Over de Schilwijken in Deventer

COLOFON EXPOSITIE Deze expositie kwam tot stand met dank aan de volgende medewerkers: Ontwerp expositie: Azra Djidic m.m.v.

Atelier Argos (René Wissink) Ontwerp en lay-out panelen: Atelier Argos (René Wissink) m.m.v.

Roel van Veldhuizen Toine Verbruggen Inhoud, enquête en foto’s: Hiske Galema Jaco Remmelink Roel van Veldhuizen Toine Verbruggen Tjibbe Reitsma Ulrike Weis ten Elsen Opbouw: Vrijwilligers Architectuurcentrum Rondeel Speciale dank aan: Gemeentearchief SAB en andere gemeentelijke afdelingen, Rentree wonen, Woonbedrijf Ieder 1 en aan de vele bewoners die spontaan meewerkten aan de straatinterviews.

Financiële ondersteuning door het Stimuleringsfonds voor de Creatieve Industrie, Provincie Overijssel, Gemeente Deventer en Nijhuis Bouw Rijssen.

Drukwerk panelen: Promotor Deventer

DE GEÏMPROVISEERDE STAD De herwaardering van de vooroorlogse Schil rond de historische kern van Deventer is al enige tijd gaande.

Zolang de stad groeide ging veel energie zitten in het realiseren van stadsuitbreidingen.

Nu groei niet aan de orde is, kan meer aandacht worden geschonken aan de bestaande wijken rond het centrum.

De extra aandacht wordt ook ingegeven uit concurrentieoverwegingen. Het is ook voor Deventer van belang om een aantrekkelijke stad te blijven en een stimulerend sociaal, economisch en cultureel klimaat te bieden.

Om eventuele maatregelen in de toekomst trefzeker te laten zijn is het nodig om het karakter van de Schil te doorgronden, zowel fysiek als sociaal. Dat karakter is gevormd in de loop van de geschiedenis.

Daaraan besteedt deze tentoonstelling dan ook veel aandacht.

De expositie brengt de geschiedenis van de Schil in beeld op vijf ‘kubussen’ met elk 4 bedrukte vlakken:

• Ligging , begrenzing en andere gegevens van de schilwijken

• De cowboyperiode van 1845-1895, het meeste uit deze periode is gesloopt

• Beheerste groei van 1895-1915, de ‘eclectische’ bouwstijl is dominant

• Tuindorpen van 1915-1930, grote invloed van de woningwet en woningcorporaties.

Veel particuliere middenstandswoningen1930-1940.

• De ‘inbreidingen’ en transformaties, vooral na de 2e wereldoorlog Duidelijk wordt hoe de ontwikkeling van de Schil al improviserend tot stand is gekomen.

Diverse kaarten, oude en nieuwe foto’s geven een beeld van de vroegere en huidige (steden-)bouwkundige situatie.

Het sociale aspect komt naar voren uit de door het Rondeel gehouden straat-enquêtes en wordt getoond op een zestal kleinere kubussen. Saxion-studenten tekenden hun toekomstvisie voor de winkelgebieden Boxbergerweg en Rielerweg.

Uit de interviews bleek o.a. dat de overgrote meerderheid van de bewoners (zeer) tevreden is over hun woonsituatie in de Schilwijken.

De uitdaging is: hoe houden we deze gevarieerde stadsdelen leefbaar en aantrekkelijk en hoe geven wij deze wijken een duurzame toekomst?

‘De Geïmproviseerde Stad’ was te bezichtigen in Architectuurcentrum Rondeel van 23 oktober 2014 t/m 3 februari 2015

BOEKJE EXPOSITIE: Ontwerp: Atelier Argos m.m.v.

Roel van Veldhuizen Printwerk: Drukcase.nl

02

Copyright © 2015 Architectuurcentrum Rondeel | 2e druk februari 2015 | Omslag afbeelding Waag Society / Bert Spaan | Logo Geïmproviseerde Stad Copyright © AtelierArgos

03

04

05

06

07

K-02 P-05

K-02 P-06

DE COWBOY-PERIODE 1845-1895

DE COWBOY-PERIODE 1845-1895 DE PIONIERS - INDUSTRIE

Deventer begon in de 19e eeuw uit de voegen van de vestingmuren te barsten.

