuw vond de industriële revolutie in België plaats. Dit ging gepaard met de komst van nieuwe infrastructuur zoals het spoor en het kanaal Brussel-Charleroi. Langs beide oevers van het kanaal vestigden zich diverse ateliers en fabrieken. In Halle en Ruisbroek werden loskades aangelegd.

Door de komst van het kanaal verschoof de functie van de Zenne: de rivier deed niet langer dienst als vervoersas of aandrijver voor watermolens, maar voorzag de vallei van zuiver water voor het bleken en wassen van textiel, het maken van papier en het steken van Geuze. De bedrijven vestigden zich steeds verder stroomopwaarts om voldoende zuiver water ter beschikking te hebben. De 47

vele watermolens werden stelselmatig omgebouwd tot gemotoriseerde papiermolens.

De komst van de ‘boerentram’ en het spoor zorgden ervoor dat de regio zeer bereikbaar was.

Daarom was het niet langer noodzakelijk om dicht bij het werk te wonen en groeide de afzetmarkt van producenten. Zo kende de tuinbouw een enorme groei in de 19e-eeuw omwille van de goedkope en snelle verbinding richting grootstad (in deze periode mocht men tot vijftig kg gratis goederen meenemen op de tram). Anderzijds deed de regio geleidelijk aan beroep op de vele werkkrachten die in Brussel gehuisvest waren en kwam de pendelbeweging vanuit de regio naar de mijnen in Henegouwen op gang.

1885 Eerste aanpassing kanaal BrusselCharleroi

Aan het einde van de 19e-eeuw kende de Zennevallei een nieuwe economische bloei.

Vele bedrijven kwamen zich hier vestigen en het aantal arbeiders steeg sterk. Fabrieksbazen bouwden arbeiderswijken en voormalig afgelegen plaatsen werden omgevormd tot dynamische centra vol bedrijvigheid.

Atelier Zennevallei

Vorst Vlezenbeek

Ruisbroek Drogenbos

Sint-Pieters-Leeuw

Beersel

Lot Brukom

Huizingen

Halle

Dworp

Essenbeek

Lembeek

1900 1890 — 1914 Belle Epoque — economische groei

1914 Uitbraak van de Eerste Wereldoorlog

1929 De wereldwijde beurscrash

1945 De Belgische economie herstelt zich

Hoe veerkrachtig is de Zennevallei ?

De economische groei zette zich verder in het begin van de 20e-eeuw.

Het aantal bedrijven nam exponentieel toe en het wegen- en spoornet breidde zich verder uit, wat de pendelarbeid stimuleerde.

Door de opeenvolging van wereldoorlogen en de beurscrash van 1929 kwam er een eind aan deze bloeiperiode. Fabrieken werden beschadigd of vernield en een golf van faillissementen, fusies en overnames vond plaats in de Zennevallei.

werden opgevolgd door de crisis van de jaren ’70 en ’80. Stabieler werd het echter in de jaren ’90. Toen werden er onder invloed van verschillende nationale impulsprogramma’s diverse industriezones ingericht op nieuwe of historische industriële sites. Ook verschoof de focus geleidelijk aan van een productie- naar een diensteneconomie.

Hoewel het herstel snel volgde, kende de Zennevallei nog een hobbelig economisch parcours, in de volgende decennia. De gouden jaren van de jaren ’50 en ’60 49

Atelier Zennevallei

‘50 en ‘60 De gouden jaren voor de economie in de Zennevallei

Vorst Vlezenbeek

Ruisbroek Drogenbos

Sint-Pieters-Leeuw

Beersel

Lot Brukom

Huizingen

Halle

Dworp

Essenbeek

Lembeek

2000 ’70 en ‘80 De crisis betekent ook het einde voor de meeste bedrijvigheid

‘90 Onder invloed van verschillende impulsprogramma’s worden nieuwe industriezones aangelegd

2016 Strategisch Project Zennevallei

Wat zijn de huidige economische drivers voor de Zennevallei?

De verschuiving van een productie- naar een diensteneconomie zet zich verder in de 21e-eeuw en is merkbaar in de transformatie van de vele bedrijventerreinen tot KMO-zones.

Een nieuwe trend wordt waargenomen in de regio : circulaire economie, gespecialiseerd in het recycleren van kledij, textiel, auto’s of andere grondstoffen, vinden steeds sneller de weg naar de Zennevallei. De druk op deze activiteiten in de hoofdstad neemt toe, waardoor de Zuidelijke rand van Brussel een aantrekkelijk alternatief vormt.

de werking van de regio.

Toch resulteert dit ook in een gebied dat grotendeels versnipperd is ; als een wanordelijk mozaïek van groenblauwe structuren, doorsneden door wonen, bedrijvigheid en spoor- of weginfrastructuur.

