ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΞΑΝΑ: Προς την ανανεωση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη by areti_dam

προς την ανανέωση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη

Συμμετοχικός Σχεδιασμός Ξανά:

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ_ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Συμμετοχικός Σχεδιασμός Ξανά:

προς την ανανέωση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΔΑΜΒΟΠΟΥΛΟΥ ΑΡΕΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣ: ΓΑΒΡΗΛΟΥ ΕΒΕΛΥΝ_ΛΥΚΟΥΡΙΩΤΗ ΙΡΙΣ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ_ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2012-13 3

Με την ολοκλήρωση της ερευνητικής εργασίας θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου και τους φίλους μου για την ηθική και πρακτική υποστήριξη, και τις καθηγήτριες μου, Έβελυν Γαβρήλου και Ίρις Λυκουριώτη για όλη την βοήθεια, την καθοδήγηση και την ψυχανάλυση! Σας φιλώ! Όλους! Α. 5

περίληψη

Έναυσμα της ερευνητικής εργασίας υπήρξε το ενδιαφέρον για τον ανθρώπινο παράγοντα του σχεδιασμού. Σε ποιο βαθμό ο κάτοικος λαμβάνεται υπόψη κατά την σχεδιαστική διαδικασία από τον αρχιτέκτονα και τον αναθέτη του αρχιτεκτονικού έργου; Η αρχιτεκτονική είναι ο επίσημος διαμορφωτής του δομημένου περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο τα άτομα καλούνται να επιτελέσουν τις βιολογικές και κοινωνικές ανάγκες τους. Από τη στιγμή που το περιβάλλον επηρεάζει τον βαθμό ικανοποίησης αυτών των αναγκών, είναι δικαίωμα των χρηστών να επηρεάσουν, με τη σειρά τους το περιβάλλον, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται όσο το δυνατόν καλύτερα στον τρόπο ζωής τους. Η καθιερωμένη αρχιτεκτονική σχεδιαστική και παραγωγική διαδικασία, τείνει να αποσιωπεί αυτόν τον σημαντικό παράγοντα· τον χρήστη, και να καθοδηγείται από τις απαιτήσεις της αγοράς, αποκλείοντας, έτσι, το μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας από την αρχιτεκτονική παραγωγή. Οδηγούμαστε έτσι σε μια μονόπλευρη παραγωγή από την μεριά των αναγνωρισμένων επαγγελματιών, των αρχιτεκτόνων. Προκύπτει συνεπώς το συμπέρασμα πως ανάμεσα στους ρόλους του αρχιτέκτονα είναι να δημιουργήσει την απαραίτητη σύνδεση της αρχιτεκτονικής και της κοινωνίας. Να επιτρέψει στον χρήστη να διαμορφώσει το δομημένο περιβάλλον μέσα στο οποίο θα κατοικήσει, να τον εμπνεύσει και να διαμορφώσει τις κατάλληλες συνθήκες. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να προκληθεί και να ευνοηθεί η συμμετοχή του χρήστη στην αρχιτεκτονική διαδικασία, τόσο από την πλευρά των επίσημων πρακτικών όσο και ανεπίσημα, παρακάμπτοντας τις καθιερωμένες διαδικασίες και προσδίδοντας στα κτίρια και τους δημόσιους χώρους νέα νοήματα και αξίες, ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες και επιθυμίες. 6

περίληψη

abstract

Trigger of the research has been the interest in the human factor in the design progress. To which level is the occupant being taken into account during the design process by the architect or the client of the architectural project? Architecture has been the official shaper of the build environment, in which a person is invited to fulfill his biological and social needs. Since the environment affects the degree of satisfaction of these needs, it is a right for the users to influence, in turn, the environment, so as to meet the best possible lifestyle. The standard architectural design and productive process, tends to withhold this important factor, the user, and to be guided by the requirements of the market, excluding thus the biggest part of the society from the architectural production. This leads to a one-sided production from the part of the established professionals, the architects. This subsequently raises the conclusion that amongst the roles of the architect is to create the necessary connection of architecture and society. To allow the user to configure the built environment, in which he will live, to inspire him and to shape the appropriate conditions. Aim of this thesis is the way in which the userâ&#x20AC;&#x2122;s participation could be challenged and encouraged, both from the formal and informal practices, bypassing the established procedures and serve the buildings and public spaces new meanings and values, depending on the current needs and desires.

abstract

περιεχόμενα •

εισαγωγή • εισαγωγικά στοιχεία • η αξία του συμμετοχικού σχεδιασμού

•

μέρος α’ • ιστορική αναδρομή • ο χρήστης • ο ρόλος του αρχιτέκτονα • η συμμετοχική αρχιτεκτονική διαδικασία

• μέρος β’ • αρχιτεκτονικές ομάδες raumlabor 8

σελ.11 12 16 15 20 36 42 46 51 52

exyzt atelier d’ architecture autogérée • έργα prinzessinnengarten kingsdale school regeneration project – dRMM architects the HighLine park – Diller, Scofidio+Renfro

σελ.62 72 86 92 98

• πείραμα γειτονιάς

109

•

συμπεράσματα

119

• •

υποσημειώσεις βιβλιογραφία - πηγές

122 130 9

εισαγωγή

εισαγωγικά στοιχεία Έναυσμα αυτής της ερευνητικής εργασίας υπήρξε το ενδιαφέρον για τον ανθρώπινο παράγοντα του σχεδιασμού, δηλαδή κατά πόσο ο κάτοικος ή ο χρήστης λαμβάνονται υπόψη κατά την διαδικασία του σχεδιασμού, με ποιον τρόπο εντοπίζονται και ικανοποιούνται οι ανάγκες του από τον σχεδιαστή, ποια είναι η θέση του σε σχέση με τη συνθετική διαδικασία. Η αρχιτεκτονική, επίσημη ή μη, δημιουργεί το περιβάλλον μέσα στο οποίο τα άτομα καλούνται να ικανοποιήσουν τις βασικές τους ανάγκες (στέγαση, τροφή, ξεκούραση κλπ) αλλά και να δημιουργήσουν σχηματισμούς και ομάδες και να αναπτύξουν κοινωνικές σχέσεις και δραστηριότητες που οδηγούν στην διαμόρφωση του συνόλου της κοινωνίας. Εφόσον ο χώρος μέσα στον οποίο λαμβάνουν χώρα αυτές οι δραστηριότητες έχει την δύναμη να επηρεάσει την φύση αυτών των δραστηριοτήτων, να τις ευνοήσει ή να τις εμποδίσει, να εμπνεύσει τα άτομα να δράσουν ή να τα αποτρέψει, τα άτομα, από την πλευρά τους, έχουν το δικαίωμα να επηρεάσουν την μορφή του περιβάλλοντός τους, έτσι ώστε αυτό να ανταποκρίνεται όσο το δυνατόν καλύτερα στις ανάγκες και τις απαιτήσεις τους. Το άτομο δεν πρέπει να είναι απλά ένας ένοικος του χώρου, να διαμένει σε αυτόν, αλλά να δραστηριοποιείται μέσα σε αυτόν, να μετατραπεί σε χρήστης του. 12

εισαγωγή.1. εισαγωγικά στοιχεία

Θεωρώντας δεδομένο αυτό το «δικαίωμα στην χρήση», η παρούσα ερευνητική εργασία εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους μπορεί αυτό να επιτευχθεί. Μελετώνται οι διαφορετικές θεωρίες που εμφανίστηκαν από τις αρχές του 20ου αι σε σχέση με την αρχιτεκτονική δημιουργία, το δομημένο περιβάλλον και τις σχέσεις αρχιτέκτονα-χρήστη. Κυρίαρχος είναι ο ρόλος του «συμμετοχικού σχεδιασμού» όπως αυτός εκφράστηκε κυρίως από τα μέσα του 20ου αι. ως αντίδραση στην επικρατούσα τάση του μοντερνισμού και την θεώρησή του για τον χρήστη ως μια αφαιρετική και γενικευμένη οντότητα χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η συμμετοχή ορίζεται στο λεξικό ως η συνεργασία στην εκτέλεση ενός έργου, η ενεργητική παρουσία σε κάποια δραστηριότητα σε συνεργασία με άλλους, με την προσωπική εκτέλεση ενός έργου ή με την υλική, ηθική ή πνευματική προσφορά.1 Στην αρχιτεκτονική διαδικασία ως δραστηριότητα ορίζεται ο σχεδιασμός του χώρου, η παραγωγή δομημένου περιβάλλοντος. Συμμετέχοντες σε αυτή τη δραστηριότητα είναι ο αρχιτέκτονας ,και στην συνέχεια οι λοιποί επαγγελματίες σχετικοί με την παραγωγή χώρου (μηχανικοί, κατασκευαστές, εργάτες), από τη μία πλευρά, και ο πελάτης -αυτός που αναθέτει το έργο- από την άλλη. Ο πελάτης μπορεί είτε να ταυτίζεται με τον χρήστη του έργου είτε όχι, ανάλογα με το είδος ή/και το μέγεθος του έργου. Θεωρώντας ως δεδομένο ότι στην τυπική αρχιτεκτονική διαδικασία υπάρχει ενός βαθμού αλληλεπίδραση μεταξύ αρχιτέκτονα και πελάτη, συμμετοχική διαδικασία θεωρείται αυτή στην οποία συμμετέχουν και ο πελάτης -αυτός που αναθέτει το έργο- και οι χρήστες -αυτοί που «κατοικούν» το έργο- και το ευρύ κοινό -αυτοί στους οποίους εκτίθεται το έργο με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Στόχος του συμμετοχικού σχεδιασμού ουσιαστικά, δεν είναι να καταγραφεί ένα νέο μοντέλο, αλλά να αλλάξει η ίδια η διαδικασία σχεδιασμού και παραγωγής του δομημένου χώρου. «Αυτό απαιτεί … την αναζήτηση όχι ενός καινούργιου ρόλου για τον καθένα ξεχωριστά αλλά μιας καινούργιας σχέσης χρήστη/ειδικού»2 Στην παρούσα εργασία, για την περιγραφή της συμμετοχής στην σχεδιαστική διαδικασία, υιοθετείται η κατηγοριοποίηση που παρουσιάστηκε από τον Paul Jenkins στο βιβλίο “Architecture, Participation and Society” (2010)3. Σύμφωνα με τα παραπάνω η συμμετοχική διαδικασία: αφορά την αλληλεπίδραση του αρχιτέκτονα με: • τον πελάτη , αυτόν που αναθέτει το έργο • τον χρήστη, αυτόν που βρίσκεται σε συνεχή αλληλεξάρτηση με το έργο • το ευρύ κοινό, αυτοί στους οποίους εκτίθεται το έργο με τον οποιονδήποτε τρόπο μπορεί να πάρει την μορφή: • πληροφόρησης, όταν έχουμε ροή πληροφοριών μονής κατεύθυνσης, από τον ειδικό προς τους εμπλεκόμενους • σύσκεψης, όταν υπάρχει ροή πληροφοριών και απόψεων διπλής κατεύθυνσης ανάμεσα στους ειδικούς και τους εμπλεκόμενους • κοινής λήψης αποφάσεων, όταν υπάρχει συνεχόμενη και αμφίδρομη διαπραγμάτευση ανάμεσα στον ειδικό και κάποιον ή όλους τους εμπλεκόμενους εισαγωγή.1. εισαγωγικά στοιχεία

και να αφορά ένα ή περισσότερα από τα στάδια της παραγωγής: • τον σχεδιασμό • την κατασκευή • την ολοκλήρωση και την αξιολόγηση Δημιουργείται έτσι ένας κάναβος 3x3x3 για την περιγραφή και την αξιολόγηση της σχεδιαστικής διαδικασίας. Όσον αφορά, πιο συγκεκριμένα, τον χρήστη και τον ρόλο του μέσα στον -πλέον- δομημένο χώρο, όπως αυτός καθορίζεται από την σχεδιαστική διαδικασία και τις προθέσεις του αρχιτέκτονα (ή/και των εμπλεκόμενων όπως αναφέρθηκε παραπάνω κατά τον καθορισμό των σχεδιαστικών προθέσεων), αυτός μπορεί να έχει τρεις διαβαθμίσεις σύμφωνα με τις κατηγορίες του χρήστη που παρουσιάσθηκαν από τον Jonathan Hill, στο βιβλίο “Actions of Architecture – Architects and Creative Users” (2003)4: • να είναι παθητικός, δηλαδή σταθερός και προβλέψιμος και να δρα στον χώρο σύμφωνα με τους κανόνες που τέθηκαν από τον αρχιτέκτονα κατά τον σχεδιασμό • να αντιδρά στις προκλήσεις που δημιουργεί ο αρχιτέκτονας κατά τον σχεδιασμό, διαμορφώνοντας τον χώρο ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες, επιλέγοντας, όμως, από ένα περιορισμένο εύρος προκαθορισμένων επιλογών • να είναι δημιουργικός, είτε διαμορφώνοντας τον χώρο εκ νέου, σύμφωνα με τις δικές του εμπειρίες και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, είτε προσδίδοντας σε έναν υπάρχοντα χώρο νέα νοήματα και νέες χρήσεις, αντιθετικά με την ισχύουσα συμπεριφορά. Η τελευταία κατηγορία είναι αυτή που αντιμετωπίζει τον χρήστη ως ισάξιο του αρχιτέκτονα στην σχεδιαστική διαδικασία και είναι η πλέον επιθυμητή για τον συμμετοχικό σχεδιασμό.

