ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΞΑΝΑ: Προς την ανανεωση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη

1

προς την ανανέωση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη

Συμμετοχικός Σχεδιασμός Ξανά:

2

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ_ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Συμμετοχικός Σχεδιασμός Ξανά:

προς την ανανέωση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΔΑΜΒΟΠΟΥΛΟΥ ΑΡΕΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣ: ΓΑΒΡΗΛΟΥ ΕΒΕΛΥΝ_ΛΥΚΟΥΡΙΩΤΗ ΙΡΙΣ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ_ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2012-13 3

4

Με την ολοκλήρωση της ερευνητικής εργασίας θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου και τους φίλους μου για την ηθική και πρακτική υποστήριξη, και τις καθηγήτριες μου, Έβελυν Γαβρήλου και Ίρις Λυκουριώτη για όλη την βοήθεια, την καθοδήγηση και την ψυχανάλυση! Σας φιλώ! Όλους! Α.

5

περίληψη

Έναυσμα της ερευνητικής εργασίας υπήρξε το ενδιαφέρον για τον ανθρώπινο παράγοντα του σχεδιασμού. Σε ποιο βαθμό ο κάτοικος λαμβάνεται υπόψη κατά την σχεδιαστική διαδικασία από τον αρχιτέκτονα και τον αναθέτη του αρχιτεκτονικού έργου; Η αρχιτεκτονική είναι ο επίσημος διαμορφωτής του δομημένου περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο τα άτομα καλούνται να επιτελέσουν τις βιολογικές και κοινωνικές ανάγκες τους. Από τη στιγμή που το περιβάλλον επηρεάζει τον βαθμό ικανοποίησης αυτών των αναγκών, είναι δικαίωμα των χρηστών να επηρεάσουν, με τη σειρά τους το περιβάλλον, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται όσο το δυνατόν καλύτερα στον τρόπο ζωής τους. Η καθιερωμένη αρχιτεκτονική σχεδιαστική και παραγωγική διαδικασία, τείνει να αποσιωπεί αυτόν τον σημαντικό παράγοντα· τον χρήστη, και να καθοδηγείται από τις απαιτήσεις της αγοράς, αποκλείοντας, έτσι, το μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας από την αρχιτεκτονική παραγωγή. Οδηγούμαστε έτσι σε μια μονόπλευρη παραγωγή από την μεριά των αναγνωρισμένων επαγγελματιών, των αρχιτεκτόνων. Προκύπτει συνεπώς το συμπέρασμα πως ανάμεσα στους ρόλους του αρχιτέκτονα είναι να δημιουργήσει την απαραίτητη σύνδεση της αρχιτεκτονικής και της κοινωνίας. Να επιτρέψει στον χρήστη να διαμορφώσει το δομημένο περιβάλλον μέσα στο οποίο θα κατοικήσει, να τον εμπνεύσει και να διαμορφώσει τις κατάλληλες συνθήκες. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να προκληθεί και να ευνοηθεί η συμμετοχή του χρήστη στην αρχιτεκτονική διαδικασία, τόσο από την πλευρά των επίσημων πρακτικών όσο και ανεπίσημα, παρακάμπτοντας τις καθιερωμένες διαδικασίες και προσδίδοντας στα κτίρια και τους δημόσιους χώρους νέα νοήματα και αξίες, ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες και επιθυμίες.

6

περίληψη

abstract

Trigger of the research has been the interest in the human factor in the design progress. To which level is the occupant being taken into account during the design process by the architect or the client of the architectural project?

Architecture has been the official shaper of the build environment, in which a person is invited to fulfill his biological and social needs. Since the environment affects the degree of satisfaction of these needs, it is a right for the users to influence, in turn, the environment, so as to meet the best possible lifestyle.

The standard architectural design and productive process, tends to withhold this important factor, the user, and to be guided by the requirements of the market, excluding thus the biggest part of the society from the architectural production. This leads to a one-sided production from the part of the established professionals, the architects.

This subsequently raises the conclusion that amongst the roles of the architect is to create the necessary connection of architecture and society. To allow the user to configure the built environment, in which he will live, to inspire him and to shape the appropriate conditions.

Aim of this thesis is the way in which the user’s participation could be challenged and encouraged, both from the formal and informal practices, bypassing the established procedures and serve the buildings and public spaces new meanings and values, depending on the current needs and desires.

abstract

7

περιεχόμενα •

εισαγωγή • εισαγωγικά στοιχεία • η αξία του συμμετοχικού σχεδιασμού

•

μέρος α’ • ιστορική αναδρομή • ο χρήστης • ο ρόλος του αρχιτέκτονα • η συμμετοχική αρχιτεκτονική διαδικασία

• μέρος β’

• αρχιτεκτονικές ομάδες raumlabor 8

σελ.11 12 16 15 20 36 42 46 51 52

exyzt

atelier d’ architecture autogérée

• έργα prinzessinnengarten

kingsdale school regeneration project – dRMM architects

the HighLine park – Diller, Scofidio+Renfro

σελ.62 72 86 92 98

• πείραμα γειτονιάς

109

•

συμπεράσματα

119

• •

υποσημειώσεις βιβλιογραφία - πηγές

122 130 9

10

εισαγωγή

11

εισαγωγικά στοιχεία

Έναυσμα αυτής της ερευνητικής εργασίας υπήρξε το ενδιαφέρον για τον ανθρώπινο παράγοντα του σχεδιασμού, δηλαδή κατά πόσο ο κάτοικος ή ο χρήστης λαμβάνονται υπόψη κατά την διαδικασία του σχεδιασμού, με ποιον τρόπο εντοπίζονται και ικανοποιούνται οι ανάγκες του από τον σχεδιαστή, ποια είναι η θέση του σε σχέση με τη συνθετική διαδικασία.

Η αρχιτεκτονική, επίσημη ή μη, δημιουργεί το περιβάλλον μέσα στο οποίο τα άτομα καλούνται να ικανοποιήσουν τις βασικές τους ανάγκες (στέγαση, τροφή, ξεκούραση κλπ) αλλά και να δημιουργήσουν σχηματισμούς και ομάδες και να αναπτύξουν κοινωνικές σχέσεις και δραστηριότητες που οδηγούν στην διαμόρφωση του συνόλου της κοινωνίας. Εφόσον ο χώρος μέσα στον οποίο λαμβάνουν χώρα αυτές οι δραστηριότητες έχει την δύναμη να επηρεάσει την φύση αυτών των δραστηριοτήτων, να τις ευνοήσει ή να τις εμποδίσει, να εμπνεύσει τα άτομα να δράσουν ή να τα αποτρέψει, τα άτομα, από την πλευρά τους, έχουν το δικαίωμα να επηρεάσουν την μορφή του περιβάλλοντός τους, έτσι ώστε αυτό να ανταποκρίνεται όσο το δυνατόν καλύτερα στις ανάγκες και τις απαιτήσεις τους. Το άτομο δεν πρέπει να είναι απλά ένας ένοικος του χώρου, να διαμένει σε αυτόν, αλλά να δραστηριοποιείται μέσα σε αυτόν, να μετατραπεί σε χρήστης του.

12

εισαγωγή.1. εισαγωγικά στοιχεία

Θεωρώντας δεδομένο αυτό το «δικαίωμα στην χρήση», η παρούσα ερευνητική εργασία εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους μπορεί αυτό να επιτευχθεί. Μελετώνται οι διαφορετικές θεωρίες που εμφανίστηκαν από τις αρχές του 20ου αι σε σχέση με την αρχιτεκτονική δημιουργία, το δομημένο περιβάλλον και τις σχέσεις αρχιτέκτονα-χρήστη. Κυρίαρχος είναι ο ρόλος του «συμμετοχικού σχεδιασμού» όπως αυτός εκφράστηκε κυρίως από τα μέσα του 20ου αι. ως αντίδραση στην επικρατούσα τάση του μοντερνισμού και την θεώρησή του για τον χρήστη ως μια αφαιρετική και γενικευμένη οντότητα χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Η συμμετοχή ορίζεται στο λεξικό ως η συνεργασία στην εκτέλεση ενός έργου, η ενεργητική παρουσία σε κάποια δραστηριότητα σε συνεργασία με άλλους, με την προσωπική εκτέλεση ενός έργου ή με την υλική, ηθική ή πνευματική προσφορά.1 Στην αρχιτεκτονική διαδικασία ως δραστηριότητα ορίζεται ο σχεδιασμός του χώρου, η παραγωγή δομημένου περιβάλλοντος. Συμμετέχοντες σε αυτή τη δραστηριότητα είναι ο αρχιτέκτονας ,και στην συνέχεια οι λοιποί επαγγελματίες σχετικοί με την παραγωγή χώρου (μηχανικοί, κατασκευαστές, εργάτες), από τη μία πλευρά, και ο πελάτης -αυτός που αναθέτει το έργο- από την άλλη. Ο πελάτης μπορεί είτε να ταυτίζεται με τον χρήστη του έργου είτε όχι, ανάλογα με το είδος ή/και το μέγεθος του έργου. Θεωρώντας ως δεδομένο ότι στην τυπική αρχιτεκτονική διαδικασία υπάρχει ενός βαθμού αλληλεπίδραση μεταξύ αρχιτέκτονα και πελάτη, συμμετοχική διαδικασία θεωρείται αυτή στην οποία συμμετέχουν και ο πελάτης -αυτός που αναθέτει το έργο- και οι χρήστες -αυτοί που «κατοικούν» το έργο- και το ευρύ κοινό -αυτοί στους οποίους εκτίθεται το έργο με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Στόχος του συμμετοχικού σχεδιασμού ουσιαστικά, δεν είναι να καταγραφεί ένα νέο μοντέλο, αλλά να αλλάξει η ίδια η διαδικασία σχεδιασμού και παραγωγής του δομημένου χώρου. «Αυτό απαιτεί … την αναζήτηση όχι ενός καινούργιου ρόλου για τον καθένα ξεχωριστά αλλά μιας καινούργιας σχέσης χρήστη/ειδικού»2

Στην παρούσα εργασία, για την περιγραφή της συμμετοχής στην σχεδιαστική διαδικασία, υιοθετείται η κατηγοριοποίηση που παρουσιάστηκε από τον Paul Jenkins στο βιβλίο “Architecture, Participation and Society” (2010)3. Σύμφωνα με τα παραπάνω η συμμετοχική διαδικασία: αφορά την αλληλεπίδραση του αρχιτέκτονα με: • τον πελάτη , αυτόν που αναθέτει το έργο • τον χρήστη, αυτόν που βρίσκεται σε συνεχή αλληλεξάρτηση με το έργο • το ευρύ κοινό, αυτοί στους οποίους εκτίθεται το έργο με τον οποιονδήποτε τρόπο μπορεί να πάρει την μορφή: • πληροφόρησης, όταν έχουμε ροή πληροφοριών μονής κατεύθυνσης, από τον ειδικό προς τους εμπλεκόμενους • σύσκεψης, όταν υπάρχει ροή πληροφοριών και απόψεων διπλής κατεύθυνσης ανάμεσα στους ειδικούς και τους εμπλεκόμενους • κοινής λήψης αποφάσεων, όταν υπάρχει συνεχόμενη και αμφίδρομη διαπραγμάτευση ανάμεσα στον ειδικό και κάποιον ή όλους τους εμπλεκόμενους εισαγωγή.1. εισαγωγικά στοιχεία

13

και να αφορά ένα ή περισσότερα από τα στάδια της παραγωγής: • τον σχεδιασμό • την κατασκευή • την ολοκλήρωση και την αξιολόγηση Δημιουργείται έτσι ένας κάναβος 3x3x3 για την περιγραφή και την αξιολόγηση της σχεδιαστικής διαδικασίας. Όσον αφορά, πιο συγκεκριμένα, τον χρήστη και τον ρόλο του μέσα στον -πλέον- δομημένο χώρο, όπως αυτός καθορίζεται από την σχεδιαστική διαδικασία και τις προθέσεις του αρχιτέκτονα (ή/και των εμπλεκόμενων όπως αναφέρθηκε παραπάνω κατά τον καθορισμό των σχεδιαστικών προθέσεων), αυτός μπορεί να έχει τρεις διαβαθμίσεις σύμφωνα με τις κατηγορίες του χρήστη που παρουσιάσθηκαν από τον Jonathan Hill, στο βιβλίο “Actions of Architecture – Architects and Creative Users” (2003)4: • να είναι παθητικός, δηλαδή σταθερός και προβλέψιμος και να δρα στον χώρο σύμφωνα με τους κανόνες που τέθηκαν από τον αρχιτέκτονα κατά τον σχεδιασμό • να αντιδρά στις προκλήσεις που δημιουργεί ο αρχιτέκτονας κατά τον σχεδιασμό, διαμορφώνοντας τον χώρο ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες, επιλέγοντας, όμως, από ένα περιορισμένο εύρος προκαθορισμένων επιλογών • να είναι δημιουργικός, είτε διαμορφώνοντας τον χώρο εκ νέου, σύμφωνα με τις δικές του εμπειρίες και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, είτε προσδίδοντας σε έναν υπάρχοντα χώρο νέα νοήματα και νέες χρήσεις, αντιθετικά με την ισχύουσα συμπεριφορά. Η τελευταία κατηγορία είναι αυτή που αντιμετωπίζει τον χρήστη ως ισάξιο του αρχιτέκτονα στην σχεδιαστική διαδικασία και είναι η πλέον επιθυμητή για τον συμμετοχικό σχεδιασμό.

14

εισαγωγή.1. εισαγωγικά στοιχεία

πελάτης

τασ κα

οκ ολ ρω λή ση

σχεδιάγραμα 1. οι 3 διαστάσεις της συμμετοχής, ιδία επεξεργασία

α εδι σχ σμ ός χρήστης ευρύ κοινό

κευ ή

εισαγωγή.1. εισαγωγικά στοιχεία 15

πληροφόρηση

σύσκεψη

λήψη αποφάσεων

η αξία του συμμετοχικού σχεδιασμού

Γιατί όμως θεωρείται τόσο σημαντική η συμμετοχή του χρήστη στον σχεδιασμό του χώρου που θα κατοικήσει; Υπάρχουν 2 θέσεις σχετικά με αυτή την ερώτηση. Αυτή που υποστηρίζει ότι η συμμετοχή είναι θεμελιώδες δικαίωμα όσων επηρεάζονται κατά τον οποιονδήποτε τρόπο από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, και αυτή που αναγνωρίζει στην συμμετοχική διαδικασία μια ποιοτική αξία, ότι δηλαδή βελτιώνει κατά κάποιον τρόπο τη διαδικασία ή/και το τελικό αποτέλεσμα. Η πρώτη δεν αναιρεί την δεύτερη, αλλά η δεύτερη δεν προϋποθέτει την πρώτη5. Η παρούσα εργασία υιοθετεί και τις δυο θέσεις. Μέσα στο δομημένο περιβάλλον ο χρήστης δεν επιτελεί μόνο τις βιολογικές του ανάγκες, αλλά και τις κοινωνικές. Καλείται να δημιουργήσει σχέσεις, να εργαστεί, να διαμορφώσει χαρακτήρα, με λίγα λόγια να ζήσει. Εφόσον ο χώρος στον οποίο κινείται έχει τη δύναμη να επηρεάσει όλες αυτές τις δραστηριότητές του, έτσι και ο χρήστης έχει το δικαίωμα να επηρεάσει τη μορφή του χώρου, ώστε να μπορέσει να επιτελέσει όλες αυτές τις λειτουργίες με τον καλύτερο δυνατό/επιθυμητό τρόπο. Επιπλέον κάθε άνθρωπος είναι φορέας πολλών και διαφορετικών ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που στο σύνολό τους διαμορφώνουν τον ανθρώπινο πολιτισμό. Αν ο χρήστης δεν μεταδώσει αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του στο δομημένο περιβάλλον, τότε οδηγούμαστε σε μια μονόπλευρη παραγωγή 16

εισαγωγή.2. η αξία του συμμετοχικού σχεδιασμού

χώρου από αυτούς που έχουν την θεσμική αναγνώριση να δρουν εξ ονόματος όλων (δηλαδή τους επαγγελματίες) χάνοντας έτσι ολοένα και περισσότερα κομμάτια του πολιτισμού και δημιουργώντας απρόσωπα και ουδέτερα κτίρια που απευθύνονται στον «μέσο όρο», σε κανέναν και σε όλους μαζί6. Αν τώρα, ικανοποιηθούν τα παραπάνω -δηλαδή η μετουσίωση στον εκάστοτε χώρο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των χρηστών του, έτσι ώστε να υπηρετούν τον τρόπο ζωής τους- τότε εκ των πραγμάτων έχουμε μια αναβάθμιση της διαδικασίας και του αποτελέσματος του σχεδιασμού, από την άποψη ότι , η ικανοποίηση των αναγκών με τον καλύτερο δυνατό τρόπο επηρεάζει την κοινή γνώμη που το κρίνει αισθητικά και λειτουργικά. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθεί ότι είναι σημαντικό να αναπτύσσονται δεξιότητες κατανόησης των γνώσεων και των αξιών των μη ειδικών από τους ειδικούς, καθώς αυτές θεωρούνται από τον συμμετοχικό σχεδιασμό εξίσου βάσιμες με αυτές των ειδικών. Οι δεξιότητες αυτές είναι σύνθετες, καθορίζονται από παράγοντες ψυχολογικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς. Ταυτόχρονα, απαιτείται ο ειδικός να ελέγχει τα δικά του φίλτρα ανάγνωσης και παρατήρησης του φυσικού και κοινωνικού χώρου των χρηστών. Τέλος, ο συμμετοχικός σχεδιασμός συμβάλλει στην κατεύθυνση της εξέλιξης της γνώσης πάνω στην αρχιτεκτονική και τη συμπεριφορά του χρήστη, στο κομμάτι που αφορά την μελέτη και την ανατροφοδότηση μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής και την κατοίκηση. Η παρακολούθηση των κτιρίων σε βάθος χρόνου είναι σημαντική, καθώς ο ρόλος της αρχιτεκτονικής ολοκληρώνεται –και μπορεί έτσι να αξιολογηθεί συνολικά- μετά την οικειοποίηση του κτιρίου από τα άτομα.

εισαγωγή.2. η αξία του συμμετοχικού σχεδιασμού

17

18

μέρος α’ Στο μέρος αυτό επιχειρείται μια θεωρητική προσέγγιση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη, και της εμπλοκής του δεύτερου στην σχεδιαστική διαδικασία. Παρουσιάζεται η ιστορική πορεία που οδήγησε στην συνειδητοποίηση της αξίας του χρήστη στην παραγωγή του χώρου, αναλύονται οι ρόλοι του χρήστη και του αρχιτέκτονα, και τέλος τα χαρακτηριστικά των διαδικασιών του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού που εμπεριέχουν την δημιουργική συμμετοχή του χρήστη.

19

ιστορική αναδρομή

Κατά την διάρκεια του 19ο αι. η λόγια αρχιτεκτονική δεν είναι ακόμα ευρέως διαδεδομένη, λόγω μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων. Οι περισσότεροι Γερμανοί και Βρετανοί θεωρητικοί τοποθετούσαν την χρήση εκτός των αισθητικών χαρακτηριστικών της αρχιτεκτονικής. Σύμφωνα με τον F.W. Schelling, η αρχιτεκτονική είναι «όμορφη μόνο όταν ανεξαρτητοποιείται από την ανάγκη»7.

Με την αλλαγή του αιώνα, αλλάζει και η αντιμετώπιση του σκοπού της αρχιτεκτονικής. Μετά την Ρωσική Επανάσταση του 1917, ένα κομμάτι του ρωσικού κονστρουκτιβισμού8 προσανατολίζεται στον κοινωνικό στόχο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής για την ικανοποίηση του σοσιαλιστικού προγράμματος και της βιομηχανικής ανάπτυξης του νέου καθεστώτος. Ο αρχιτεκτονικός μοντερνισμός αναζητά την κοινωνική έκφραση της αρχιτεκτονικής και επιδιώκει να βελτιώσει τις συνθήκες της κοινωνικής ζωής. Το πρόβλημα, όπως το αντιλήφθηκαν οι υποστηρικτές του Neues Bauen στις αρχές της δεκαετίας του ’20, ήταν το πώς η αρχιτεκτονική, που μέχρι πρότινος προοριζόταν να εκφράζει την ατομικότητα των μελών της κοινωνίας, θα προέβαλλε τον συλλογικό χαρακτήρα της κοινωνίας, διατηρώντας παράλληλα τον καλλιτεχνικό της χαρακτήρα. Η λύση εντοπίσθηκε στην εκμετάλλευση της μαζικής παραγωγής και την αναδιάρθρωση της παραγωγής του κτιρίου. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η προσπάθεια να επεκταθεί 20

α.1. ιστορική αναδρομή

η έκφραση της κοινωνικής συλλογικότητας στις χρήσεις του κτιρίου εξαρτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από δύο λέξεις, το «Sachlichkeit»9 και το «Zweckmäßigkeit»10 -μεταφρασμένες και οι δύο στα αγγλικά με τον όρο «function»11- που απέκτησαν κοινωνικό χαρακτήρα εκφράζοντας την άμεση σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τον σκοπό του. Με την κατάρρευση της δημοκρατίας της Βαϊμάρης, και τον θάνατο του Neues Bauen, τα πειράματα για την κοινωνικοποίηση της αρχιτεκτονικής διακόπηκαν στην Γερμανία. Οι Γερμανοί αρχιτέκτονες που μετανάστευσαν στην Βρετανία και τις ΗΠΑ βρήκαν το πολιτικό κλίμα σε αυτές τις χώρες απαγορευτικό για την αναμορφωτική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής12.

Η προσκόλληση στον φονξιοναλισμό και στην ρήση “form follows function”13 οδήγησε σε μια υπερβολικά εξορθολογισμένη θεώρηση της κοινωνίας και της αρχιτεκτονικής. Ο Τεϊλορισμός και ο Φορντισμός πρότειναν μια μαζική γραμμή παραγωγής προϊόντων με βάση τις ανάγκες που προκύπτουν από την έρευνα της αγοράς και την μελέτη εφαρμογής πρωτοτύπων. Ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζεται, κατασκευάζεται και κατοικείται ένα κτίριο είναι ανάλογος με αυτόν που ένας εργάτης χειρίζεται μια μηχανή στο εργοστάσιο- ο σωστός τρόπος. Ο φονξιοναλισμός δείχνει να στηρίζεται πάνω σε μια ‘επιστήμη’ μελέτης της συμπεριφοράς των χρηστών που δεν μπορεί να τεκμηριωθεί επιστημονικά, γιατί βασίζεται στην πεποίθηση ότι η χρήση είναι προβλέψιμη και οικουμενική14.

Μέσω των CIAM, από το 1928 ως το 1956,οι κορυφαίοι αρχιτέκτονες της εποχής είχαν ως στόχο να ορίσουν και να διαδώσουν τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος, πιστεύοντας ότι η αρχιτεκτονική δεν πρέπει να είναι απομονωμένη από την πολιτική, αλλά ότι οι κοινωνικό-οικονομικές συνθήκες επηρεάζουν το δομημένο περιβάλλον. Η ιδρυτική τους Διακήρυξη, επίσης, υποστήριζε ότι καθώς η κοινωνία εκβιομηχανίζεται όλο και περισσότερο, είναι ζωτικής σημασίας οι αρχιτέκτονες και η κατασκευαστική βιομηχανία να εξορθολογήσουν τις μεθόδους τους, να αγκαλιάσουν τις νέες τεχνολογίες και να αγωνιστούν για την μέγιστη αποτελεσματικότητα. Η αρχική στάση τους απέναντι στην πολεοδομία ήταν άκαμπτη: η χαοτική πόλη του παρελθόντος πρέπει να αντικατασταθεί από μια λειτουργική πόλη, χωρισμένη σε ζώνες, αποτελούμενη από τυποποιημένες κατοικίες και διαφορετικές περιοχές για κατοικία, εργασία και αναψυχή με μεγάλους ενδιάμεσους χώρους πρασίνου. Οι αρχές αυτές υιοθετήθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην ανάπλαση των πόλεων μετά τον 2ο Π.Π.

Ο στρουκτουραλισμός στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία γεννήθηκε ως μια αντίδραση στον φονξιοναλισμό των CIAM, ο οποίος είχε οδηγήσει σε μια άψυχη έκφραση του αστικού σχεδιασμού που αγνοούσε την ταυτότητα των κατοίκων. Ανάμεσα στους αμφισβητίες ήταν και οι βρετανοί αρχιτέκτονες Alison & Peter Smithson, οι οποίοι οδήγησαν στην διάλυση των CIAM το 1959. Οι Smithson ανησυχούσαν ότι η ιδανική πόλη των CIAM θα οδηγούσε στην απομόνωση και την κοινωνική κατάρρευση. Ένα από τα πιο εμπνευσμένα μανιφέστο του στρουκτουραλισμού συντάχθηκε από τον Aldo van Eyck στο αρχιτεκτονικό περιοδικό Forum 7/1959, ως πρόγραμμα για το CIAM XI, το οποίο ήταν ουσιαστικά μια μετωπική επίθεση στον φονξιοναλισμό και ρασιοναλισμό των CIAM, και οδήγησε στην διάλυσή τους και την επίσημη αρχή του στρουκτουραλισμού15.