Als eerste zetten enkele fabrikanten de stap naar buiten de vesting: Stoffel houtmolen (1847), Ankersmit textiel (1865) - zie lange foto, Davo Bier (1867) en Hamer Laurillard aardewerk (1868) In het schootsveld van de kanonnen en geweren mochten geen gebouwen of beplanting staan die het zicht op de vijand belemmerden.

De fabrieken worden dan ook op geruime afstand van de stadsmuren gebouwd.

02

1865 • ANKERSMIT

01

1847 • STOFFEL

Zicht op Deventer met in het Noorden Ankersmit

16

1920 • ZANDHUIS & ZWART

09 16

1920 • COOP BAKKERIJ

10

1902 • BIJDENDIJK TEN HOVE

Ankersmit links en Houthandel Stoffel rechts 03 1867 • DAVO

04

1868 • HAMER LAUDRILLARD

11

1904 • KVT

12

1907 • PETERS

16 13

1909 • ANTON HUNNINK

14

1920 • IJSSELDRUK

15

1920 • HORST MAAS

17 1923 • SLUISKOEK

18

1930 • HOLTKAMP

19

1932 • T&D

Vestingstad Deventer in 1849 met praktisch lege schil

De arbeiders in de overbevolkte binnenstad moesten door de verhuizing van het bedrijf een stuk verder lopen naar hun werk.

Voornamelijk particuliere investeerders (huisjesmelkers) vulden het gat in de markt en bouwden vlak bij de fabrieken arbeiderswoningen, zo’n 300 in 1859.

05

1878 • GROLLEMAN & NIERD

06

1885 • HANDELSKADE

07

1873 • CANNENBURG

08

1896 • BURGERS

Ankersmit in het “groen”

De woningen in het schootsveld moesten officieel van snel te slopen hout zijn.

Er werd wanordelijk, zonder stedenbouwkundig plan gebouwd In 1874 trad de vestingwet in werking.

Deventer mocht de vestingwerken slopen en naar buiten uitbreiden. Dat gebeurde dan ook in hoog tempo. Behalve woningen werden er in deze periode nog een aantal werkplaatsen en fabrieken gebouwd, zoals Burgers fietsenfabriek, en ook een openbare school ‘voor minvermogenden’ aan de Zwolseweg (1883).

Links op de foto hiernaast.

Aquarel van Jan Stiering, in 1852 gemaakt in de Voorstad OVERHEIDSBEMOEIENIS

MA

MI

X

N

1845 1895

In de jaren ’80 van de 19e eeuw klonk de roep om overheidsmaatregelen steeds luider door in de gemeenteraad.

Op initiatief van textielondernemer en gemeenteraadslid Ankersmit gingen de particuliere eigenaren in Voorstad Noord – waar ook de textielfabriek stond - akkoord met de gratis overdracht van de private straten aan de gemeente. Dit in ruil voor de aanleg van riolering, verlichting en verharding.

De gemeenteraad ging in 1885 akkoord met dit voorstel. Dankzij deze deal werd het voor de gemeente ook eenvoudiger om eisen te stellen aan de grootte en de kwaliteit van de woningen.

INDUSTRIE IN DE SCHIL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Bedrijf Stoffel . Houtmolen Ankersmit . Textiel Davo . Bier Hamer Laurillard . Aardewerk Cannenburg . Aardewerk Grolleman en Nierd . Aardewerk Handelskade Burgers . Fietsen Holtkamp . Bedden KVT . Tapijten Peters . Tapijt Anton Hunink Era . Chemie De IJsel . Drukwerk Bijdendijk Ten Hove . Sigaren Horst Maas . Sigaren Zandhuis en Zwart . Metaalbedrijf Sluis . Koek Thomassen & Drijver . Verpakkingen

aantal werknemers Locatie Lagestraat Lange Zandstraat Boxbergerweg Zwolseweg (Ford garage) Zwolseweg Lagestraat Rozengaardeweg Rijsterborgerweg Smyrnastraat Zandweerdseweg Boxbergerweg Hogestraat Hoge Hondstraat Reviusstraat St. Jurrien/Reviusstraat Veenweg Oude Holterweg Oude Holterweg

Bestaan in 1871 1908/1909 1847-1973 10 110 1865-1965 70 226 1867-1904 6 1868-1929 34 75 1873-1884 1878-1911 3 1885 1896-1961 ?