εισαγωγή.1. εισαγωγικά στοιχεία

πελάτης

τασ κα

οκ ολ ρω λή ση

σχεδιάγραμα 1. οι 3 διαστάσεις της συμμετοχής, ιδία επεξεργασία

α εδι σχ σμ ός χρήστης ευρύ κοινό

κευ ή

εισαγωγή.1. εισαγωγικά στοιχεία 15

πληροφόρηση

σύσκεψη

λήψη αποφάσεων

η αξία του συμμετοχικού σχεδιασμού Γιατί όμως θεωρείται τόσο σημαντική η συμμετοχή του χρήστη στον σχεδιασμό του χώρου που θα κατοικήσει; Υπάρχουν 2 θέσεις σχετικά με αυτή την ερώτηση. Αυτή που υποστηρίζει ότι η συμμετοχή είναι θεμελιώδες δικαίωμα όσων επηρεάζονται κατά τον οποιονδήποτε τρόπο από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, και αυτή που αναγνωρίζει στην συμμετοχική διαδικασία μια ποιοτική αξία, ότι δηλαδή βελτιώνει κατά κάποιον τρόπο τη διαδικασία ή/και το τελικό αποτέλεσμα. Η πρώτη δεν αναιρεί την δεύτερη, αλλά η δεύτερη δεν προϋποθέτει την πρώτη5. Η παρούσα εργασία υιοθετεί και τις δυο θέσεις. Μέσα στο δομημένο περιβάλλον ο χρήστης δεν επιτελεί μόνο τις βιολογικές του ανάγκες, αλλά και τις κοινωνικές. Καλείται να δημιουργήσει σχέσεις, να εργαστεί, να διαμορφώσει χαρακτήρα, με λίγα λόγια να ζήσει. Εφόσον ο χώρος στον οποίο κινείται έχει τη δύναμη να επηρεάσει όλες αυτές τις δραστηριότητές του, έτσι και ο χρήστης έχει το δικαίωμα να επηρεάσει τη μορφή του χώρου, ώστε να μπορέσει να επιτελέσει όλες αυτές τις λειτουργίες με τον καλύτερο δυνατό/επιθυμητό τρόπο. Επιπλέον κάθε άνθρωπος είναι φορέας πολλών και διαφορετικών ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που στο σύνολό τους διαμορφώνουν τον ανθρώπινο πολιτισμό. Αν ο χρήστης δεν μεταδώσει αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του στο δομημένο περιβάλλον, τότε οδηγούμαστε σε μια μονόπλευρη παραγωγή 16

εισαγωγή.2. η αξία του συμμετοχικού σχεδιασμού

χώρου από αυτούς που έχουν την θεσμική αναγνώριση να δρουν εξ ονόματος όλων (δηλαδή τους επαγγελματίες) χάνοντας έτσι ολοένα και περισσότερα κομμάτια του πολιτισμού και δημιουργώντας απρόσωπα και ουδέτερα κτίρια που απευθύνονται στον «μέσο όρο», σε κανέναν και σε όλους μαζί6. Αν τώρα, ικανοποιηθούν τα παραπάνω -δηλαδή η μετουσίωση στον εκάστοτε χώρο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των χρηστών του, έτσι ώστε να υπηρετούν τον τρόπο ζωής τους- τότε εκ των πραγμάτων έχουμε μια αναβάθμιση της διαδικασίας και του αποτελέσματος του σχεδιασμού, από την άποψη ότι , η ικανοποίηση των αναγκών με τον καλύτερο δυνατό τρόπο επηρεάζει την κοινή γνώμη που το κρίνει αισθητικά και λειτουργικά. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθεί ότι είναι σημαντικό να αναπτύσσονται δεξιότητες κατανόησης των γνώσεων και των αξιών των μη ειδικών από τους ειδικούς, καθώς αυτές θεωρούνται από τον συμμετοχικό σχεδιασμό εξίσου βάσιμες με αυτές των ειδικών. Οι δεξιότητες αυτές είναι σύνθετες, καθορίζονται από παράγοντες ψυχολογικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς. Ταυτόχρονα, απαιτείται ο ειδικός να ελέγχει τα δικά του φίλτρα ανάγνωσης και παρατήρησης του φυσικού και κοινωνικού χώρου των χρηστών. Τέλος, ο συμμετοχικός σχεδιασμός συμβάλλει στην κατεύθυνση της εξέλιξης της γνώσης πάνω στην αρχιτεκτονική και τη συμπεριφορά του χρήστη, στο κομμάτι που αφορά την μελέτη και την ανατροφοδότηση μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής και την κατοίκηση. Η παρακολούθηση των κτιρίων σε βάθος χρόνου είναι σημαντική, καθώς ο ρόλος της αρχιτεκτονικής ολοκληρώνεται –και μπορεί έτσι να αξιολογηθεί συνολικά- μετά την οικειοποίηση του κτιρίου από τα άτομα.

εισαγωγή.2. η αξία του συμμετοχικού σχεδιασμού

μέρος α’ Στο μέρος αυτό επιχειρείται μια θεωρητική προσέγγιση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη, και της εμπλοκής του δεύτερου στην σχεδιαστική διαδικασία. Παρουσιάζεται η ιστορική πορεία που οδήγησε στην συνειδητοποίηση της αξίας του χρήστη στην παραγωγή του χώρου, αναλύονται οι ρόλοι του χρήστη και του αρχιτέκτονα, και τέλος τα χαρακτηριστικά των διαδικασιών του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού που εμπεριέχουν την δημιουργική συμμετοχή του χρήστη.

ιστορική αναδρομή Κατά την διάρκεια του 19ο αι. η λόγια αρχιτεκτονική δεν είναι ακόμα ευρέως διαδεδομένη, λόγω μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων. Οι περισσότεροι Γερμανοί και Βρετανοί θεωρητικοί τοποθετούσαν την χρήση εκτός των αισθητικών χαρακτηριστικών της αρχιτεκτονικής. Σύμφωνα με τον F.W. Schelling, η αρχιτεκτονική είναι «όμορφη μόνο όταν ανεξαρτητοποιείται από την ανάγκη»7. Με την αλλαγή του αιώνα, αλλάζει και η αντιμετώπιση του σκοπού της αρχιτεκτονικής. Μετά την Ρωσική Επανάσταση του 1917, ένα κομμάτι του ρωσικού κονστρουκτιβισμού8 προσανατολίζεται στον κοινωνικό στόχο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής για την ικανοποίηση του σοσιαλιστικού προγράμματος και της βιομηχανικής ανάπτυξης του νέου καθεστώτος. Ο αρχιτεκτονικός μοντερνισμός αναζητά την κοινωνική έκφραση της αρχιτεκτονικής και επιδιώκει να βελτιώσει τις συνθήκες της κοινωνικής ζωής. Το πρόβλημα, όπως το αντιλήφθηκαν οι υποστηρικτές του Neues Bauen στις αρχές της δεκαετίας του ’20, ήταν το πώς η αρχιτεκτονική, που μέχρι πρότινος προοριζόταν να εκφράζει την ατομικότητα των μελών της κοινωνίας, θα προέβαλλε τον συλλογικό χαρακτήρα της κοινωνίας, διατηρώντας παράλληλα τον καλλιτεχνικό της χαρακτήρα. Η λύση εντοπίσθηκε στην εκμετάλλευση της μαζικής παραγωγής και την αναδιάρθρωση της παραγωγής του κτιρίου. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η προσπάθεια να επεκταθεί 20

α.1. ιστορική αναδρομή

η έκφραση της κοινωνικής συλλογικότητας στις χρήσεις του κτιρίου εξαρτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από δύο λέξεις, το «Sachlichkeit»9 και το «Zweckmäßigkeit»10 -μεταφρασμένες και οι δύο στα αγγλικά με τον όρο «function»11- που απέκτησαν κοινωνικό χαρακτήρα εκφράζοντας την άμεση σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τον σκοπό του. Με την κατάρρευση της δημοκρατίας της Βαϊμάρης, και τον θάνατο του Neues Bauen, τα πειράματα για την κοινωνικοποίηση της αρχιτεκτονικής διακόπηκαν στην Γερμανία. Οι Γερμανοί αρχιτέκτονες που μετανάστευσαν στην Βρετανία και τις ΗΠΑ βρήκαν το πολιτικό κλίμα σε αυτές τις χώρες απαγορευτικό για την αναμορφωτική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής12. Η προσκόλληση στον φονξιοναλισμό και στην ρήση “form follows function”13 οδήγησε σε μια υπερβολικά εξορθολογισμένη θεώρηση της κοινωνίας και της αρχιτεκτονικής. Ο Τεϊλορισμός και ο Φορντισμός πρότειναν μια μαζική γραμμή παραγωγής προϊόντων με βάση τις ανάγκες που προκύπτουν από την έρευνα της αγοράς και την μελέτη εφαρμογής πρωτοτύπων. Ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζεται, κατασκευάζεται και κατοικείται ένα κτίριο είναι ανάλογος με αυτόν που ένας εργάτης χειρίζεται μια μηχανή στο εργοστάσιο- ο σωστός τρόπος. Ο φονξιοναλισμός δείχνει να στηρίζεται πάνω σε μια ‘επιστήμη’ μελέτης της συμπεριφοράς των χρηστών που δεν μπορεί να τεκμηριωθεί επιστημονικά, γιατί βασίζεται στην πεποίθηση ότι η χρήση είναι προβλέψιμη και οικουμενική14. Μέσω των CIAM, από το 1928 ως το 1956,οι κορυφαίοι αρχιτέκτονες της εποχής είχαν ως στόχο να ορίσουν και να διαδώσουν τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος, πιστεύοντας ότι η αρχιτεκτονική δεν πρέπει να είναι απομονωμένη από την πολιτική, αλλά ότι οι κοινωνικό-οικονομικές συνθήκες επηρεάζουν το δομημένο περιβάλλον. Η ιδρυτική τους Διακήρυξη, επίσης, υποστήριζε ότι καθώς η κοινωνία εκβιομηχανίζεται όλο και περισσότερο, είναι ζωτικής σημασίας οι αρχιτέκτονες και η κατασκευαστική βιομηχανία να εξορθολογήσουν τις μεθόδους τους, να αγκαλιάσουν τις νέες τεχνολογίες και να αγωνιστούν για την μέγιστη αποτελεσματικότητα. Η αρχική στάση τους απέναντι στην πολεοδομία ήταν άκαμπτη: η χαοτική πόλη του παρελθόντος πρέπει να αντικατασταθεί από μια λειτουργική πόλη, χωρισμένη σε ζώνες, αποτελούμενη από τυποποιημένες κατοικίες και διαφορετικές περιοχές για κατοικία, εργασία και αναψυχή με μεγάλους ενδιάμεσους χώρους πρασίνου. Οι αρχές αυτές υιοθετήθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην ανάπλαση των πόλεων μετά τον 2ο Π.Π. Ο στρουκτουραλισμός στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία γεννήθηκε ως μια αντίδραση στον φονξιοναλισμό των CIAM, ο οποίος είχε οδηγήσει σε μια άψυχη έκφραση του αστικού σχεδιασμού που αγνοούσε την ταυτότητα των κατοίκων. Ανάμεσα στους αμφισβητίες ήταν και οι βρετανοί αρχιτέκτονες Alison & Peter Smithson, οι οποίοι οδήγησαν στην διάλυση των CIAM το 1959. Οι Smithson ανησυχούσαν ότι η ιδανική πόλη των CIAM θα οδηγούσε στην απομόνωση και την κοινωνική κατάρρευση. Ένα από τα πιο εμπνευσμένα μανιφέστο του στρουκτουραλισμού συντάχθηκε από τον Aldo van Eyck στο αρχιτεκτονικό περιοδικό Forum 7/1959, ως πρόγραμμα για το CIAM XI, το οποίο ήταν ουσιαστικά μια μετωπική επίθεση στον φονξιοναλισμό και ρασιοναλισμό των CIAM, και οδήγησε στην διάλυσή τους και την επίσημη αρχή του στρουκτουραλισμού15. Βασική αρχή του στρουκτουραλισμού είναι ότι όλα τα στοιχεία του πολιτισμού πρέπει να γίνονται κατανοητά υπό το πρίσμα των σχέσεών τους με ένα μεγαλύτερο πρωταρχικό σύστημα ή δομή, επομένως και το δομημένο περιβάλλον θα πρέπει να σχετίζεται με τις κοινωνικές δομές. Η αρχετυπική α.1. ιστορική αναδρομή