Βασική αρχή του στρουκτουραλισμού είναι ότι όλα τα στοιχεία του πολιτισμού πρέπει να γίνονται κατανοητά υπό το πρίσμα των σχέσεών τους με ένα μεγαλύτερο πρωταρχικό σύστημα ή δομή, επομένως και το δομημένο περιβάλλον θα πρέπει να σχετίζεται με τις κοινωνικές δομές. Η αρχετυπική α.1. ιστορική αναδρομή

21

συμπεριφορά του ανθρώπου είναι η προέλευση της αρχιτεκτονικής. Σε αντίθεση με τα CIAM, οι στρουκτουραλιστές βρήκαν στις ιστορικές πόλεις λύσεις για ένα νέο ξεκίνημα της μορφής: μια εμπνευσμένη, προσαρμοστική και επεκτάσιμη αρχιτεκτονική. Τα μέλη της Team X επιδίωκαν να αποκαταστήσουν μια αίσθηση νοήματος, τοπικότητας, απροόπτου και ανθρωπισμού στα κτίρια τους. Οι Δανοί Στρουκτουραλιστές, με εμπνευστή τους τον Aldo van Eyck, πρέσβευαν την κατασκευή ατελών κτιριακών δομών με χρήση επαναλαμβανόμενων βασικών στοιχείων, μια ιδέα που βασίζεται πάνω στην κυτταρική δομή. Τόσο τα ίδια τα στοιχεία όσο και η σύνδεσή τους σχεδιάζονταν έτσι ώστε να διευκολύνουν την ατομική ερμηνεία, την πολλαπλότητα των χρήσεων και την μελλοντική ανάπτυξη και αλλαγή. Από μια άλλη οπτική, ο John Habraken, ο Herman Hertzberger και ο Lucien Kroll έθεσαν την βάση της συμμετοχής του χρήστη στην αρχιτεκτονική –και κυρίως στην κατασκευή κατοικίας. (βλ. παρακάτω)

Η Διεθνής Καταστασιακή, που ιδρύθηκε το 1957 και διαλύθηκε το 1972, ήταν μια πολιτική ομάδα, της οποίας η κριτική για την αποξένωση της καπιταλιστικής κοινωνίας είχε μια μακροχρόνια επίδραση στον σύγχρονο πολιτισμό. Οι καταστασιακοί αντιτάθηκαν τόσο στον φονξιοναλισμό όσο και στο αρχιτεκτονικό επάγγελμα. Δρούσαν στο περιθώριο μεταξύ τέχνης, πολιτικής, αρχιτεκτονικής και πραγματικότητας και σκοπός τους ήταν η εφαρμογή της τέχνης στην καθημερινή ζωή. Οι τεχνικές που υιοθετούσαν περιελάμβαναν το derive, μια τυχαία περιπλάνηση μέσα σε ένα αστικό τοπίο, το detournement, μια παραλλαγή ενός υπάρχοντος έργου με αντιθετική έννοια από την αρχική, την ψυχογεωγραφία, δηλαδή την μελέτη των επιπτώσεων του περιβάλλοντος στην συμπεριφορά του ατόμου, και την ενιαία πολεοδομία, μια ιδέα της πόλης βασισμένη στην κατασκευή συμμετοχικών καταστάσεων. Οι καταστασιακοί επικεντρώνονταν στην κατασκευή καταστάσεων μέσα στον αστικό ιστό, γεγονότων μικρής διάρκειας, όπου οι χρήστες είναι επίσης και σχεδιαστές16.

Την δεκαετία του ’60 εμφανίστηκε και μια άλλη τάση που αντιμετώπιζε την αρχιτεκτονική ως μία πολιτική πρακτική, τα ουτοπικά γκρουπ, τα οποία αντιμετώπιζαν τις ουτοπίες17 τους ως εργαλεία κοινωνικής αλλαγής. Με εξαίρεση τους Archigram, οι οποίοι, μέσω γραφιστικών μέσων και ριζοσπαστικών δηλώσεων, παρήγαγαν το όραμα μιας καταναλωτικής πόλης, τα περισσότερα γκρουπ επιδίωκαν την αλλαγή στην αντίληψης της αρχιτεκτονικής, από ένα στατικό κτίριο σε μια μορφή κοινωνικής και πολιτικής κριτικής και πράξης. Το σημείο σύγκλισης όλων των προσεγγίσεων ήταν ο σχεδιασμός μεγαδομών που θα μπορούσαν να συνδεθούν με το έδαφος, παρέχοντας ένα πλαίσιο ικανό να τροποποιηθεί, να προσαρμοστεί και να επεκταθεί. Οι πολιτικά προσανατολισμένες ομάδες ασκούσαν κριτική τόσο στις άκαμπτες μορφές του φονξιοναλισμού, όσο και στην αδιαφορία προς τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα18. Ο Yona Friedman, αρχιτέκτονας και θεωρητικός (1923-σήμερα), ασχολήθηκε στα ουτοπικά έργα του με θέματα αστικού σχεδιασμού, υποδομών και ενδυνάμωσης του χρήστη. Στο μανιφέστο του, που δημοσιεύτηκε το 1958 με τον τίτλο Architecture Mobile, μιλούσε για έναν νέο τύπο πολίτη απαλλαγμένο από τους περιορισμούς της εργασίας, λόγω της αυξανόμενης αυτοματοποίησης της παραγωγής. Το κεντρικό έργο του, Villa Spatiale (1958-1962), αποτελούνταν από προσωρινές, ελαφριές κατασκευές ανεπτυγμένες πάνω από το έδαφος, που θα μπορούσαν να συνδέονται κατά μήκος των υπαρχόντων πόλεων, τοπίων και υδάτινων όγκων, δημιουργώντας ένα 22

α.1. ιστορική αναδρομή

α.1. ιστορική αναδρομή 23

εικόνα 1. “η ομορφιά είναι στους δρόμους”, αφίσα της Διεθνούς Καταστασιακής

24

α.1. ιστορική αναδρομή

εικόνα 3. Villa Spatiale, Yona Friedman, 1958-62

εικόνα 2. City Interchange, Archigram, 1963

συνεχές τοπίο ανοιχτό στην οικειοποίηση από τον χρήστη. Αυτό που ξεχώριζε τον Friedman από τους υπόλοιπους ουτοπιστές της εποχής ήταν , αφενός η λιγότερο πληθωρική και περισσότερο πραγματιστική φύση των σχεδίων του, και αφετέρου η έμφαση που έδινε στην συμμετοχή του χρήστη. Στο έργο του Friedman η χωρική οργάνωση προκύπτει από την αναγνώριση της αξίας του χρήστη ως υπερέχουσα αυτής του αρχιτέκτονα και του εργάτη. Μάλιστα, ο ίδιος, αργότερα, ανέπτυξε μια σειρά από εγχειρίδια πάνω στην ιδιοκατασκευή για ανειδίκευτους εργάτες στην Ινδία και στις χώρες της Αφρικής και της Νοτίου Αμερικής, δουλεύοντας με την UNESCO και τον ΟΗΕ19.

Ο John Habraken, αρχιτέκτονας (1928-σήμερα), ερεύνησε την μαζική κατοίκηση και στρατηγικές για την συμμετοχή των χρηστών και των ενοίκων στην διαδικασία του κτιρίου. Είναι ευρύτερα γνωστός για την ιδέα του περί διαχωρισμού της υποδομής ενός κτιρίου σε στήριξη και πλήρωση, που ανέπτυξε στο βιβλίο του Supports : An Alternative to Mass Housing (1961). Στο βιβλίο επίσης αναπτυσσόταν μια προσέγγιση για την αρχιτεκτονική σύμφωνα με την οποία το κράτος παρείχε την υποδομή –σχεδιασμένη από αρχιτέκτονες και μηχανικούς- πάνω στην οποία οι χρήστες θα μπορούσαν να χτίζουν την κατοικία τους. Αυτό επιτρέπει στους χρήστες να έχουν μια νοηματοδοτημένη συμμετοχή στον σχεδιασμό των κατοικιών τους, επιτρέπει την ιδιοκατασκευή και μπορεί να προσαρμοστεί ανάλογα με τις συνθήκες.

Ο John Turner, Βρετανός αρχιτέκτονας και συγγραφέας (1927-σήμερα), δούλεψε ως σύμβουλος και αρχιτέκτονας στους καταπατητικούς οικισμούς του Περού την περίοδο 1957-1965. Την περίοδο εκείνη το Περού ήταν στο επίκεντρο της συζήτησης για την πολιτική της κατοίκησης, την κοινοτική ανάπτυξη και τον ρόλο της αυτοβοήθειας, και το γεγονός αυτό επηρέασε σημαντικά τα γραπτά του Turner πάνω στην κατοίκηση και την κοινοτική οργάνωση. Κεντρική του θέση είναι ότι η κατοικία παράγεται και διαχειρίζεται καλύτερα από τους μελλοντικούς ενοίκους της παρά από την κεντρική πολιτική, γιατί αυτοί είναι ειδικοί πάνω στις καταστάσεις που αντιμετωπίζουν, και θα πρέπει να παρέχεται σε αυτούς ‘η ελευθερία να χτίζουν’. Εάν αυτή η ελευθερία παρέχεται από το κράτος ή διεκδικείται μέσω καταλήψεων είναι λιγότερο σημαντικό. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το κράτος καθώς και οι ιδιωτικοί επαγγελματίες, όπως αρχιτέκτονες και μηχανικοί, δρουν σαν καταλύτες, προκαλώντας μια αλλαγή στην σκέψη που αξιοποιεί την εμπειρία και την τοπική γνώση πάνω από τεχνοκρατικές και επαγγελματικές μορφές γνώσης.

Ο Colin Ward, αρχιτέκτονας και μια από τις ηγετικές φιγούρες του βρετανικού αναρχικού κινήματος (1924-2010), έγραψε εκτεταμένα πάνω στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας και την κοινωνική ιστορία της Βρετανίας, και συγκεκριμένα πάνω σε θέματα κατοικίας και πολεοδομίας. Επεξεργαζόταν θεωρητικά μια ‘πραγματιστική αναρχία’ που σκόπευε στην αφαίρεση των εξουσιαστικών μορφών οργάνωσης και διακυβέρνησης για χάρη ανεπίσημων και αυτό-οργανωμένων μηχανισμών βασισμένων σε μη-ιεραρχικές δομές. Τα γραπτά του Ward προσπάθησαν να καταρίψουν δημοφιλείς μύθους και στερεότυπα σχετικά με την αναρχία, καθώς επίσης διακήρυτταν την πρακτική εφαρμοσιμότητα μιας τέτοιας προσέγγισης που θα μπορούσε να μεταμορφώσει την καθημερινή ζωή. Ένα από τα κύρια θέματα στην δουλειά του ήταν η προώθηση συνεργατικών στρατηγικών αυτοβοήθειας, με τη μορφή καταλήψεων, συνεταιρισμών ενοικιαστών και έργων ιδιοκατασκευής20.

Ο Cedric Price, αρχιτέκτονας (1934-2003), μέσα από τα έργα του, την διδασκαλία και τα γραπτά α.1. ιστορική αναδρομή

25

26

α.1. ιστορική αναδρομή

εικόνα 7. Fun Palace, Cedric Price,1961-65

εικόνες 4, 5, 6. εκδόσεις των Habraken και Turner

του, αμφισβήτισε την ταύτιση της αρχιτεκτονικής με το κτίριο και αντιμετώπισε με καχυποψία τους θεσμούς που χρησιμοποιούσαν τα κτίρια ως μέσο για την εδραίωση της δύναμής τους. Αντίθετα, ο ίδιος πρότεινε μια προσέγγιση της αρχιτεκτονικής βασισμένη στον χρόνο, ως μια σειρά παρεμβάσεων που θα ήταν προσαρμόσιμες και παροδικές. Τα δύο σημαντικότερα έργα του Fun Palace (1961-1965) και Potteries Thinkbelt (1965-1968) –αν και απραγματοποίητα- είχαν αξιοσημείωτη επιρροή στην σύγχρονη αρχιτεκτονική. Και τα δύο έργα αντιμετώπιζαν με μία καινοτόμο ματιά το νέο οικονομικοκοινωνικό πλαίσιο της μεταπολεμικής Βρετανίας. Ο Price είχε μια πίστη στις νέες τεχνολογίες, καθώς θεωρούσε ότι αν αναπτύσσοταν σωστά θα μπορούσαν να παράγουν μια πιο δημοκρατική αρχιτεκτονική. Η προσέγγιση του ενσαρκώνει ίσως πιο καθαρά τον ρόλο του αρχιτέκτονα ως χωρικού διαχειριστή. Επινοώντας όρους όπως ‘προνοητική αρχιτεκτονική’ και ‘ευεργετική αλλαγή’ , τα σχέδια του, ευφυή και προκλητικά, αμφισβητούν τις αξιώσεις και ενδυναμώνουν τους χρήστες ως συνεργάτες21.

Τα Κοινοτικά Κέντρα Σχεδιασμού (Community Design Centers- CDCs) δημιουργήθηκαν στις ΗΠΑ στο πλαίσιο του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα και για τα δικαιώματα των γυναικών του ’50 και του ’60, και παρείχαν τεχνικές και σχεδιαστικές συμβουλές σε κοινότητες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να τις αποκτήσουν με άλλο τρόπο. Το πολιτικό κλίμα της εποχής οδήγησε τους πολεοδόμους, αρχιτέκτονες και σχεδιαστές να θεωρούν τους εαυτούς τους υπερασπιστές όσων αποκλείονταν από την σχεδιαστική διαδικασία, και να αντιμετωπίζουν τον αστικό σχεδιασμό όχι ως ένα τεχνικό και γραφειοκρατικό θέμα αλλά ως πολιτικό. Τα Κέντρα έχουν ως στόχο την εμπλοκή των τοπικών κοινοτήτων στις διαδικασίες σχεδιασμού και ανάπτυξης, μέσω της κοινοτικής συμμετοχής και της κινητοποίησης ενάντια σε επιβεβλημένες στρατηγικές γενικού σχεδιασμού και αναπλάσεων. Η συμμετοχική προσέγγιση δούλευε για όσους δεν ήταν σε θέση να ανταπεξέλθουν οικονομικά στις υπηρεσίες ενός παραδοσιακού αρχιτέκτονα. Το πολιτικό κλίμα του ’60 είχε επίσης επιρροή και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα με αποτέλεσμα πολλά από τα Κέντρα να συνεργάζονται με πανεπιστήμια όπως το Πανεπιστήμιο του Yale,το Pratt Institute, το Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας και το Πανεπιστήμιο του Ντιτρόιτ. Είτε ανεξάρτητα είτε σε συνεργασία με ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα, τα Κέντρα αμφισβήτησαν τους παραδοσιακούς ρόλους και τις σχέσεις εξουσίας, όπως αυτές ανάμεσα στον αρχιτέκτονα και τον χρήστη ή τον μαθητή και τον δάσκαλο. Η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός ειδώθηκαν ως εργαλεία ηθικής παρέμβασης στο δομημένο περιβάλλον22.

Κατά τη δεκαετία του ’70 οι αποτυχίες του Μοντέρνου Κινήματος γινόταν όλο και περισσότερο φανερές σε πολλούς αρχιτέκτονες, οι οποίοι έψαχναν τρόπους για να επαναφέρουν την ισορροπία στις σχέσεις αρχιτέκτονα-χρήστη. Αναπτύχθηκε έτσι, μια σειρά προσεγγίσεων που είχαν ως κέντρο την συμμετοχή των μελλοντικών χρηστών στην σχεδιαστική διαδικασία. Αυτές περιελάμβαναν εργαστήρια, συνελεύσεις, γραφεία γειτονιάς, ιδιοκατασκευή, ευελιξία μορφών κ.α. Αν και πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, όλες οι μέθοδοι είχαν ως κοινό στόχο να ενθαρρύνουν τους χρήστες να πάρουν τον έλεγχο των κατοικιών τους με έναν τρόπο που θα επέτρεπε την δημιουργική εισροή τους ενώ παράλληλα δεν θα μείωνε τον ρόλο του αρχιτέκτονα.

Ο Lucien Kroll, αρχιτέκτονας (1927-σήμερα), ήταν ένας από τους πρωτοπόρους του συμμετοχικού κινήματος την δεκαετία του ’70. Το γνωστότερο έργο του είναι το Maison Medical για α.1. ιστορική αναδρομή

27

το Πανεπιστήμιο του Louvain, στο Βέλγιο (1970-76), για το οποίο τον προσέγγισαν οι ίδιοι οι φοιτητές. Ένα εξελισσόμενο μοντέλο του κτιρίου, που αναπτύχθηκε σε εντατική συνεννόηση με τους φοιτητές και τους άλλους χρήστες του κτιρίου, έγινε η καταγραφή της σχεδιαστικής διαδικασίας. Η εικόνα του Maison Medical έγινε συνώνυμη ενός συγκεκριμένου τύπου αρχιτεκτονικής και επηρέασε και άλλους αρχιτέκτονες στο να υιοθετήσουν συμμετοχικές τεχνικές στο έργο τους23.

Ο Herman Hertzberger, αρχιτέκτονας (1932-σήμερα), πίστευε ότι ο ρόλος του αρχιτέκτονα δεν είναι να παρέχει μια ολοκληρωμένη λύση, αλλά ένα χωρικό πλαίσιο που τελικά θα συμπληρώνεται από τους χρήστες. Με μέσα την πολλαπλότητα και τις ατελείς μορφές επιδιώκει να προκαλέσει τον χρήστη να ερμηνεύσει και να διαμορφώσει ο ίδιος το δομημένο περιβάλλον του. Το έργο του Diagoon Housing στο Delft, Oλλανδία (1967-70) θεωρείται ένα από τα κορυφαία έργα συμμετοχής του χρήστη στην διαμόρφωση της κατοικίας του. Οι οκτώ ‘σκελετικές’ κατοικίες, παραμένοντας ατελείς, επιτρέπουν στον ένοικο να διαμορφώσει τον ζωτικό του χώρο24.

O Walter Segal, αρχιτέκτονας (1907-1985), είναι ευρέως γνωστός για τον σχεδιασμό ενός συστήματος ιδιοκατασκευής κατοικίας, που έχει ως βάση την δομή ενός ξύλινου πλαισίου. Το σύστημα είναι αξιόλογο λόγω της αντοχής και της ευελιξίας του και επειδή παραμένει ανοιχτό σε ποικίλες ερμηνείες από τον χρήστη, τόσο κατά την κατασκευή όσο και κατά την κατοίκηση. Ενθαρρύνει τον χρήστη να πάρει τον έλεγχο του περιβάλλοντός του και μπορεί να θεωρηθεί ως μια κριτική στην ομογεννοποιημένη μαζική κατοίκηση της εποχής. Επιπλέον, από την στιγμή που ολόκληρες οικογένειες μπορούν να χτίζουν τα σπίτια τους από κοινού, η κατασκευαστική διαδικασία από μόνη της ενίσχυε την αίσθηση της κοινότητας25.

Ο Patrick Bouchain, αρχιτέκτονας και σκηνογράφος (1945-σήμερα), σχεδιάζει καταστάσεις όσο και κτίρια, αναλαμβάνοντας ένα πλήθος ρόλων εκτός του αρχιτέκτονα, όπως του συμβούλου, του διαχειριστή, του περφόρμερ. Τα περισσότερα έργα του ξεκινούν με την δημιουργία ενός δικτύου ενδιαφερόμενων –κατοίκους, τοπικές αρχές, ομάδες γειτονιών κλπ- και ενός χώρου συγκέντρωσης όλων αυτών. Αυτή η αρχική φάση καλλιεργεί σχέσεις ανάμεσα στους αρχιτέκτονες, τους εργάτες και τους χρήστες και δημιουργεί χρήσεις για τον χώρο πριν καν χτιστεί κάτι μόνιμο. Μέσω αυτής της προσέγγισης, τα έργα του Bouchain είναι βιώσιμα με την πραγματική έννοια της λέξης, διασφαλίζοντας ότι οτιδήποτε κατασκευαστεί εντέλει θα είναι ταιριαστό και χρήσιμο για την περιοχή. Ο Bouchain προσεγγίζει την αρχιτεκτονική ως γεγονός, επιμένει στην κοινωνική της φύση και υπογραμμίζει την σημασία της αρχιτεκτονικής ως κατοίκηση παρά ως ένα χτιστό αντικείμενο. Αυτή η προσέγγιση φέρνει στο προσκήνιο τον ρόλο των ανεπίσημων δικτύων, του κοινωνικού χώρου και των διαδικασιών στην αρχιτεκτονική26.

Τα Κοινοτικά Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας (Community Technical Aid Centers – CTACs) συστάθηκαν στα τέλη του ’70 στη βάση των αμερικανικών Κοινοτικών Κέντρων Σχεδιασμού ( Community Design Centers - CDCs) , από την θεσμοθέτηση της ριζοσπαστικής κοινοτικής αρχιτεκτονικής από επαγγελματίες όπως ο Ralph Erskine, οι οποίοι προσπαθούσαν να βρουν εναλλακτικές για τα προγράμματα εκκαθάρισης των φτωχογειτονιών και την αντικατάστασή τους από μπλοκ μαζικής κατοίκησης. Οι τοπικές κοινωνίες που αντιστέκονταν στην ανάπλαση δέχονταν έτσι βοήθεια από ποικίλες εθελοντικές 28

α.1. ιστορική αναδρομή

α.1. ιστορική αναδρομή 29

εικόνα 9, 10. Diagoon Housing, H.Hertzberger, 1967-70

εικόνα 8. Maison Medical, Lucien Kroll,1970-76

και επαγγελματικές ομάδες. Τα Κέντρα παρείχαν τεχνική βοήθεια για την βελτίωση των κατοικιών, καθώς επίσης και συμβουλευτική βοήθεια σε θέματα χρηματοδότησης, οργάνωσης και επιθυμίας για αλλαγή, λειτουργώντας έτσι ως κέντρα τοπικών πηγών, όπου μια ευρεία γκάμα υπηρεσιών παρεχόταν σε άτομα και ομάδες που επιθυμούσαν την αλληλεπίδραση με το δομημένο περιβάλλον τους. Σε αντίθεση με τις αντίστοιχες υπηρεσίες που παρέχονταν από το RIBA27, τα Κέντρα αυτά αντιλαμβάνονταν την ποικιλία των ειδικοτήτων που απαιτείται για την κοινοτική ανάπτυξη και ως εκ τούτου συμπεριλάμβαναν στις ομάδες τους πολεοδόμους, αρχιτέκτονες τοπίου, μηχανικούς, οικολόγους, οικονομολόγους κ.α. . Ένας από τους βασικούς στόχους των Κέντρων ήταν να ενθαρρύνουν την συμμετοχή του χρήστη και οι επαγγελματίες που εργάζονταν σε αυτά ενεργούσαν ως χωρικοί αντιπρόσωποι, επιτρέποντας στους πολίτες να εμπλακούν στο περιβάλλον τους μέσω της παροχής εξειδικευμένων συμβουλών. Μόνο αυτοί που είχαν την οικονομική δυνατότητα μιας αμοιβής χρεώνονταν και αν και η χρηματοδότηση αρχικά προερχόταν από φιλανθρωπικούς οργανισμούς, τα περισσότερα Κέντρα λάμβαναν κρατικές επιχορηγήσεις. Αυτό συμβάδιζε με την επικρατούσα πολιτική τάση να μεταφερθούν αρμοδιότητες από τους τοπικούς φορείς διακυβέρνησης στον εθελοντικό τομέα. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι τα περισσότερα Κέντρα που επιχορηγήθηκαν από το κράτος αντιτάθηκαν στα κυβερνητικά πλάνα για ανάπτυξη και δημιουργία μαζικής κατοικίας28.

Ένα ευρέως γνωστό παράδειγμα συμμετοχής που σχετίζεται με τα Βρετανικά Κοινοτικά Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας είναι το πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας Byker Wall (1969-1975), στο Newcastle, από τον Ralph Erskine (αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, 1914-2005). Ο Erskine ίδρυσε ένα κοινοτικό γραφείο στην γειτονιά και προσκάλεσε τους κατοίκους να μοιραστούν τις απόψεις τους. Αυτό προκάλεσε έναν διάλογο πάνω σε θέματα που κυμαίνονταν από τον βανδαλισμό ως τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες καθώς και από τον σχεδιασμό μέχρι το τελικό έργο. Ένα πιλοτικό πρόγραμμα χτίστηκε στην Janet Square το 1972, με 47 οικογένειες να συμμετέχουν εθελοντικά. Η εισροή τους επίσης κατόρθωσε να τονίσει τις περίπλοκες σχέσεις και ιεραρχίες ανάμεσα στους κατοίκους του Byker, που αντικατοπτρίζονταν στον τελικό σχεδιασμό. Η προσέγγιση του Erskine για μια συμμετοχή από την βάση απαιτούσε μια μακροχρόνια δέσμευση από τον αρχιτέκτονα, ο οποίος έγινε κομμάτι της γειτονιάς για την διάρκεια του έργου. Παρόμοιες προσεγγίσεις αυτοοργάνωσης γειτονιών με την βοήθεια αρχιτεκτονικών γραφείων και οργανισμών, συνεχίστηκαν μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80, για παράδειγμα η “Ελέυθερη Πόλη της Christiania”, Κοπενχάγη, Δανία (1971-1978), η συνοικία Botanique, Βρυξέλλες, Βέλγιο (1974-1986), το κέντρο της πόλης Roubaix, Γαλλία (1978-1981), οι περιοχές κατοικιών μειωμένου ενοικίου στις πόλεις Chambery και Orsay, Γαλλία (1980-1984), η συνοικία Tepito, Πόλη του Μεξικό, Μεξικό (1976-1980) και η περιοχή Nylon, Ντουάλα, Καμερούν (1957-1983).29

Η στροφή της παγκόσμιας πολιτικής σε μια πιο συντηρητική διακυβέρνηση και η οικονομική ύφεση από τα μέσα της δεκαετίας του ‘80 προοδευτικά υπονόμευσαν την δύναμη της τοπικής εξουσίας και της κοινότητας, προωθώντας την ιδιωτική οικονομία και την ατομική πρωτοβουλία. Οι αρχιτεκτονικοί οργανισμοί και ομάδες που δημιουργήθηκαν κατά τις δυο προηγούμενες δεκαετίες, στη βάση της δημόσιας συμμετοχής, αναγκάστηκαν να αλλάξουν την προσέγγιση τους για να επιβιώσουν και υιοθέτησαν έναν επιχειρηματικό χαρακτήρα. Παρουσιάσθηκε επίσης μια μετακίνηση από τον 30

α.1. ιστορική αναδρομή

α.1. ιστορική αναδρομή 31

εικόνα 12. Byker Wall, Ralph Erskine, 1969-75

εικόνα 11. κατοικίες χτισμένες με το σύστημα Segal

εικόνα 13, 14. “Ελεύθερη Πόλη της Christiania”

εξιδανικευμένο συμμετοχικό σχεδιασμό σε έναν πιο πραγματιστικό όπου η συμμετοχή ελαχιστοποιούταν όλο και περισσότερο: από την αυτό-εκπροσώπηση και τον διάλογο, στα ερωτηματολόγια και την εκπροσώπηση σε συμβούλια. Η πορεία αυτή συνεχίστηκε και την δεκαετία του ’90, όπου η συμμετοχική αρχιτεκτονική έχασε τον ουσιαστικό της χαρακτήρα και πέρασε κυρίως στην πληροφόρηση του κοινού, αν υπήρχε και αυτή. Στις αρχές του 2000 η αρχιτεκτονική έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και την οικονομική ευημερία σε παγκόσμιο επίπεδο. Αδιαφορώντας και πάλι για τα ουσιαστικά ζητήματα, έγινε ένα αγαθό προς πώληση. Οι κατασκευαστές επένδυαν όλο και περισσότερο σε οικιστικά προγράμματα και κατασκευές που ξεπερνούσαν την ζήτηση, τις απαιτήσεις και τις ικανότητες των αγοραστών ή ενοικιαστών, και οι σταρ αρχιτέκτονες παρέδιδαν δημόσια έργα εμφατικά σε επίπεδο μορφολογικής και τεχνολογικής αναζήτησης, για να εντυπωσιάσουν και να ικανοποιήσουν την ματαιοδοξία των ίδιων, της εξουσίας και του κοινού. Σήμερα, μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο οι αξίες της αρχιτεκτονικής που κυριάρχησαν τα τελευταία χρόνια αμφισβητούνται. Απαιτείται ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου της αρχιτεκτονικής, η επανασύνδεσή της με την κοινωνία και η αναζωογόνηση των πρακτικών της. Όπως περίπου στα τέλη του ’60, η συμμετοχή των χρηστών στην σχεδιαστική διαδικασία μοιάζει επιτακτική για την επιβίωση της αρχιτεκτονικής και την ικανοποίηση του σκοπού της.