Het beter afstemmen van deze verschillende programma’s lijkt één van de belangrijkste uitdagingen voor de toekomst. Daarom heeft de Provincie VlaamsBrabant in samenwerking met de gemeentes uit de Zennevallei en Regionaal Landschap Zennevallei & Pajottenland het Strategisch Project Zennevallei op poten gezet.

Kortom, de vele economische gebeurtenissen doorheen de tijd drukten duidelijk hun stempel op de Zennevallei en hebben nog steeds grote invloed op 51

Atelier Zennevallei

© Bas Bogaerts

Colofon Atelier Zennevallei A Good City Has Industry Wonen & werken in de Zennevallei FeliXart Museum Drogenbos 21.09.2017-22.10.2017 Deze bezoekersgids wordt uitgegeven naar aanleiding van de tentoonstelling ‘Atelier Zennevallei’, de herneming van de IABR-Atelier Brussel tentoonstelling ‘A Good City Has Industry’ en het publieksprogramma ‘Wonen en werken in de Zennevallei’.

Atelier Brussels Stuurgroep: perspective.brussels, bMa, OVAM, Ruimte Vlaanderen, Provincie Vlaams-Brabant, POM Vlaams-Brabant, IABR, Architecture Workroom Brussels Atelier Master: Mark Brearley, CASS Cities, London Design Research: plusoffice architects/ WRKSHP collectif, CENTRAL/Eva Le Roi/Maxime Delvaux, URA Yves Malysse Kiki Verbeeck, Space-lab.be, Fabric/ULB (LoUIsE en BATir)/ Circle Economy Tentoonstelling ‘A Good City Has Industry’ Curator: Architecture Workroom Brussels Coproductie: IABR, AWB, FeliXart Museum, Provincie Vlaams Brabant Coördinatie: Architecture Workroom Brussels Grafische vormgeving: Ward Heirwegh, AWB Fotografie: Bas Bogaerts Teksten: Joeri De Bruyn, Architecture Workroom Brussels Vertalingen: Nathalie Callens (FR), Sandra Atterbury (ENG) Films: Storyrunner, Jonathan Ortegat, Bertrand Lafontaine Tentoonstelling 'ATELIER ZENNEVALLEI' Coproductie: AWB, FeliXart Museum, Provincie Vlaams Brabant Coördinatie: Architecture Workroom Brussels Grafische vormgeving: Ward Heirwegh, AWB Cartografie: Architecture Workroom Brussels Ontwerp werktafel: Open Structures Fotografie: Tim Van de Velde

Teksten: Architecture Workroom Brussels Vertalingen: Nathalie Callens (FR), Sandra Atterbury (ENG) Films: Jonathan Ortegat PUBLIEKSPROGRAMMA WONEN & WERKEN IN DE ZENNEVALLEI Concept en coördinatie: Provincie Vlaams-Brabant Projectleider: Daan Demey FELIXART MUSEUM DROGENBOS Artistiek directeur: Sergio Servellon Tentoonstellingscoordinator: Rik Rommens Publieksmedewerker : Caroline Meert Behoud en beheer : Arnaud de Wolf Medewerker : Fatiha Kabbour DANK AAN Provincie Vlaams-Brabant (Gouverneur Lodewijk De Witte, Gedeputeerde Ann Schevenels, Annelies Celis, Anja De wolf, Tine Fraiponts, Katrien Putzeys, Kris Smets, Matthijs van Ginneken), Strategische Project Zuidelijke Zennevallei (projectleider Daan Demey, Ben Nechelput, Kim Ceusters), Gemeente Drogenbos, Gemeente Sint-Pieters-Leeuw, Gemeente Beersel, Stad Halle, Erfgoedcel Pajottenland Zennevallei, Regionaal Landschap Pajotteland & Zennevallei, Departement Omgeving, OVAM, POM Vlaams-Brabant, Architecture Workroom Brussels (Roeland Dudal, Joachim Declerck, Chloe Nachtergael, Maxime Peeters, Carmen Van Maercke), 1010au, D+A, BUUR, Plusoffice architects, WRKSHP Collectif, CENTRAL, Space-lab.be, URA, 51n4e, perspective.brussels, bMa, IABR, FeliXart Museum, Colruyt, Boon, Dedobbeleer & zoon, Open Structures (Thomas Lommée, Christiane Högner)

Met de financiële steun van de Provincie Vlaams-Brabant Drukwerk met de steun van OVAM. V.U. Architecture Workroom Brussels, Handelskaai 30 Quai du commerce, 1000 Brussel Cover: Tim Van de Velde

© Bas Bogaerts

© Bas Bogaerts

© Bas Bogaerts