συμπεριφορά του ανθρώπου είναι η προέλευση της αρχιτεκτονικής. Σε αντίθεση με τα CIAM, οι στρουκτουραλιστές βρήκαν στις ιστορικές πόλεις λύσεις για ένα νέο ξεκίνημα της μορφής: μια εμπνευσμένη, προσαρμοστική και επεκτάσιμη αρχιτεκτονική. Τα μέλη της Team X επιδίωκαν να αποκαταστήσουν μια αίσθηση νοήματος, τοπικότητας, απροόπτου και ανθρωπισμού στα κτίρια τους. Οι Δανοί Στρουκτουραλιστές, με εμπνευστή τους τον Aldo van Eyck, πρέσβευαν την κατασκευή ατελών κτιριακών δομών με χρήση επαναλαμβανόμενων βασικών στοιχείων, μια ιδέα που βασίζεται πάνω στην κυτταρική δομή. Τόσο τα ίδια τα στοιχεία όσο και η σύνδεσή τους σχεδιάζονταν έτσι ώστε να διευκολύνουν την ατομική ερμηνεία, την πολλαπλότητα των χρήσεων και την μελλοντική ανάπτυξη και αλλαγή. Από μια άλλη οπτική, ο John Habraken, ο Herman Hertzberger και ο Lucien Kroll έθεσαν την βάση της συμμετοχής του χρήστη στην αρχιτεκτονική –και κυρίως στην κατασκευή κατοικίας. (βλ. παρακάτω) Η Διεθνής Καταστασιακή, που ιδρύθηκε το 1957 και διαλύθηκε το 1972, ήταν μια πολιτική ομάδα, της οποίας η κριτική για την αποξένωση της καπιταλιστικής κοινωνίας είχε μια μακροχρόνια επίδραση στον σύγχρονο πολιτισμό. Οι καταστασιακοί αντιτάθηκαν τόσο στον φονξιοναλισμό όσο και στο αρχιτεκτονικό επάγγελμα. Δρούσαν στο περιθώριο μεταξύ τέχνης, πολιτικής, αρχιτεκτονικής και πραγματικότητας και σκοπός τους ήταν η εφαρμογή της τέχνης στην καθημερινή ζωή. Οι τεχνικές που υιοθετούσαν περιελάμβαναν το derive, μια τυχαία περιπλάνηση μέσα σε ένα αστικό τοπίο, το detournement, μια παραλλαγή ενός υπάρχοντος έργου με αντιθετική έννοια από την αρχική, την ψυχογεωγραφία, δηλαδή την μελέτη των επιπτώσεων του περιβάλλοντος στην συμπεριφορά του ατόμου, και την ενιαία πολεοδομία, μια ιδέα της πόλης βασισμένη στην κατασκευή συμμετοχικών καταστάσεων. Οι καταστασιακοί επικεντρώνονταν στην κατασκευή καταστάσεων μέσα στον αστικό ιστό, γεγονότων μικρής διάρκειας, όπου οι χρήστες είναι επίσης και σχεδιαστές16. Την δεκαετία του ’60 εμφανίστηκε και μια άλλη τάση που αντιμετώπιζε την αρχιτεκτονική ως μία πολιτική πρακτική, τα ουτοπικά γκρουπ, τα οποία αντιμετώπιζαν τις ουτοπίες17 τους ως εργαλεία κοινωνικής αλλαγής. Με εξαίρεση τους Archigram, οι οποίοι, μέσω γραφιστικών μέσων και ριζοσπαστικών δηλώσεων, παρήγαγαν το όραμα μιας καταναλωτικής πόλης, τα περισσότερα γκρουπ επιδίωκαν την αλλαγή στην αντίληψης της αρχιτεκτονικής, από ένα στατικό κτίριο σε μια μορφή κοινωνικής και πολιτικής κριτικής και πράξης. Το σημείο σύγκλισης όλων των προσεγγίσεων ήταν ο σχεδιασμός μεγαδομών που θα μπορούσαν να συνδεθούν με το έδαφος, παρέχοντας ένα πλαίσιο ικανό να τροποποιηθεί, να προσαρμοστεί και να επεκταθεί. Οι πολιτικά προσανατολισμένες ομάδες ασκούσαν κριτική τόσο στις άκαμπτες μορφές του φονξιοναλισμού, όσο και στην αδιαφορία προς τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα18. Ο Yona Friedman, αρχιτέκτονας και θεωρητικός (1923-σήμερα), ασχολήθηκε στα ουτοπικά έργα του με θέματα αστικού σχεδιασμού, υποδομών και ενδυνάμωσης του χρήστη. Στο μανιφέστο του, που δημοσιεύτηκε το 1958 με τον τίτλο Architecture Mobile, μιλούσε για έναν νέο τύπο πολίτη απαλλαγμένο από τους περιορισμούς της εργασίας, λόγω της αυξανόμενης αυτοματοποίησης της παραγωγής. Το κεντρικό έργο του, Villa Spatiale (1958-1962), αποτελούνταν από προσωρινές, ελαφριές κατασκευές ανεπτυγμένες πάνω από το έδαφος, που θα μπορούσαν να συνδέονται κατά μήκος των υπαρχόντων πόλεων, τοπίων και υδάτινων όγκων, δημιουργώντας ένα 22

α.1. ιστορική αναδρομή

α.1. ιστορική αναδρομή 23

εικόνα 1. “η ομορφιά είναι στους δρόμους”, αφίσα της Διεθνούς Καταστασιακής

α.1. ιστορική αναδρομή

εικόνα 3. Villa Spatiale, Yona Friedman, 1958-62

εικόνα 2. City Interchange, Archigram, 1963

συνεχές τοπίο ανοιχτό στην οικειοποίηση από τον χρήστη. Αυτό που ξεχώριζε τον Friedman από τους υπόλοιπους ουτοπιστές της εποχής ήταν , αφενός η λιγότερο πληθωρική και περισσότερο πραγματιστική φύση των σχεδίων του, και αφετέρου η έμφαση που έδινε στην συμμετοχή του χρήστη. Στο έργο του Friedman η χωρική οργάνωση προκύπτει από την αναγνώριση της αξίας του χρήστη ως υπερέχουσα αυτής του αρχιτέκτονα και του εργάτη. Μάλιστα, ο ίδιος, αργότερα, ανέπτυξε μια σειρά από εγχειρίδια πάνω στην ιδιοκατασκευή για ανειδίκευτους εργάτες στην Ινδία και στις χώρες της Αφρικής και της Νοτίου Αμερικής, δουλεύοντας με την UNESCO και τον ΟΗΕ19. Ο John Habraken, αρχιτέκτονας (1928-σήμερα), ερεύνησε την μαζική κατοίκηση και στρατηγικές για την συμμετοχή των χρηστών και των ενοίκων στην διαδικασία του κτιρίου. Είναι ευρύτερα γνωστός για την ιδέα του περί διαχωρισμού της υποδομής ενός κτιρίου σε στήριξη και πλήρωση, που ανέπτυξε στο βιβλίο του Supports : An Alternative to Mass Housing (1961). Στο βιβλίο επίσης αναπτυσσόταν μια προσέγγιση για την αρχιτεκτονική σύμφωνα με την οποία το κράτος παρείχε την υποδομή –σχεδιασμένη από αρχιτέκτονες και μηχανικούς- πάνω στην οποία οι χρήστες θα μπορούσαν να χτίζουν την κατοικία τους. Αυτό επιτρέπει στους χρήστες να έχουν μια νοηματοδοτημένη συμμετοχή στον σχεδιασμό των κατοικιών τους, επιτρέπει την ιδιοκατασκευή και μπορεί να προσαρμοστεί ανάλογα με τις συνθήκες. Ο John Turner, Βρετανός αρχιτέκτονας και συγγραφέας (1927-σήμερα), δούλεψε ως σύμβουλος και αρχιτέκτονας στους καταπατητικούς οικισμούς του Περού την περίοδο 1957-1965. Την περίοδο εκείνη το Περού ήταν στο επίκεντρο της συζήτησης για την πολιτική της κατοίκησης, την κοινοτική ανάπτυξη και τον ρόλο της αυτοβοήθειας, και το γεγονός αυτό επηρέασε σημαντικά τα γραπτά του Turner πάνω στην κατοίκηση και την κοινοτική οργάνωση. Κεντρική του θέση είναι ότι η κατοικία παράγεται και διαχειρίζεται καλύτερα από τους μελλοντικούς ενοίκους της παρά από την κεντρική πολιτική, γιατί αυτοί είναι ειδικοί πάνω στις καταστάσεις που αντιμετωπίζουν, και θα πρέπει να παρέχεται σε αυτούς ‘η ελευθερία να χτίζουν’. Εάν αυτή η ελευθερία παρέχεται από το κράτος ή διεκδικείται μέσω καταλήψεων είναι λιγότερο σημαντικό. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το κράτος καθώς και οι ιδιωτικοί επαγγελματίες, όπως αρχιτέκτονες και μηχανικοί, δρουν σαν καταλύτες, προκαλώντας μια αλλαγή στην σκέψη που αξιοποιεί την εμπειρία και την τοπική γνώση πάνω από τεχνοκρατικές και επαγγελματικές μορφές γνώσης. Ο Colin Ward, αρχιτέκτονας και μια από τις ηγετικές φιγούρες του βρετανικού αναρχικού κινήματος (1924-2010), έγραψε εκτεταμένα πάνω στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας και την κοινωνική ιστορία της Βρετανίας, και συγκεκριμένα πάνω σε θέματα κατοικίας και πολεοδομίας. Επεξεργαζόταν θεωρητικά μια ‘πραγματιστική αναρχία’ που σκόπευε στην αφαίρεση των εξουσιαστικών μορφών οργάνωσης και διακυβέρνησης για χάρη ανεπίσημων και αυτό-οργανωμένων μηχανισμών βασισμένων σε μη-ιεραρχικές δομές. Τα γραπτά του Ward προσπάθησαν να καταρίψουν δημοφιλείς μύθους και στερεότυπα σχετικά με την αναρχία, καθώς επίσης διακήρυτταν την πρακτική εφαρμοσιμότητα μιας τέτοιας προσέγγισης που θα μπορούσε να μεταμορφώσει την καθημερινή ζωή. Ένα από τα κύρια θέματα στην δουλειά του ήταν η προώθηση συνεργατικών στρατηγικών αυτοβοήθειας, με τη μορφή καταλήψεων, συνεταιρισμών ενοικιαστών και έργων ιδιοκατασκευής20. Ο Cedric Price, αρχιτέκτονας (1934-2003), μέσα από τα έργα του, την διδασκαλία και τα γραπτά α.1. ιστορική αναδρομή

α.1. ιστορική αναδρομή

εικόνα 7. Fun Palace, Cedric Price,1961-65

εικόνες 4, 5, 6. εκδόσεις των Habraken και Turner

του, αμφισβήτισε την ταύτιση της αρχιτεκτονικής με το κτίριο και αντιμετώπισε με καχυποψία τους θεσμούς που χρησιμοποιούσαν τα κτίρια ως μέσο για την εδραίωση της δύναμής τους. Αντίθετα, ο ίδιος πρότεινε μια προσέγγιση της αρχιτεκτονικής βασισμένη στον χρόνο, ως μια σειρά παρεμβάσεων που θα ήταν προσαρμόσιμες και παροδικές. Τα δύο σημαντικότερα έργα του Fun Palace (1961-1965) και Potteries Thinkbelt (1965-1968) –αν και απραγματοποίητα- είχαν αξιοσημείωτη επιρροή στην σύγχρονη αρχιτεκτονική. Και τα δύο έργα αντιμετώπιζαν με μία καινοτόμο ματιά το νέο οικονομικοκοινωνικό πλαίσιο της μεταπολεμικής Βρετανίας. Ο Price είχε μια πίστη στις νέες τεχνολογίες, καθώς θεωρούσε ότι αν αναπτύσσοταν σωστά θα μπορούσαν να παράγουν μια πιο δημοκρατική αρχιτεκτονική. Η προσέγγιση του ενσαρκώνει ίσως πιο καθαρά τον ρόλο του αρχιτέκτονα ως χωρικού διαχειριστή. Επινοώντας όρους όπως ‘προνοητική αρχιτεκτονική’ και ‘ευεργετική αλλαγή’ , τα σχέδια του, ευφυή και προκλητικά, αμφισβητούν τις αξιώσεις και ενδυναμώνουν τους χρήστες ως συνεργάτες21. Τα Κοινοτικά Κέντρα Σχεδιασμού (Community Design Centers- CDCs) δημιουργήθηκαν στις ΗΠΑ στο πλαίσιο του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα και για τα δικαιώματα των γυναικών του ’50 και του ’60, και παρείχαν τεχνικές και σχεδιαστικές συμβουλές σε κοινότητες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να τις αποκτήσουν με άλλο τρόπο. Το πολιτικό κλίμα της εποχής οδήγησε τους πολεοδόμους, αρχιτέκτονες και σχεδιαστές να θεωρούν τους εαυτούς τους υπερασπιστές όσων αποκλείονταν από την σχεδιαστική διαδικασία, και να αντιμετωπίζουν τον αστικό σχεδιασμό όχι ως ένα τεχνικό και γραφειοκρατικό θέμα αλλά ως πολιτικό. Τα Κέντρα έχουν ως στόχο την εμπλοκή των τοπικών κοινοτήτων στις διαδικασίες σχεδιασμού και ανάπτυξης, μέσω της κοινοτικής συμμετοχής και της κινητοποίησης ενάντια σε επιβεβλημένες στρατηγικές γενικού σχεδιασμού και αναπλάσεων. Η συμμετοχική προσέγγιση δούλευε για όσους δεν ήταν σε θέση να ανταπεξέλθουν οικονομικά στις υπηρεσίες ενός παραδοσιακού αρχιτέκτονα. Το πολιτικό κλίμα του ’60 είχε επίσης επιρροή και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα με αποτέλεσμα πολλά από τα Κέντρα να συνεργάζονται με πανεπιστήμια όπως το Πανεπιστήμιο του Yale,το Pratt Institute, το Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας και το Πανεπιστήμιο του Ντιτρόιτ. Είτε ανεξάρτητα είτε σε συνεργασία με ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα, τα Κέντρα αμφισβήτησαν τους παραδοσιακούς ρόλους και τις σχέσεις εξουσίας, όπως αυτές ανάμεσα στον αρχιτέκτονα και τον χρήστη ή τον μαθητή και τον δάσκαλο. Η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός ειδώθηκαν ως εργαλεία ηθικής παρέμβασης στο δομημένο περιβάλλον22. Κατά τη δεκαετία του ’70 οι αποτυχίες του Μοντέρνου Κινήματος γινόταν όλο και περισσότερο φανερές σε πολλούς αρχιτέκτονες, οι οποίοι έψαχναν τρόπους για να επαναφέρουν την ισορροπία στις σχέσεις αρχιτέκτονα-χρήστη. Αναπτύχθηκε έτσι, μια σειρά προσεγγίσεων που είχαν ως κέντρο την συμμετοχή των μελλοντικών χρηστών στην σχεδιαστική διαδικασία. Αυτές περιελάμβαναν εργαστήρια, συνελεύσεις, γραφεία γειτονιάς, ιδιοκατασκευή, ευελιξία μορφών κ.α. Αν και πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, όλες οι μέθοδοι είχαν ως κοινό στόχο να ενθαρρύνουν τους χρήστες να πάρουν τον έλεγχο των κατοικιών τους με έναν τρόπο που θα επέτρεπε την δημιουργική εισροή τους ενώ παράλληλα δεν θα μείωνε τον ρόλο του αρχιτέκτονα. Ο Lucien Kroll, αρχιτέκτονας (1927-σήμερα), ήταν ένας από τους πρωτοπόρους του συμμετοχικού κινήματος την δεκαετία του ’70. Το γνωστότερο έργο του είναι το Maison Medical για α.1. ιστορική αναδρομή