32

α.1. ιστορική αναδρομή

Ελεύθερη πόλη της Χριστιανία

καταλήψεις χώρων αυτο-οργάνωση John Turner

Κοινοτικά Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας (Community Technical Aid Centers)

John Habraken Colin Ward ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ

Ουτοπικές Ομάδες του ‘60 Yona Friedman

Walter Segal Patrick Bouchain Κοινωτικές Υπηρεσίες Ιδιοκατασκευής (Community Self Build Agency)

Κοινοτικά Κέντρα Σχεδιασμού (Community Design Centers)

α.1. ιστορική αναδρομή

σχεδιάγραμα 2. συνδέσεις συμμετοχικών πρακτικών, πηγή: spatialagency.net, ιδία επεξεργασία

Cedric Price

33

1950

1940

1930

1920

1910

1900

ρώσικος κονστρουκτιβισμός

bauhaus

CIAM

34

α.1. ιστορική αναδρομή

CIAM XI Διεθνής Καταστασιακή

Ουτοπικά γκρουπ

Κοινοτικά Κέντρα Σχεδιασμού,Η.Π.Α

α.1. ιστορική αναδρομή

2000

1990

1980

1970

1960

1950

συνοικία Botanique,Βρυξέλλες,Βέλγιο,1974-86

περιοχή Nylon,Ντουάλα,Καμερούν,1957-83 περιοχές κατοικιών μειωμένου ενοικίου,Chambery κ Orsay,Γαλλία,1980-84

Tepito,Mexico City,Μεξικό,1976-80 κέντρο της πόλης Roubaix, Γαλλία,1978-81

“Ελέυθερη Πόλη της Christiania”, Κοπενχάγη, Δανία,1971-78

Byker Wall,Newcastle,Αγγλία Ralph Erskine, 1969-75 Housing-An Anarchist Approach (1976), Colin Ward

Maison Medical,Louvain,Βέλγιο,Lucien Kroll,1970-76

Potteries Thinkbelt, Cedric Price,1965-68 Covent Garden,Λονδίνο,Αγγλία,Brian Anson1969-70 Diagoon Housing,Delft,Ολλανδία,Herman Hertzberger,1967-70

Fun Palace, Cedric Price, 1961-65

Supports : An Alternative to Mass Housing (1961), John Habraken Villa Spatiale, Yona Friedman, 1958-62 Living City, Archigram, 1963

Architecture Mobile (1958), Yona Friedman Forum 7/1959, Aldo van Eyck

σχεδιάγραμα 3. χρονοδιάγραμμα συμμετοχικού σχεδιασμού, ιδία επεξεργασία

Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας,M.B

35

ο χρήστης

Ο όρος «χρήστης» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μετά το 1945 και συμπίπτει με την εμφάνιση των πρώτων προγραμμάτων κοινωνικής πρόνοιας που εμφανίστηκαν στις δυτικές ευρωπαϊκές χώρες μετά το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Η χρήση του όρου από το μοντέρνο κίνημα υπονοούσε ένα άτομο άγνωστο, χωρίς συγκεκριμένη ταυτότητα και χαρακτηριστικά και επομένως, το σύνολο των «χρηστών» αποτελούσε μία ομογενοποιημένη -αλλά και φανταστική- ολότητα έτοιμη να χρησιμοποιήσει τα δημιουργήματα των αρχιτεκτόνων σε συνεργασία με τον κρατικό μηχανισμό. Εν ολίγοις, ο όρος ‘χρήστης’ επέτρεπε στους αρχιτέκτονες να θεωρούν πως δουλεύουν για τον απλό λαό και όχι για κάποιο γραφειοκρατικό υπουργείο, παρότι τον αντιμετώπιζαν ως μια ομογενή και ουδέτερη μάζα. Σύμφωνα με τον Lefebvre, οι μοντέρνες κοινωνίες, έχοντας στερήσει από τα μέλη τους την βιωμένη εμπειρία του χώρου (μετατρέποντάς τον σε μια νοητική αφαίρεση) κατάφεραν την περαιτέρω ειρωνεία να καταστήσουν τους κατοίκους αυτού του χώρου ανίκανους ακόμη και να αναγνωρίσουν τους εαυτούς τους μέσα σε αυτόν, μετατρέποντας και τους ίδιους σε αφαιρέσεις. Γύρω στα 1960, η αμφισβήτηση του χαρακτήρα που απέδιδε στον χρήστη το μοντέρνο κίνημα και οι δράσεις για την αναθεώρηση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη, έδωσαν μια θετική χροιά στον όρο. Ο Herman Hertzberger αναγνωρίζει ως 36

α.2. ο χρήστης

απόλυτο σκοπό της αρχιτεκτονικής το να επιτρέψει στους χρήστες να γίνουν κάτοικοι, να δημιουργήσει για τους χρήστες την ελευθερία να αποφασίσουν οι ίδιοι πως θέλουν να χρησιμοποιήσουν κάθε χώρο. Η επιτυχία ενός αρχιτέκτονα για τον Hertzberger είναι ο τρόπος με τον οποίο οι χώροι χρησιμοποιούνται, η ποικιλία των δραστηριοτήτων που προσελκύουν, οι ευκαιρίες που παρέχουν για επανερμηνεία. Αυτή η θετική αντιμετώπιση του όρου ‘χρήστης’ χρησιμοποιήθηκε ευρέως μόνο μετά το ’9030.

Ο Jonathan Hill στο βιβλίο του Actions of Architecture (2003) αναγνωρίζει την χρήση ως μια δημιουργική διαδικασία εξίσου σημαντική με την αρχιτεκτονική. Μέσα στο όρο ‘χρήση’ περικλείει όλους τους τρόπους με τους οποίους τα κτίρια και οι πόλεις βιώνονται, όπως την συνήθεια, την αναδημιουργία και την οικειοποίηση. Υποστηρίζει ότι ο χρήστης είναι ένας σημαντικός παράγοντας στην συνθετική διαδικασία, αλλά παράλληλα και μια απειλή για την αυθεντία του αρχιτέκτονα31. Κατηγοριοποιεί, λοιπόν, τους χρήστες σε παθητικούς, διαδραστικούς και δημιουργικούς, ανάλογα με το πώς αντιμετωπίζονται από τον αρχιτέκτονα κατά τον σχεδιασμό και, συνεπώς, από τον τρόπο που βιώνουν το κτίριο ή την πόλη.

Στην προσέγγιση της παραγωγής της αρχιτεκτονικής από την κορυφή προς τη βάση, υπάρχουν κάποιες ιδέες που τονίζουν την υπεροχή του αρχιτέκτονα έναντι του χρήστη και την υποτίμηση του δεύτερου σε παθητικού δέκτη των προτάσεων του πρώτου. Η πρώτη είναι η πεποίθηση ότι το κτίριο δεν χρειάζεται να κατοικηθεί για να αναγνωρισθεί ως αρχιτεκτονική. Και η δεύτερη είναι ο έλεγχος του χρήστη από τον αρχιτέκτονα, ότι δηλαδή το άτομο υιοθετεί μέσα στον δομημένο χώρο μορφές συμπεριφοράς αποδεκτές από τον αρχιτέκτονα. Το μοντέλο του παθητικού χρήστη, σύμφωνα με τον Jonathan Hill, διέπεται από 4 γενικές αρχές: τον φονξιοναλισμό, την αναλογία της σχέσης αρχιτέκτονα/ χρήστη με αυτήν σκηνοθέτη/ηθοποιού, την αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής ως έργο τέχνης και την συνήθεια32. Η κυρίαρχη ιδέα του φονξιοναλισμού είναι η σχέση μεταξύ της μορφής και της συμπεριφοράς που φιλοξενεί. Σύμφωνα με αυτή, ο χρήστης μαθαίνει να χειρίζεται τον χώρο με τον τρόπο που ένας εργάτης μαθαίνει να χειρίζεται μια μηχανή – με τον σωστό τρόπο. Ο χρήστης είναι παθητικός και έχει σταθερές, οικουμενικές ανάγκες. Αυτές είναι δυνατόν να ερευνηθούν και να προσδιοριστούν μέσω της δημιουργίας πρωτοτύπων. Ο χρήστης μπορεί να είναι απών από την σχεδιαστική και την κατασκευαστική φάση, αλλά εμφανίζεται στο τέλος, ως καταναλωτής, ώστε οι ‘επιστήμονες’ να μετρήσουν τις αντιδράσεις του και να προσαρμόσουν την παραγωγική διαδικασία για το βέλτιστο δυνατό αποτέλεσμα. Ορισμένες φορές η εμπειρία του χρήστη μέσα σε ένα κτίριο μπορεί να μοιάζει με αυτήν ενός ηθοποιού σε μια θεατρική σκηνή. Ο χώρος είναι τόσο αυστηρά και υποβλητικά –σχεδόν δραματικά- διαμορφωμένος που το άτομο καλείται να βιώσει μια σκηνοθετημένη εμπειρία του κτιρίου, κοινή για όλους τους χρήστες. Αλλά οι χρήστες είναι κάθε άλλο παρά ομοιόμορφοι, και η εμπειρία τους είναι σχεδόν αδύνατο τόσο να συμμορφώνεται με τις οδηγίες του αρχιτέκτονα όσο και να συμπίπτει με των υπολοίπων. Η αντιμετώπιση του αρχιτεκτονικού έργου ως καθαρά αυτοαναφορικό συμβαδίζει με την πεποίθηση ότι ένα κτίριο δεν χρειάζεται να κατοικηθεί για να θεωρηθεί αρχιτεκτονική. Ο χρήστης αντιμετωπίζεται ως περιττός ή και ασεβής ως προς το έργο, που διαταράσσει την μορφή και την λεπτή ισορροπία του στον χώρο, ενώ η αρχιτεκτονική συλλαμβάνεται ως μια αυτόνομη και πρακτική. Η αντιμετώπιση του κτιρίου ως ένα έργο τέχνης είναι πιθανότερο να συμβεί κατά την επίσκεψη σε ένα διάσημο κτίριο, π.χ. από έναν α.2. ο χρήστης

37

38

α.2. ο χρήστης

εικόνα 15. Schroder House, G.Rietveld, Uthrecht, 1924 : παράδειγμα ευελιξίας με τεχνητά μέσα

φοιτητή αρχιτεκτονικής. Τα παραπάνω σχετίζονται με την σύλληψη του χρήστη από τον αρχιτέκτονα ως παθητικό, ως μια μηχανή με καθορισμένες και μετρήσιμες λειτουργίες και οικουμενικά χαρακτηριστικά. Η τέταρτη αρχή που διαμορφώνει έναν παθητικό χρήστη, η συνήθεια, δεν αναφέρεται στις πεποιθήσεις του αρχιτεκτονικού επαγγέλματος, αλλά μοιάζει να υποτιμά τον ρόλο του αρχιτέκτονα όσο και του χρήστη. Η συνήθεια προέρχεται από την καθημερινή τριβή ενός χρήστη με το κτίριο ή από την υιοθέτηση παγιωμένων από χρόνια τακτικών δράσης, που ο χρήστης δεν μπαίνει στην διαδικασία να αναθεωρήσει ή να αμφισβητήσει.

Μεταξύ του παθητικού χρήστη και της προσπάθειας για την επίτευξη της δημιουργικότητας του χρήστη, στέκεται μια ενδιάμεση κατηγορία, ο διαδραστικός χρήστης. Ο όρος υποδηλώνει ότι, σε αυτή την περίπτωση, ο χρήστης δεν δημιουργεί εκ του μηδενός αλλά δρα εκμεταλλευόμενος τις προκλήσεις που του θέτει ο αρχιτέκτονας. Ο τρόπος με τον οποίον θα χρησιμοποιηθεί ο χώρος από τον χρήστη δεν μπορεί να προβλεφθεί με ακρίβεια, κινείται ωστόσο μέσα σε κάποια γενικά πλαίσια που ορίζει ο σχεδιαστής κατά την συνθετική διαδικασία. Βασικό στοιχείο σε αυτή την κατηγορία χρήστη είναι ο όρος ‘ευελιξία’, όπως χρησιμοποιήθηκε από τους στρουκτουραλιστές αρχιτέκτονες στα μέσα του 20ου αι. O Adrian Forty στο βιβλίο του Words and Buildings: A Vocabulary to Modern Architecture (2000) προσδιορίζει 3 τύπους αρχιτεκτονικής ευελιξίας: την ευελιξία μέσω του πλεονάζοντα χώρου, την ευελιξία με τεχνικούς τρόπους και την ευελιξία ως πολιτική πράξη33. Από αυτούς τους τύπους αυτός που ευνοεί περισσότερο την ‘διαδραστική’ χρήση είναι η ευελιξία με τεχνικά μέσα, όπου η ευελιξία εξαρτάται κατά μεγάλο βαθμό από το ίδιο το κτίριο. Ο χρήστης, έχοντας στην διάθεσή του μετακινούμενα ή μεταβαλλόμενα στοιχεία του κτιρίου –από κινούμενους τοίχους και πτυσσόμενες επιφάνειες μέχρι στοιχεία που ελέγχονται μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή- μπορεί να προσαρμόσει το κτίριο στις μεταβαλλόμενες ανάγκες και απαιτήσεις του. Η ευελιξία του πλεονάζοντα χώρου, όπως περίπου και η ιδέα της ελεύθερης κάτοψης, προτείνει την δημιουργία ενός χώρου μεγαλύτερου από τις στενές απαιτήσεις της δεδομένης χρονικής στιγμής, έτσι ώστε ο χρήστης να μπορεί να εισάγει μελλοντικά νέες χρήσεις και λειτουργίες ή να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο βιώνει τις ήδη υπάρχουσες. Ο βαθμός εμπλοκής του χρήστη είναι μεγαλύτερος εδώ, καθώς δεν καλείται να μεταβάλλει ήδη υπάρχουσες παραμέτρους, αλλά να εισάγει νέες εκ του μηδενός, τόσο σε νοητικό όσο και σε χωρικό επίπεδο. Περνάμε επομένως σιγά σιγά από τον αντί-δραστικό στον δημιουργικό χρήστη. Ο Herman Hertzberger στο βιβλίο του Μαθήματα για Σπουδαστές Αρχιτεκτονικής (1991) , αφού συνδέσει την ευελιξία με την αβεβαιότητα και την ατολμία, προτείνει δυο άλλες στρατηγικές για να προκαλέσει την δημιουργικότητα του χρήστη: την πολλαπλότητα και τον ατελή χώρο. Η πολλαπλότητα δίνει στον χρήστη την δυνατότητα να επιλέξει ανάμεσα σε πολλαπλές πιθανές λειτουργίες ενός χώρου ή ενός στοιχείου του χώρου και να δράσει έτσι ώστε να εξυπηρετήσει κάθε φορά τις εκάστοτε ανάγκες. Ο ατελής χώρος προχωράει ένα βήμα παραπέρα και αφήνει στον χρήστη να διαμορφώσει την τελική μορφή του χώρου του, φορτίζοντας τον ο ίδιος με τις ερμηνείες και τις λειτουργίες που επιθυμεί34. Παρατηρούμε και πάλι μια διακύμανση από τον διαδραστικό μέχρι τον δημιουργικό χρήστη. Σε παρόμοια λογική με αυτήν του ατελούς χώρου, το κίνημα DIY και ο συμμετοχικός σχεδιασμός προωθούν ακόμα περισσότερο την δημιουργικότητα του χρήστη εντάσσοντάς τον στην σχεδιαστική και κατασκευαστική διαδικασία. Ο χρήστης δεν δέχεται α.2. ο χρήστης

39

πλέον ένα έτοιμο προϊόν –όσο ευέλικτο ή ατελές και αν είναι αυτό- αλλά κατευθύνει ο ίδιος την παραγωγή του εντάσσοντας εξ αρχής τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που επιθυμεί. Ωστόσο, αυτές οι πρακτικές δεν εγγυώνται ότι το κτίριο θα ανταποκρίνεται εξίσου σε μελλοντικούς ή διαφορετικούς χρήστες. Η δημιουργική χρήση επιτυγχάνεται όχι μόνο με την από το μηδέν δημιουργία ενός χώρου από τον χρήστη, αλλά και με την οικειοποίηση ενός ήδη υπάρχοντος χώρου και την φόρτιση του με νοήματα και χρήσεις που δεν είχαν προβλεφθεί κατά τον σχεδιασμό – φονξιοναλιστικό, ευέλικτο ή συμμετοχικό. Σχεδόν οποιοσδήποτε χώρος είναι δυνατόν, με το πέρασμα του χρόνου και ανάλογα με τις συνθήκες, να οικειοποιηθεί από χρήστες και να παραλάβει λειτουργίες που δεν είχαν προβλεφθεί από τον σχεδιασμό, ίσως διατηρώντας ακόμα κάποιες μνήμες από την πρωταρχική κατοίκηση που να επηρεάζουν την μεταγενέστερη. Η ιδέα αυτή φαίνεται να συμβαδίζει με τις αρχές των Καταστασιακών, οι οποίοι ενδιαφέρονταν περισσότερο για την προσωπική δημιουργία και για τα συμβάντα μέσα στην πόλη, παρά για την δομημένη μορφή. Στις καταστασιακές πρακτικές οι χρήστες μέσα από την περιπλάνηση στην πόλη οικειοποιούνται χώρους και καταστάσεις που μοιάζουν ξεχασμένα από την επίσημη πρακτική και τους προσδίδουν μια ριζοσπαστική, αλλά επίσης και παροδική, ερμηνεία. Σύμφωνα με τον Jonathan Hill, η εκ νέου κατασκευή του χώρου από τον δημιουργικό χρήστη μέσω της οικειοποίησης είναι ανάλογη με την εκ νέου κατασκευή του κειμένου από τον δημιουργικό αναγνώστη, όπως αυτή προτείνεται στο έργο του Roland Barthes “The Death of the Author” (1968)35.

Στον σύγχρονο συμμετοχικό σχεδιασμό που επιδιώκεται να αναλυθεί εδώ, ο χρήστης πρέπει να φέρει στην επιφάνεια όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά και τις δεξιότητες που θα τον καταστήσουν ικανό να αναλάβει ενεργό ρόλο στον σχεδιασμό, έχοντας πλήρη συνείδηση των αναγκών και των ιδιαιτεροτήτων του. Αυτό δεν πραγματοποιείται ούτε άμεσα ούτε αυτόματα. Αν και ο ίδιος ο χρήστης πρέπει να εκδηλώσει ένα πρωτόλειο ενδιαφέρον για την συμμετοχή, είναι κυρίως ρόλος του αρχιτέκτονα να προκαλέσει τον χρήστη και να ανασύρει σιγά σιγά όλα εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα παίξουν ρόλο στον σχεδιασμό. Η σχέση αυτή μπορεί να πάρει συμβουλευτικό και παρακινητικό χαρακτήρα από την πλευρά του αρχιτέκτονα, στο πλαίσιο των ειδικών γνώσεων του πάνω στην θεωρία και την πρακτική.

40

α.2. ο χρήστης

α.2. ο χρήστης 41

εικόνα 16,17. Montessori School, Delft, H.Hertzberger, 1960-66 : Χώροι πολλαπλών ερμηνειών και οικειοποίησης από τους χρήστες/μαθητές

ο ρόλος του αρχιτέκτονα

Οι αρχιτέκτονες, στην προσπάθειά τους να παγιώσουν την κοινωνική τους θέση, προωθούν την ιδέα ότι μόνο οι ίδιοι είναι επαρκώς καταρτισμένοι για να καθορίσουν τι είναι κατάλληλο σε σχέση με την αισθητική και την λειτουργία του δομημένου περιβάλλοντος, και ότι μόνο οι χώροι που είναι σχεδιασμένοι από αυτούς αξίζουν να φέρουν τον τίτλο «αρχιτεκτονική». Αυτή η αποκλειστικότητα απομονώνει τον αρχιτέκτονα από τις κοινωνικές δυναμικές και τον κάνει να αφοσιώνεται στην μορφή και την λειτουργία του χώρου ξεχνώντας ή απλά αποσιωπώντας τον κοινωνικό του χαρακτήρα. Επιπλέον, η πολυπλοκότητα των κοινωνικών δυνάμεων ίσως θεωρείται από ορισμένους ότι διαταράσσει την καθαρότητα των αρχιτεκτονικών αξιών36.

Από την άλλη, η παραγωγή του κτιρίου είναι μια συλλογική διαδικασία που εμπλέκει εκτός από τον αρχιτέκτονα, μηχανικούς, εργολάβους, προμηθευτές, επιθεωρητές, εργάτες, τον πελάτη και πολλούς άλλους σε αλληλεπίδραση και με τα αντίστοιχα θεσμικά όργανα. Ωστόσο η ιδέα της αποκλειστικής παραγωγής του κτιρίου από την ατομική δημιουργικότητα του αρχιτέκτονα και η υποτίμηση της χειρονακτικής εργασίας υποβαθμίζουν την γνώση και την αξία της συμβολής όλων των παραπάνω ειδικοτήτων στην διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος. Μέσα σε αυτό το κλίμα, οι αρχιτέκτονες 42

α.3. ο ρόλος του αρχιτέκτονα

συχνά εμμένουν σε τεχνικές, μορφές και υλικά που έχουν ήδη ταυτιστεί με το έργο των αρχιτεκτόνων και είναι αρνητικοί στην αλληλεπίδραση με τους υπόλοιπους κλάδους της παραγωγής χώρου, και επομένως στην καινοτομία και στη επιπλέον γνώση που θα μπορούσαν να προκύψουν από αυτή την αλληλεπίδραση.

Το αρχιτεκτονικό σχέδιο, το κυριότερο εργαλείο που έχει στα χέρια του ο αρχιτέκτονας για τον σχεδιασμό του χώρου, είναι αυτό που από την Ιταλική Αναγέννηση τον καθιέρωσε ως ευδιάκριτη φιγούρα, γνώστη των εικαστικών τεχνών, ανεξάρτητο από τις κατασκευαστικές διαδικασίες και κατέστησε την εργασία του περισσότερο πνευματική παρά χειρονακτική. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά σχέδια παρέχουν μια περιορισμένη και αφηρημένη αντίληψη της χρήσης. Ο πρώτιστος σκοπός τους είναι να περιγράψουν ένα αντικείμενο και, καθώς αναφέρονται σε συγκεκριμένες πτυχές του φυσικού κόσμου, περιορίζουν την φύση των αντικειμένων που οι αρχιτέκτονες συνήθως σχεδιάζουν.37 Η εξεζητημένη χρήση των αρχιτεκτονικών σχεδίων και η χρήση ακατανόητης, για τους λοιπούς εμπλεκόμενους, ορολογίας κατά την αλληλεπίδραση του αρχιτέκτονα μαζί τους μειώνει την ικανότητά τους να αντιληφθούν πλήρως τα προβλήματα και τις απαιτήσεις του σχεδιασμού και, συνεπώς, την δυνατότητα για ισάξια συμμετοχή στην διαδικασία.

Η αντίληψη του πραγματικού ρόλου του αρχιτέκτονα από τον ίδιο μπορεί να αναγνωρισθεί στον ρόλο που αυτός με την σειρά του αποδίδει στον χρήστη. Ο αρχιτέκτονας που καταρρίπτει την αυθεντία, που του προσέδωσε στη σύγχρονη εποχή το μοντέρνο κίνημα, είναι αυτός που αναγνωρίζει τον καθοριστικό ρόλο του χρήστη στην δημιουργία της αρχιτεκτονικής. Ο Jonathan Hill προτείνει μια οντότητα που θολώνει και ακυρώνει την υποτιθέμενη ιεραρχία του αρχιτέκτονα και του χρήστη· τον παράνομο αρχιτέκτονα. Ο παράνομος αρχιτέκτονας αμφισβητεί και ανατρέπει τους καθιερωμένους κώδικες της αρχιτεκτονικής πρακτικής και γνωρίζει ότι η αρχιτεκτονική φτιάχνεται από την χρήση και από τον σχεδιασμό. Ο δημιουργικός χρήστης μπορεί να είναι ένας παράνομος αρχιτέκτονας και ο παράνομος αρχιτέκτονας μπορεί να είναι ένας δημιουργικός χρήστης38.

Είναι πιθανόν να δημιουργηθεί η παρανόηση ότι στον συμμετοχικό σχεδιασμό ο ρόλος του αρχιτέκτονα περιορίζεται σε αυτόν ενός απλού μεσολαβητή μεταξύ των χρηστών και των επαγγελματιών που αναλαμβάνουν την παραγωγή του χώρου, χωρίς καμία δημιουργική αξία. Στην πραγματικότητα ο ρόλος του αρχιτέκτονα δεν περιορίζεται, αλλά αλλάζει χαρακτήρα· από «από μηχανής θεός» που δίνει λύση στα χωρικά προβλήματα των πελατών του μετατρέπεται σε κάποιον ο οποίος μέσα από μια διαλεκτική σχέση με τον χρήστη θα εντοπίσει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που αξίζει να διαμορφώσουν το δομημένο περιβάλλον και θα τα χρησιμοποιήσει έπειτα στον σχεδιασμό. Ως εκ τούτου, ο ρόλος του όχι μόνο δεν περιορίζεται αλλά και εμπλουτίζεται. Πέρα από ικανός σχεδιαστής, ο αρχιτέκτονας πρέπει να έχει την ικανότητα της επικοινωνίας και της ανάλυσης και επεξεργασίας των πληροφοριών που θα συγκεντρώσει από την διαλεκτική του σχέση με τον χρήστη σε χωρικά και σχεδιαστικά δεδομένα. Στον συμμετοχικό σχεδιασμό ο αρχιτέκτονας έχει παράλληλα και τον ρόλο του παρακινητή, καθώς είναι αυτός που θα πρέπει να ενορχηστρώσει την όλη διαδικασία ώστε να μπορέσει ο χρήστης να «παρασυρθεί» και να βγάλει στην επιφάνεια όλα εκείνα τα στοιχεία που θα βοηθήσουν στην διαμόρφωση του χώρου δράσης του. Επιπλέον, για την οργάνωση όλων των διαδικασιών και δραστηριοτήτων συμμετοχής, ο αρχιτέκτονας καλείται α.3. ο ρόλος του αρχιτέκτονα

43

ακόμα να παίξει τον ρόλο του μάνατζερ, του οικονομολόγου, του προγραμματιστή, του συμβούλου κ.α.