1900-1963 20 1904-1978 217 1907-1986 18 1909-1968 60 1909-1960 1912-1983 1915-1952 1917-1953 1920-heden 1923-1934 1934-ca.2000 Totaal

08

08

120

729

ca.1960 25 1100 0 0

2014 0 0 0 0

0

0

200 65 109 120 650 20 40 0 0 15 0 500

0 0 0 0 0 0 0 0 0 6 0 0

2844

6

1896 • BURGERS

09

K-02 P-07

K-02 P-08

DE COWBOY-PERIODE 1845-1895

DE COWBOY-PERIODE 1845-1895

WONINGBOUW

OVERBLIJFSELEN UIT DEZE PERIODE

De nieuwe woningen waren niet zoveel beter dan de arbeidershuisjes in de oude stad.

Geen riolering. Uitwerpselen werden hergebruikt in de eigen moestuinen, die een noodzakelijk aanvulling in natura vormden op het karige loon.

Op de kaart uit 1899 zien we dat het gebied aansluitend op de oude stad – het vroegere schootsveld – inmiddels is bebouwd.

De Voorstad Oost staat jammer genoeg niet op deze of een andere kaart uit deze periode.

Ook het uitgestrekte fabriekscomplex van Ankersmit en andere fabrieken in de Zwolsewijk en DAVO Bier in het Noorden staan niet ingetekend. Vond men de industrie niet bij de stad horen?

Seriebouw door de Eendracht 1891 Brinkgreverweg

De straten waren privé eigendom van de huizenverhuurders en fabrikanten: niet verhard, geen waterafvoer – dus meestal modderig -, niet verlicht, nauwelijks politietoezicht.

De oranje/gele vlakken op de kaart met bouwjaren geven aan welke panden van vóór 1900 er nu nog overeind staan.

De bebouwing in de zwarte ruimtes daartussen is in latere jaren gesloopt en vervangen door gebouwen met een meestal hogere kwaliteit.

Alle industriële gebouwen uit deze periode zijn gesloopt en vooral vervangen door woningen.

De ongezonde leefomstandigheden zorgden voor veel ziektes en verzuim op het werk.

De meeste woningen uit deze periode zijn vroeger of later gesloopt.

Organische groei

Seriebouw rondom het latere Burgerscomplex

1877 Kraton op de Beestenmarkt, 23 woningen in particuliere opdracht

Als één van de laatste steden aan de IJssel mocht de stad in 1874 haar vestingstatus opgeven (op 18 april 1874), wat betekende dat men nu ook buiten de stadsmuren kon gaan bouwen.

En de bevolking groeide daarna hard verder.

Van ruim 19.000 inwoners in 1879, naar bijna 23.000 in 1889 en ruim 26.000 in 1900.

1886 Eendrachtstraat ruime arbeiderswoningen in opdracht van metselaar ten Voorde”

KAART-1890 MET ORGANISCHE GROEI RIELERWEG

Aan knellende banden ontworsteld, Jan ten Hove, 1998

Sociale woningbouw

ENKELE VOORBEELDEN VAN UIT DE COWBOW-PERIODE OVERGEBLEVEN PANDEN

Verreweg de meeste woningen werden gebouwd door particulieren, aannemers en beleggers. Sociale woningbouw kwam wel vroeg maar mondjesmaat op gang.

In 1866 bouwde de ‘Vereniging tot Opbouw en Verbetering van Arbeiderswoningen’ de eerste 24 ‘sociale huurwoningen’.

In deze vereniging speelden lokale notabelen een belangrijke rol.

In 1883 richtten een aantal werklieden woningbouwvereniging ‘De Eendracht’ op.

De leden betaalden huur en contributie en werden na 20-25 jaar eigenaar van de woning.

Ook hier was de steun van notabelen als Ankersmit en Gualthérie van Weezel van wezenlijk belang, onder andere voor het aantrekken van startkapitaal.

In 1886 werd het eerste complex aan de Eendrachtstraat gerealiseerd.