το Πανεπιστήμιο του Louvain, στο Βέλγιο (1970-76), για το οποίο τον προσέγγισαν οι ίδιοι οι φοιτητές. Ένα εξελισσόμενο μοντέλο του κτιρίου, που αναπτύχθηκε σε εντατική συνεννόηση με τους φοιτητές και τους άλλους χρήστες του κτιρίου, έγινε η καταγραφή της σχεδιαστικής διαδικασίας. Η εικόνα του Maison Medical έγινε συνώνυμη ενός συγκεκριμένου τύπου αρχιτεκτονικής και επηρέασε και άλλους αρχιτέκτονες στο να υιοθετήσουν συμμετοχικές τεχνικές στο έργο τους23. Ο Herman Hertzberger, αρχιτέκτονας (1932-σήμερα), πίστευε ότι ο ρόλος του αρχιτέκτονα δεν είναι να παρέχει μια ολοκληρωμένη λύση, αλλά ένα χωρικό πλαίσιο που τελικά θα συμπληρώνεται από τους χρήστες. Με μέσα την πολλαπλότητα και τις ατελείς μορφές επιδιώκει να προκαλέσει τον χρήστη να ερμηνεύσει και να διαμορφώσει ο ίδιος το δομημένο περιβάλλον του. Το έργο του Diagoon Housing στο Delft, Oλλανδία (1967-70) θεωρείται ένα από τα κορυφαία έργα συμμετοχής του χρήστη στην διαμόρφωση της κατοικίας του. Οι οκτώ ‘σκελετικές’ κατοικίες, παραμένοντας ατελείς, επιτρέπουν στον ένοικο να διαμορφώσει τον ζωτικό του χώρο24. O Walter Segal, αρχιτέκτονας (1907-1985), είναι ευρέως γνωστός για τον σχεδιασμό ενός συστήματος ιδιοκατασκευής κατοικίας, που έχει ως βάση την δομή ενός ξύλινου πλαισίου. Το σύστημα είναι αξιόλογο λόγω της αντοχής και της ευελιξίας του και επειδή παραμένει ανοιχτό σε ποικίλες ερμηνείες από τον χρήστη, τόσο κατά την κατασκευή όσο και κατά την κατοίκηση. Ενθαρρύνει τον χρήστη να πάρει τον έλεγχο του περιβάλλοντός του και μπορεί να θεωρηθεί ως μια κριτική στην ομογεννοποιημένη μαζική κατοίκηση της εποχής. Επιπλέον, από την στιγμή που ολόκληρες οικογένειες μπορούν να χτίζουν τα σπίτια τους από κοινού, η κατασκευαστική διαδικασία από μόνη της ενίσχυε την αίσθηση της κοινότητας25. Ο Patrick Bouchain, αρχιτέκτονας και σκηνογράφος (1945-σήμερα), σχεδιάζει καταστάσεις όσο και κτίρια, αναλαμβάνοντας ένα πλήθος ρόλων εκτός του αρχιτέκτονα, όπως του συμβούλου, του διαχειριστή, του περφόρμερ. Τα περισσότερα έργα του ξεκινούν με την δημιουργία ενός δικτύου ενδιαφερόμενων –κατοίκους, τοπικές αρχές, ομάδες γειτονιών κλπ- και ενός χώρου συγκέντρωσης όλων αυτών. Αυτή η αρχική φάση καλλιεργεί σχέσεις ανάμεσα στους αρχιτέκτονες, τους εργάτες και τους χρήστες και δημιουργεί χρήσεις για τον χώρο πριν καν χτιστεί κάτι μόνιμο. Μέσω αυτής της προσέγγισης, τα έργα του Bouchain είναι βιώσιμα με την πραγματική έννοια της λέξης, διασφαλίζοντας ότι οτιδήποτε κατασκευαστεί εντέλει θα είναι ταιριαστό και χρήσιμο για την περιοχή. Ο Bouchain προσεγγίζει την αρχιτεκτονική ως γεγονός, επιμένει στην κοινωνική της φύση και υπογραμμίζει την σημασία της αρχιτεκτονικής ως κατοίκηση παρά ως ένα χτιστό αντικείμενο. Αυτή η προσέγγιση φέρνει στο προσκήνιο τον ρόλο των ανεπίσημων δικτύων, του κοινωνικού χώρου και των διαδικασιών στην αρχιτεκτονική26. Τα Κοινοτικά Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας (Community Technical Aid Centers – CTACs) συστάθηκαν στα τέλη του ’70 στη βάση των αμερικανικών Κοινοτικών Κέντρων Σχεδιασμού ( Community Design Centers - CDCs) , από την θεσμοθέτηση της ριζοσπαστικής κοινοτικής αρχιτεκτονικής από επαγγελματίες όπως ο Ralph Erskine, οι οποίοι προσπαθούσαν να βρουν εναλλακτικές για τα προγράμματα εκκαθάρισης των φτωχογειτονιών και την αντικατάστασή τους από μπλοκ μαζικής κατοίκησης. Οι τοπικές κοινωνίες που αντιστέκονταν στην ανάπλαση δέχονταν έτσι βοήθεια από ποικίλες εθελοντικές 28

α.1. ιστορική αναδρομή

α.1. ιστορική αναδρομή 29

εικόνα 9, 10. Diagoon Housing, H.Hertzberger, 1967-70

εικόνα 8. Maison Medical, Lucien Kroll,1970-76

και επαγγελματικές ομάδες. Τα Κέντρα παρείχαν τεχνική βοήθεια για την βελτίωση των κατοικιών, καθώς επίσης και συμβουλευτική βοήθεια σε θέματα χρηματοδότησης, οργάνωσης και επιθυμίας για αλλαγή, λειτουργώντας έτσι ως κέντρα τοπικών πηγών, όπου μια ευρεία γκάμα υπηρεσιών παρεχόταν σε άτομα και ομάδες που επιθυμούσαν την αλληλεπίδραση με το δομημένο περιβάλλον τους. Σε αντίθεση με τις αντίστοιχες υπηρεσίες που παρέχονταν από το RIBA27, τα Κέντρα αυτά αντιλαμβάνονταν την ποικιλία των ειδικοτήτων που απαιτείται για την κοινοτική ανάπτυξη και ως εκ τούτου συμπεριλάμβαναν στις ομάδες τους πολεοδόμους, αρχιτέκτονες τοπίου, μηχανικούς, οικολόγους, οικονομολόγους κ.α. . Ένας από τους βασικούς στόχους των Κέντρων ήταν να ενθαρρύνουν την συμμετοχή του χρήστη και οι επαγγελματίες που εργάζονταν σε αυτά ενεργούσαν ως χωρικοί αντιπρόσωποι, επιτρέποντας στους πολίτες να εμπλακούν στο περιβάλλον τους μέσω της παροχής εξειδικευμένων συμβουλών. Μόνο αυτοί που είχαν την οικονομική δυνατότητα μιας αμοιβής χρεώνονταν και αν και η χρηματοδότηση αρχικά προερχόταν από φιλανθρωπικούς οργανισμούς, τα περισσότερα Κέντρα λάμβαναν κρατικές επιχορηγήσεις. Αυτό συμβάδιζε με την επικρατούσα πολιτική τάση να μεταφερθούν αρμοδιότητες από τους τοπικούς φορείς διακυβέρνησης στον εθελοντικό τομέα. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι τα περισσότερα Κέντρα που επιχορηγήθηκαν από το κράτος αντιτάθηκαν στα κυβερνητικά πλάνα για ανάπτυξη και δημιουργία μαζικής κατοικίας28. Ένα ευρέως γνωστό παράδειγμα συμμετοχής που σχετίζεται με τα Βρετανικά Κοινοτικά Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας είναι το πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας Byker Wall (1969-1975), στο Newcastle, από τον Ralph Erskine (αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, 1914-2005). Ο Erskine ίδρυσε ένα κοινοτικό γραφείο στην γειτονιά και προσκάλεσε τους κατοίκους να μοιραστούν τις απόψεις τους. Αυτό προκάλεσε έναν διάλογο πάνω σε θέματα που κυμαίνονταν από τον βανδαλισμό ως τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες καθώς και από τον σχεδιασμό μέχρι το τελικό έργο. Ένα πιλοτικό πρόγραμμα χτίστηκε στην Janet Square το 1972, με 47 οικογένειες να συμμετέχουν εθελοντικά. Η εισροή τους επίσης κατόρθωσε να τονίσει τις περίπλοκες σχέσεις και ιεραρχίες ανάμεσα στους κατοίκους του Byker, που αντικατοπτρίζονταν στον τελικό σχεδιασμό. Η προσέγγιση του Erskine για μια συμμετοχή από την βάση απαιτούσε μια μακροχρόνια δέσμευση από τον αρχιτέκτονα, ο οποίος έγινε κομμάτι της γειτονιάς για την διάρκεια του έργου. Παρόμοιες προσεγγίσεις αυτοοργάνωσης γειτονιών με την βοήθεια αρχιτεκτονικών γραφείων και οργανισμών, συνεχίστηκαν μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80, για παράδειγμα η “Ελέυθερη Πόλη της Christiania”, Κοπενχάγη, Δανία (1971-1978), η συνοικία Botanique, Βρυξέλλες, Βέλγιο (1974-1986), το κέντρο της πόλης Roubaix, Γαλλία (1978-1981), οι περιοχές κατοικιών μειωμένου ενοικίου στις πόλεις Chambery και Orsay, Γαλλία (1980-1984), η συνοικία Tepito, Πόλη του Μεξικό, Μεξικό (1976-1980) και η περιοχή Nylon, Ντουάλα, Καμερούν (1957-1983).29 Η στροφή της παγκόσμιας πολιτικής σε μια πιο συντηρητική διακυβέρνηση και η οικονομική ύφεση από τα μέσα της δεκαετίας του ‘80 προοδευτικά υπονόμευσαν την δύναμη της τοπικής εξουσίας και της κοινότητας, προωθώντας την ιδιωτική οικονομία και την ατομική πρωτοβουλία. Οι αρχιτεκτονικοί οργανισμοί και ομάδες που δημιουργήθηκαν κατά τις δυο προηγούμενες δεκαετίες, στη βάση της δημόσιας συμμετοχής, αναγκάστηκαν να αλλάξουν την προσέγγιση τους για να επιβιώσουν και υιοθέτησαν έναν επιχειρηματικό χαρακτήρα. Παρουσιάσθηκε επίσης μια μετακίνηση από τον 30

α.1. ιστορική αναδρομή

α.1. ιστορική αναδρομή 31

εικόνα 12. Byker Wall, Ralph Erskine, 1969-75

εικόνα 11. κατοικίες χτισμένες με το σύστημα Segal

εικόνα 13, 14. “Ελεύθερη Πόλη της Christiania”

εξιδανικευμένο συμμετοχικό σχεδιασμό σε έναν πιο πραγματιστικό όπου η συμμετοχή ελαχιστοποιούταν όλο και περισσότερο: από την αυτό-εκπροσώπηση και τον διάλογο, στα ερωτηματολόγια και την εκπροσώπηση σε συμβούλια. Η πορεία αυτή συνεχίστηκε και την δεκαετία του ’90, όπου η συμμετοχική αρχιτεκτονική έχασε τον ουσιαστικό της χαρακτήρα και πέρασε κυρίως στην πληροφόρηση του κοινού, αν υπήρχε και αυτή. Στις αρχές του 2000 η αρχιτεκτονική έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και την οικονομική ευημερία σε παγκόσμιο επίπεδο. Αδιαφορώντας και πάλι για τα ουσιαστικά ζητήματα, έγινε ένα αγαθό προς πώληση. Οι κατασκευαστές επένδυαν όλο και περισσότερο σε οικιστικά προγράμματα και κατασκευές που ξεπερνούσαν την ζήτηση, τις απαιτήσεις και τις ικανότητες των αγοραστών ή ενοικιαστών, και οι σταρ αρχιτέκτονες παρέδιδαν δημόσια έργα εμφατικά σε επίπεδο μορφολογικής και τεχνολογικής αναζήτησης, για να εντυπωσιάσουν και να ικανοποιήσουν την ματαιοδοξία των ίδιων, της εξουσίας και του κοινού. Σήμερα, μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο οι αξίες της αρχιτεκτονικής που κυριάρχησαν τα τελευταία χρόνια αμφισβητούνται. Απαιτείται ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου της αρχιτεκτονικής, η επανασύνδεσή της με την κοινωνία και η αναζωογόνηση των πρακτικών της. Όπως περίπου στα τέλη του ’60, η συμμετοχή των χρηστών στην σχεδιαστική διαδικασία μοιάζει επιτακτική για την επιβίωση της αρχιτεκτονικής και την ικανοποίηση του σκοπού της.