Για να επιτευχθούν τα παραπάνω, είναι απαραίτητο η ακαδημαϊκή εκπαίδευση του αρχιτέκτονα να ξεφύγει από τα περιορισμένα πρότυπα της δημιουργίας μορφής με καθαρά αισθητικά και λειτουργικά κριτήρια. Αξίζει να στραφεί προς τις κοινωνικές και ψυχολογικές παραμέτρους που επηρεάζουν την κατασκευή του χώρου και την κατοίκηση, ώστε οι αρχιτέκτονες να είναι σε θέση να κατανοήσουν τις απόψεις των μη-ειδικών και κυρίως να τις σεβαστούν και να τις εντάξουν στον σχεδιασμό. Επίσης, απαιτείται η εκπαίδευση τους στον τομέα της επικοινωνίας. Κρίνεται λοιπόν αναγακίο, η αρχιτεκτονική εκπαίδευση να ξεφύγει από τα αποστασιωμένα πλαίσια του πανεπιστημίου και να ενταχθεί στον πραγματικό χώρο και χρόνο, να αλληλεπιδράσει με κοινωνικές ομάδες και να αφιερώσει ένα κομμάτι του προγράμματος σπουδών στην ενασχόληση με αληθινά θέματα χωρικού σχεδιασμού.

44

α.3. ο ρόλος του αρχιτέκτονα

α.3. ο ρόλος του αρχιτέκτονα 45

εικόνα 18. Ideenmarkt, Halle-Neustadt, Raumlabor, 2005 : ειδικοι και μη-ειδικοί συζητούν πάνω απο αρχιτεκτονικές μακέτες

η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

Στην μέχρι τώρα ανάλυση έχουν προσδιοριστεί δύο τρόποι εμπλοκής και συμμετοχής του χρήστη στην παραγωγή του δομημένου περιβάλλοντος: η συμμετοχή στην παραγωγή ενός νέου χώρου ή κτιρίου από την αρχή της διαδικασίας, και η δημιουργική οικειοποίηση ενός ήδη υπάρχοντος χώρου, προσδίδοντας σε αυτόν νέα νοήματα και νέες χρήσεις.

Όσον αφορά την εκ του μηδενός παραγωγή ενός νέου χώρου, τα κτίρια που τυπικά επιδέχονται πιο εύκολα συμμετοχικές διαδικασίες είναι αυτά που εμφανίζουν έναν ‘κοινωνικό’ χαρακτήρα, όπως συγκροτήματα κοινωνικών κατοικιών, κτίρια υγείας, εκπαίδευσης ή αναψυχής και γενικά χώροι που περιλαμβάνουν πολλαπλές χρήσεις και ποικίλους τύπους χρηστών39. Επίσης τα δημόσια κτίρια είναι περισσότερο πιθανό να ‘αναζητήσουν’ την συμμετοχή των πολιτών στον σχεδιασμό τους, παρά κτίρια που ανατίθενται από κάποιον ιδιωτικό φορέα και έχουν ως σκοπό το κέρδος (πολυκατοικίες, εμπορικά καταστήματα κ.α). Ο λόγος είναι ότι οι διαδικασίες συμμετοχικού σχεδιασμού απαιτούν χρόνο για να οργανωθούν, να πραγματοποιηθούν και να αξιολογηθούν και αξιοποιηθούν τα αποτελέσματά τους, και αυτό συνήθως μεταφράζεται σε επιπλέον κόστος τόσο για τον αρχιτέκτονα, όσο και για τον πελάτη. Στην περίπτωση συμμετοχής μέσω της επανοικειοποίησης, η φύση των χώρων είναι πολύ πιο ευρεία, και 46

α.4. η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

μπορεί να περιλαμβάνει από δημόσια κτίρια και ελεύθερους χώρους -πάρκα,πλατείες κλπ- μέχρι εγκαταλελημένα κτίρια οποιασδήποτε προηγούμενης χρήσης.

Ποιος όμως είναι αυτός που επιζητά την συμμετοχή του χρήστη στην σχεδιαστική διαδικασία; Μπορεί να είναι είτε ο αρχιτέκτονας, ο οποίος θα πρέπει να πείσει τον πελάτη για τα ενδεχόμενα οφέλη μιας επέμβασης των μελλοντικών χρηστών στον σχεδιασμό, είτε ο πελάτης –κυρίως όταν πρόκειται για δημόσιους οργανισμούς-, που ίσως αντιμετωπίζει την συμμετοχή ως ένα μέσο για την επίτευξη άλλων στόχων, όπως π.χ. την αύξηση της παραγωγικότητας του χρήστη μέσω της ικανοποίησής του από την συμμετοχή, είτε οι ίδιοι οι χρήστες που θα διεκδικήσουν αυτό το δικαίωμα τους με οποιονδήποτε τρόπο. Είναι πιθανόν, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο πελάτης να απουσιάζει εντελώς από την διαδικασία, και ο σχεδιασμός να ξεκινά με πρωτοβουλία του αρχιτέκτονα –ή ενός δικτύου επαγγελματιών- που καλεί τους χρήστες σε αλληλεπίδραση για την παραγωγή χώρου ή –συνηθέστερα- την κατοίκηση ξεχασμένων ή δυσλειτουργικών χώρων μέσα στην πόλη. Τέλος, οι ίδιες οι ανάγκες των χρηστών μπορεί να οδηγήσουν στην δραστηριοποίησή τους σε σχέση με έναν χώρο και την στροφή τους σε ανάλογα δίκτυα αρχιτεκτόνων για την επίλυσή τους.

Όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή, η συμμετοχή χωρίζεται σε τρία στάδια: τον σχεδιασμό, την κατασκευή και την ολοκλήρωση.

Ο σχεδιασμός είναι το στάδιο στο οποίο εμφανίζεται η μεγαλύτερη συμμετοχή, με οποιαδήποτε από τις τρείς μορφές μπορεί αυτή να πάρει (πληροφόρηση, σύσκεψη, λήψη αποφάσεων) και από τις τρείς ενδιαφερόμενες ομάδες (πελάτες, χρήστες, ευρύ κοινό). Το γεγονός αυτό οφείλεται στην ίδια τη φύση του σχεδιασμού καθώς εδώ θα συζητηθούν οι βασικές αρχές και θα ληφθούν αποφάσεις. Η πληροφόρηση και ο διάλογος είναι δεδομένα μεταξύ αρχιτέκτονα και πελάτη, καθώς και η λήψη αποφάσεων πάνω σε ποικίλα θέματα που κυμαίνονται από τις βασικές αρχές του σχεδιασμού μέχρι την λεπτομέρεια – αυτή είναι η τυπική σχεδιαστική διαδικασία . Η συμμετοχική διαδικασία ξεκινάει όταν ο αρχιτέκτονας ή/και ο πελάτης συμπεριλαμβάνουν τους χρήστες στην διαδικασία, ξεκινώντας , στον μικρότερο βαθμό εμπλοκής -την παροχή πληροφοριών- και δίνοντας τους προοδευτικά την δυνατότητα να συνδιαλεχθούν μαζί τους πάνω σε ζητήματα που αφορούν τον σχεδιασμό, να αξιολογήσουν τυχόν προτάσεις ή να προτείνουν οι ίδιοι. Αυτό βέβαια δεν εξασφαλίζει ότι οι προτάσεις αυτές θα συμπεριληφθούν στην τελική μελέτη. Όταν η γνώμη των μελλοντικών χρηστών ενός έργου αποκτήσει την ίδια δύναμη με αυτή του πελάτη ή/και του αρχιτέκτονα, τότε αναφερόμαστε σε μια εξ ολοκλήρου συμμετοχική διαδικασία40.

Είναι βέβαια αδύνατο, οι χρήστες να μπορούν να αποφασίσουν για οποιοδήποτε κομμάτι του σχεδιασμού – κάτι τέτοιο θα ήταν υπερβολικά δαπανηρό και σε χρόνο και σε χρήμα. Αυτό βέβαια εξαρτάται μέχρι κάποιου βαθμού και από την φύση του έργου και από τον αριθμό των εμπλεκόμενων –τόσο από πλευράς επαγγελματιών όσο και χρηστών. Η συμμετοχή μπορεί να επιδιωχθεί στην αρχή του σχεδιασμού όταν θέτονται προς συζήτηση οι επιδιώξεις και οι απαιτήσεις από το εκάστοτε έργο, και να επανεμφανίζεται σε κομβικά σημεία στην πορεία, όταν πρέπει να ληφθούν αποφάσεις, να απορριφθούν ιδέες που δεν λειτουργούν ή να υιοθετηθούν κάποιες άλλες. Αυτό πραγματοποιείται με συναντήσεις σε τακτά χρονικά διαστήματα –ή όταν κρίνεται απαραίτητο- ιδανικά στον χώρο του έργου, ή σε κάποιο άλλο α.4. η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

47

μέρος οικείο για την ομάδα. Οι χρήστες μπορεί να είναι όλοι μαζί –όταν το επιτρέπει ο αριθμός τους- ή χωρισμένοι σε ομάδες ανάλογα με την ιδιότητα τους –π.χ. σε ένα σχολείο οι μαθητές θα συναντηθούν με τους υπεύθυνους χωρίς τους δασκάλους και το αντίστροφο. Η κάθε συνάντηση καλό είναι να ξεκινά με μια περίληψη της μέχρι στιγμής κατάστασης και στη συνέχεια να αναλύει τα ζητήματα που πρέπει να επιλυθούν. Οι χρήστες πρέπει να αισθάνονται οικεία να εκφράσουν τις απορίες τους, τυχόν επιφυλάξεις ή προτάσεις τους. Τόσο η συζήτηση όσο και οι αποφάσεις είναι χρήσιμο να καταγράφονται, ώστε οι αρχιτέκτονες να μπορούν να ανατρέχουν σε αυτές οποιαδήποτε στιγμή. Τα μέσα χρησιμοποιούνται σε τέτοιου είδους συναντήσεις είναι ναι μεν τα παραδοσιακά –σχέδια, μακέτες, εικονογραφήσεις- αλλά η τεχνολογία και οι 3d αναπαραστάσεις παίζουν πλέον σημαντικό ρόλο προς την κατανόηση των χωρικών και αρχιτεκτονικών ζητημάτων από τους χρήστες.

Ο ρόλος του κοινού είναι, φυσικά, πιο περιορισμένος μιας και αυτό συμμετέχει εθελοντικά, και δεν έχει άμεσο όφελος από την διαδικασία. Επιδιώκεται συνήθως για δημόσια έργα -ίσως να σχετίζεται και με θέματα σκοπιμότητας από τα θεσμικά όργανα- και αφορά συχνότερα την πληροφόρηση και σπανιότερα την διαβούλευση· για παράδειγμα διαβούλευση είναι δυνατόν να συμβεί όταν δίνεται στους πολίτες το δικαίωμα να ψηφίσουν σε έναν αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Οι διαδικασίες συμμετοχής του κοινού έχουν έναν χαρακτήρα πιο τυπικό και έμμεσο, και το διαδίκτυο είναι ένας σημαντικό μέσο που εξυπηρετεί αυτόν τον σκοπό.

Στο στάδιο της κατασκευής, ο πελάτης προφανώς πληροφορείται από τον αρχιτέκτονα, και συνδιαλέγεται μαζί του ή καλείται να πάρει αποφάσεις σε κρίσιμα σημεία της διαδικασίας. Σε περιπτώσεις που ο πελάτης ταυτίζεται με τον χρήστη, είναι πιθανόν να συμμετέχει στην κατασκευή είτε επειδή το επιθυμεί ο ίδιος, είτε επειδή ο αρχιτέκτονας σκοπίμως τον έχει εμπλέξει σε ένα στάδιο της κατασκευής –συνήθως στο τελικό και σε επίπεδο προσωπικής ερμηνείας κάποιων πτυχών του σχεδιασμού. Οι χρήστες, συνήθως, τείνουν να αποκλείονται από την κατασκευαστική διαδικασία, λόγω της περίπλοκης φύσης της κατασκευής, της απαίτησης για ειδικές γνώσεις και των αυστηρών χρονικών και χρηματικών περιορισμών. Σε μικρότερης κλίμακας έργα ή σε παρεμβατικά έργα επανοικειοποίσης, είναι πιθανόν η όλη κατασκευή να πάρει έναν DIY χαρακτήρα, εμπλέκοντας τον χρήστη, όχι μόνο στην έκφραση άποψηςκαι στην λήψη αποφάσεων πάνω στην κατασκευή, αλλά και στην ίδια την διαδικασία. Σε τέτοιες περιπτώσεις, δίνεται η δυνατότητα και σε ένα ευρύτερο κοινό να συμμετέχει, συνήθως υπό την μορφή μεμονωμένων γεγονότων (event) μέσα στην πόλη.

Η αξιολόγηση μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής και την κατοίκηση είναι το πιο παραμελημένο κομμάτι της συμμετοχικής διαδικασίας. Ακόμη και αρχιτέκτονες που επιζητούν την συμμετοχή του χρήστη, δείχνουν να αδιαφορούν, καθώς δεν υπάρχουν συχνά καταγεγραμμένα στοιχεία για επιστροφή του αρχιτέκτονα στο ολοκληρωμένο έργο και συνδιαλλαγή με τους διαχειριστές ή τους ενοίκους του. Η αξιολόγηση ενός κτιρίου γίνεται συνήθως από την ευρύτερη αρχιτεκτονική κοινότητα –θεωρητικούς, ακαδημαϊκούς, επαγγελματίες- με επίσημες διαδικασίες όπως δημοσιεύσεις και βραβεία. Ακόμα και αυτές οι διαδικασίες όμως τείνουν να ξεχνούν ή να αδιαφορούν για τον χρήστη –οι περισσότερες φωτογραφίες για αρχιτεκτονικά περιοδικά παρουσιάζουν τα κτίρια άδεια, χωρίς καμία υποψία χρήσης- και να επικεντρώνονται σε αισθητικούς όρους. Η κατοίκηση δεν είναι μια εμπειρία που 48

α.4. η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

βιώνεται μόνο μία φορά, αλλά αλλάζει και εμπλουτίζεται με την πάροδο του χρόνου. Η περιβαλλοντική ψυχολογία περιγράφει ένα φαινόμενο, το οποίο ονομάζεται ‘γνώση του χρήστη’ και αναφέρεται στην βαθιά γνώση που έχει ένας χρήστης σχετικά με τα ποικίλα στοιχεία ενός κτιρίου με τα οποία έχει εξοικειωθεί, όπως το πώς να κινείται μέσα σε ένα κτίριο, ή πώς το κτίριο υποστηρίζει τις ανάγκες και τις δραστηριότητες των χρηστών41. Η αξιολόγηση, λοιπόν, από την πλευρά του χρήστη κρίνεται απαραίτητη, τόσο προς όφελος του αρχιτέκτονα και του αναθέτη του έργου –ως βάση για την αντιμετώπιση ενός αντίστοιχου έργου στο μέλλον-, όσο και για την παραγωγή ακαδημαϊκής γνώσης πάνω στο ζήτημα της συμπεριφοράς του χρήστη και του τρόπου σύλληψης και αξιολόγησης του αρχιτεκτονικού έργου από αυτόν, αλλά και του συμμετοχικού σχεδιασμού καθ’ εαυτό.

Για να επιτύχει μια συμμετοχική διαδικασία, θα πρέπει όλοι οι εμπλεκόμενοι να συνειδητοποιήσουν εξ αρχής τον λόγο για τον οποίο συμμετέχουν, τον ρόλο τους στη διαδικασία καθώς και τι ποσοστό εμπλοκής απαιτείται από αυτούς (σε χρόνο, γνώσεις κλπ). Υπάρχουν κάποιοι γενικοί παράγοντες που επηρεάζουν την προθυμία για συμμετοχή από την πλευρά των χρηστών και του κοινού γενικότερα, όπως η φύση του θέματος, ο βαθμός σχέσης τους με αυτό( π.χ. αν το ζήτημα είναι εθνικό ή τοπικό), πόση εισροή τους ζητείται και αποδείξεις ότι η συμμετοχή θα φέρει αποτελέσματα. Αντίθετα, εμπόδια θεωρούνται η έλλειψη σαφήνειας, όσον αφορά το σκοπό και την διαδικασία, και οργανωτικού υπόβαθρου. Η δημιουργία ενός καλού κλίματος συνεργασίας μέσα στη ομάδα των χρηστών αλλά και μεταξύ της ομάδας και του αρχιτέκτονα είναι σημαντική για την ομαλή εξέλιξη. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι καθοριστικός στην έκβαση της διαδικασίας. Ο ίδιος δεν πρέπει να είναι αποστασιοποιημένος, αλλά να γίνει μέρος της κοινότητας, ζώντας ή έστω εργαζόμενος στην περιοχή πριν την έναρξη του έργου, για να διαμορφώσει τις κατάλληλες συνθήκες, και κατά την διάρκεια. Έτσι θα μπορέσει από τη μία, να κατανοήσει πλήρως τα προβλήματα και τις απαιτήσεις του χώρου και των χρηστών του, βιώνοντας τον σε καθημερινή βάση, και από την άλλη να κερδίσει την εμπιστοσύνη των κατοίκων και να τους παροτρύνει να συμμετέχουν, αποδεικνύοντάς τους ότι νοιάζεται ουσιαστικά. Επιπλέον, για την καλύτερη κατανόηση από την πλευρά των συμμετεχόντων των ζητημάτων του σχεδιασμού, απαιτείται η χρήση μέσων και τεχνικών που μπορούν να αντιληφθούν και να διαχειριστούν εύκολα (3D μοντέλα, μακέτες, εικονικές αναπαραστάσεις) και η αποφυγή επαγγελματικής ορολογίας και δυσνόητων σχεδίων (π.χ. πολεοδομικά σχέδια). Επίσης ένα άλλο ζήτημα για την επιτυχία των συμμετοχικών διαδικασιών είναι η ικανοποιητική εκπροσώπηση όλων των υπό-ομάδων των χρηστών. Αυτό αφορά και την ιδιότητα των χρηστών (π.χ. ένας αυτοαπασχολούμενος θα έχει λιγότερο χρόνο διαθέσιμο από μια νοικοκυρά) και τον χαρακτήρα τους (π.χ. ένας εσωστρεφής χρήστης θα εκφέρει σπανιότερα την άποψη του από έναν κοινωνικό).

Τέλος, πρέπει να τονισθεί ότι μια συμμετοχική αρχιτεκτονική διαδικασία δεν εξασφαλίζει ότι το αποτέλεσμα θα είναι επιτυχημένο, υπό τους όρους της καθιερωμένης αρχιτεκτονικής πρακτικής. Είναι όμως πιθανότερο να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις τις κοινωνίας και των εκάστοτε χρηστών, μιας και είναι αποτέλεσμα ζύμωσης τους.

α.4. η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

49

50

μέρος β’ Αφού παρουσιάστηκε η θεωρητική μελέτη της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη, στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται μέσα από σύγχρονα παραδείγματα να μελετηθούν οι τρόποι με τους οποίους οι δύο πλευρές αλληλοεπηρεάζονται κατά τον σχεδιασμό και το πως επιτελείται σήμερα η συμμετοχή του χρήστη.

51

αρχιτεκτονικές ομάδες Raumlabor

Οι Raumlabor είναι ένα συλλογικό δίκτυο 8 αρχιτεκτόνων που ιδρύθηκε το 1999, ως αντίδραση στη ραγδαία και ασυγκράτητη ανάπτυξη που γνώρισε η πόλη του Βερολίνου μετά την πτώση του τείχους. Η παιχνιδιάρικη προσέγγισή τους ασκεί κριτική στις επίσημες σχεδιαστικές διαδικασίες. Μέσα από πνευματικές κατασκευές και ημισοβαρά, προσωρινά έργα επιδιώκουν να επηρεάσουν και να εμπνεύσουν τον κυρίαρχο τρόπο αρχιτεκτονικής παραγωγής και να μεταμορφώσουν το αστικό τοπίο μέσα από αυτό που οι ίδιοι αποκαλούν «αστικά πρωτότυπα». Τοποθετούν τους εαυτούς τους μέσα στην ουτοπική παράδοση της αρχιτεκτονικής του ’60 και χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική τους ως πειραματική και αναστρέψιμη42.

Τα έργα τους κινούνται μεταξύ αρχιτεκτονικής και δημόσιας τέχνης και βασίζονται πάνω σε γεγονότα, παραστάσεις και θέατρο. Η συνεργασία είναι κεντρικό κομμάτι της στρατηγικής τους· στα έργα τους συνεργάζονται με μηχανικούς, κοινωνιολόγους, τοπικούς ειδήμονες, εθνογράφους και φυσικά τους πολίτες. Εργάζονται πάνω στο σταυροδρόμι της αρχιτεκτονικής, της πολεοδομίας, της τέχνης και της 52

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 53

εικόνα 20. Emma/Generator, Γενεύη, 2011

εικόνα 19. Metabolic Kitchen, Βερολίνο, 2012

αστικής παρέμβασης. Αναγνωρίζουν την αξία των κατοίκων ως ειδικούς πάνω στην εκάστοτε περιοχή και προσπαθούν να συλλέξουν από αυτούς πληροφορίες για την ιστορία της περιοχής, τις επιθυμίες, τις ανάγκες, τις ελλείψεις και τις ανησυχίες τους. Επιδιώκουν, επίσης, τη δημιουργία ενεργών συμμαχιών ανάμεσα στους τοπικούς φορείς και τους εξωτερικούς ειδικούς και επαγγελματίες. Δίνουν στους δράστες την ευκαιρία να μάθουν, να κατανοήσουν και να χρησιμοποιήσουν τις πόλεις, τις δυναμικές και τις δυνατότητές τους. Τα έργα τους προσπαθούν να συγχωνεύσουν τον χώρο με την ατομική εμπειρία, ώστε να αποκαλυφθούν νέες ποιότητες και να δημιουργηθούν νέες εικόνες της πόλης στο μυαλό των χρηστών της. Η ενεργοποίηση μέσω της χρήσης είναι η κεντρικής τους προσέγγιση. Μέσω της πολλαπλής χρήσης του δημόσιου χώρου εργάζονται προς την ανάπτυξη ζωντανών, σύγχρονων και προσαρμοστικών γειτονιών. Προσπαθούν να εφεύρουν νέες εφαρμογές βασισμένες στον χρήστη και να εμπλέξουν τους αστικούς δράστες όσο το δυνατόν νωρίτερα στον μετασχηματισμό. Μέσω της συμμετοχής των τοπικών δραστών, σε συνεργασία με ειδικούς απ όλους τους τομείς, ανακαλύπτονται, δοκιμάζονται και προβάλλονται στο μέλλον νέα πεδία δράσης.

Σκοπός της αρχιτεκτονικής τους είναι να υπογραμμίσει τα προβλήματα, και όχι να τα λύσει. Προσπαθούν να ανοίξουν μια χωρική επικοινωνία και διαπραγμάτευση, να προσεγγίσουν ουσιαστικά την κοινωνία. Αντιμετωπίζουν την αρχιτεκτονική περισσότερο ως κοινωνικό φαινόμενο, παρά ως μια κατασκευασμένη μορφή, ως ένα επιπλέον στρώμα στην ιστορία του τόπου και όχι ως ένα ακόμα αντικείμενο. Αναγνωρίζουν την αξία της πολυπλοκότητας της σύγχρονης πόλης.

Εργάζονται στον δημόσιο χώρο, σε χωρικές προτάσεις μικρής κλίμακας, βαθιά ριζωμένες στις τοπικές συνθήκες. Με έναν σχεδιασμό βασισμένο στην έρευνα, καταλήγουν σε λύσεις κλίμακας 1:1, ανακαλύπτοντας και χρησιμοποιώντας ότι βρίσκουν επί τόπου. Επιλέγουν συνήθως δύσκολες αστικές περιοχές, διχασμένες ανάμεσα σε διαφορετικά συστήματα, χρονικές περιόδους ή σχεδιαστικές ιδεολογίες. Οι περιοχές αυτές είναι συχνά εγκαταλελειμμένες ή σε ένα μεταβατικό στάδιο, παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον για τις διαδικασίες αστικού μετασχηματισμού, προσφέρουν ανεκμετάλλευτες δυνατότητες, τις οποίες προσπαθούν να ενεργοποιήσουν, ή νέες προοπτικές για εναλλακτικά πρότυπα χρήσης, συλλογικά ιδανικά, αστική πολυμορφία και διαφορετικότητα. Επιθυμούν να ανακαλύψουν νέες περιοχές δράσης και νέα πεδία πειραματισμού, των οποίων τις δυνατότητες εξετάζουν ομαδικά. Σε επίπεδο αστικής παρέμβασης, μετατρέπουν τους αστικούς χώρους σε κάτι άκρως διαφορετικό, μακριά από οποιεσδήποτε προσδοκίες και οράματα. Εγκαθιστούν νέες ατμόσφαιρες και δημιουργούν μια αίσθηση νέας προοπτικής43.