Op verzoek van arbeiders van Nering Bögel bouwde De Eendacht nog eens 24 woningen langs de Brinkgreverweg. Deze huizen van architect G. te Riele staan er nog steeds, zij het in aangepaste vorm.

1882 • Boxbergerweg

1890 • Brinkgreverweg

1882 • Boxbergerweg

1883 • Lange Zandstraat

Rielerweg

Noodwoningen Molenwijk

1891 • Brinkgreverweg, Te Riele

Brinkgreverweg - Achterzijde

De Krim

RE NVOOI Woningen en moestuinen onder de rook van Burgers

< 1800 1800 - 1850 1850 - 1900

10

11 1894 • Rozengaarderweg, organische groei

Rozengaarderweg, seriebouw (gesloopt)

Schoutenweg

1887 • Korte Zandstraat

Lange Rij

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

IMPRESSIE KLEINE KUBUS 01

24

IMPRESSIE KLEINE KUBUS 02

25

IMPRESSIE KLEINE KUBUS 03

26

IMPRESSIE KLEINE KUBUS 04

27

IMPRESSIE KLEINE KUBUS 05

28

IMPRESSIE KLEINE KUBUS 06

29

IMPRESSIE EXPOSITIE

PUBLIEKSACTIVITEITEN Opening expositie op 23 oktober 2014.

Auteur Henk van Baalen, geboren en wonend in de Schil, vertelt aan de hand van oude foto’s en anekdotes over het wel en wee in de schilwijken, vroeger en nu.

Prof. Ir. Reijndorp, buitengewoon hoogleraar aan de UVA, houdt een referaat over de vraag ‘Hoe stedelijk is de Deventer Schil’? Daarbij vragen stellend aan de gemeentelijke uitgangspunten en beleidsvisies, met veel aandacht voor de analyse en het gebruik van de openbare ruimte.

Wethouder Jan Jaap Kolkman, opgegroeid in de Schil, opent de tentoonstelling. In zijn speech gaat hij onder andere in op zijn jeugd in het Rode Dorp, waar de verheffing van de arbeidersklasse destijds centraal stond.

Presentatieavond op 13 november met als thema ‘improviseren in stedenbouw en wijkaanpak’.

Drs. Gerlinda Tijhuis-Ten Brinke, gemeentelijk ‘gebiedsregisseur’ in Voorstad Oost, licht de gemeentelijke aanpak toe: bottom up, reageren op initiatieven vanuit de buurt en die waar gewenst en nodig ondersteunen.

Ir. Frank Werner, architect bij het Rotterdamse bureau KCAP (Kees Christiaanse and Partners), laat zien hoe je een computer – mits goed geprogrammeerd - een stedenbouwkundige verkaveling kunt laten ontwerpen op basis van de opgegeven bewonersvoorkeuren.

Ibrahim Erdogan woont in de Voorstad en kwam lang geleden vanuit Turkije naar Deventer. ‘In Nederland zijn de gordijnen open, maar de deuren dicht. In Turkije is dat precies andersom’, zo hij omschrijft hij zijn aanvankelijke cultuurschok. Inmiddels woont hij ingeburgerd en tevreden in de Schil.

Wandeling op 15 december door Voorstad centrum onder de bezielende leiding van Hiske Galema.

Presentatie op 4 december van het Schil-verhaal door ir. Roel van Veldhuizen voor een dertigtal docenten van Hogeschool Saxion, die betrokken zijn bij het Stadslab.

Lezingenavond op 9 december Joop Hofman van De Rode Wouw doorloopt de verschillende vormen van bewonersparticipatie vanaf de jaren zestig tot heden en introduceert ‘zandbakmanagement’ als nieuwe term voor bewonersdynamiek.

Jan Kees Steegeman, adviseur monumenten gemeente Hengelo, zoomt in op de aanpak van het bijzondere Hengelose tuindorp Het Lansink, ooit ontwikkeld voor de arbeiders van Stork, inclusief de directeur en het middenkader.

Miranda van de Burgt en Thimo Woerts, traineestudenten stedenbouwkundig ontwerp Saxion, lichten hun plannen toe voor de verbetering van het winkelgebied Rielerweg.