α.1. ιστορική αναδρομή

Ελεύθερη πόλη της Χριστιανία

καταλήψεις χώρων αυτο-οργάνωση John Turner

Κοινοτικά Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας (Community Technical Aid Centers)

John Habraken Colin Ward ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ

Ουτοπικές Ομάδες του ‘60 Yona Friedman

Walter Segal Patrick Bouchain Κοινωτικές Υπηρεσίες Ιδιοκατασκευής (Community Self Build Agency)

Κοινοτικά Κέντρα Σχεδιασμού (Community Design Centers)

α.1. ιστορική αναδρομή

σχεδιάγραμα 2. συνδέσεις συμμετοχικών πρακτικών, πηγή: spatialagency.net, ιδία επεξεργασία

Cedric Price

1950

1940

1930

1920

1910

1900

ρώσικος κονστρουκτιβισμός

bauhaus

CIAM

α.1. ιστορική αναδρομή

CIAM XI Διεθνής Καταστασιακή

Ουτοπικά γκρουπ

Κοινοτικά Κέντρα Σχεδιασμού,Η.Π.Α

α.1. ιστορική αναδρομή

2000

1990

1980

1970

1960

1950

συνοικία Botanique,Βρυξέλλες,Βέλγιο,1974-86

περιοχή Nylon,Ντουάλα,Καμερούν,1957-83 περιοχές κατοικιών μειωμένου ενοικίου,Chambery κ Orsay,Γαλλία,1980-84

Tepito,Mexico City,Μεξικό,1976-80 κέντρο της πόλης Roubaix, Γαλλία,1978-81

“Ελέυθερη Πόλη της Christiania”, Κοπενχάγη, Δανία,1971-78

Byker Wall,Newcastle,Αγγλία Ralph Erskine, 1969-75 Housing-An Anarchist Approach (1976), Colin Ward

Maison Medical,Louvain,Βέλγιο,Lucien Kroll,1970-76

Potteries Thinkbelt, Cedric Price,1965-68 Covent Garden,Λονδίνο,Αγγλία,Brian Anson1969-70 Diagoon Housing,Delft,Ολλανδία,Herman Hertzberger,1967-70

Fun Palace, Cedric Price, 1961-65

Supports : An Alternative to Mass Housing (1961), John Habraken Villa Spatiale, Yona Friedman, 1958-62 Living City, Archigram, 1963

Architecture Mobile (1958), Yona Friedman Forum 7/1959, Aldo van Eyck

σχεδιάγραμα 3. χρονοδιάγραμμα συμμετοχικού σχεδιασμού, ιδία επεξεργασία

Κέντρα Τεχνικής Βοήθειας,M.B

ο χρήστης Ο όρος «χρήστης» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μετά το 1945 και συμπίπτει με την εμφάνιση των πρώτων προγραμμάτων κοινωνικής πρόνοιας που εμφανίστηκαν στις δυτικές ευρωπαϊκές χώρες μετά το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Η χρήση του όρου από το μοντέρνο κίνημα υπονοούσε ένα άτομο άγνωστο, χωρίς συγκεκριμένη ταυτότητα και χαρακτηριστικά και επομένως, το σύνολο των «χρηστών» αποτελούσε μία ομογενοποιημένη -αλλά και φανταστική- ολότητα έτοιμη να χρησιμοποιήσει τα δημιουργήματα των αρχιτεκτόνων σε συνεργασία με τον κρατικό μηχανισμό. Εν ολίγοις, ο όρος ‘χρήστης’ επέτρεπε στους αρχιτέκτονες να θεωρούν πως δουλεύουν για τον απλό λαό και όχι για κάποιο γραφειοκρατικό υπουργείο, παρότι τον αντιμετώπιζαν ως μια ομογενή και ουδέτερη μάζα. Σύμφωνα με τον Lefebvre, οι μοντέρνες κοινωνίες, έχοντας στερήσει από τα μέλη τους την βιωμένη εμπειρία του χώρου (μετατρέποντάς τον σε μια νοητική αφαίρεση) κατάφεραν την περαιτέρω ειρωνεία να καταστήσουν τους κατοίκους αυτού του χώρου ανίκανους ακόμη και να αναγνωρίσουν τους εαυτούς τους μέσα σε αυτόν, μετατρέποντας και τους ίδιους σε αφαιρέσεις. Γύρω στα 1960, η αμφισβήτηση του χαρακτήρα που απέδιδε στον χρήστη το μοντέρνο κίνημα και οι δράσεις για την αναθεώρηση της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη, έδωσαν μια θετική χροιά στον όρο. Ο Herman Hertzberger αναγνωρίζει ως 36

α.2. ο χρήστης

απόλυτο σκοπό της αρχιτεκτονικής το να επιτρέψει στους χρήστες να γίνουν κάτοικοι, να δημιουργήσει για τους χρήστες την ελευθερία να αποφασίσουν οι ίδιοι πως θέλουν να χρησιμοποιήσουν κάθε χώρο. Η επιτυχία ενός αρχιτέκτονα για τον Hertzberger είναι ο τρόπος με τον οποίο οι χώροι χρησιμοποιούνται, η ποικιλία των δραστηριοτήτων που προσελκύουν, οι ευκαιρίες που παρέχουν για επανερμηνεία. Αυτή η θετική αντιμετώπιση του όρου ‘χρήστης’ χρησιμοποιήθηκε ευρέως μόνο μετά το ’9030. Ο Jonathan Hill στο βιβλίο του Actions of Architecture (2003) αναγνωρίζει την χρήση ως μια δημιουργική διαδικασία εξίσου σημαντική με την αρχιτεκτονική. Μέσα στο όρο ‘χρήση’ περικλείει όλους τους τρόπους με τους οποίους τα κτίρια και οι πόλεις βιώνονται, όπως την συνήθεια, την αναδημιουργία και την οικειοποίηση. Υποστηρίζει ότι ο χρήστης είναι ένας σημαντικός παράγοντας στην συνθετική διαδικασία, αλλά παράλληλα και μια απειλή για την αυθεντία του αρχιτέκτονα31. Κατηγοριοποιεί, λοιπόν, τους χρήστες σε παθητικούς, διαδραστικούς και δημιουργικούς, ανάλογα με το πώς αντιμετωπίζονται από τον αρχιτέκτονα κατά τον σχεδιασμό και, συνεπώς, από τον τρόπο που βιώνουν το κτίριο ή την πόλη. Στην προσέγγιση της παραγωγής της αρχιτεκτονικής από την κορυφή προς τη βάση, υπάρχουν κάποιες ιδέες που τονίζουν την υπεροχή του αρχιτέκτονα έναντι του χρήστη και την υποτίμηση του δεύτερου σε παθητικού δέκτη των προτάσεων του πρώτου. Η πρώτη είναι η πεποίθηση ότι το κτίριο δεν χρειάζεται να κατοικηθεί για να αναγνωρισθεί ως αρχιτεκτονική. Και η δεύτερη είναι ο έλεγχος του χρήστη από τον αρχιτέκτονα, ότι δηλαδή το άτομο υιοθετεί μέσα στον δομημένο χώρο μορφές συμπεριφοράς αποδεκτές από τον αρχιτέκτονα. Το μοντέλο του παθητικού χρήστη, σύμφωνα με τον Jonathan Hill, διέπεται από 4 γενικές αρχές: τον φονξιοναλισμό, την αναλογία της σχέσης αρχιτέκτονα/ χρήστη με αυτήν σκηνοθέτη/ηθοποιού, την αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής ως έργο τέχνης και την συνήθεια32. Η κυρίαρχη ιδέα του φονξιοναλισμού είναι η σχέση μεταξύ της μορφής και της συμπεριφοράς που φιλοξενεί. Σύμφωνα με αυτή, ο χρήστης μαθαίνει να χειρίζεται τον χώρο με τον τρόπο που ένας εργάτης μαθαίνει να χειρίζεται μια μηχανή – με τον σωστό τρόπο. Ο χρήστης είναι παθητικός και έχει σταθερές, οικουμενικές ανάγκες. Αυτές είναι δυνατόν να ερευνηθούν και να προσδιοριστούν μέσω της δημιουργίας πρωτοτύπων. Ο χρήστης μπορεί να είναι απών από την σχεδιαστική και την κατασκευαστική φάση, αλλά εμφανίζεται στο τέλος, ως καταναλωτής, ώστε οι ‘επιστήμονες’ να μετρήσουν τις αντιδράσεις του και να προσαρμόσουν την παραγωγική διαδικασία για το βέλτιστο δυνατό αποτέλεσμα. Ορισμένες φορές η εμπειρία του χρήστη μέσα σε ένα κτίριο μπορεί να μοιάζει με αυτήν ενός ηθοποιού σε μια θεατρική σκηνή. Ο χώρος είναι τόσο αυστηρά και υποβλητικά –σχεδόν δραματικά- διαμορφωμένος που το άτομο καλείται να βιώσει μια σκηνοθετημένη εμπειρία του κτιρίου, κοινή για όλους τους χρήστες. Αλλά οι χρήστες είναι κάθε άλλο παρά ομοιόμορφοι, και η εμπειρία τους είναι σχεδόν αδύνατο τόσο να συμμορφώνεται με τις οδηγίες του αρχιτέκτονα όσο και να συμπίπτει με των υπολοίπων. Η αντιμετώπιση του αρχιτεκτονικού έργου ως καθαρά αυτοαναφορικό συμβαδίζει με την πεποίθηση ότι ένα κτίριο δεν χρειάζεται να κατοικηθεί για να θεωρηθεί αρχιτεκτονική. Ο χρήστης αντιμετωπίζεται ως περιττός ή και ασεβής ως προς το έργο, που διαταράσσει την μορφή και την λεπτή ισορροπία του στον χώρο, ενώ η αρχιτεκτονική συλλαμβάνεται ως μια αυτόνομη και πρακτική. Η αντιμετώπιση του κτιρίου ως ένα έργο τέχνης είναι πιθανότερο να συμβεί κατά την επίσκεψη σε ένα διάσημο κτίριο, π.χ. από έναν α.2. ο χρήστης

α.2. ο χρήστης

εικόνα 15. Schroder House, G.Rietveld, Uthrecht, 1924 : παράδειγμα ευελιξίας με τεχνητά μέσα

φοιτητή αρχιτεκτονικής. Τα παραπάνω σχετίζονται με την σύλληψη του χρήστη από τον αρχιτέκτονα ως παθητικό, ως μια μηχανή με καθορισμένες και μετρήσιμες λειτουργίες και οικουμενικά χαρακτηριστικά. Η τέταρτη αρχή που διαμορφώνει έναν παθητικό χρήστη, η συνήθεια, δεν αναφέρεται στις πεποιθήσεις του αρχιτεκτονικού επαγγέλματος, αλλά μοιάζει να υποτιμά τον ρόλο του αρχιτέκτονα όσο και του χρήστη. Η συνήθεια προέρχεται από την καθημερινή τριβή ενός χρήστη με το κτίριο ή από την υιοθέτηση παγιωμένων από χρόνια τακτικών δράσης, που ο χρήστης δεν μπαίνει στην διαδικασία να αναθεωρήσει ή να αμφισβητήσει. Μεταξύ του παθητικού χρήστη και της προσπάθειας για την επίτευξη της δημιουργικότητας του χρήστη, στέκεται μια ενδιάμεση κατηγορία, ο διαδραστικός χρήστης. Ο όρος υποδηλώνει ότι, σε αυτή την περίπτωση, ο χρήστης δεν δημιουργεί εκ του μηδενός αλλά δρα εκμεταλλευόμενος τις προκλήσεις που του θέτει ο αρχιτέκτονας. Ο τρόπος με τον οποίον θα χρησιμοποιηθεί ο χώρος από τον χρήστη δεν μπορεί να προβλεφθεί με ακρίβεια, κινείται ωστόσο μέσα σε κάποια γενικά πλαίσια που ορίζει ο σχεδιαστής κατά την συνθετική διαδικασία. Βασικό στοιχείο σε αυτή την κατηγορία χρήστη είναι ο όρος ‘ευελιξία’, όπως χρησιμοποιήθηκε από τους στρουκτουραλιστές αρχιτέκτονες στα μέσα του 20ου αι. O Adrian Forty στο βιβλίο του Words and Buildings: A Vocabulary to Modern Architecture (2000) προσδιορίζει 3 τύπους αρχιτεκτονικής ευελιξίας: την ευελιξία μέσω του πλεονάζοντα χώρου, την ευελιξία με τεχνικούς τρόπους και την ευελιξία ως πολιτική πράξη33. Από αυτούς τους τύπους αυτός που ευνοεί περισσότερο την ‘διαδραστική’ χρήση είναι η ευελιξία με τεχνικά μέσα, όπου η ευελιξία εξαρτάται κατά μεγάλο βαθμό από το ίδιο το κτίριο. Ο χρήστης, έχοντας στην διάθεσή του μετακινούμενα ή μεταβαλλόμενα στοιχεία του κτιρίου –από κινούμενους τοίχους και πτυσσόμενες επιφάνειες μέχρι στοιχεία που ελέγχονται μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή- μπορεί να προσαρμόσει το κτίριο στις μεταβαλλόμενες ανάγκες και απαιτήσεις του. Η ευελιξία του πλεονάζοντα χώρου, όπως περίπου και η ιδέα της ελεύθερης κάτοψης, προτείνει την δημιουργία ενός χώρου μεγαλύτερου από τις στενές απαιτήσεις της δεδομένης χρονικής στιγμής, έτσι ώστε ο χρήστης να μπορεί να εισάγει μελλοντικά νέες χρήσεις και λειτουργίες ή να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο βιώνει τις ήδη υπάρχουσες. Ο βαθμός εμπλοκής του χρήστη είναι μεγαλύτερος εδώ, καθώς δεν καλείται να μεταβάλλει ήδη υπάρχουσες παραμέτρους, αλλά να εισάγει νέες εκ του μηδενός, τόσο σε νοητικό όσο και σε χωρικό επίπεδο. Περνάμε επομένως σιγά σιγά από τον αντί-δραστικό στον δημιουργικό χρήστη. Ο Herman Hertzberger στο βιβλίο του Μαθήματα για Σπουδαστές Αρχιτεκτονικής (1991) , αφού συνδέσει την ευελιξία με την αβεβαιότητα και την ατολμία, προτείνει δυο άλλες στρατηγικές για να προκαλέσει την δημιουργικότητα του χρήστη: την πολλαπλότητα και τον ατελή χώρο. Η πολλαπλότητα δίνει στον χρήστη την δυνατότητα να επιλέξει ανάμεσα σε πολλαπλές πιθανές λειτουργίες ενός χώρου ή ενός στοιχείου του χώρου και να δράσει έτσι ώστε να εξυπηρετήσει κάθε φορά τις εκάστοτε ανάγκες. Ο ατελής χώρος προχωράει ένα βήμα παραπέρα και αφήνει στον χρήστη να διαμορφώσει την τελική μορφή του χώρου του, φορτίζοντας τον ο ίδιος με τις ερμηνείες και τις λειτουργίες που επιθυμεί34. Παρατηρούμε και πάλι μια διακύμανση από τον διαδραστικό μέχρι τον δημιουργικό χρήστη. Σε παρόμοια λογική με αυτήν του ατελούς χώρου, το κίνημα DIY και ο συμμετοχικός σχεδιασμός προωθούν ακόμα περισσότερο την δημιουργικότητα του χρήστη εντάσσοντάς τον στην σχεδιαστική και κατασκευαστική διαδικασία. Ο χρήστης δεν δέχεται α.2. ο χρήστης