54

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 55

εικόνα 22. The International Ghost, Σανγκάη, 2012

εικόνα 21. Vortex, Χάγη, 2012

56

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους EXYZT, Gerüstbau Tisch Ideenmarkt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle X-Wohnungen, Βερολίνο, Γερμανία, έργο του πολιτιστικού κέντρου HAU Bergglück, Βερολίνο, Γερμανία, μέρος διαγωνισμού ιδεών με τους Urban Catalyst Produkt ubd Vision, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Τέχνης του Flutgraben

Leila M., Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης Der Hain, Wittenberge, Γερμανία, διαγωνισμός Kermes Urbana Create your Own City, Buenos Aires, Αργεντινή Fassadenrepublik, Βερολίνο, Γερμανία, πρόσκληση από τους ‘προσωρινούς χρήστες’ του Palast der Republik Kioskisierung, Bratislava, Lodz, Moskau, Halle an der Saale

Hotel Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia Fahrrad Parcours, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt Espressobar, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Oal Oderartlab, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: 2J+ Kinderstadt, Halle an der Saale, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia Haus Köbberling, Kassel, Γερμανία, στα πλαίσια της Διεθνούς Έκθεσης documenta 11 Bikepark, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Βερολίνου Kolorado-Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle

Schreber’s Delight, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης

Die einhundert meter Küche, Linz, Αυστρία, ανάθεση: Upper Austrian Architectural Forum

Moritzplatz, Βερολίνο, Γερμανία

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 57

Fountain House, Hong Kong, Κίνα, ανάθεση: Detour 2012, ΜΚΟ Ambassadors of Design The International Ghost, περίπτερο του Βερολίνου Shangai Biennale, Κίνα, Ινστιτούτο Goethe Vortex, Χάγη, Ολλανδία, ανάθεση: Todays Art Festival Future Two, Montreal, Καναδάς, ανοιχτό εργαστήριο στα πλαίσια του MUTEK festival Metabolic Kitchen, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Haus der Kulturen der Welt

Eichbaumpark, Mülheim an der Ruhr, Γερμανία, σε συνεργασία με τον Δήμο του Mülheim Emma/Generator, Γενεύη, Ελβετία, ανάθεση: espace temporaire–art dans l’espace public BXL, Βρυξέλλες, Βέλγιο, ανάθεση: TodaysArt Festival Markthalle IX, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ομάδα έργου MARKTHALLE IX Officina Roma, Ρώμη, Ιταλία, στα πλάισια της έκθεσης RE-cycle. Strategies for Architecture, City and Planet

Open House, Anyang, Κορέα, 3ο Anyang Public Art Project Salotto Urbano, L’Aquila, Ιταλία, πρωτοβουλία του Διευθυντή της Villa Massimo,Ρώμη και ενός δημοδιογράφου House of Contamination, Τορίνο, Ιταλία, ανάθεση: Artissima 17, οργανισμός σύγχρονης τέχνης Kitchenmonumnent + The Generator, Venice Biennale, Ιταλία The Knot, Βερολίνο, Βαρσοβία, Βουκουρέστι, στα πλάισια του ”Programme Culture 2007-2013” της Ε.Ε

Eichbaum countdown, Mülheim an der Ruhr, σε συνεργασία με καλλιτεχνικούς οργανισμούς Spacebuster, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, πρόσκληση του Storefront for Art and Architecture The Promising Land, Λίβερπουλ, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του Urbanism 09, Biennale of Liverpool Urban Strategy/Munich/Dachauer str, Μόναχο, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο του Μονάχου Victor Projektstation, Ζυρίχη, Ελβετία, διαγωνισμός Τέχνης και Κατασκευής για το Νοσοκομείο Triemli

Moderato Cantabile, Graz, Αυστρία, ανάθεση: Steirischer Herbst Festival Glow-Lounge, Eindhoven, Ολλανδία, ανάθεση: GLOW: Forum of Light in Art and Architecture Architecture beyond Building - Stick on City, Venice Biennale, Ιταλία City Mattress, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια της έκθεσης Tuned City 2008 Eichbaumoper, Mülheim an der Ruhr, σε συνεργασία με καλλιτεχνικούς οργανισμούς

Flughafen Tempelhof, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Γερουσία του Βερολίνου, Τμήμα Αστικής Ανάπλασης Brachenpioniere Wien, Βιέννη, Αυστρία, πρόσκληση από τον οργανισμό “architektur in progress” Foyerstadt, Αμβούργο, Γερμανία, ανάθεση: εταιρεία παραγωγής Kampnagel Hamburg Stadtpark Dessau, Dessau, Γερμανία, προσκληση από τον Δήμο του Dessau και το Bauhaus Dessau La Ciudad Imprevista/Utopia Real 04, Μαδρίτη, Ισπανία, ανάθεση: οργανισμός La Casa Encendida

Herz Jesu Kirche, Κολωνία, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Νεολαίας 7up, Εκκλησιαστική Κοινότητα ‘HerzJesuKirche’ Wohnen im Turm, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια της έκθεσης “Letzte Überprüfung” Der Orbit, Freiburg, Γερμανία, ανάθεση: Θέατρο του Freiburg Sternschleifer, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια του Steirischer Herbst Festival Stadtumbauturm, Cottbus, Γερμανία, ανάθεση: Δημοτικό Τμήμα Αστικής Ανάπλασης

σχεδιάγραμα 4 χρονοδιάγραμμα έργων raumlabor, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

58

β.1. workshop event αυτο-οργάνωση επανοικειοποίηση ιδιοκατασκευή οικολογία

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Produkt ubd Vision, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Τέχνης του Flutgraben

Ideenmarkt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle X-Wohnungen, Βερολίνο, Γερμανία, έργο του πολιτιστικού κέντρου HAU Bergglück, Βερολίνο, Γερμανία, μέρος διαγωνισμού ιδεών με τους Urban Catalyst

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους EXYZT, Gerüstbau Tisch

Fassadenrepublik, Βερολίνο, Γερμανία, πρόσκληση από τους ‘προσωρινούς χρήστες’ του Palast der Republik Kioskisierung, Bratislava, Lodz, Moskau, Halle an der Saale

Kermes Urbana Create your Own City, Buenos Aires, Αργεντινή

Leila M., Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης Der Hain, Wittenberge, Γερμανία, διαγωνισμός

Espressobar, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Fahrrad Parcours, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Hotel Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia

Oal Oderartlab, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: 2J+ Kinderstadt, Halle an der Saale, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia Haus Köbberling, Kassel, Γερμανία, στα πλαίσια της Διεθνούς Έκθεσης documenta 11 Bikepark, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Βερολίνου Kolorado-Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle

Schreber’s Delight, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης

Die einhundert meter Küche, Linz, Αυστρία, ανάθεση: Upper Austrian Architectural Forum

Moritzplatz, Βερολίνο, Γερμανία

ενημέρωση/επικοινωνία με το κοινό έρευνα/διερεύνηση προοπτικών ανακύκλωση δημιουργία δικτύων β.1.

59

Eichbaum countdown, Mülheim an der Ruhr, σε συνεργασία με καλλιτεχνικούς οργανισμούς Spacebuster, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, πρόσκληση του Storefront for Art and Architecture The Promising Land, Λίβερπουλ, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του Urbanism 09, Biennale of Liverpool Urban Strategy/Munich/Dachauer str, Μόναχο, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο του Μονάχου Victor Projektstation, Ζυρίχη, Ελβετία, διαγωνισμός Τέχνης και Κατασκευής για το Νοσοκομείο Triemli Open House, Anyang, Κορέα, 3ο Anyang Public Art Project Salotto Urbano, L’Aquila, Ιταλία, πρωτοβουλία του Διευθυντή της Villa Massimo,Ρώμη και ενός δημοδιογράφου House of Contamination, Τορίνο, Ιταλία, ανάθεση: Artissima 17, οργανισμός σύγχρονης τέχνης Kitchenmonumnent + The Generator, Venice Biennale, Ιταλία The Knot, Βερολίνο, Βαρσοβία, Βουκουρέστι, στα πλάισια του ”Programme Culture 2007-2013” της Ε.Ε Eichbaumpark, Mülheim an der Ruhr, Γερμανία, σε συνεργασία με τον Δήμο του Mülheim Emma/Generator, Γενεύη, Ελβετία, ανάθεση: espace temporaire–art dans l’espace public BXL, Βρυξέλλες, Βέλγιο, ανάθεση: TodaysArt Festival Markthalle IX, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ομάδα έργου MARKTHALLE IX Officina Roma, Ρώμη, Ιταλία, στα πλάισια της έκθεσης RE-cycle. Strategies for Architecture, City and Planet Fountain House, Hong Kong, Κίνα, ανάθεση: Detour 2012, ΜΚΟ Ambassadors of Design The International Ghost, περίπτερο του Βερολίνου Shangai Biennale, Κίνα, Ινστιτούτο Goethe Vortex, Χάγη, Ολλανδία, ανάθεση: Todays Art Festival Future Two, Montreal, Καναδάς, ανοιχτό εργαστήριο στα πλαίσια του MUTEK festival Metabolic Kitchen, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Haus der Kulturen der Welt

Moderato Cantabile, Graz, Αυστρία, ανάθεση: Steirischer Herbst Festival Glow-Lounge, Eindhoven, Ολλανδία, ανάθεση: GLOW: Forum of Light in Art and Architecture Architecture beyond Building - Stick on City, Venice Biennale, Ιταλία City Mattress, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια της έκθεσης Tuned City 2008 Eichbaumoper, Mülheim an der Ruhr, σε συνεργασία με καλλιτεχνικούς οργανισμούς

Foyerstadt, Αμβούργο, Γερμανία, ανάθεση: εταιρεία παραγωγής Kampnagel Hamburg Stadtpark Dessau, Dessau, Γερμανία, προσκληση από τον Δήμο του Dessau και το Bauhaus Dessau La Ciudad Imprevista/Utopia Real 04, Μαδρίτη, Ισπανία, ανάθεση: οργανισμός La Casa Encendida

Flughafen Tempelhof, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Γερουσία του Βερολίνου, Τμήμα Αστικής Ανάπλασης Brachenpioniere Wien, Βιέννη, Αυστρία, πρόσκληση από τον οργανισμό “architektur in progress”

Stadtumbauturm, Cottbus, Γερμανία, ανάθεση: Δημοτικό Τμήμα Αστικής Ανάπλασης

Sternschleifer, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια του Steirischer Herbst Festival

Herz Jesu Kirche, Κολωνία, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Νεολαίας 7up, Εκκλησιαστική Κοινότητα ‘HerzJesuKirche’ Wohnen im Turm, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια της έκθεσης “Letzte Überprüfung” Der Orbit, Freiburg, Γερμανία, ανάθεση: Θέατρο του Freiburg

σχεδιάγραμα 4α χρονοδιάγραμμα έργων raumlabor-είδη συμμετοχής του χρήστη, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

60

β.1. πρωτοβουλία της ομάδας/συμμετοχή σε διαγωνισμό συμμετοχή σε έκθεση κρατικό/ευρωπαϊκό πρόγραμμα

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους EXYZT, Gerüstbau Tisch Ideenmarkt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle X-Wohnungen, Βερολίνο, Γερμανία, έργο του πολιτιστικού κέντρου HAU Bergglück, Βερολίνο, Γερμανία, μέρος διαγωνισμού ιδεών με τους Urban Catalyst Produkt ubd Vision, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Τέχνης του Flutgraben

Leila M., Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης Der Hain, Wittenberge, Γερμανία, διαγωνισμός Kermes Urbana Create your Own City, Buenos Aires, Αργεντινή Fassadenrepublik, Βερολίνο, Γερμανία, πρόσκληση από τους ‘προσωρινούς χρήστες’ του Palast der Republik Kioskisierung, Bratislava, Lodz, Moskau, Halle an der Saale

Espressobar, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Fahrrad Parcours, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Hotel Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia

Oal Oderartlab, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: 2J+ Kinderstadt, Halle an der Saale, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia Haus Köbberling, Kassel, Γερμανία, στα πλαίσια της Διεθνούς Έκθεσης documenta 11 Bikepark, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Βερολίνου Kolorado-Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle

Schreber’s Delight, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης

Die einhundert meter Küche, Linz, Αυστρία, ανάθεση: Upper Austrian Architectural Forum

Moritzplatz, Βερολίνο, Γερμανία

πανεπιστημιακό πρόγραμμα οργανώσεις/φεστιβάλ ιδιώτης β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 61

Fountain House, Hong Kong, Κίνα, ανάθεση: Detour 2012, ΜΚΟ Ambassadors of Design The International Ghost, περίπτερο του Βερολίνου Shangai Biennale, Κίνα, Ινστιτούτο Goethe Vortex, Χάγη, Ολλανδία, ανάθεση: Todays Art Festival Future Two, Montreal, Καναδάς, ανοιχτό εργαστήριο στα πλαίσια του MUTEK festival Metabolic Kitchen, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Haus der Kulturen der Welt

Eichbaumpark, Mülheim an der Ruhr, Γερμανία, σε συνεργασία με τον Δήμο του Mülheim Emma/Generator, Γενεύη, Ελβετία, ανάθεση: espace temporaire–art dans l’espace public BXL, Βρυξέλλες, Βέλγιο, ανάθεση: TodaysArt Festival Markthalle IX, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ομάδα έργου MARKTHALLE IX Officina Roma, Ρώμη, Ιταλία, στα πλάισια της έκθεσης RE-cycle. Strategies for Architecture, City and Planet

Open House, Anyang, Κορέα, 3ο Anyang Public Art Project Salotto Urbano, L’Aquila, Ιταλία, πρωτοβουλία του Διευθυντή της Villa Massimo,Ρώμη και ενός δημοδιογράφου House of Contamination, Τορίνο, Ιταλία, ανάθεση: Artissima 17, οργανισμός σύγχρονης τέχνης Kitchenmonumnent + The Generator, Venice Biennale, Ιταλία The Knot, Βερολίνο, Βαρσοβία, Βουκουρέστι, στα πλάισια του ”Programme Culture 2007-2013” της Ε.Ε

Eichbaum countdown, Mülheim an der Ruhr, σε συνεργασία με καλλιτεχνικούς οργανισμούς Spacebuster, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, πρόσκληση του Storefront for Art and Architecture The Promising Land, Λίβερπουλ, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του Urbanism 09, Biennale of Liverpool Urban Strategy/Munich/Dachauer str, Μόναχο, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο του Μονάχου Victor Projektstation, Ζυρίχη, Ελβετία, διαγωνισμός Τέχνης και Κατασκευής για το Νοσοκομείο Triemli

Moderato Cantabile, Graz, Αυστρία, ανάθεση: Steirischer Herbst Festival Glow-Lounge, Eindhoven, Ολλανδία, ανάθεση: GLOW: Forum of Light in Art and Architecture Architecture beyond Building - Stick on City, Venice Biennale, Ιταλία City Mattress, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια της έκθεσης Tuned City 2008 Eichbaumoper, Mülheim an der Ruhr, σε συνεργασία με καλλιτεχνικούς οργανισμούς

Flughafen Tempelhof, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Γερουσία του Βερολίνου, Τμήμα Αστικής Ανάπλασης Brachenpioniere Wien, Βιέννη, Αυστρία, πρόσκληση από τον οργανισμό “architektur in progress” Foyerstadt, Αμβούργο, Γερμανία, ανάθεση: εταιρεία παραγωγής Kampnagel Hamburg Stadtpark Dessau, Dessau, Γερμανία, προσκληση από τον Δήμο του Dessau και το Bauhaus Dessau La Ciudad Imprevista/Utopia Real 04, Μαδρίτη, Ισπανία, ανάθεση: οργανισμός La Casa Encendida

Herz Jesu Kirche, Κολωνία, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Νεολαίας 7up, Εκκλησιαστική Κοινότητα ‘HerzJesuKirche’ Wohnen im Turm, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια της έκθεσης “Letzte Überprüfung” Der Orbit, Freiburg, Γερμανία, ανάθεση: Θέατρο του Freiburg Sternschleifer, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια του Steirischer Herbst Festival Stadtumbauturm, Cottbus, Γερμανία, ανάθεση: Δημοτικό Τμήμα Αστικής Ανάπλασης

σχεδιάγραμα 4β χρονοδιάγραμμα έργων raumlabor-έναυσμα του έργου, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

Exyzt

Οι Exyzt είναι μια κοινότητα με βάση το Παρίσι που ιδρύθηκε το 2002 –αρχικά- από πέντε αρχιτέκτονες, πρώην συμφοιτητές, που αποφάσισαν να δημιουργήσουν μία πρακτική γύρω από την ιδέα ‘χτίζοντας και ζώντας μαζί’. Σήμερα η ομάδα αυτή έχει μεγαλώσει και περιλαμβάνει ένα δίκτυο ανθρώπων –ανάμεσά τους και ένας γραφίστας, ένας υδραυλικός, ένας DJ, ένας φωτογράφος, ένας ξυλουργός, ένας ηλεκτρολόγος, ένας σχεδιαστής ιστοσελίδων, ένας μάγειρας και ένας συγγραφέας- που μοιράζονται την ίδια αρχή ανταλλαγής γνώσεων και δεξιοτήτων44.

Στο μανιφέστο τους διακηρύσσουν ότι «επιθυμούν να οικοδομήσουν νέους κόσμους, όπου η φαντασία είναι η πραγματικότητα και τα παιχνίδια οι νέοι κανόνες της δημοκρατίας. Αν ο χώρος κατασκευάζεται από δυναμικές συναλλαγών, τότε όλοι μπορούν να γίνουν οι αρχιτέκτονες του κόσμου μας και να ενθαρρύνουν την δημιουργικότητα, την σκέψη και να ανανεώσουν τις κοινωνικές συμπεριφορές.»45

Στην προσέγγιση της αρχιτεκτονικής τους, δεν σχεδιάζουν μόνο τα έργα τους, αλλά επίσης 62

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 63

εικόνα 24. Labichampi, Karosta , 2006

εικόνα 23. Dalston Mill, Λονδίνο , 2009

εικόνα 25. Southwark Lido, Λονδίνο , 2008

τα χτίζουν, ανεγείροντας προσωρινές κατασκευές και δημιουργώντας κοινωνικούς χώρους που οργανώνονται σε αλληλεπίδραση με τις τοπικές ομάδες χρηστών. Αρνούνται να εισέλθουν στην τρέχουσα αρχιτεκτονική πρακτική, η οποία υπηρετεί την κατασκευαστική βιομηχανία. Σχεδιάζοντας, χτίζοντας και βιώνοντας τις κατασκευές τους παράγουν μια ελεύθερη αρχιτεκτονική που προσφέρει βασικούς δημόσιους χώρους προς οικειοποίηση και ένα μέρος για αλληλεπίδραση. Σύμφωνα με τους Exyzt, το κλειδί για μια ζωηρή πόλη είναι ότι μια κοινότητα χρηστών δημιουργεί και κατοικεί ενεργά το αστικό της περιβάλλον.

Συνήθως επιλέγουν άδειους χώρους ή κτίρια μέσα στην πόλη, τα οποία αφού τους παραχωρηθούν προσωρινά από τους ιδιοκτήτες, τα μεταμορφώνουν με απλές κατασκευές και κινητές μονάδες, που έχουν μια DIY αισθητική και είναι φθηνές και εύκολες στην κατασκευή. Παρέχουν εξαιρετικές προσωρινές δημόσιες κατασκευές για πειραματισμό επί τόπου με νέα μοντέλα κατοίκησης, μη θεσμικούς χώρους για να φανταστούν και να δοκιμάσουν οι χρήστες συλλογικά νέες κοινωνικές συμπεριφορές.

Αν και τα έργα τους μοιάζουν πρόχειρα και ανεπίσημα, είναι επιμελημένα σε βάθος, που δημιουργώντας συνδέσμους με τους κατοίκους και με συγκεκριμένες ομάδες χρηστών, σχεδιάζουν χώρους που μπορούν να οικειοποιηθούν από αυτούς με την οργάνωση εργαστηρίων και εκδηλώσεων. Η προσωρινή φύση των κατασκευών αυτών διασφαλίζει ότι κανένας χώρος δεν είναι πλήρως κατειλημμένος από μια κυρίαρχη ομάδα χρηστών. Κάθε έργο συλλαμβάνεται και οργανώνεται ως ένας χώρος παιχνιδιού όπου πολιτιστικές συμπεριφορές και κοινές ιστορίες συσχετίζονται και αναμειγνύονται, συμπεριλαμβάνοντας διαφορετικές ομάδες της τοπικής κοινωνίας σε ένα κοινωνικό δίκτυο που καλείται να κατοικήσει έναν προσωρινό χώρο.

64

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 65

εικόνα 27. UFO, Βαρσοβία , 2011

εικόνα 26. Palace, Bordeaux, , 2011

66

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

Situation Room, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, ανάθεση: Storefront for Art and Architecture

Labichampi, Karosta, Λετονία, ανάθεση: K@2 χώρος τέχνης

Metavilla, Venice Biennale, Ιταλία γαλλικό περίπτερο σε συνεργασία με τον Patrick Boucahin

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους raumlaborberlin

Station extra territoriale, Βαρκελώνη, Ισπανία, στα πλαίσια του Eme3 Φεστιβάλ Αρχιτεκτονικής κ Πολεοδομίας

Service Public, Roubaix, Γαλλία, σε συνεργασία με το EASA,

The Rab, Παρίσι, Γαλλία, διπλωματική εργασία με τους Xavier Juillot, Patrick Boucahin

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 67

Casa do Vapor, Almara, Πορτογαλία

Wijkwaardenhuis, Rotterdam, Ολλανδία, σε συνεργασία με τους Jeanne Van Heeswijk studio

Construir Junto, Guimaraes, Πορτογαλία, ανάθεση: Πολυχώρος Fabrica ASA

The ReUnion, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του London Festival of Architecture

Burningham, Burningham, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του Fierce Festival UFO, Βαρσοβία, Πολωνία Farwest Hotel, Rotterdam, Ολλανδία, στα πλαίσια του Wereld Van Witte de With festival Palace, Bordeaux, Γαλλία, ανάθεση: Bruit du Frigo, στα πλαίσια του EVENTO 2011 Le tunnel, Saint Jean, Γαλλία, σε συνεργασία με τους De L’Aire και τον δήμο του Saint Jean

City Island, Μαδρίτη, Ισπανία, στα πλαίσια της πρωτοβουλίας La Noche En Blanco/White Night

Chaud Devant!, Saint Jean, Γαλλία, σε συνεργασία με τους De L’Aire και τον δήμο του Saint Jean

Dalston Mill, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, ανάθεση: Barbican Art Gallery

La macchina per fare il morion, Βενετία, Ιταλία, σε συνεργασία με τους Commons Beyond Building

City Eco Lab, Saint Etienne, Γαλλία, στα πλαίσια του International Design Biennale

Southwark Lido, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του London Festival of Architecture

σχεδιάγραμα 5. χρονοδιάγραμμα έργων exyzt, ιδία επεξεργασία

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

68

β.1. workshop event αυτο-οργάνωση επανοικειοποίηση ιδιοκατασκευή οικολογία

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

Situation Room, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, ανάθεση: Storefront for Art and Architecture

Labichampi, Karosta, Λετονία, ανάθεση: K@2 χώρος τέχνης

Metavilla, Venice Biennale, Ιταλία γαλλικό περίπτερο σε συνεργασία με τον Patrick Boucahin

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους raumlaborberlin

Station extra territoriale, Βαρκελώνη, Ισπανία, στα πλαίσια του Eme3 Φεστιβάλ Αρχιτεκτονικής κ Πολεοδομίας

Service Public, Roubaix, Γαλλία, σε συνεργασία με το EASA,

The Rab, Παρίσι, Γαλλία, διπλωματική εργασία με τους Xavier Juillot, Patrick Boucahin

ενημέρωση/επικοινωνία με το κοινό έρευνα/διερεύνηση προοπτικών ανακύκλωση δημιουργία δικτύων β.1.

69

Casa do Vapor, Almara, Πορτογαλία

Wijkwaardenhuis, Rotterdam, Ολλανδία, σε συνεργασία με τους Jeanne Van Heeswijk studio

Construir Junto, Guimaraes, Πορτογαλία, ανάθεση: Πολυχώρος Fabrica ASA

The ReUnion, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του London Festival of Architecture

Burningham, Burningham, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του Fierce Festival UFO, Βαρσοβία, Πολωνία Farwest Hotel, Rotterdam, Ολλανδία, στα πλαίσια του Wereld Van Witte de With festival Palace, Bordeaux, Γαλλία, ανάθεση: Bruit du Frigo, στα πλαίσια του EVENTO 2011 Le tunnel, Saint Jean, Γαλλία, σε συνεργασία με τους De L’Aire και τον δήμο του Saint Jean

City Island, Μαδρίτη, Ισπανία, στα πλαίσια της πρωτοβουλίας La Noche En Blanco/White Night

Chaud Devant!, Saint Jean, Γαλλία, σε συνεργασία με τους De L’Aire και τον δήμο του Saint Jean

Dalston Mill, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, ανάθεση: Barbican Art Gallery

La macchina per fare il morion, Βενετία, Ιταλία, σε συνεργασία με τους Commons Beyond Building

City Eco Lab, Saint Etienne, Γαλλία, στα πλαίσια του International Design Biennale

Southwark Lido, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του London Festival of Architecture

σχεδιάγραμα 5α. χρονοδιάγραμμα έργων exyzt-είδη συμμετοχής του χρήστη, ιδία επεξεργασία

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

70

β.1. πρωτοβουλία της ομάδας/συμμετοχή σε διαγωνισμό συμμετοχή σε έκθεση κρατικό/ευρωπαϊκό πρόγραμμα

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

Situation Room, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, ανάθεση: Storefront for Art and Architecture

Labichampi, Karosta, Λετονία, ανάθεση: K@2 χώρος τέχνης

Metavilla, Venice Biennale, Ιταλία γαλλικό περίπτερο σε συνεργασία με τον Patrick Boucahin

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους raumlaborberlin

Station extra territoriale, Βαρκελώνη, Ισπανία, στα πλαίσια του Eme3 Φεστιβάλ Αρχιτεκτονικής κ Πολεοδομίας

Service Public, Roubaix, Γαλλία, σε συνεργασία με το EASA,

The Rab, Παρίσι, Γαλλία, διπλωματική εργασία με τους Xavier Juillot, Patrick Boucahin

πανεπιστημιακό πρόγραμμα οργανώσεις/φεστιβάλ ιδιώτης β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 71

Casa do Vapor, Almara, Πορτογαλία

Wijkwaardenhuis, Rotterdam, Ολλανδία, σε συνεργασία με τους Jeanne Van Heeswijk studio

Construir Junto, Guimaraes, Πορτογαλία, ανάθεση: Πολυχώρος Fabrica ASA

The ReUnion, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του London Festival of Architecture

Burningham, Burningham, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του Fierce Festival UFO, Βαρσοβία, Πολωνία Farwest Hotel, Rotterdam, Ολλανδία, στα πλαίσια του Wereld Van Witte de With festival Palace, Bordeaux, Γαλλία, ανάθεση: Bruit du Frigo, στα πλαίσια του EVENTO 2011 Le tunnel, Saint Jean, Γαλλία, σε συνεργασία με τους De L’Aire και τον δήμο του Saint Jean

City Island, Μαδρίτη, Ισπανία, στα πλαίσια της πρωτοβουλίας La Noche En Blanco/White Night

Chaud Devant!, Saint Jean, Γαλλία, σε συνεργασία με τους De L’Aire και τον δήμο του Saint Jean

Dalston Mill, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, ανάθεση: Barbican Art Gallery

La macchina per fare il morion, Βενετία, Ιταλία, σε συνεργασία με τους Commons Beyond Building

City Eco Lab, Saint Etienne, Γαλλία, στα πλαίσια του International Design Biennale

Southwark Lido, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του London Festival of Architecture

σχεδιάγραμα 5β. χρονοδιάγραμμα έργων exyzt-έναυσμα του έργου, ιδία επεξεργασία

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

Atelier d’ architecture autogérée

Το Atelier d’ architecture autogérée (aaa- studio for self-managed architecture / εργαστήριο για αυτοδιαχειριζόμενη αρχιτεκτονική) είναι μια πρακτική με βάση το Παρίσι, που ιδρύθηκε από 2 αρχιτέκτονες το 2001. Δρα ως μια πλατφόρμα για συλλογική έρευνα και δράση μέσα στην πόλη και πολλά από τα έργα τους φέρονται εις πέρας από άλλους επαγγελματίες, καλλιτέχνες, ερευνητές, θεσμικά όργανα (ΜΚΟ, πανεπιστήμια κ.α.), καθώς και από τους ενδεχόμενους χρήστες των χώρων. Ενώ τα ιδρυτικά μέλη παραμένουν, το εργαστήριο λειτουργεί σαν ένα δίκτυο συνεργατών που δημιουργείται γύρω από το εκάστοτε έργο46.