30

31

IMPRESSIE OPENING

50 EnquĂŞtes in Schilwijken Deventer door Jaco Remmelink Leeftijden, 20-40 jaar; 24%, 40-60 jaar; 46% en 60 plus 30% Mannen; 58% en vrouwen; 42% WONEN Hoe beoordeelt u de kwaliteit van uw woonomgeving; 16% uitstekend, 48% goed Hoe beoordeelt u de ligging van uw woning; 40% uitstekend, 50% goed Hoe beoordeelt u de veiligheid in uw woonomgeving; 58% goed, 26% matig en 12% slecht Waarom bent u juist hier gaan wonen?

Antwoorden die vaker zijn genoemd; Veel bewoners zijn er geboren en getogen, wonen er al lang, familie woont vlak bij Vanwege de centrale ligging ten opzichte van centrum en openbaar vervoer Rustige, oude wijk met groen Wat zou u aan de woonomgeving verbeterd willen zien?

Beter schoonhouden plantsoenen en straten, 44% (zie ook bij VERKEER)

Schilwandeling

32

WERKEN Hoe beoordeelt u de afstand tussen wonen en werken; 24% uitstekend, 44% goed Hoe waardeert u de verbinding met openbaar vervoer; 30% uitstekend en goed, 64% geen mening Wat vindt u van de kwaliteit van uw werk?

28% uitstekend, 36% goed. 30% pensioen of geen werk

SOCIAAL Hoe behulpzaam zijn uw buren; 52% uitstekend, 36% goed en 8% matig.

Hoe is het contact met andere bewoners in de straat; 24% uitstekend, 44% goed en 28% matig.

Hoe is uw contact met buitenlandse bewoners; 12% uitstekend, 48% goed, 14% matig en 16 % had geen mening.

Wat zou u willen doen om de sociale contacten te verbeteren?

Vaker worden genoemd; Buurt of straatfeest organiseren.

VERKEER Hoe beoordeelt u de verkeerssituatie in uw straat; 34% goed, 22% matig en 36% slecht.

Hoe beoordeelt u het parkeren in uw straat; 34% goed, 36% matig en 26% slecht.

Wat zou u hieraan verbeterd willen zien? Vaker genoemd werden; Werk- en vrachtverkeer weren uit de straat, meer drempels in de straat, meer parkeerplaatsen maken, ook voor de tweede auto op overloopplek, meer handhaven, overlast voorkomen van naburig betaaldparkeren wijkdeel, parkeeroverlast voorkomen tijdens wedstrijden van GAE. SCHOLING Zijn er voldoende basisscholen in de buurt; 80% zei ja!

Is er voldoende vervolgonderwijs in de buurt; 76% zei ja!

WINKELEN Hoe beoordeelt u het aantal winkels in uw buurt; 16% vindt dit uitstekend en 58% goed.

Wat vindt u van de afstand tussen uw huis en de winkels; 24% vindt dit uitstekend en 66% goed.

Wat zou u aan het winkelbestand in uw buurt verbeterd willen zien?

Antwoorden vaker genoemd; Buurtwinkel of goedkope buurtsuper, minder leegstand, meer variatie in winkels aan Rielerweg

ACTIE Aan welke werkzaamheden zou u willen meewerken om de kwaliteit van de wijk te verbeteren?

Handen uit de mouwen; 54% Organisatie activiteit; 12% Niets; 34% Een aantal personen doet al specifiek buurtwerk, en een straat heeft een straat-APP

RECREATIE Hoe beoordeelt u de hoeveelheid groen in uw buurt; 62% uitstekend en 26% matig Hoe beoordeelt u de hoeveelheid speelplek voor kinderen in de buurt; 14% uitstekend, 60% goed.

Hoe beoordeelt u de kwaliteit van het buurthuis; 6% uitstekend, 18% goed en 66% heeft geen mening, omdat ze het buurthuis niet kennen of er geen gebruik van maken.

Welke voorzieningen mist u in de wijk?

Straatfeest, buurtfeest, bbq, kinderactiviteiten, buurthuis

AFSLUITEND Kent u Architectuurcentrum Rondeel?

28% zei; ja en 72% had er niet van gehoord.

33

IN DE KRANT

34

IN DE KRANT

35

Architectuurcentrum Rondeel Stromarkt 18C 7411 PK Deventer 0570 - 611 901 info@rondeeldeventer.nl