πλέον ένα έτοιμο προϊόν –όσο ευέλικτο ή ατελές και αν είναι αυτό- αλλά κατευθύνει ο ίδιος την παραγωγή του εντάσσοντας εξ αρχής τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που επιθυμεί. Ωστόσο, αυτές οι πρακτικές δεν εγγυώνται ότι το κτίριο θα ανταποκρίνεται εξίσου σε μελλοντικούς ή διαφορετικούς χρήστες. Η δημιουργική χρήση επιτυγχάνεται όχι μόνο με την από το μηδέν δημιουργία ενός χώρου από τον χρήστη, αλλά και με την οικειοποίηση ενός ήδη υπάρχοντος χώρου και την φόρτιση του με νοήματα και χρήσεις που δεν είχαν προβλεφθεί κατά τον σχεδιασμό – φονξιοναλιστικό, ευέλικτο ή συμμετοχικό. Σχεδόν οποιοσδήποτε χώρος είναι δυνατόν, με το πέρασμα του χρόνου και ανάλογα με τις συνθήκες, να οικειοποιηθεί από χρήστες και να παραλάβει λειτουργίες που δεν είχαν προβλεφθεί από τον σχεδιασμό, ίσως διατηρώντας ακόμα κάποιες μνήμες από την πρωταρχική κατοίκηση που να επηρεάζουν την μεταγενέστερη. Η ιδέα αυτή φαίνεται να συμβαδίζει με τις αρχές των Καταστασιακών, οι οποίοι ενδιαφέρονταν περισσότερο για την προσωπική δημιουργία και για τα συμβάντα μέσα στην πόλη, παρά για την δομημένη μορφή. Στις καταστασιακές πρακτικές οι χρήστες μέσα από την περιπλάνηση στην πόλη οικειοποιούνται χώρους και καταστάσεις που μοιάζουν ξεχασμένα από την επίσημη πρακτική και τους προσδίδουν μια ριζοσπαστική, αλλά επίσης και παροδική, ερμηνεία. Σύμφωνα με τον Jonathan Hill, η εκ νέου κατασκευή του χώρου από τον δημιουργικό χρήστη μέσω της οικειοποίησης είναι ανάλογη με την εκ νέου κατασκευή του κειμένου από τον δημιουργικό αναγνώστη, όπως αυτή προτείνεται στο έργο του Roland Barthes “The Death of the Author” (1968)35. Στον σύγχρονο συμμετοχικό σχεδιασμό που επιδιώκεται να αναλυθεί εδώ, ο χρήστης πρέπει να φέρει στην επιφάνεια όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά και τις δεξιότητες που θα τον καταστήσουν ικανό να αναλάβει ενεργό ρόλο στον σχεδιασμό, έχοντας πλήρη συνείδηση των αναγκών και των ιδιαιτεροτήτων του. Αυτό δεν πραγματοποιείται ούτε άμεσα ούτε αυτόματα. Αν και ο ίδιος ο χρήστης πρέπει να εκδηλώσει ένα πρωτόλειο ενδιαφέρον για την συμμετοχή, είναι κυρίως ρόλος του αρχιτέκτονα να προκαλέσει τον χρήστη και να ανασύρει σιγά σιγά όλα εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα παίξουν ρόλο στον σχεδιασμό. Η σχέση αυτή μπορεί να πάρει συμβουλευτικό και παρακινητικό χαρακτήρα από την πλευρά του αρχιτέκτονα, στο πλαίσιο των ειδικών γνώσεων του πάνω στην θεωρία και την πρακτική.

α.2. ο χρήστης

α.2. ο χρήστης 41

εικόνα 16,17. Montessori School, Delft, H.Hertzberger, 1960-66 : Χώροι πολλαπλών ερμηνειών και οικειοποίησης από τους χρήστες/μαθητές

ο ρόλος του αρχιτέκτονα Οι αρχιτέκτονες, στην προσπάθειά τους να παγιώσουν την κοινωνική τους θέση, προωθούν την ιδέα ότι μόνο οι ίδιοι είναι επαρκώς καταρτισμένοι για να καθορίσουν τι είναι κατάλληλο σε σχέση με την αισθητική και την λειτουργία του δομημένου περιβάλλοντος, και ότι μόνο οι χώροι που είναι σχεδιασμένοι από αυτούς αξίζουν να φέρουν τον τίτλο «αρχιτεκτονική». Αυτή η αποκλειστικότητα απομονώνει τον αρχιτέκτονα από τις κοινωνικές δυναμικές και τον κάνει να αφοσιώνεται στην μορφή και την λειτουργία του χώρου ξεχνώντας ή απλά αποσιωπώντας τον κοινωνικό του χαρακτήρα. Επιπλέον, η πολυπλοκότητα των κοινωνικών δυνάμεων ίσως θεωρείται από ορισμένους ότι διαταράσσει την καθαρότητα των αρχιτεκτονικών αξιών36. Από την άλλη, η παραγωγή του κτιρίου είναι μια συλλογική διαδικασία που εμπλέκει εκτός από τον αρχιτέκτονα, μηχανικούς, εργολάβους, προμηθευτές, επιθεωρητές, εργάτες, τον πελάτη και πολλούς άλλους σε αλληλεπίδραση και με τα αντίστοιχα θεσμικά όργανα. Ωστόσο η ιδέα της αποκλειστικής παραγωγής του κτιρίου από την ατομική δημιουργικότητα του αρχιτέκτονα και η υποτίμηση της χειρονακτικής εργασίας υποβαθμίζουν την γνώση και την αξία της συμβολής όλων των παραπάνω ειδικοτήτων στην διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος. Μέσα σε αυτό το κλίμα, οι αρχιτέκτονες 42

α.3. ο ρόλος του αρχιτέκτονα

συχνά εμμένουν σε τεχνικές, μορφές και υλικά που έχουν ήδη ταυτιστεί με το έργο των αρχιτεκτόνων και είναι αρνητικοί στην αλληλεπίδραση με τους υπόλοιπους κλάδους της παραγωγής χώρου, και επομένως στην καινοτομία και στη επιπλέον γνώση που θα μπορούσαν να προκύψουν από αυτή την αλληλεπίδραση. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο, το κυριότερο εργαλείο που έχει στα χέρια του ο αρχιτέκτονας για τον σχεδιασμό του χώρου, είναι αυτό που από την Ιταλική Αναγέννηση τον καθιέρωσε ως ευδιάκριτη φιγούρα, γνώστη των εικαστικών τεχνών, ανεξάρτητο από τις κατασκευαστικές διαδικασίες και κατέστησε την εργασία του περισσότερο πνευματική παρά χειρονακτική. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά σχέδια παρέχουν μια περιορισμένη και αφηρημένη αντίληψη της χρήσης. Ο πρώτιστος σκοπός τους είναι να περιγράψουν ένα αντικείμενο και, καθώς αναφέρονται σε συγκεκριμένες πτυχές του φυσικού κόσμου, περιορίζουν την φύση των αντικειμένων που οι αρχιτέκτονες συνήθως σχεδιάζουν.37 Η εξεζητημένη χρήση των αρχιτεκτονικών σχεδίων και η χρήση ακατανόητης, για τους λοιπούς εμπλεκόμενους, ορολογίας κατά την αλληλεπίδραση του αρχιτέκτονα μαζί τους μειώνει την ικανότητά τους να αντιληφθούν πλήρως τα προβλήματα και τις απαιτήσεις του σχεδιασμού και, συνεπώς, την δυνατότητα για ισάξια συμμετοχή στην διαδικασία. Η αντίληψη του πραγματικού ρόλου του αρχιτέκτονα από τον ίδιο μπορεί να αναγνωρισθεί στον ρόλο που αυτός με την σειρά του αποδίδει στον χρήστη. Ο αρχιτέκτονας που καταρρίπτει την αυθεντία, που του προσέδωσε στη σύγχρονη εποχή το μοντέρνο κίνημα, είναι αυτός που αναγνωρίζει τον καθοριστικό ρόλο του χρήστη στην δημιουργία της αρχιτεκτονικής. Ο Jonathan Hill προτείνει μια οντότητα που θολώνει και ακυρώνει την υποτιθέμενη ιεραρχία του αρχιτέκτονα και του χρήστη· τον παράνομο αρχιτέκτονα. Ο παράνομος αρχιτέκτονας αμφισβητεί και ανατρέπει τους καθιερωμένους κώδικες της αρχιτεκτονικής πρακτικής και γνωρίζει ότι η αρχιτεκτονική φτιάχνεται από την χρήση και από τον σχεδιασμό. Ο δημιουργικός χρήστης μπορεί να είναι ένας παράνομος αρχιτέκτονας και ο παράνομος αρχιτέκτονας μπορεί να είναι ένας δημιουργικός χρήστης38. Είναι πιθανόν να δημιουργηθεί η παρανόηση ότι στον συμμετοχικό σχεδιασμό ο ρόλος του αρχιτέκτονα περιορίζεται σε αυτόν ενός απλού μεσολαβητή μεταξύ των χρηστών και των επαγγελματιών που αναλαμβάνουν την παραγωγή του χώρου, χωρίς καμία δημιουργική αξία. Στην πραγματικότητα ο ρόλος του αρχιτέκτονα δεν περιορίζεται, αλλά αλλάζει χαρακτήρα· από «από μηχανής θεός» που δίνει λύση στα χωρικά προβλήματα των πελατών του μετατρέπεται σε κάποιον ο οποίος μέσα από μια διαλεκτική σχέση με τον χρήστη θα εντοπίσει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που αξίζει να διαμορφώσουν το δομημένο περιβάλλον και θα τα χρησιμοποιήσει έπειτα στον σχεδιασμό. Ως εκ τούτου, ο ρόλος του όχι μόνο δεν περιορίζεται αλλά και εμπλουτίζεται. Πέρα από ικανός σχεδιαστής, ο αρχιτέκτονας πρέπει να έχει την ικανότητα της επικοινωνίας και της ανάλυσης και επεξεργασίας των πληροφοριών που θα συγκεντρώσει από την διαλεκτική του σχέση με τον χρήστη σε χωρικά και σχεδιαστικά δεδομένα. Στον συμμετοχικό σχεδιασμό ο αρχιτέκτονας έχει παράλληλα και τον ρόλο του παρακινητή, καθώς είναι αυτός που θα πρέπει να ενορχηστρώσει την όλη διαδικασία ώστε να μπορέσει ο χρήστης να «παρασυρθεί» και να βγάλει στην επιφάνεια όλα εκείνα τα στοιχεία που θα βοηθήσουν στην διαμόρφωση του χώρου δράσης του. Επιπλέον, για την οργάνωση όλων των διαδικασιών και δραστηριοτήτων συμμετοχής, ο αρχιτέκτονας καλείται α.3. ο ρόλος του αρχιτέκτονα

ακόμα να παίξει τον ρόλο του μάνατζερ, του οικονομολόγου, του προγραμματιστή, του συμβούλου κ.α. Για να επιτευχθούν τα παραπάνω, είναι απαραίτητο η ακαδημαϊκή εκπαίδευση του αρχιτέκτονα να ξεφύγει από τα περιορισμένα πρότυπα της δημιουργίας μορφής με καθαρά αισθητικά και λειτουργικά κριτήρια. Αξίζει να στραφεί προς τις κοινωνικές και ψυχολογικές παραμέτρους που επηρεάζουν την κατασκευή του χώρου και την κατοίκηση, ώστε οι αρχιτέκτονες να είναι σε θέση να κατανοήσουν τις απόψεις των μη-ειδικών και κυρίως να τις σεβαστούν και να τις εντάξουν στον σχεδιασμό. Επίσης, απαιτείται η εκπαίδευση τους στον τομέα της επικοινωνίας. Κρίνεται λοιπόν αναγακίο, η αρχιτεκτονική εκπαίδευση να ξεφύγει από τα αποστασιωμένα πλαίσια του πανεπιστημίου και να ενταχθεί στον πραγματικό χώρο και χρόνο, να αλληλεπιδράσει με κοινωνικές ομάδες και να αφιερώσει ένα κομμάτι του προγράμματος σπουδών στην ενασχόληση με αληθινά θέματα χωρικού σχεδιασμού.