Τα έργα του είναι πειράματα πάνω στην προσωρινή επανάχρηση εγκαταλελειμμένων αστικών χώρων, μέσα από την δημιουργία μιας υποδομής που περνά σιγά σιγά στην ευθύνη των κατοίκων και μετατρέπεται σε αυτοδιαχειριζόμενος χώρος, φιλοδοξώντας να γίνει σημείο συνάντησης και αλληλεπίδρασης. Σε αυτό το επίπεδο ενεργοποίησης των κοινωνικών ενδιαφερόντων και της κοινωνικής δραστηριότητας, η πρακτική της aaa είναι εξαιρετικά επιτυχημένη· τα μέλη του δικτύου ενεργούν 72

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 73

εικόνα 29. Ecobox, Παρίσι , 2001

εικόνα 28. Transition Workshop, Brezoi , 2002

εικόνα 30. R-URBAN, Παρίσι , 2008

ως εμπνευστές και επιμελητές, ενώ την ίδια στιγμή αφήνουν χώρο για τους κατοίκους να αναλάβουν την ευθύνη. Ξεπερνώντας αντιμαχίες και στερεότυπα, προτείνουν νομαδικά και αναστρέψιμα έργα, εισάγοντας ‘ενδιάμεσες’ πρακτικές.

Ένας από τους στόχους του aaa είναι να εμπνεύσει τις τοπικές αρχές για την επανάχρηση και ανάπτυξη εγκαταλελειμμένων περιοχών μέσα στην πόλη. Κεντρική ιδέα της πρακτικής τους είναι ότι ο δημόσιος χώρος δεν χρειάζεται να ολοκληρώνεται με την κατασκευή ενός σχεδιασμένου αντικειμένου, αλλά αναπτύσσεται συνεχώς ως μια κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική παραγωγή. Η εξελισσόμενη συμμετοχική διαδικασία και η οικολογική πρακτική μπορούν να μεταμορφώσουν τις παρούσες χωρικές και κοινωνικές σχέσεις σε μια πυκνή και πολυπολιτισμική μητρόπολη. Τα έργα τους εστιάζουν σε θέματα αυτό-οργάνωσης και αυτό-διαχείρισης συλλογικών χώρων, αναδυόμενων δικτύων και καταλυτικών διαδικασιών σε αστικά πλαίσια, που αντιστέκονται στο κέρδος που καθοδηγείται από την ανάπτυξη.

Μέσω της μικρό-πολιτικής δράσης θέλουν να συμμετέχουν στο να γίνει η πόλη πιο οικολογική και πιο δημοκρατική, ο εγγύς χώρος να γίνει περισσότερο προσβάσιμος από τους χρήστες του και να ανεξαρτητοποιηθεί από διαδικασίες ‘από την κορυφή προς τη βάση’. «Η ‘αυτοδιαχειριζόμενη’ αρχιτεκτονική είναι μια αρχιτεκτονική των σχέσεων, των διαδικασιών και των αντιπροσωπειών ανθρώπων, επιθυμιών, ικανοτήτων και γνώσεων. Μια τέτοια αρχιτεκτονική δεν ανταποκρίνεται σε μια φιλελεύθερη πρακτική, αλλά επιζητά νέες μορφές σχέσεων και συνεργασιών, βασισμένες πάνω στην ανταλλαγή και την αμοιβαιότητα, που περιλαμβάνουν όλους τους ενδιαφερόμενους (άτομα, οργανισμούς, θεσμούς) οποιαδήποτε θέση και αν έχουν στην ιεραρχία. Η αρχιτεκτονική μας είναι ταυτόχρονα πολιτική και ποιητική, καθώς στοχεύει πάνω απ ‘όλα στο να δημιουργήσει σχέσεις ανάμεσα σε κόσμους»47, όπως αναλύουν οι ίδιοι.

74

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 75

εικόνα 31. Le 56 / Eco-interstice, Παρίσι , 2005

76

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

Le 56 / Eco-interstice, Παρίσι,Γαλλία, σε συνεργασία με τις τοπικές αρχές

A Magazine For Everyday Urbanism,Βρέμη,Γερμανία,στα πλαίσια της έκθεσης A Luky Strike:Kunst Findet Stadt

Mechanics of Fluids, Belfast, Ιρλανδία, στα πλαίσια του προγράμματος Urban Clearance

L atelier de construction, Ντακάρ, Σενεγάλη, σε συνεργασία με το Refdaf και το Πανεπιστήμιο του Sheffield

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

Mobile Geographies of Skills, Παρίσι-Ρώμη-Αθήνα, στα πλαίσια του Ε

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

Cuisine Urbaine,Παρίσι,Γαλλία,στα πλαίσια του Ecobox,Βερολίνο,Γερμανία, στα πλαίσια της 3ης Biennale

Transition Workshop, Brezoi, Ρουμανία, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Sheffield

Ecobox, Παρίσι, Γαλλία, διπλωματική εργασία με τους Xavier Juillot, Patrick Boucahin

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 77

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

RHYZOM, Παρίσι-Κωνσταντινούπολη-Σέφιλντ-Λονδίνο-Μπέλφαστ, στα πλαίσια του CULTURE 2000

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

R-URBAN, Παρίσι, Γαλλία, με την υποστήριξη του προγράμματος περιβαλλοντικής διακυβέρνησης EC Life+

PEPRAV, Παρίσι-Σέφιλντ-Βρυξέλλες, στα πλαίσια του προγράμματος της Ε.Ε CULTURE 2000

σχεδιάγραμα 6. χρονοδιάγραμμα έργων atelier d’ architecture autogérée, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

78

β.1. workshop event αυτο-οργάνωση επανοικειοποίηση ιδιοκατασκευή οικολογία

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

Le 56 / Eco-interstice, Παρίσι,Γαλλία, σε συνεργασία με τις τοπικές αρχές

A Magazine For Everyday Urbanism,Βρέμη,Γερμανία,στα πλαίσια της έκθεσης A Luky Strike:Kunst Findet Stadt

Mechanics of Fluids, Belfast, Ιρλανδία, στα πλαίσια του προγράμματος Urban Clearance

L atelier de construction, Ντακάρ, Σενεγάλη, σε συνεργασία με το Refdaf και το Πανεπιστήμιο του Sheffield

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

Mobile Geographies of Skills, Παρίσι-Ρώμη-Αθήνα, στα πλαίσια του Ε

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

Cuisine Urbaine,Παρίσι,Γαλλία,στα πλαίσια του Ecobox,Βερολίνο,Γερμανία, στα πλαίσια της 3ης Biennale

Transition Workshop, Brezoi, Ρουμανία, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Sheffield

Ecobox, Παρίσι, Γαλλία, διπλωματική εργασία με τους Xavier Juillot, Patrick Boucahin

ενημέρωση/επικοινωνία με το κοινό έρευνα/διερεύνηση προοπτικών ανακύκλωση δημιουργία δικτύων β.1.

79

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

RHYZOM, Παρίσι-Κωνσταντινούπολη-Σέφιλντ-Λονδίνο-Μπέλφαστ, στα πλαίσια του CULTURE 2000

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

R-URBAN, Παρίσι, Γαλλία, με την υποστήριξη του προγράμματος περιβαλλοντικής διακυβέρνησης EC Life+

PEPRAV, Παρίσι-Σέφιλντ-Βρυξέλλες, στα πλαίσια του προγράμματος της Ε.Ε CULTURE 2000

σχεδιάγραμα 6α. χρονοδιάγραμμα έργων atelier d’ architecture autogérée-είδη συμμετοχής του χρήστη, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

80

β.1. πρωτοβουλία της ομάδας/συμμετοχή σε διαγωνισμό συμμετοχή σε έκθεση κρατικό/ευρωπαϊκό πρόγραμμα

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

Le 56 / Eco-interstice, Παρίσι,Γαλλία, σε συνεργασία με τις τοπικές αρχές

A Magazine For Everyday Urbanism,Βρέμη,Γερμανία,στα πλαίσια της έκθεσης A Luky Strike:Kunst Findet Stadt

Mechanics of Fluids, Belfast, Ιρλανδία, στα πλαίσια του προγράμματος Urban Clearance

L atelier de construction, Ντακάρ, Σενεγάλη, σε συνεργασία με το Refdaf και το Πανεπιστήμιο του Sheffield

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

Mobile Geographies of Skills, Παρίσι-Ρώμη-Αθήνα, στα πλαίσια του Ε

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

Cuisine Urbaine,Παρίσι,Γαλλία,στα πλαίσια του Ecobox,Βερολίνο,Γερμανία, στα πλαίσια της 3ης Biennale

Transition Workshop, Brezoi, Ρουμανία, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Sheffield

Ecobox, Παρίσι, Γαλλία, διπλωματική εργασία με τους Xavier Juillot, Patrick Boucahin

πανεπιστημιακό πρόγραμμα οργανώσεις/φεστιβάλ ιδιώτης β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 81

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

RHYZOM, Παρίσι-Κωνσταντινούπολη-Σέφιλντ-Λονδίνο-Μπέλφαστ, στα πλαίσια του CULTURE 2000

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

LUP - Participative Urban Laboratory, Παρίσι,Γαλλία

R-URBAN, Παρίσι, Γαλλία, με την υποστήριξη του προγράμματος περιβαλλοντικής διακυβέρνησης EC Life+

PEPRAV, Παρίσι-Σέφιλντ-Βρυξέλλες, στα πλαίσια του προγράμματος της Ε.Ε CULTURE 2000

σχεδιάγραμα 6β. χρονοδιάγραμμα έργων atelier d’ architecture autogérée-έναυσμα του έργου, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

είδη συμμετοχής του χρήστη raumlabor

exyzt

atelier d’ architecture autogérée

workshop

event

αυτο-οργάνωση

επανοικειοποίηση

ιδιοκατασκευή

οικολογία

ενημέρωση/επικοινωνία με τ

έναυσμα του έργου raumlabor

exyzt

atelier d’ architecture autogérée

πρωτοβουλία της ομάδας/συμμετοχή σε διαγωνισμό

82

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

συμμετοχή σε έκθεση

κρατικό/ευρωπαϊκό πρόγραμμα

πανεπιστημιακό π

πρόγραμμα

έρευνα/διερεύνηση προοπτικών

οργανώσεις/φεστιβάλ

ανακύκλωση

δημιουργία δικτύων

σχεδιάγραμα 7. συκριτική παράθεση των 3 ομάδων, ιδία επεξεργασία

το κοινό

ιδιώτης

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

83

Μέσα από αυτά τα τρία παραδείγματα αρχιτεκτονικών συλλογικοτήτων, αναδεικνύεται μια νέα τάση στην προσέγγιση της αρχιτεκτονικής, που έχει τις ρίζες της στην ουτοπική και συμμετοχική παράδοση των δεκαετιών του ’60 και του ’70. Κύρια χαρακτηριστικά αυτής της προσέγγισης είναι η συνεργασία, η δημιουργία δικτύων και η διεπιστημονικότητα. Οι αρχιτέκτονες δεν οργανώνονται μόνο οι ίδιοι σε επαγγελματικά δίκτυα, αλλά περιλαμβάνουν μέσα σε αυτά επαγγελματίες από ένα ευρύ φάσμα ειδικοτήτων –από κοινωνιολόγους μέχρι μάγειρες-, καθώς και τους πολίτες, αντιμετωπίζοντάς τους ως ισάξιους παράγοντες της δράσης. Τα δίκτυα αυτά απορρίπτουν την παγιωμένη πρακτική για την παραγωγή αρχιτεκτονικής που βασίζεται στην ανάπτυξη της βιομηχανίας και το κέρδος. Τρεις λέξεις που περιγράφουν την προσέγγισή τους είναι το πείραμα, το προσωρινό και το παιχνίδι. Η αρχιτεκτονική δεν εκλαμβάνεται ως παραγωγή κτιρίων, αλλά ως το μέσο για την διαμόρφωση κοινωνικών σχέσεων ανάμεσα σε διαφορετικές –ίσως και αντικρουόμενεςομάδες και την αξιοποίηση ξεχασμένων περιοχών μέσα στην πόλη. Αυτά επιτυγχάνονται με την επί τόπου κατασκευή, την κλίμακα 1:1, την DIY αισθητική, την ανακύκλωση και την αυτοδιαχείριση.

84

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

Ελεύθερη πόλη της Χριστιανία

αυτο-οργάνωση John Turner

Κοινοτικά Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας (Community Technical Aid Centers) Atelier d’architecture autogérée Cedric Price

John Habraken Colin Ward

Ουτοπικές Ομάδες του ‘60

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ

Yona Friedman Walter Segal Patrick Bouchain Κοινωτικές Υπηρεσίες Ιδιοκατασκευής (Community Self Build Agency)

Raumlabor Exyzt

Κοινοτικά Κέντρα Σχεδιασμού (Community Design Centers)

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

σχεδιάγραμα 8. συνδέσεις σύγχρονων και ιστορικών συμμετοχικών πρακτικών, πηγή: spatialagency.net, ιδία επεξεργασία

καταλήψεις χώρων

85

συμμετοχικά έργα Prinzessinnengarten Moritzplatz, Kreuzberg, Βερολίνο, Γερμανία, 2009-σήμερα

Πρόκειται για την δημιουργία ενός αστικού κήπου σε έναν εγκαταλελειμμένο χώρο, στην περιοχή Kreuzberg του Βερολίνου, ο οποίος ήταν σκουπιδότοπος για πάνω από μισό αιώνα. Ξεκίνησε το 2009 από την μη κερδοσκοπική οργάνωση Nomadisch Grün, της οποίας οι δύο ιδρυτές δεν είναι ούτε επαγγελματίες κηπουροί, ούτε αρχιτέκτονες τοπίου –είναι απλά ερασιτέχνες, οι οποίοι τις περισσότερες φορές δεν ξέρουν ακριβώς τι κάνουν, όπως εξηγούν και οι ίδιοι48.

Φίλοι, υποστηρικτές, ακτιβιστές, γείτονες και η ομάδα Nomadisch Grün, καθάρισαν τον χώρο από τα σκουπίδια, έφτιαξαν κινητά παρτέρια από ανακυκλώσιμα υλικά και καλλιέργησαν τα πρώτα λαχανικά. Εμπνευσμένοι από τις αστικές καλλιέργειες της Αβάνας, οι κατασκευαστές-χρήστες του χώρου δεν είδαν αυτόν τον αστικό κήπο μόνο ως έναν χώρο καλλιέργειας, αλλά ως ένα σημείο συνάντησης, πειραματισμού και μάθησης. Η αύξηση της βιολογικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ποικιλίας της γειτονιάς και η εισαγωγή ενός καινοτόμου τρόπου συμβίωσης στην πόλη, ήταν ο κεντρικός στόχος της 86

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα 87

εικόνα 33. Prinzessinnengarten, Βερολίνο , 2009-...

εικόνα 32. Prinzessinnengarten, Βερολίνο , 2009-...

δράσης49. Η κινητικότητα είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό της προσέγγισης τους. Τα μετακινούμενα παρτέρια υπονοούν ότι είναι προσωρινοί χρήστες του χώρου και ότι υπάρχει η δυνατότητα άμεσης προσαρμογής στις ταχέως μεταβαλλόμενες αστικές συνθήκες.

Ο κήπος δεν διαχωρίζεται από την πόλη και τους κατοίκους της. Αντίθετα, ανοίγεται προς αυτήν, επικοινωνεί μαζί της, συνδιαλέγεται και αναπτύσσεται μέσα σε αυτήν. Δεν υπάρχει ένα προκαθορισμένο όραμα για το πώς θα μοιάζει το τελικό αποτέλεσμα του κήπου. Ο κήπος συνεργάζεται με ανθρώπους από το πανεπιστήμιο που δουλεύουν πάνω σε συγκεκριμένα πρότζεκτ, καλλιτέχνες, σχολεία, παιδικούς σταθμούς και οργανισμούς γειτονιάς που ασχολούνται με την ένταξη πληθυσμών ή με ανθρώπους με προβλήματα υγείας. Ένας από τους σκοπούς του είναι το άνοιγμα στην συνεργασία με ανθρώπους από ποικίλα υπόβαθρα και η ανάπτυξη της ποικιλίας στην πόλη. Ο κήπος είναι μια κοινωνική επιχείρηση, καθώς δεν λαμβάνει κρατική επιχορήγηση για τα έξοδά του. Ένας τρόπος οικονομικής επιβίωσής του είναι το εστιατόριο και το μπαρ, που χρησιμοποιούν οικολογικά προϊόντα απευθείας από τις καλλιέργειες, όπως και η πώληση της σοδειάς. Στόχος δεν είναι το κέρδος, αλλά να αποδείξουν ότι μια κοινωνική επιχείρηση είναι ικανή να βγάλει τα έξοδά της και να λειτουργήσει με οικονομικούς όρους. Επίσης ο κήπος απασχολεί 13 υπαλλήλους, πέρα από τους εκατοντάδες εθελοντές.

Αυτή τη στιγμή, το μέλλον του Prinzessinnengarten είναι αβέβαιο. Η κυβέρνηση του Βερολίνου (Berlin Senat) σχεδιάζει να πουλήσει το οικόπεδο της Moritzplatz σε κάποια ιδιωτική επιχείρηση. Οι Nomadisch Grün και οι υποστηρικτές τους έχουν ξεκινήσει την εκστρατεία ‘Wachsen Lassen!’ - ‘Let it grow!’ για την διάσωση του Prinzessinnengarten και απαιτούν: 1. Παράταση της μίσθωσης του χώρου για άλλα 5 χρόνια, 2. Συμμετοχή των πολιτών στις διαδικασίες αποφάσεων και 3. Προοπτικές επέκτασης του σχεδιασμού αστικών κήπων και παρόμοιων μορφών αστικής συμμετοχής σε άλλες περιοχές στην πόλη και αναγνώριση –και επισήμως, από την Κυβέρνηση- της αξίας που τέτοιου είδους χώροι αποδίδουν στην πόλη. Με σκοπό να καθιερωθούν βιώσιμες προοπτικές για τον κήπο, ζητούν μια ανοιχτή συζήτηση και δέσμευση από τους πολιτικούς ότι θα διατηρηθούν παρόμοιοι χώροι μακροπρόθεσμα.

Το θέμα της Moritzplatz δεν έχει να κάνει μόνο με την επιβίωση του Prinzessinnengarten για μερικά χρόνια ακόμα. Είναι μια ευκαιρία για να συζητηθούν εκτεταμένα και επείγοντα αστικά θέματα, σχετικά με την συμμετοχή των πολιτών, τη διαφύλαξη των ελεύθερων χώρων και της ποικιλίας, την ισορροπία ανάμεσα στο οικονομικό ενδιαφέρον και τις κοινωνικές δομές. Η Moritzplatz μπορεί να λειτουργήσει ως ένα μοντέλο για την υιοθέτηση στρατηγικών από την πολιτεία που είναι προσανατολισμένες στο επίπεδο της γειτονιάς και οραματίζονται το μέλλον της πόλης, λαμβάνοντας υπόψη την αξία ανάλογων χώρων και περιλαμβάνοντας τους πολίτες σε μια ισότιμη βάση και από ένα αρχικό στάδιο συζητήσεων50.

88

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα 89

εικόνα 34. Prinzessinnengarten, Βερολίνο , 2009-...

90

β.2. συμμετοχικά έργα

εικόνα 35. Prinzessinnengarten, Βερολίνο , 2009-...

β.2. συμμετοχικά έργα

1. παράταση της μίσθωσης για τουλάχιστον 5 χρόνια 2. συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων 3. κυβερνητική αναγνώριση της αξίας των αστικών καλλιεργειών

Η Κυβέρνηση του Βερολίνου έχει την πρόθεση να πουλήσει το οικόπεδο σε ιδιώτες Οι Nomadisch Grün υποβάλουν δημόσια αίτηση για:

κήπος γειτονιάς στην Oranienstraße (Πρωτοβουλία επιβίωσης) κήπος στην Sophienkita κήπος και μελισσοκομία του Πανεπιστημίου των Τεχνών κήπος στο Αμβούργο

μετατροπή ενός κοντέινερ σε κουζίνα του κήπου κατασκευή ανοιχτού εργαστηρίου και άλλες ομάδες ακολουθούν το παράδειγμα και δημιουργούνται οι αστικοί κήποι:

εγκαίνια της καφετέριας του κήπου επέκταση του κήπου - 300 νέες βάσεις φύτευσης Stadtsafari 2010: κατασκευή μιας κινητής παιδικής χαράς παρουσίαση στην Expo 2011, Shangai, Κίνα - Utopia Award 2010 Urban Farming and Local Empowerment: ανταλλαγή εμπειριών 16 πρωτοβουλίες /12 πόλεις συνεργασία με σχολεία, καλλιτέχνες και έναν οργανισμό για την αφομοίωση των προσφύγων

καθάρισμα της περιοχής από 2 τόνους σκουπιδιών από 100 εθελοντές ίδρυση της “εταιρείας περιορισμένης ευθύνης” (ΕΠΕ) Nomadisch Grün κατασκευή των πρώτων 100 βάσεων - καλλιεργούνται τα πρώτα λαχανικά και μελίσσια Stadtsafari: διερεύνηση του μοντέλου της πόλης που επιθυμούν οι νέοι της γειτονιάς

σχεδιάγραμα 9. χρονοδιάγραμμα prinzessinnengarten, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

εγκατάληψη για πάνω από 50 χρόνια

Prinzessinnengarten: η αστική καλλιέργεια

91

Kingsdale school regeneration project – dRMM architects East Dulwich, Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο, 1998-2004

Πρόκειται για την ανάπλαση ενός κοινοτικού σχολείου δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης 1200 μαθητών, που είχε κατασκευαστεί αρχικά την δεκαετία του ’50, στην περιοχή East Dulwich, στο νότιο Λονδίνο. Η ιδέα για την ανάπλαση προέκυψε από την νέα διεύθυνση του σχολείου το 1998. Ο νέος διευθυντής είδε την αλλαγή στο περιβάλλον του σχολείου σαν μια ευκαιρία για να προκύψει αλλαγή στην συμπεριφορά των μαθητών. Έτσι, έκανε αίτηση συμμετοχής στο πρόγραμμα ‘School Works’, του Architecture Foundation51.

Αφού το σχολείο επιλέχθηκε να συμμετέχει στο πρόγραμμα, οργανώθηκε από το Architecture Foundation ένας αρχιτεκτονικός διαγωνισμός. Οι 20 τελικές προτάσεις μπήκαν σε μια διαδικασία επιλογής, στην οποία συμμετείχαν και οι μαθητές και οι εργαζόμενοι του σχολείου. Από αυτές επιλέχθε τελικά το αρχιτεκτονικό γραφείο dRMM, με έδρα το Λονδίνο, του οποίου ‘τα ριζοσπαστικά έργα καθοδηγούνται από τον τόπο, τις ανάγκες των πελατών, την ιδέα και την κατασκευή, αντί από 92

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα 93

εικόνα36,37,38. Kingsdale school regeneration, Λονδίνο, 1998-2004

στερεότυπες και στυλιστικές αποφάσεις’.52 Επιπλέον, ο διευθυντής πέτυχε να αποκτήσει επιχορήγηση από την Γραμματεία του Υπουργείου Παιδείας, ύψους 12 εκατομμυρίων λιρών.

Σε μια αρχική φάση συσκέψεων το Architecture Foundation ανέθεσε σε μια τρίτη εταιρεία να πραγματοποιήσει τις συμμετοχικές δραστηριότητες. Ωστόσο, η διεύθυνση του σχολείου δεν ήταν ευχαριστημένη με αυτήν την αρχική δουλειά, καθώς ένιωθε να χειραγωγείται, και έτσι αποφάσισε να αναλάβει η ίδια την διαδικασία. Έναν ολόκληρο χρόνο πριν την έναρξη του σχεδιασμού οι dRMM σε συνεργασία με την διεύθυνση του σχολείου διεξήγαν συμμετοχικές δραστηριότητες που ενέπλεκαν τους μαθητές, το προσωπικό και όλη την διευρυμένη κοινότητα του σχολείου. Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες πραγματοποιήθηκαν στον χώρο του σχολείου, καθώς αυτό συνέχισε να λειτουργεί καθ’ όλη τη διάρκεια του ανασχεδιασμού, αλλά οργανώθηκαν και επισκέψεις σε άλλα σχολεία.