α.3. ο ρόλος του αρχιτέκτονα

α.3. ο ρόλος του αρχιτέκτονα 45

εικόνα 18. Ideenmarkt, Halle-Neustadt, Raumlabor, 2005 : ειδικοι και μη-ειδικοί συζητούν πάνω απο αρχιτεκτονικές μακέτες

η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία Στην μέχρι τώρα ανάλυση έχουν προσδιοριστεί δύο τρόποι εμπλοκής και συμμετοχής του χρήστη στην παραγωγή του δομημένου περιβάλλοντος: η συμμετοχή στην παραγωγή ενός νέου χώρου ή κτιρίου από την αρχή της διαδικασίας, και η δημιουργική οικειοποίηση ενός ήδη υπάρχοντος χώρου, προσδίδοντας σε αυτόν νέα νοήματα και νέες χρήσεις. Όσον αφορά την εκ του μηδενός παραγωγή ενός νέου χώρου, τα κτίρια που τυπικά επιδέχονται πιο εύκολα συμμετοχικές διαδικασίες είναι αυτά που εμφανίζουν έναν ‘κοινωνικό’ χαρακτήρα, όπως συγκροτήματα κοινωνικών κατοικιών, κτίρια υγείας, εκπαίδευσης ή αναψυχής και γενικά χώροι που περιλαμβάνουν πολλαπλές χρήσεις και ποικίλους τύπους χρηστών39. Επίσης τα δημόσια κτίρια είναι περισσότερο πιθανό να ‘αναζητήσουν’ την συμμετοχή των πολιτών στον σχεδιασμό τους, παρά κτίρια που ανατίθενται από κάποιον ιδιωτικό φορέα και έχουν ως σκοπό το κέρδος (πολυκατοικίες, εμπορικά καταστήματα κ.α). Ο λόγος είναι ότι οι διαδικασίες συμμετοχικού σχεδιασμού απαιτούν χρόνο για να οργανωθούν, να πραγματοποιηθούν και να αξιολογηθούν και αξιοποιηθούν τα αποτελέσματά τους, και αυτό συνήθως μεταφράζεται σε επιπλέον κόστος τόσο για τον αρχιτέκτονα, όσο και για τον πελάτη. Στην περίπτωση συμμετοχής μέσω της επανοικειοποίησης, η φύση των χώρων είναι πολύ πιο ευρεία, και 46

α.4. η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

μπορεί να περιλαμβάνει από δημόσια κτίρια και ελεύθερους χώρους -πάρκα,πλατείες κλπ- μέχρι εγκαταλελημένα κτίρια οποιασδήποτε προηγούμενης χρήσης. Ποιος όμως είναι αυτός που επιζητά την συμμετοχή του χρήστη στην σχεδιαστική διαδικασία; Μπορεί να είναι είτε ο αρχιτέκτονας, ο οποίος θα πρέπει να πείσει τον πελάτη για τα ενδεχόμενα οφέλη μιας επέμβασης των μελλοντικών χρηστών στον σχεδιασμό, είτε ο πελάτης –κυρίως όταν πρόκειται για δημόσιους οργανισμούς-, που ίσως αντιμετωπίζει την συμμετοχή ως ένα μέσο για την επίτευξη άλλων στόχων, όπως π.χ. την αύξηση της παραγωγικότητας του χρήστη μέσω της ικανοποίησής του από την συμμετοχή, είτε οι ίδιοι οι χρήστες που θα διεκδικήσουν αυτό το δικαίωμα τους με οποιονδήποτε τρόπο. Είναι πιθανόν, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο πελάτης να απουσιάζει εντελώς από την διαδικασία, και ο σχεδιασμός να ξεκινά με πρωτοβουλία του αρχιτέκτονα –ή ενός δικτύου επαγγελματιών- που καλεί τους χρήστες σε αλληλεπίδραση για την παραγωγή χώρου ή –συνηθέστερα- την κατοίκηση ξεχασμένων ή δυσλειτουργικών χώρων μέσα στην πόλη. Τέλος, οι ίδιες οι ανάγκες των χρηστών μπορεί να οδηγήσουν στην δραστηριοποίησή τους σε σχέση με έναν χώρο και την στροφή τους σε ανάλογα δίκτυα αρχιτεκτόνων για την επίλυσή τους. Όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή, η συμμετοχή χωρίζεται σε τρία στάδια: τον σχεδιασμό, την κατασκευή και την ολοκλήρωση. Ο σχεδιασμός είναι το στάδιο στο οποίο εμφανίζεται η μεγαλύτερη συμμετοχή, με οποιαδήποτε από τις τρείς μορφές μπορεί αυτή να πάρει (πληροφόρηση, σύσκεψη, λήψη αποφάσεων) και από τις τρείς ενδιαφερόμενες ομάδες (πελάτες, χρήστες, ευρύ κοινό). Το γεγονός αυτό οφείλεται στην ίδια τη φύση του σχεδιασμού καθώς εδώ θα συζητηθούν οι βασικές αρχές και θα ληφθούν αποφάσεις. Η πληροφόρηση και ο διάλογος είναι δεδομένα μεταξύ αρχιτέκτονα και πελάτη, καθώς και η λήψη αποφάσεων πάνω σε ποικίλα θέματα που κυμαίνονται από τις βασικές αρχές του σχεδιασμού μέχρι την λεπτομέρεια – αυτή είναι η τυπική σχεδιαστική διαδικασία . Η συμμετοχική διαδικασία ξεκινάει όταν ο αρχιτέκτονας ή/και ο πελάτης συμπεριλαμβάνουν τους χρήστες στην διαδικασία, ξεκινώντας , στον μικρότερο βαθμό εμπλοκής -την παροχή πληροφοριών- και δίνοντας τους προοδευτικά την δυνατότητα να συνδιαλεχθούν μαζί τους πάνω σε ζητήματα που αφορούν τον σχεδιασμό, να αξιολογήσουν τυχόν προτάσεις ή να προτείνουν οι ίδιοι. Αυτό βέβαια δεν εξασφαλίζει ότι οι προτάσεις αυτές θα συμπεριληφθούν στην τελική μελέτη. Όταν η γνώμη των μελλοντικών χρηστών ενός έργου αποκτήσει την ίδια δύναμη με αυτή του πελάτη ή/και του αρχιτέκτονα, τότε αναφερόμαστε σε μια εξ ολοκλήρου συμμετοχική διαδικασία40. Είναι βέβαια αδύνατο, οι χρήστες να μπορούν να αποφασίσουν για οποιοδήποτε κομμάτι του σχεδιασμού – κάτι τέτοιο θα ήταν υπερβολικά δαπανηρό και σε χρόνο και σε χρήμα. Αυτό βέβαια εξαρτάται μέχρι κάποιου βαθμού και από την φύση του έργου και από τον αριθμό των εμπλεκόμενων –τόσο από πλευράς επαγγελματιών όσο και χρηστών. Η συμμετοχή μπορεί να επιδιωχθεί στην αρχή του σχεδιασμού όταν θέτονται προς συζήτηση οι επιδιώξεις και οι απαιτήσεις από το εκάστοτε έργο, και να επανεμφανίζεται σε κομβικά σημεία στην πορεία, όταν πρέπει να ληφθούν αποφάσεις, να απορριφθούν ιδέες που δεν λειτουργούν ή να υιοθετηθούν κάποιες άλλες. Αυτό πραγματοποιείται με συναντήσεις σε τακτά χρονικά διαστήματα –ή όταν κρίνεται απαραίτητο- ιδανικά στον χώρο του έργου, ή σε κάποιο άλλο α.4. η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

μέρος οικείο για την ομάδα. Οι χρήστες μπορεί να είναι όλοι μαζί –όταν το επιτρέπει ο αριθμός τους- ή χωρισμένοι σε ομάδες ανάλογα με την ιδιότητα τους –π.χ. σε ένα σχολείο οι μαθητές θα συναντηθούν με τους υπεύθυνους χωρίς τους δασκάλους και το αντίστροφο. Η κάθε συνάντηση καλό είναι να ξεκινά με μια περίληψη της μέχρι στιγμής κατάστασης και στη συνέχεια να αναλύει τα ζητήματα που πρέπει να επιλυθούν. Οι χρήστες πρέπει να αισθάνονται οικεία να εκφράσουν τις απορίες τους, τυχόν επιφυλάξεις ή προτάσεις τους. Τόσο η συζήτηση όσο και οι αποφάσεις είναι χρήσιμο να καταγράφονται, ώστε οι αρχιτέκτονες να μπορούν να ανατρέχουν σε αυτές οποιαδήποτε στιγμή. Τα μέσα χρησιμοποιούνται σε τέτοιου είδους συναντήσεις είναι ναι μεν τα παραδοσιακά –σχέδια, μακέτες, εικονογραφήσεις- αλλά η τεχνολογία και οι 3d αναπαραστάσεις παίζουν πλέον σημαντικό ρόλο προς την κατανόηση των χωρικών και αρχιτεκτονικών ζητημάτων από τους χρήστες. Ο ρόλος του κοινού είναι, φυσικά, πιο περιορισμένος μιας και αυτό συμμετέχει εθελοντικά, και δεν έχει άμεσο όφελος από την διαδικασία. Επιδιώκεται συνήθως για δημόσια έργα -ίσως να σχετίζεται και με θέματα σκοπιμότητας από τα θεσμικά όργανα- και αφορά συχνότερα την πληροφόρηση και σπανιότερα την διαβούλευση· για παράδειγμα διαβούλευση είναι δυνατόν να συμβεί όταν δίνεται στους πολίτες το δικαίωμα να ψηφίσουν σε έναν αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Οι διαδικασίες συμμετοχής του κοινού έχουν έναν χαρακτήρα πιο τυπικό και έμμεσο, και το διαδίκτυο είναι ένας σημαντικό μέσο που εξυπηρετεί αυτόν τον σκοπό. Στο στάδιο της κατασκευής, ο πελάτης προφανώς πληροφορείται από τον αρχιτέκτονα, και συνδιαλέγεται μαζί του ή καλείται να πάρει αποφάσεις σε κρίσιμα σημεία της διαδικασίας. Σε περιπτώσεις που ο πελάτης ταυτίζεται με τον χρήστη, είναι πιθανόν να συμμετέχει στην κατασκευή είτε επειδή το επιθυμεί ο ίδιος, είτε επειδή ο αρχιτέκτονας σκοπίμως τον έχει εμπλέξει σε ένα στάδιο της κατασκευής –συνήθως στο τελικό και σε επίπεδο προσωπικής ερμηνείας κάποιων πτυχών του σχεδιασμού. Οι χρήστες, συνήθως, τείνουν να αποκλείονται από την κατασκευαστική διαδικασία, λόγω της περίπλοκης φύσης της κατασκευής, της απαίτησης για ειδικές γνώσεις και των αυστηρών χρονικών και χρηματικών περιορισμών. Σε μικρότερης κλίμακας έργα ή σε παρεμβατικά έργα επανοικειοποίσης, είναι πιθανόν η όλη κατασκευή να πάρει έναν DIY χαρακτήρα, εμπλέκοντας τον χρήστη, όχι μόνο στην έκφραση άποψηςκαι στην λήψη αποφάσεων πάνω στην κατασκευή, αλλά και στην ίδια την διαδικασία. Σε τέτοιες περιπτώσεις, δίνεται η δυνατότητα και σε ένα ευρύτερο κοινό να συμμετέχει, συνήθως υπό την μορφή μεμονωμένων γεγονότων (event) μέσα στην πόλη. Η αξιολόγηση μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής και την κατοίκηση είναι το πιο παραμελημένο κομμάτι της συμμετοχικής διαδικασίας. Ακόμη και αρχιτέκτονες που επιζητούν την συμμετοχή του χρήστη, δείχνουν να αδιαφορούν, καθώς δεν υπάρχουν συχνά καταγεγραμμένα στοιχεία για επιστροφή του αρχιτέκτονα στο ολοκληρωμένο έργο και συνδιαλλαγή με τους διαχειριστές ή τους ενοίκους του. Η αξιολόγηση ενός κτιρίου γίνεται συνήθως από την ευρύτερη αρχιτεκτονική κοινότητα –θεωρητικούς, ακαδημαϊκούς, επαγγελματίες- με επίσημες διαδικασίες όπως δημοσιεύσεις και βραβεία. Ακόμα και αυτές οι διαδικασίες όμως τείνουν να ξεχνούν ή να αδιαφορούν για τον χρήστη –οι περισσότερες φωτογραφίες για αρχιτεκτονικά περιοδικά παρουσιάζουν τα κτίρια άδεια, χωρίς καμία υποψία χρήσης- και να επικεντρώνονται σε αισθητικούς όρους. Η κατοίκηση δεν είναι μια εμπειρία που 48