Η διοίκηση του σχολείου (ο πελάτης) ήταν από την αρχή ξεκάθαρη με το τι ήθελε από τον σχεδιασμό. Είχε μια ισχυρή επιρροή στην ‘γλώσσα’ που χρησιμοποιήθηκε κατά την σχεδιαστική διαδικασία, καθώς στον ορισμό των δραστηριοτήτων που πραγματοποιήθηκαν, ισάξια με αυτή των αρχιτεκτόνων. Σε θέματα υλικών και τεχνικών λύσεων, ωστόσο, οι αρχιτέκτονες κυριάρχησαν στην συζήτηση, παραθέτοντας τις ιδέες τους, με έναν δημοκρατικό και προσιτό, όμως, τρόπο. Σύμφωνα με τους ίδιους, η ενασχόληση με ένα πιο τεχνικό λεξιλόγιο αύξησε την σχεδιαστική αντίληψη των συμμετεχόντων με τον καιρό.

Τα μέλη του προσωπικού πήραν μέρος στις συμμετοχικές δραστηριότητες μαζί με τους μαθητές (οι χρήστες). Ενώ επίσης κάποιοι είχαν αμφιβολίες στην αρχή, για την στάση των μαθητών απέναντι στο νέο περιβάλλον, άλλαξαν γνώμη βλέποντας την βελτίωση στη συμπεριφορά τους. Οι δράσεις περιελάμβαναν συνεντεύξεις, σεμινάρια, ερωτηματολόγια και συναντήσεις. Οι μαθητές ενθαρρύνθηκαν να παρουσιάσουν τις δικές τους απόψεις με κολάζ, παρουσιάσεις από τους αρχιτέκτονες άλλων σχολικών επιλύσεων και εμπειριών –όπου επέλεγαν τις αγαπημένες τους- καθώς επίσης τους δόθηκαν φωτογραφικές μηχανές μιας χρήσης για να φωτογραφίσουν τι θεωρούν καλό και τι κακό στο σχολείο τους. Κατά την σχεδιαστική διαδικασία, έγιναν πιο απτές σχεδιαστικές προτάσεις στους χρήστες, με την χρήση μακετών και την αναπαράσταση χώρων σε πραγματική κλίμακα. Για την επιλογή υλικών, κρεμάστηκαν στο χώρο διάφορα δείγματα για να επιλέξουν τα παιδιά ποια προτιμούσαν. Οι επιλογές τους δεν ακολουθήθηκαν σε ορισμένες περιπτώσεις κατά γράμμα, όπως για παράδειγμα στην επιλογή ενός συγκεκριμένου πράσινου χρώματος – αντί αυτού χρησιμοποιήθηκε μια παλέτα διαφορετικών πράσινων.

Η τοπική κοινωνία (το ευρύ κοινό) ενεπλάκη στον σχεδιασμό από την αρχή της διαδικασίας με συναντήσεις που οργανώθηκαν κάθε Παρασκευή απόγευμα. Οι αρχικές αντιρρήσεις και επιφυλάξεις μερίδας του κόσμου σχετικά με την επικινδυνότητα της περιοχής λήφθηκαν υπόψη από τους αρχιτέκτονες, και στη συνέχεια καταρρίφθηκαν μέσω επισκέψεων στον χώρο, συζητήσεων, συμμετοχής και παρακολούθησης των διαδικασιών, και βλέποντας την αλλαγή στην συμπεριφορά των μαθητών.

Παρόλο που η ποιότητα του τελικού σχεδίου είναι ευρέως αναγνωρίσιμη53, δεν πραγματοποιήθηκε καμία επίσημη αξιολόγηση της ίδιας της συμμετοχικής διαδικασίας. Ωστόσο, η καλή επικοινωνία ανάμεσα στους αρχιτέκτονες, τη διεύθυνση και τους εργολάβους θεωρείται ουσιώδης για την ποιότητα των αποτελεσμάτων. Οι αρχιτέκτονες αναγνωρίζουν την 94

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα 95

εικόνα39. Kingsdale school regeneration, Λονδίνο, 1998-2004

εικόνα40. Kingsdale school regeneration, Λονδίνο, 1998-2004

Οι αρχιτέκτονες αναγνωρίζουν την αξία του οράματος του πελάτη, ενώ η διεύθυνση αναγνωρίζει την επικοινωνιακή ικανότητα και την ευελιξία των αρχιτεκτόνων και των κατασκευαστών. Επίσης, ο διαθέσιμος για συμμετοχή χρόνος επέτρεψε μια διεξοδική έρευνα και μια εξερεύνηση διαφορετικών ιδεών και τεχνικών, και ο διαχωρισμός της ανάπλασης σε στάδια –και ενώ το σχολείο λειτουργούσεεπέτρεψε στους συμμετέχοντες να βλέπουν την αλλαγή να συντελείται και, επομένως, αύξησε τα κίνητρά τους.54

96

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα

ανάθεση στους dRMM νέων χώρων γυμναστηρίου και ωδείου

ολοκλήρωση της ανακατασκευής

αξιολόγηση

βράβευση των dRMM με το Μ4Ι Demonstration Award για την συμμετοχική διαδικασία

κατασκευή

κανονική λειτουργία του σχολείου

πραγματιστικός σχεδιασμός - επιλογή μορφών και υλικών

ανάθεση των συμμετοχικών δράσεων σε εξωτερική εταιρεία - απόρριψη από τη διεύθυνση ανάληψη οργάνωσης των δυμμετοχικών δράσεων από τη διεύθυνση και τους dRMM πρώτο στάδιο συσκέψεων με τους μαθητές και το προσωπικό συναντήσεις με την ευρύτερη κοινότητα κάθε Παρασκευή απόγευμα

αλλαγή διεύθυνσης του σχολείου αίτηση στο πρόγραμμα ‘School Works’ του Architecture Foundation επιλογή του σχολείου να συμμετέχει στο πρόγραμμα - οργάνωση αρχιτεκτονικού διαγωνισμου απο το Architecture Foundation διαδικασία επιλογής με τη συμμετοχή του σχολείου : dRMM architects επιχορήγηση 12.000.000 λιρών από την Γραμματεία του Υπουργείου Παιδείας

σχεδιάγραμα 10. χρονοδιάγραμμα kingsdale school renovation, ιδία επεξεργασία

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

Kingsdale school: ο εκπαιδευτικός ανασχεδιασμός

97

The High Line Park – Diller, Scofidio+Renfro Meatpacking district, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ, 1999-σήμερα

Πρόκειται για την ανάπλαση του High Line, ενός υπερυψωμένου σιδηρόδρομου, μιας από τις μεγαλύτερες επενδύσεις στις συγκοινωνίες την δεκαετία του ’30, που εκτείνεται από την Gansevoort str. μέχρι την West 34th str. Ο σιδηρόδρομος ήταν εγκαταλελειμμένος για πάνω από 20 χρόνια και οι κτηματομεσίτες ζητούσαν την κατεδάφισή του. Σε αντίδραση σε αυτό, ιδρύθηκε από τους κατοίκους της γειτονιάς η Μη Κυβερνητική Οργάνωση ‘Friends of the High Line’ το 1999, με σκοπό την μετατροπή της κατασκευής σε έναν υπερυψωμένο δημόσιο χώρο.

Η ΜΚΟ ‘Friends of the High Line’ (πελάτης, μαζί με τον Δήμο της Ν.Υ) είχε τον κεντρικό ρόλο σε όλες τις προσπάθειες για την προώθηση της ιδέας και την υιοθέτηση της από τις αρχές. Μετά από μια σειρά ερευνών, οικονομικών μελετών και παρουσιάσεων σε συμβούλια, ο Δήμος της Νέας Υόρκης, πείθεται για την αξία της ανάπλασης του High Line. Το αρμόδιο τμήμα του Δήμου μετατρέπει τον σιδηρόδρομο σε διάβαση πεζών.55 Σε ένα πρώτο στάδιο καθορισμού των γενικών γραμμών και 98

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα 99

εικόνα 41,42. Συναντήσεις των Friends of the HighLine με την ευρύτερη κοινότητα, Ν.Υόρκη, 2003-...

απαιτήσεων της ανάπλασης, οι ‘Friends of the High Line’, προκηρύσσουν έναν ανοιχτό, διεθνή διαγωνισμό, αναζητώντας καινοτόμες προτάσεις για την επανάχρηση του High Line. Σε συνεργασία με μια επιτροπή που εκπροσωπεί τον Δήμο της Ν.Υ, επιλέγουν τις 4 νικητήριες προτάσεις, 3 ειδικά βραβεία, 10 τιμητικές αναφορές και πάνω από 150 αξιόλογες προτάσεις, από ένα σύνολο 720 συμμετοχών, οι οποίες και εκτίθενται στον Grand Central Terminal. Στη συνέχεια, με μια δεύτερη διαδικασία επιλογής από τους ‘Friends of the High Line’ και τον Δήμο της Ν.Υ επιλέγονται 4 αρχιτεκτονικά γραφεία, από τα οποία ζητείται μια σχεδιαστική πρόταση. Οι 4 προτάσεις εκτίθενται στο N.Y.C Center for Architecture, και τελικά μια συντονιστική επιτροπή από μέλη του Δήμου της Ν.Υ και των ‘Friends of the High Line’, επιλέγουν το αρχιτεκτονικό γραφείο Diller, Scofidio+Reinfo.56

Οι πολίτες της Νέας Υόρκης (χρήστες + ευρύ κοινό), δεν συμμετείχαν μόνο στις εκδηλώσεις πληροφόρησης (εκθέσεις των αποτελεσμάτων των δύο διαγωνισμών) αλλά και σε συνεδριάσεις που οργανώθηκαν από τους ‘Friends of the High Line’ και στα 2 στάδια του σχεδιασμού. Από τον Οκτώβριο του 2003 μέχρι σήμερα, έχουν πραγματοποιηθεί 6 συναντήσεις μεταξύ κατοίκων της περιοχής του High Line και της ευρύτερης πόλης της Ν.Υ, των μελών του ‘Friends of the High Line’, εκπροσώπων της δημοτικής αρχής και της σχεδιαστικής ομάδας (από την ανάθεση και μετά). Οι συναντήσεις περιλαμβάνουν παρουσιάσεις από την σχεδιαστική ομάδα, ενημερώσεις πάνω στις εξελίξεις της διαδικασίας, μαζικές συζητήσεις και διατύπωση σχολίων και αποριών από το κοινό, συζητήσεις σε μικρότερες ομάδες και παρουσιάσεις από την πλευρά των συμμετεχόντων. Οι συμμετοχή του κοινού ενθαρρύνθηκε και από την δυνατότητα να καταθέσουν τις προτάσεις, τις απορίες ή τις αντιρρήσεις τους μέσω γραμμάτων, e-mail και μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media). Όλα τα αποτελέσματα αυτών των συναντήσεων καταγράφονταν από τους ‘Friends of the High Line’, για να είναι στην διάθεση των αρχιτεκτόνων κατά τον σχεδιασμό. Γενικά, σε κάθε νέα συνάντηση και παρουσίαση των σχεδιαστικών προτάσεων οι συμμετέχοντες είχαν την αίσθηση ότι τα προηγούμενα σχόλια τους είχαν ενσωματωθεί στον σχεδιασμό.57

100

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα 101

εικόνα 43. The HighLine Park, Ν.Υόρκη, 2012

εικόνα 44, 45. The HighLine Park, Ν.Υόρκη, 2012

Κατά την κατασκευή, δεν υπήρξε εμπλοκή των χρηστών, μάλιστα ακόμα και οι συναντήσεις διεκόπηκαν με την ολοκλήρωση του σχεδιασμού και την έναρξη των εργασιών και επανήλθαν μετά το άνοιγμα στο κοινό και του δεύτερου κομματιού του High Line (2005-2011). Η συναντήσεις οργανώθηκαν ξανά, όταν ξεκίνησαν οι διαδικασίες σχεδιασμού του τρίτου και τελευταίου κομματιού του High Line στις σιδηροδρομικές εγκαταστάσεις. Αν και η ανάπλαση του High Line έχει δημοσιευτεί σε πληθώρα άρθρων και έχει τιμηθεί με 2 βραβεία58, δεν υπάρχει καμμία επίσημη αξιολόγηση της συμμετοχής του κοινού στον σχεδιασμό, πέρα από τις παρατηρήσεις των ίδιων των συμμετεχόντων κατά τις συναντήσεις ότι θεωρούσαν ότι οι προηγούμενες παρατηρήσεις τους είχαν ληφθεί υπόψη κατά τον σχεδιασμό59. Ωστόσο, το όραμα και η ενεργή δράση των ‘Friends of the High Line’ υπήρξε καθοριστική όχι μόνο για την ίδια την πραγματοποίηση της ανάπλασης, αλλά και για την εμπλοκή των κατοίκων της Νέας Υόρκης στην σχεδιαστική διαδικασία. Οι ιδρυτές του έχουν τιμηθεί το 2010 με το βραβείο ‘Jane Jacobs Medals’ του Rockefeller Foundation, τα οποία απονέμονται κάθε χρόνο σε ανθρώπους που η δουλειά τους ‘δημιουργεί νέους τρόπους θέασης και κατανόησης της Νέας Υόρκης, προκαλεί τις παραδοσιακές αξιώσεις, και χρησιμοποιεί δημιουργικά το αστικό περιβάλλον για να κάνει την πόλη ένα μέρος ελπίδας και προσδοκίας’.60

102

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα 103

εικόνα 47. Τhe HighLine proposals

εικόνα 46. Τhe HighLine map

104

β.2. συμμετοχικά έργα

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

4η συνάντηση μεταξύ FHL, της ευρύτερης κοινότητας και της σχεδιαστικής ομάδας

συνεργασία των FHL και της πόλης της Νέας Υόρκης για την επιλογή της ομάδας σχεδιασμού ανάθεση μελετών σε 4 αρχ. γραφεία και έκθεση στο N.Y.C Center for Architecture συντονιστική επιτροπή από μέλη του δήμου της Νέας Υόρκης και των FHL επιλέγουν τον νικητή: “James Corner Field Operations” και “Diller Scofidio+Renfo” 2η συνάντηση μεταξύ FHL, της ευρύτερης κοινότητας και της σχεδιαστικής ομάδας 3η συνάντηση μεταξύ FHL, της ευρύτερης κοινότητας και της σχεδιαστικής ομάδας

οι FHL προκηρύσσουν τον ανοιχτό, διεθνή διαγωνισμό “Designing the High Line” 720 συμμετοχές από 36 χώρες κρίνονται από μια επιτροπή επιφανών μελών οι 4 νικητήριες προτάσεις, 3 ειδικά βραβεία, 10 τιμητικές αναφορές και πάνω από 150 αξιόλογες προτάσεις εκτίθενται στο Grand Central Terminal 1η συνάντηση μεταξύ FHL και ευρύτερης κοινότητας

το High Line μετατρέπεται σε διάβαση πεζών (walkway)

δράσεις των “Friends of the High Line” πείθουν τον δήμαρχο Bloomberg: το High Line θα γίνει ένας συναρπαστικός δημόσιος χώρος και θα τονώσει την οικονομική ανάπτυξη

ιδρύεται από κατοίκους της γειτονιάς το “Friends of the High Line” ΜΚΟ με σκοπό να μετατραπεί η κατασκευή σε υπέργειο δημόσιο χώρο

εγκατάληψη για πάνω από 20 χρόνια - κτηματομεσίτες ζητούν την κατεδάφισή του

β.2. συμμετοχικά έργα

6η συνάντηση μεταξύ FHL, της ευρύτερης κοινότητας και της σχεδιαστικής ομάδας για τον σχεδιασμό του 3ου τμήματος του High Line στις σιδηροδρομικές εγκαταστάσεις

5η συνάντηση μεταξύ FHL, της ευρύτερης κοινότητας και της σχεδιαστικής ομάδας

ανοίγει για το κοινό το δεύτερο τμήμα του High Line μεταξύ των οδών West 20th Street and West 30th Street

ανοίγει για το κοινό το πρώτο τμήμα του High Line μεταξύ των οδών Gansevoort Street και West 20th Street

σχεδιάγραμα 11. χρονοδιάγραμμα HighLine Park, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

The HighLine: η επανοικειοποίηση του ερειπίου

105

Μέσα από τα τρία αυτά παραδείγματα αναδεικνύεται ότι όσο μεγάλο και αν είναι ένα έργο ή όσο μικρό ή εκτεταμένο το ποσοστό της συμμετοχής, η παρουσία εμνευσμένων ανθρώπων με πίστη στις συμμετοχικές διαδικασίες και την αξία της εμπλοκής του χρήστη είναι καθοριστικής σημασίας για την πορεία της συμμετοχής. Οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι απαραίτητα οι αρχιτέκτονες. Ένας συνειδητοποιημένος πελάτης, μπορεί να κάνει την διαφορά και να απαιτήσει ο ίδιος την συμμετοχή των χρηστών στην σχεδιαστική διαδικασία, ή οι ίδιοι οι χρήστες μπορούν να απαιτήσουν την συμμετοχή τους στις επίσημες διαδικασίες διαμόρφωσης του αστικού περιβάλλοντος – αρχιτεκτονικές ή πολιτικές. Ωστόσο, ένας αρχιτέκτονας ενήμερος της σημασίας του χρήστη είναι αυτός που θα πρέπει να δραστηριοποιηθεί για την επίτευξη της συμμετοχής, ακόμα και σε περιπτώσεις όπου δεν ευδοκιμούν οι παραπάνω συνθήκες. Σε αυτές της περιπτώσεις, στόχος δεν είναι μόνο το αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα, αλλά και η διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών για την διαμόρφωση ενός ενεργού χρήστη/πολίτη και των χώρων δράσης του μέσα στο αστικό περιβάλλον.

106

β.2. συμμετοχικά έργα

β.2. συμμετοχικά έργα

107

108

πείραμα γειτονιάς

109

Στα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας, γεννήθηκε η ιδέα ενός πειράματος, για την παρατήρηση της πρόθεσης των κατοίκων μιας γειτονιάς για συμμετοχή στην διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντός τους. Η παράλληλη πορεία του πειράματος και της μελέτης της αντίστοιχης βιβλιογραφίας και των παραδειγμάτων βοήθησε στην καλύτερη κατανόηση του θέματος της συμμετοχής από τη μία, και από την άλλη λειτούργησε παρακινητικά για την περαιτέρω παρατήρηση της γειτονιάς και των κατοίκων της. Τα δύο μέρη –θεωρία και πράξη- επηρέασαν και παρέσυραν το ένα το άλλο.

Η περιοχή που επιλέχθηκε είναι τα οικοδομικά τετράγωνα και κυρίως η διασταύρωση των πεζοδρόμων Αντωνοπούλου και Τ.Οικονομάκη που ορίζεται από τις οδούς Γαλλίας, Κ.Καρτάλη, 28ης Οκτωβρίου και Βενιζέλου, στο κέντρο του Βόλου. Η γειτονιά αυτή είναι ιδιαίτερα δραστήρια, καθώς περιλαμβάνει εμπορικά καταστήματα και χώρους αναψυχής στο επίπεδο του ισογείου, και γραφεία και κατοικίες στους ορόφους. Κεντρικό της σημείο δε, είναι ένα εγκαταλελειμμένο νεοκλασικό κτίριο, η οικία Αδαμόπουλου, διατηρητέο από το 1987, ακριβώς πάνω στην διαστάυρωση των δυο πεζοδρόμων. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιοχής είναι η μεταβλητότητα· την τελευταία διετία πλήθος ισόγειων χώρων έχει αλλάξει χρήση, και κάποιοι έχουν εγκαταληφθεί.

Μια πρώτη απόπειρα για διάλογο με τους κατοίκους της γειτονιάς ήταν το πέρασμα από καταστήματα των πεζοδρόμων και η καταγραφή σχολίων σχετικά με την περιοχή από τους ιδιοκτήτες 110

πείραμα γειτονιάς

πείραμα γειτονιάς 111

εικόνα 48. περιοχή πειράματος μεταξύ των οδών Βενιζέλου, 28ης Οκτωβρίου, Κ.Καρτάλη, Γαλλίας, Βόλος

τους, με την βοήθεια μιας κάμερας. Ωστόσο, η προσπάθεια αυτή δεν ήταν επιτυχημένη. Οι κάτοικοι δεν είχαν την πρόθεση να καταγραφούν από την κάμερα και αρνήθηκαν, αν και όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια είχαν όρεξη να μιλήσουν γενικά και ‘ανεπίσημα’, κυρίως για να εκφράσουν παράπονα σε σχέση με την κατάληψη του δημόσιου χώρου από τα καταστήματα εστίασης και την έλλειψη φροντίδας από την πλευρά του δήμου. Μεταγενέστερα κρίθηκε ότι η απόπειρα αυτή ήταν αρκετά απότομη και επιθετική για τους κατοίκους, καθώς δεν είχε προηγηθεί κάποια προετοιμασία μαζί τους.

Για την καλύτερη οργάνωση της διαδικασίας, ακολούθησε η προσωπική παρατήρηση της γειτονιάς και η καταγραφή των διάφορων στοιχείων της, αρχικά με έναν προσωπικό γνωστικό χάρτη61, και στη συνέχεια με φωτογράφηση και μια πιο λεπτομερή και ακριβή καταγραφή του επιπέδου του δρόμου. Η καταγραφή αυτή πήρε την μορφή ενός χάρτη, ο οποίος αποτέλεσε βασικό στοιχείο στη δημιουργία ενός ερωτηματολογίου. Το ερωτηματολόγιο αυτό αφορούσε την κατανόηση της περιοχής από τους κατοίκους της, την παρέμβαση τους πάνω στο χάρτη, τον εντοπισμό προβλημάτων, και την στάση τους απέναντι σε αυτά τα προβλήματα.

Το ερωτηματολόγιο μοιράστηκε σε όλα τα ισόγεια της περιοχής και το απάντησαν 29 άτομα ηλικίας 17-63 ετών, 20 γυναίκες και 9 άνδρες. Από αυτούς, οι 11 χρησιμοποίησαν τον χάρτη για τις παρατηρήσεις τους (10 γυναίκες – 1 άνδρας). Σχετικά με την ερώτηση για το αν η αντιμετώπιση των προβλημάτων που εντοπίζουν στην περιοχή είναι αρμοδιότητα των αρχών ή των κατοίκων, οι 16 απάντησαν ότι είναι αρμοδιότητα των αρχών, οι 11 και των δύο, ενώ μόνο 1 πως είναι αρμοδιότητα των κατοίκων. Ωστόσο, στην ερώτηση για το αν είναι διατεθιμένοι να συμμετέχουν σε δράσεις για την αξιοποίηση της γειτονιάς, απάντησαν θετικά οι 23. Από τις απαντήσεις τους σχετικά με τα προβλήματα που εντοπίζουν στην περιοχή και από συζητήσεις μαζί τους, κατά την διανομή των ερωτηματολογίων, προέκυψε ότι βασική ανησυχία τους είναι -εκτός από την πληθώρα αυτοκινήτων και μηχανών στον χώρο του πεζοδρόμου- η εγκατάλειψη του προαναφερθέντος νεοκλασικού κτιρίου, η μη αξιοποίησή του από τις δημοτικές αρχές και η υποβάθμισή του σε εστία σκουπιδιών. Το ερωτηματολόγιο αποδείχθηκε ένα ικανό μέσο συζήτησης· λόγω της απλής και άμεσης φύσης του ήταν πιο εύκολο και γρήγορο να απαντηθεί, προκάλεσε το ενδιαφέρον των κατοίκων και υπήρξε αφορμή για επιπλέον συζήτηση. Μια επιπλέον παρατήρηση είναι, ότι ενώ οι κάτοικοι έχουν την τάση να κατηγορούν τις δημοτικές αρχές για το επίπεδο του δημόσιου χώρου -μια συνήθη πρακτική για τα ελληνικά δεδομένα-, εντούτοις έχουν την διάθεση να ασχοληθούν με αυτόν. Άλλωστε το κάνουν ήδη, στον τομέα της καθαριότητας –βασική έλλειψη που εντοπίζουν είναι ότι τα συνεργεία δεν μπαίνουν στον πεζόδρομο για να καθαρίσουν- και της φροντίδας των φυτών.

Η όλη διαδικασία παρατήρησης κράτησε σχεδόν ένα χρόνο και οδήγησε ,πρώτον, σε μια συνολική γνώση των χαρακτηριστικών της γειτονιάς από την πλευρά του παρατηρητή, και δεύτερον στην ανάπτυξη ενός αρχικού ενδιαφέροντος από την πλευρά των κατοίκων. Το γεγονός ότι υπήρξε ενδιαφέρον για την καθημερινότητα και την άποψή τους, σίγουρα κίνησε την περιέργειά τους, έστω σε έναν πρώτο βαθμό ενασχόλησης. Το πείραμα θα συνεχιστεί με επιπλέον ανάλυση της γειτονιάς, αυτή τη φορά με στόχο τον σχεδιασμό. Η αλληλεπίδραση με τους κατοίκους -και εν δυνάμει χρήστεςεπιδιώκεται να οδηγήσει στην διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος, με βάση τις ανάγκες και τις επιθυμίες και με επίκεντρο το νεοκλασικό κτίριο, όπως προέκυψε από τις δικές τους παρατηρήσεις.

112

πείραμα γειτονιάς

πείραμα γειτονιάς 113

εικόνα 49. γνωστικός χάρτης περιοχής

114

πείραμα γειτονιάς

πείραμα γειτονιάς 115

εικόνα 50, 51, 52. φωτογραφική αποτύπωση των οδών Αντωνοπούλου και Τ.Οικονομάκη

116

πείραμα γειτονιάς

παράρτημα 1: αποτύπωση πεζοδρόμων

πείραμα γειτονιάς 117

παράρτημα 2: ερωτηματολόγιο

118

συμπεράσματα

119

Ιστορικά, η επίσημη αρχιτεκτονική -θεωρία και πρακτική- προσπάθησε να εντάξει την κοινωνία και τις ανάγκες της στον σχεδιασμό, από τις αρχές του 20ου αι. Η προσπάθεια αυτή, άλλοτε αντιμετώπιζε τον χρήστη ως έναν οικουμενικό και μετρήσιμο παράγοντα, και άλλοτε αναγνώριζε την μοναδικότητα και την ιδιαιτερότητα της χρήσης, και επιδίωκε μέσω του σχεδιασμού να προκαλέσει την δημιουργική εμπλοκή του κατοίκου στο αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα. Οι επιδιώξεις αυτές, επανεμφανίζονται και σήμερα. Μέσα στο παγκόσμιο κλίμα της αποκαλούμενης «κρίσης», το αρχιτεκτονικό επάγγελμα καλείται να επαναπροσδιορίσει την σχέση του με την κοινωνία, την καθημερινότητα και τις ανάγκες των πολιτών.

Ο αρχιτέκτονας δεν είναι ο αποκλειστικός δημιουργός αυτού που καλούμε «αρχιτεκτονική». Ο κάθε χρήστης είναι φορέας ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και αξιών που εμπλουτίζουν ένα αρχιτεκτονικό έργο, αν ληφθούν υπόψη κατά τον σχεδιασμό, και το τοποθετούν πιο κοντά στην καθημερινότητα, ικανοποιώντας τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε. Το δικαίωμα στην πόλη, σύμφωνα με τον David Harvey, «σημαίνει το δικαίωμα όλων μας να φτιάχνουμε πόλεις, που ικανοποιούν τις ανθρώπινες ανάγκες, τις ανάγκες μας... Θα πρέπει όλοι μας να έχουμε τα ίδια δικαιώματα, για να μπορούμε να φτιάχνουμε τα διαφορετικά είδη πόλεων, που θέλουμε να υπάρχουν. Το δικαίωμα στην πόλη δεν είναι 120

συμπεράσματα

μόνο το δικαίωμα σ’ ό,τι ήδη υπάρχει στην πόλη, αλλά το δικαίωμα να μπορούμε να κάνουμε την πόλη να γίνει κάτι ριζικά διαφορετικό»62. Η αντίληψη ότι ένα κτίριο μπορεί να αξιολογηθεί μόνο υπό όρους τεχνικούς, λειτουργικούς και αισθητικούς (το γνωστό Βιτρουβιανό τρίπτυχο firmitas, utilitas, venustas), παραλείπει ένα ουσιαστικό κομμάτι του κτιρίου, την κατοίκηση, και το αποξενώνει από την ενεργή κοινωνία μέσα στην οποία -πρέπει να- ανήκει.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο αρχιτέκτονας καλείται να αναγνωρίσει τον σημαντικό ρόλο του χρήστη στην αρχιτεκτονική παραγωγή και να δράσει προς την κατεύθυνση της ενεργής και ουσιαστικής εμπλοκής του. Η κυρίαρχη διαδικασία παραγωγής του δομημένου περιβάλλοντος έχει μια προσέγγιση «από την κορυφή προς τη βάση», κατά την οποία ο αρχιτέκτονας καλείται να λογοδοτήσει σε ανώτερα θεσμικά όργανα και πελάτες που αποσκοπούν στο κέρδος. Η ανατροπή αυτής της διαδικασίας, δηλαδή η υιοθέτηση μιας προσέγγισης «από την βάση προς τα πάνω» στην παραγωγή του δομημένου περιβάλλοντος, αποσκοπεί όχι μόνο σε ένα καλύτερο αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα (με όποιον τρόπο και αν αξιολογείται αυτό) αλλά κυρίως στην δημιουργία χώρων που εμπλέκουν δημιουργικά τους πολίτες και επιτελούν τον κοινωνικό και πολιτιστικό τους ρόλο.

Οι τρόποι με τους οποίους αυτή η συμμετοχή μπορεί να επιτευχθεί ποικίλουν. Η συμμετοχή του χρήστη μπορεί να αφορά στην πληροφόρησή του, να εμπλέκεται σε έναν δημιουργικό διάλογο με τους επαγγελματίες, ή να έχει ισότιμη θέση στη λήψη αποφάσεων με τον αρχιτέκτονα ή/και τον πελάτη. Μπορεί να περιορίζεται στον σχεδιασμό και τον καθορισμό των βασικών αρχών του έργου ή να εκτείνεται μέχρι την κατασκευή. Τέλος, ένα σημαντικό κομμάτι της συμμετοχής που τείνει να αποφεύγεται, είναι η αξιολόγηση του αρχιτεκτονικού έργου από τους ίδιους τους χρήστες και το ευρύ κοινό, στο οποίο εκτίθεται το έργο μέσα στο αστικό περιβάλλον. Η αξιολόγηση αυτή θεωρείται σημαντική, καθώς τα κριτήρια των πολιτών σε σχέση με ένα δομημένο περιβάλλον διαφέρουν από αυτά των ειδικών, και αφορούν καθημερινές ιδέες και πρακτικές σχετικά με την κατοίκηση. Η αξιολόγηση αυτή θα μπορούσε να προσφέρει νέες πηγές γνώσης σχετικά με την συμπεριφορά του χρήστη και την οικειοποίση του αρχιτεκτονικού έργου για το σύνολο της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής. Η συμμετοχή του χρήστη δεν είναι μόνο ένα αναμφισβήτητο δικαίωμά του στην διαμόρφωση του περιβάλλοντός που τον πλαισιώνει, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε νέες προοπτικές ενός βιώσιμου, πολυπολιτισμικού και δημιουργικού αστικού χώρου.

συμπεράσματα

121

υποσημειώσεις 1. Λεξικό της κοινής Ελληνικής, ηλεκτρονική έκδοση, http://www.greek-language.gr/ , [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 2. Βρυχέα, Α., 1993. Συμμετοχικός Σχεδιασμός, κατοικία, τοπική ανάπτυξη. Στο: Βρυχέα, Α., Λωράν, Κ., 1993. Συμμετοχικός Σχεδιασμός, θεωρητικές διερευνήσεις Ιστορία των ιδεών και των πρακτικών Μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: ΤΕΕ-ΕΜΠ, σελ.13 3. Jenkins, P., 2010. Concepts of participation in architecture. Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010. Architecture, Participation and Society. London: Routledge, σελ. 13-14 4. Hill, J., 2003. The role of the user. Στο: Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge, σελ. 86 5. Jenkins, P., 2010. Concepts of participation in architecture. Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010. Architecture, Participation and Society. London: Routledge, σελ. 14 6. Λωράν, Κ., 1993. Συμβουλευτική αρχιτεκτονική – Συμμετοχικός σχεδιασμός. Στο: Βρυχέα, Α., Λωράν, Κ., 1993. Συμμετοχικός Σχεδιασμός, θεωρητικές διερευνήσεις Ιστορία των ιδεών και των πρακτικών Μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: ΤΕΕ-ΕΜΠ, σελ.23 7. Forty, A., 2000. ‘Dead or Alive’ – Describing ‘the Social’. Στο: Forty, A., 2000. Words and Buildings, A Vocabulary of Modern Architecture. New York: Thames & Hudson, σελ.106.

8. κονστρουκτιβισμός (constructivism): λιγότερο ένα κίνημα –και ακόμη λιγότερο ένα στυλ- απ’ ότι μια ολόκληρη αισθητική (για ορισμένους αντίθετη στην αισθητική) ιδεολογία, αποκρυσταλλωμένη στην Σοβιετική Ρωσία γύρω στο 1920 από ιδέες ήδη σκιαγραφημένες από τους πρώτους εκπροσώπους του Μοντερνισμού. Αγκαλιάζοντας δυνητικά όλες τις τέχνες, τα πιο σημαντικά επιτεύγματά του ήταν στην αρχιτεκτονική και το design: την δεκαετία του ‘20 και στις αρχές της δεκαετίας του ’30 πολλοί αρχιτέκτονες παρήγαγαν μια εξαιρετικά προηγμένη και λειτουργικά αποτελεσματική σειρά από (κυρίως) δημόσια κτίρια, καθώς και avant-garde εκθέματα και θεατρικά έργα, στο κονστρουκτιβιστικό πνεύμα της χρηστικής απλότητας και του σεβασμού στην λογική χρήση των υλικών. Στο: Fleming, J., Honour, H., Pevsner, N., 1999. Dictionary of architecture and landscape architecture. London: Penguin Books 9. sachlichkeit = die Haltung, sich an den Tatsachen zu orientieren und Gefühle nicht mit einzubeziehen, <de. thefreedictionary.com> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013], μετάφραση από τα Γερμανικά: αντικειμενικότητα, λειτουργικότητα 10. zweckmäßigkeit = für einen bestimmten Zweck gut geeignet, <de.thefreedictionary.com> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013], μετάφραση από τα Γερμανικά: καταλληλότητα, λειτουργικότητα

122

υποσημειώσεις

11. function = practical use or purpose in design, <oxforddictionaries.com> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013], μετάφραση από τα Αγγλικά: λειτουργία 12. Forty, A., 2000. ‘Dead or Alive’ – Describing ‘the Social’. Στο: Forty, A., 2000. Words and Buildings, A Vocabulary of Modern Architecture. New York: Thames & Hudson, σελ.108.

13. φονξιοναλισμός (functionalism): η θεωρία που είναι περισσότερο γνωστή από την ρήση του Louis Sullivan (αρχιτέκτονας, 1856-1924) ότι “form follows function” (=η μορφή ακολουθεί την λειτουργία), δηλαδή ότι η μορφή ενός κτιρίου μπορεί να προέλθει από την πλήρη γνώση του σκοπού που πρέπει να υπηρετήσει, που αργότερα επεκτάθηκε στην δήλωση ότι ο πρωταρχικός στόχος ενός αρχιτέκτονα θα πρέπει να είναι να διασφαλίζει ότι ένα κτίριο λειτουργεί σωστά και ότι τίποτα δεν θα πρέπει να συγκρούεται με την ικανότητά του να εκπληρώνει τον σκοπό του. Στο: Fleming, J., Honour, H., Pevsner, N., 1999. Dictionary of architecture and landscape architecture.

London: Penguin Books 14. Hill, J., 2003. The role of the user. Στο: Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge, σελ. 10 15. Frampton, K., 1999(1981). Οι μεταλλαγές της ιδεολογίας: CIAM και Team X, κριτική και αντικριτική 1928-1968. Στο: Frampton, K., 1999(1981). Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, μτφ. Ανδρουλάκης, Θ., Παγκάλου, Μ. Αθήνα: Θεμέλιο, σελ.242-243 16. Hill, J., 2003. The role of the user. Στο: Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge, σελ. 65-68 17. ουτοπία (utopia) : λέξη που έφτιαξε ο Thomas Moore, ελληνικής ετυμολογίας με διπλή σημασία, που σημαίνει ταυτόχρονα ου-τόπος (=τόπος του πουθενά) και ευ-τόπος (=ευχάριστος τόπος). Στο: Βρυχέα, Α., Λωράν, Κ., 1993. Συμμετοχικός Σχεδιασμός, θεωρητικές διερευνήσεις Ιστορία των ιδεών και των πρακτικών Μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: ΤΕΕ-ΕΜΠ, σελ.56 18. 1960s Utopian Groups <http://spatialagency.net/database/1960s.utopian.groups> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 19. Yona Friedman <http://spatialagency.net/database/groupe.detudes.darchitecture> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 20. Jenkins, P., Milner, J., Sharpe, T., 2010. A brief historical review of community technical aid and community architecture. Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010. Architecture, Participation and Society. London: Routledge, σελ. 23-38 21.Cedric Price <http://spatialagency.net/database/price> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 22. Jenkins, P., Pereira, M., 2010. International Experience. Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010. Architecture, Participation and Society. London: Routledge, σελ. 39-47 υποσημειώσεις

123

23.Participation < http://www.spatialagency.net/database/participation.1970s> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 24. Hertzberger, H. 2002(1991). Δημιουργώντας χώρο, Αφήνοντας χώρο. Στο: Hertzberger, H. 2002(1991). Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής, μτφ. Τσοχαντάρη Τ. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, σελ.157-163 25. ομοίως με 20 26. Patrick Bouchain < http://spatialagency.net/database/bouchain> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 27. RIBA: Royal Institute of British Architects 28. ομοίως με 20 29. Βρυχέα, Α., 1993. Ιστορία των ιδεών και των πρακτικών. Στο: Βρυχέα, Α., Λωράν, Κ., 1993. Συμμετοχικός Σχεδιασμός, θεωρητικές διερευνήσεις Ιστορία των ιδεών και των πρακτικών Μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: ΤΕΕ-ΕΜΠ, σελ.78-92 30. Forty, A., 2000. User. Στο: Forty, A., 2000. Words and Buildings, A Vocabulary of Modern Architecture. New York: Thames & Hudson, σελ.312-315.

31. Hill, J., 2003. The reader/viewer/user’s guide. Στο: Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge, σελ. 1 32. Hill, J., 2003. The role of the user. Στο: Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge, σελ. 9 33. Forty, A., 2000. Flexibility. Στο: Forty, A., 2000. Words and Buildings, A Vocabulary of Modern Architecture. New York: Thames & Hudson, σελ.144-148.

34. . Hertzberger, H. 2002(1991). Δημιουργώντας χώρο, Αφήνοντας χώρο. Στο: Hertzberger, H. 2002(1991). Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής, μτφ. Τσοχαντάρη Τ. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, σελ.146163 35. Hill, J., 2003. The role of the user. Στο: Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge, σελ. 68-70 36. Till, J., 2010. Foreword. Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010. Architecture, Participation and Society. London: Routledge, σελ. xi-xii 37. Hill, J., 2003. The role of the user. Στο: Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge, σελ. 24

124

υποσημειώσεις

38. Hill, J., 2003. Montage after shock. Στο: Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge, σελ. 126-131, βλ. επίσης: Hill, J., 2000. The Illegal Architect. London: Black Dog Publishing 39. Jenkins, P., 2010. Analysis of findings. Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010. Architecture, Participation and Society.

London: Routledge, σελ. 144-159 40. ομοίως με 39 41. Jenkins, P., Pereira, M., Townsend, L., 2010. Wider scoping of relevant literature. Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010.

Architecture, Participation and Society. London: Routledge, σελ. 72 42. Raumlabor < http://spatialagency.net/database/raumlabor> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 43. ABOUT raumlaborberlin <http://www.raumlabor.net/?page_id=2> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 44. Exyzt <http://spatialagency.net/database/exyzt> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 45. MANIFESTO < http://www.exyzt.org/be-utopian/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 46. Atelier d’ architecture autogérée <http://spatialagency.net/database/aaa> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 47. urbantactics < http://www.urbantactics.org/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 48. Eich, G., Müller, C., 2010. Prinzessinengarten Berlin. Διαθέσιμο από: <http://www.architekturclips.de/prinzessinnengarten> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 49. Prinzessinengarten about us < http://prinzessinnengarten.net/about/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 50. βλ. Αίτηση προς την Σύγκλητο του Βερολίνου “Establish A Sustainable Future For The Prinzessinnengarten”. Διαθέσιμο από: < http://prinzessinnengarten.net/let-it-grow/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 51. Το Architecture Foundation είναι το πρώτο ανεξάρτητο κέντρο αρχιτεκτονικής στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ιδρυμένο το 1991, στοχεύει στην εξάλειψη του κενού ανάμεσα στους ιθύνοντες, τους επαγγελματίες και το κοινό. Ο συμμετοχικός σχεδιασμός είναι κομμάτι της δεοντολογίας του. Το πρόγραμμα ‘School Works’ ήταν μια ‘σχεδιαστική πρωτοβουλία’ που είχε ως στόχο να διερευνήσει τη σχέση ανάμεσα στα εκπαιδευτικά επιτεύγματα και το δομημένο περιβάλλον. Στο: Milner, J., Pereira, M., Townsend, L., 2010. Institutional resourses. . Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010.

Architecture, Participation and Society. London: Routledge, σελ. 175 52. dRMM ABOUT US < http://drmm.co.uk/practice/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013]

υποσημειώσεις

125

53. το έργο έχει τιμηθεί με 3 βραβεία: 2004 M4I Demonstration Award (για την διαδικασία διαβούλευσης), 2004 The Wood Awards (για το αμφιθέατρο), 2005 Royal Fine Art Commission ‘Building of the Year Award’, και 2 επαίνους: 2008 World Architecture Festival Awards στην κατηγορία ‘Εκπαίδευση’, 2009 British Council for School Environments Industry Awards ‘Inspiring Design’ και έχει δημοσιευτεί σε ποικίλα άρθρα. Στο: dRMM Kingsdale School Transformation. Διαθέσιμο από: < http://drmm.co.uk/projects/kingsdale-school-transformation/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 54. Forsyth, L., Pereira, M., Townsend, L., Edge, M., 2010. Case studies of social participation in different building types. . Στο: Jenkins, P., Forsyth, L., 2010. Architecture, Participation and Society. London: Routledge, σελ. 89-96 55. Friends of the High Line < http://www.thehighline.org/about/friends-of-the-high-line> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 56. Design Team Selection < http://www.thehighline.org/design/design-team-selection> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 57. Community Input < http://www.thehighline.org/design/community-input> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 58. 2010 New York Landmarks Conservancy’s Lucy G. Moses Preservation Project Award και 2010 New York Chapter of the American Institute of Architects (AIA)’s Design Award for Urban Design. Διαθέσιμο από <http://www.thehighline.org/news> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 59. ομοίως με 57 60. ομοίως με 58 61. γνωστικός χάρτης: οι νοητικές αναπαραστάσεις του περιβάλλοντος ονομάζονται γνωστικοί χάρτες. Αυτοί είναι συσσωρευμένες εικόνες των περιβαλλόντων που γνωρίζουμε. Ο όρος εισήχθη από τον θεωρητικό της μάθησης E.C.Tolman (1948)... Λειτουργούν κατά ποικίλους τρόπους στα άτομα. Μια σημαντική λειτουργία τους είναι ότι βοηθούν το άτομο να «τοποθετήσει» τον εαυτό του στο χώρο και να «ταξιδέψει» σ’ αυτόν. Οι γνωστικοί χάρτες προμηθεύουν τον οργανισμό με ένα χρήσιμο μοντέλο του περιβάλλοντος. Ένα μοντέλο πρέπει να αποτελεί μια αφαίρεση, αφήνοντας έξω, αν χρειάζεται, ορισμένες πληροφορίες. Κατά συνέπεια, ..., οι γνωστικοί χάρτες μπορεί να διαφέρουν αρκετά από την πραγματικότητα. Μπορεί να είναι λεπτομερείς ή όχι, να πρόκειται για εκτάσεις μεγάλες όσο η γη ή μικρες όσο το σπίτι. Στο: Συγκολλίτου, Ε., 1997. Το περιβαλλοντικό γιγνώσκειν. Στο: Συγκολλίτου, Ε., 1997. Περιβαλλοντική Ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ.84 62. Harvey, D. Για το δικαίωμα στην πόλη. Ομιλία στο World Social Forum, Belem, Βραζιλία, 27/1-1/2/2009

126

υποσημειώσεις

εικόνες 1. “η ομορφιά είναι στους δρόμους”, αφίσα της Διεθνούς Καταστασιακής, διαθέσιμο από < http://en.wikipedia.org/ wiki/Situationist_International> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 2. City Interchange, Archigram, 1963, διαθέσιμο από <http://archigram.westminster.ac.uk/project.php?id=39> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 3. Villa Spatiale, Yona Friedman, 1958-62, διαθέσιμο από <spatialagency.net> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 4. Supports : An Alternative to Mass Housing (1961), John Habraken, εξώφυλλο, διαθέσιμο από < http://www. habraken.com/html/supports.htm> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 5. + 6. Freedom to Build (1972) + Housing by people(1976), John Turner, εξώφυλλα, διαθέσιμο από <spatialagency. net> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 7. Fun Palace, Cedric Price,1961-65, διαθέσιμο από < http://www.cca.qc.ca/en/collection/283-cedric-price-fun-palace> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 8. Maison Medical, Lucien Kroll,1970-76, διαθέσιμο από <spatialagency.net> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 9. + 10. Diagoon Housing, Herman Hertzberger, 1967-70, διαθέσιμο από <http://www.ahh.nl/index_en.html> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 11. κατοικίες χτισμένες με το σύστημα Segal, διαθέσιμο από <spatialagency.net> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 12. Byker Wall, Ralph Erskine, 1969-75, διαθέσιμο από <spatialagency.net> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 13.+14. “Ελεύθερη Πόλη της Christiania”, διαθέσιμο από <spatialagency.net> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 15. Schroder House, G.Rietveld, 1924, διαθέσιμο από <http://pixshark.com/schroder-house.htm> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 16. + 17. Montessori School, Herman Hertzberger, 1960-66, διαθέσιμο από <http://www.ahh.nl/index_en.html> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 18. Ideenmarkt, raumlabor, 2005, διαθέσιμο από <http://www.raumlabor.net/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 19. Metabolic Kitchen, raumlabor, 2012, διαθέσιμο από <http://www.raumlabor.net/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 20. Emma/Generator, raumlabor, 2011, διαθέσιμο από <http://www.raumlabor.net/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] υποσημειώσεις

127

21. Vortex, raumlabor, 2012, διαθέσιμο από <http://www.raumlabor.net/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 22. The International Ghost, raumlabor, 2012, διαθέσιμο από <http://www.raumlabor.net/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 23. Dalston Mill, exyzt, 2009, διαθέσιμο από < http://www.exyzt.org> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 24. Labichampi, exyzt, 2006, διαθέσιμο από < http://www.exyzt.org> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 25. Southwark Lido, exyzt, 2008, διαθέσιμο από < http://www.exyzt.org> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 26.Daily Palace Benoit Lorent, exyzt, 2011, διαθέσιμο από < http://www.exyzt.org> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 27.UFO, exyzt, 2011, διαθέσιμο από < http://www.exyzt.org> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 28.Transition Workshop, atelier d’architecture autogérée, 2002, διαθέσιμο από < http://www.urbantactics.org/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 29.Ecobox, atelier d’architecture autogérée, 2001, διαθέσιμο από < http://www.urbantactics.org/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 30.R-URBAN, atelier d’architecture autogérée, 2008, διαθέσιμο από < http://www.urbantactics.org/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 31.Le 56/ Eco-interstice, atelier d’architecture autogérée, 2005, διαθέσιμο από < http://www.urbantactics.org/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 32.-35. Prinzessinnengarten, διαθέσιμο από <http://www.flickr.com/photos/87641099@N03/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 36. - 40. Kingsdale School Transformation, διαθέσιμο από < http://drmm.co.uk/projects/kingsdale-school-transformation> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 41. + 42. Συναντήσεις των Friends of the HighLine με την ευρύτερη κοινότητα, διαθέσιμο από < http://www.thehighline.org/design/community-input> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 43. - 45. The HighLine Park, προσωπικό αρχείο 46. The HighLine Map, διαθέσιμο από <http://www.thehighline.org/about/maps> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 47. Τhe HighLine proposals, διαθέσιμο από <http://www.thehighline.org/design/design-team-selection/field-operations-diller-scofidio-renfro> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] 128

υποσημειώσεις

48. περιοχή πειράματος μεταξύ των οδών Βενιζέλου, 28ης Οκτωβρίου, Κ.Καρτάλη, Γαλλίας, Βόλος, διαθέσιμο από <http://www.bing.com/maps/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013], ιδία επεξεργασία 49. γνωστικός χάρτης περιοχής, ιδία επεξεργασία 50. - 52. αποτύπωση των οδών Αντωνοπούλου και Τ.Οικονομάκη, Βόλος, προσωπικό αρχείο

υποσημειώσεις

129

βιβλιογραφία Fleming, J., Honour, H., Pevsner, N., 1999. Dictionary of architecture and landscape architecture. London: Penguin Books Forty, A., 2000. Words and Buildings, A Vocabulary of Modern Architecture. New York: Thames & Hudson Frampton, K., 1999(1981). Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, μτφ. Ανδρουλάκης, Θ., Παγκάλου, Μ. Αθήνα: Θεμέλιο Hertzberger, H. 2002(1991). Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής, μτφ. Τσοχαντάρη Τ. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ Hill, J., 2003. Actions of Architecture, Architects and Creative Users. London: Routledge Jenkins, P., Forsyth, L., 2010. Architecture, Participation and Society. London: Routledge Sadler, S., 2005. Archigram – Architecture without Architecture. Cambridge, Massachusetts: MIT Press Βρυχέα, Α., Λωράν, Κ., 1993. Συμμετοχικός Σχεδιασμός, θεωρητικές διερευνήσεις Ιστορία των ιδεών και των πρακτικών Μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: ΤΕΕ-ΕΜΠ Λέφας, Π., 2008. Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση – από τον Heidegger στον Koolhaas. Αθήνα: Πλέθρον Συγκολλίτου, Ε., 1997. Περιβαλλοντική Ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Τουρνικιώτης, Π., 2002. Ιστοριογραφία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Αλεξάνδρεια

ερευνητικές εργασίες Σαράντη, Α., 2012. Συλλογικές Δομές και Ερμηνείες του Δημόσιου Χώρου – Η Συμμετοχή ως Καταλύτης στην Επικοινωνιακή Διάσταση της Αρχιτεκτονικής’, ερευνητική εργασία, Τ.Α.Μ Πολυτεχνίο Κρήτης, επιβλ. καθηγητής: Βαζάκας Αλέξανδρος. Χανιά: αυτοέκδοση Σπυράτος, Σ., 2010. Συμμετοχικός Χωρικός Σχεδιασμός και η Συμβολή των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών’, διπλωματική εργασία, Τ.Μ.Χ.Π.Α Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, επιβλ. καθηγητής: Κοτζαμάνης Βύρων. Βόλος: αυτοέκδοση

130

βιβλιογραφία

Χριστακοπούλου, Ι., 2010. Ευέλικτη Αρχιτεκτονική, ο σχεδιασμός χώρων αλληλεπίδρασης και συμμετοχής’, ερευνητική εργασία, Τ.Α.Μ Πολυτεχνίο Κρήτης, επιβλ. καθηγητής: Βαζάκας Αλέξανδρος. Χανιά: αυτοέκδοση

άλλες πηγές Harvey, D., 2009. Για το δικαίωμα στην πόλη. Ομιλία στο World Social Forum, Belem, Βραζιλία, 27/11/2/2009 Κλειδωνάς, Α., 2011. Είμαστε όλοι αρχιτέκτονες/Από τον σχεδιασμό στον αυτοσχεδιασμό. Εισήγηση στο 11ο Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Συνέδριο ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Αθήνα, 17-20/3/2011

ιστότοποι Architectuurstudio HH <http://www.ahh.nl/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] Archigram Archival Project <http://archigram.westminster.ac.uk/ > [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] Atelier d’architecture autogérée <http://www.urbantactics.org/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] Cedric Price Archive collection [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013]

<http://www.cca.qc.ca/en/collection/540-cedric-price-archive>

dRMM <http://drmm.co.uk/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] EXYZT <http://www.exyzt.org/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] Open Learn, CIAM <http://www.open.edu/openlearn/history-the-arts/history/heritage/ciam-congresinternationaux-darchitecture-moderne> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] Prinzessinengarten <http://prinzessinnengarten.net/ > [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] Raumlabor <http://www.raumlabor.net/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] Spatial Agency <spatialagency.net>[τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] The HighLine Park <http://www.thehighline.org/> [τελευταία επίσκεψη 19/6/2013] βιβλιογραφία

131

132

133

134