α.4. η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

βιώνεται μόνο μία φορά, αλλά αλλάζει και εμπλουτίζεται με την πάροδο του χρόνου. Η περιβαλλοντική ψυχολογία περιγράφει ένα φαινόμενο, το οποίο ονομάζεται ‘γνώση του χρήστη’ και αναφέρεται στην βαθιά γνώση που έχει ένας χρήστης σχετικά με τα ποικίλα στοιχεία ενός κτιρίου με τα οποία έχει εξοικειωθεί, όπως το πώς να κινείται μέσα σε ένα κτίριο, ή πώς το κτίριο υποστηρίζει τις ανάγκες και τις δραστηριότητες των χρηστών41. Η αξιολόγηση, λοιπόν, από την πλευρά του χρήστη κρίνεται απαραίτητη, τόσο προς όφελος του αρχιτέκτονα και του αναθέτη του έργου –ως βάση για την αντιμετώπιση ενός αντίστοιχου έργου στο μέλλον-, όσο και για την παραγωγή ακαδημαϊκής γνώσης πάνω στο ζήτημα της συμπεριφοράς του χρήστη και του τρόπου σύλληψης και αξιολόγησης του αρχιτεκτονικού έργου από αυτόν, αλλά και του συμμετοχικού σχεδιασμού καθ’ εαυτό. Για να επιτύχει μια συμμετοχική διαδικασία, θα πρέπει όλοι οι εμπλεκόμενοι να συνειδητοποιήσουν εξ αρχής τον λόγο για τον οποίο συμμετέχουν, τον ρόλο τους στη διαδικασία καθώς και τι ποσοστό εμπλοκής απαιτείται από αυτούς (σε χρόνο, γνώσεις κλπ). Υπάρχουν κάποιοι γενικοί παράγοντες που επηρεάζουν την προθυμία για συμμετοχή από την πλευρά των χρηστών και του κοινού γενικότερα, όπως η φύση του θέματος, ο βαθμός σχέσης τους με αυτό( π.χ. αν το ζήτημα είναι εθνικό ή τοπικό), πόση εισροή τους ζητείται και αποδείξεις ότι η συμμετοχή θα φέρει αποτελέσματα. Αντίθετα, εμπόδια θεωρούνται η έλλειψη σαφήνειας, όσον αφορά το σκοπό και την διαδικασία, και οργανωτικού υπόβαθρου. Η δημιουργία ενός καλού κλίματος συνεργασίας μέσα στη ομάδα των χρηστών αλλά και μεταξύ της ομάδας και του αρχιτέκτονα είναι σημαντική για την ομαλή εξέλιξη. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι καθοριστικός στην έκβαση της διαδικασίας. Ο ίδιος δεν πρέπει να είναι αποστασιοποιημένος, αλλά να γίνει μέρος της κοινότητας, ζώντας ή έστω εργαζόμενος στην περιοχή πριν την έναρξη του έργου, για να διαμορφώσει τις κατάλληλες συνθήκες, και κατά την διάρκεια. Έτσι θα μπορέσει από τη μία, να κατανοήσει πλήρως τα προβλήματα και τις απαιτήσεις του χώρου και των χρηστών του, βιώνοντας τον σε καθημερινή βάση, και από την άλλη να κερδίσει την εμπιστοσύνη των κατοίκων και να τους παροτρύνει να συμμετέχουν, αποδεικνύοντάς τους ότι νοιάζεται ουσιαστικά. Επιπλέον, για την καλύτερη κατανόηση από την πλευρά των συμμετεχόντων των ζητημάτων του σχεδιασμού, απαιτείται η χρήση μέσων και τεχνικών που μπορούν να αντιληφθούν και να διαχειριστούν εύκολα (3D μοντέλα, μακέτες, εικονικές αναπαραστάσεις) και η αποφυγή επαγγελματικής ορολογίας και δυσνόητων σχεδίων (π.χ. πολεοδομικά σχέδια). Επίσης ένα άλλο ζήτημα για την επιτυχία των συμμετοχικών διαδικασιών είναι η ικανοποιητική εκπροσώπηση όλων των υπό-ομάδων των χρηστών. Αυτό αφορά και την ιδιότητα των χρηστών (π.χ. ένας αυτοαπασχολούμενος θα έχει λιγότερο χρόνο διαθέσιμο από μια νοικοκυρά) και τον χαρακτήρα τους (π.χ. ένας εσωστρεφής χρήστης θα εκφέρει σπανιότερα την άποψη του από έναν κοινωνικό). Τέλος, πρέπει να τονισθεί ότι μια συμμετοχική αρχιτεκτονική διαδικασία δεν εξασφαλίζει ότι το αποτέλεσμα θα είναι επιτυχημένο, υπό τους όρους της καθιερωμένης αρχιτεκτονικής πρακτικής. Είναι όμως πιθανότερο να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις τις κοινωνίας και των εκάστοτε χρηστών, μιας και είναι αποτέλεσμα ζύμωσης τους.

α.4. η συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία

μέρος β’ Αφού παρουσιάστηκε η θεωρητική μελέτη της σχέσης αρχιτέκτονα και χρήστη, στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται μέσα από σύγχρονα παραδείγματα να μελετηθούν οι τρόποι με τους οποίους οι δύο πλευρές αλληλοεπηρεάζονται κατά τον σχεδιασμό και το πως επιτελείται σήμερα η συμμετοχή του χρήστη.

αρχιτεκτονικές ομάδες Raumlabor Οι Raumlabor είναι ένα συλλογικό δίκτυο 8 αρχιτεκτόνων που ιδρύθηκε το 1999, ως αντίδραση στη ραγδαία και ασυγκράτητη ανάπτυξη που γνώρισε η πόλη του Βερολίνου μετά την πτώση του τείχους. Η παιχνιδιάρικη προσέγγισή τους ασκεί κριτική στις επίσημες σχεδιαστικές διαδικασίες. Μέσα από πνευματικές κατασκευές και ημισοβαρά, προσωρινά έργα επιδιώκουν να επηρεάσουν και να εμπνεύσουν τον κυρίαρχο τρόπο αρχιτεκτονικής παραγωγής και να μεταμορφώσουν το αστικό τοπίο μέσα από αυτό που οι ίδιοι αποκαλούν «αστικά πρωτότυπα». Τοποθετούν τους εαυτούς τους μέσα στην ουτοπική παράδοση της αρχιτεκτονικής του ’60 και χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική τους ως πειραματική και αναστρέψιμη42. Τα έργα τους κινούνται μεταξύ αρχιτεκτονικής και δημόσιας τέχνης και βασίζονται πάνω σε γεγονότα, παραστάσεις και θέατρο. Η συνεργασία είναι κεντρικό κομμάτι της στρατηγικής τους· στα έργα τους συνεργάζονται με μηχανικούς, κοινωνιολόγους, τοπικούς ειδήμονες, εθνογράφους και φυσικά τους πολίτες. Εργάζονται πάνω στο σταυροδρόμι της αρχιτεκτονικής, της πολεοδομίας, της τέχνης και της 52

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 53

εικόνα 20. Emma/Generator, Γενεύη, 2011

εικόνα 19. Metabolic Kitchen, Βερολίνο, 2012

αστικής παρέμβασης. Αναγνωρίζουν την αξία των κατοίκων ως ειδικούς πάνω στην εκάστοτε περιοχή και προσπαθούν να συλλέξουν από αυτούς πληροφορίες για την ιστορία της περιοχής, τις επιθυμίες, τις ανάγκες, τις ελλείψεις και τις ανησυχίες τους. Επιδιώκουν, επίσης, τη δημιουργία ενεργών συμμαχιών ανάμεσα στους τοπικούς φορείς και τους εξωτερικούς ειδικούς και επαγγελματίες. Δίνουν στους δράστες την ευκαιρία να μάθουν, να κατανοήσουν και να χρησιμοποιήσουν τις πόλεις, τις δυναμικές και τις δυνατότητές τους. Τα έργα τους προσπαθούν να συγχωνεύσουν τον χώρο με την ατομική εμπειρία, ώστε να αποκαλυφθούν νέες ποιότητες και να δημιουργηθούν νέες εικόνες της πόλης στο μυαλό των χρηστών της. Η ενεργοποίηση μέσω της χρήσης είναι η κεντρικής τους προσέγγιση. Μέσω της πολλαπλής χρήσης του δημόσιου χώρου εργάζονται προς την ανάπτυξη ζωντανών, σύγχρονων και προσαρμοστικών γειτονιών. Προσπαθούν να εφεύρουν νέες εφαρμογές βασισμένες στον χρήστη και να εμπλέξουν τους αστικούς δράστες όσο το δυνατόν νωρίτερα στον μετασχηματισμό. Μέσω της συμμετοχής των τοπικών δραστών, σε συνεργασία με ειδικούς απ όλους τους τομείς, ανακαλύπτονται, δοκιμάζονται και προβάλλονται στο μέλλον νέα πεδία δράσης. Σκοπός της αρχιτεκτονικής τους είναι να υπογραμμίσει τα προβλήματα, και όχι να τα λύσει. Προσπαθούν να ανοίξουν μια χωρική επικοινωνία και διαπραγμάτευση, να προσεγγίσουν ουσιαστικά την κοινωνία. Αντιμετωπίζουν την αρχιτεκτονική περισσότερο ως κοινωνικό φαινόμενο, παρά ως μια κατασκευασμένη μορφή, ως ένα επιπλέον στρώμα στην ιστορία του τόπου και όχι ως ένα ακόμα αντικείμενο. Αναγνωρίζουν την αξία της πολυπλοκότητας της σύγχρονης πόλης. Εργάζονται στον δημόσιο χώρο, σε χωρικές προτάσεις μικρής κλίμακας, βαθιά ριζωμένες στις τοπικές συνθήκες. Με έναν σχεδιασμό βασισμένο στην έρευνα, καταλήγουν σε λύσεις κλίμακας 1:1, ανακαλύπτοντας και χρησιμοποιώντας ότι βρίσκουν επί τόπου. Επιλέγουν συνήθως δύσκολες αστικές περιοχές, διχασμένες ανάμεσα σε διαφορετικά συστήματα, χρονικές περιόδους ή σχεδιαστικές ιδεολογίες. Οι περιοχές αυτές είναι συχνά εγκαταλελειμμένες ή σε ένα μεταβατικό στάδιο, παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον για τις διαδικασίες αστικού μετασχηματισμού, προσφέρουν ανεκμετάλλευτες δυνατότητες, τις οποίες προσπαθούν να ενεργοποιήσουν, ή νέες προοπτικές για εναλλακτικά πρότυπα χρήσης, συλλογικά ιδανικά, αστική πολυμορφία και διαφορετικότητα. Επιθυμούν να ανακαλύψουν νέες περιοχές δράσης και νέα πεδία πειραματισμού, των οποίων τις δυνατότητες εξετάζουν ομαδικά. Σε επίπεδο αστικής παρέμβασης, μετατρέπουν τους αστικούς χώρους σε κάτι άκρως διαφορετικό, μακριά από οποιεσδήποτε προσδοκίες και οράματα. Εγκαθιστούν νέες ατμόσφαιρες και δημιουργούν μια αίσθηση νέας προοπτικής43.

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 55

εικόνα 22. The International Ghost, Σανγκάη, 2012

εικόνα 21. Vortex, Χάγη, 2012

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους EXYZT, Gerüstbau Tisch Ideenmarkt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle X-Wohnungen, Βερολίνο, Γερμανία, έργο του πολιτιστικού κέντρου HAU Bergglück, Βερολίνο, Γερμανία, μέρος διαγωνισμού ιδεών με τους Urban Catalyst Produkt ubd Vision, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Τέχνης του Flutgraben

Leila M., Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης Der Hain, Wittenberge, Γερμανία, διαγωνισμός Kermes Urbana Create your Own City, Buenos Aires, Αργεντινή Fassadenrepublik, Βερολίνο, Γερμανία, πρόσκληση από τους ‘προσωρινούς χρήστες’ του Palast der Republik Kioskisierung, Bratislava, Lodz, Moskau, Halle an der Saale

Hotel Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia Fahrrad Parcours, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt Espressobar, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Oal Oderartlab, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: 2J+ Kinderstadt, Halle an der Saale, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia Haus Köbberling, Kassel, Γερμανία, στα πλαίσια της Διεθνούς Έκθεσης documenta 11 Bikepark, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Βερολίνου Kolorado-Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle

Schreber’s Delight, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης

Die einhundert meter Küche, Linz, Αυστρία, ανάθεση: Upper Austrian Architectural Forum

Moritzplatz, Βερολίνο, Γερμανία

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 57

Fountain House, Hong Kong, Κίνα, ανάθεση: Detour 2012, ΜΚΟ Ambassadors of Design The International Ghost, περίπτερο του Βερολίνου Shangai Biennale, Κίνα, Ινστιτούτο Goethe Vortex, Χάγη, Ολλανδία, ανάθεση: Todays Art Festival Future Two, Montreal, Καναδάς, ανοιχτό εργαστήριο στα πλαίσια του MUTEK festival Metabolic Kitchen, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Haus der Kulturen der Welt

Eichbaumpark, Mülheim an der Ruhr, Γερμανία, σε συνεργασία με τον Δήμο του Mülheim Emma/Generator, Γενεύη, Ελβετία, ανάθεση: espace temporaire–art dans l’espace public BXL, Βρυξέλλες, Βέλγιο, ανάθεση: TodaysArt Festival Markthalle IX, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ομάδα έργου MARKTHALLE IX Officina Roma, Ρώμη, Ιταλία, στα πλάισια της έκθεσης RE-cycle. Strategies for Architecture, City and Planet

Open House, Anyang, Κορέα, 3ο Anyang Public Art Project Salotto Urbano, L’Aquila, Ιταλία, πρωτοβουλία του Διευθυντή της Villa Massimo,Ρώμη και ενός δημοδιογράφου House of Contamination, Τορίνο, Ιταλία, ανάθεση: Artissima 17, οργανισμός σύγχρονης τέχνης Kitchenmonumnent + The Generator, Venice Biennale, Ιταλία The Knot, Βερολίνο, Βαρσοβία, Βουκουρέστι, στα πλάισια του ”Programme Culture 2007-2013” της Ε.Ε

Moderato Cantabile, Graz, Αυστρία, ανάθεση: Steirischer Herbst Festival Glow-Lounge, Eindhoven, Ολλανδία, ανάθεση: GLOW: Forum of Light in Art and Architecture Architecture beyond Building - Stick on City, Venice Biennale, Ιταλία City Mattress, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια της έκθεσης Tuned City 2008 Eichbaumoper, Mülheim an der Ruhr, σε συνεργασία με καλλιτεχνικούς οργανισμούς

Flughafen Tempelhof, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Γερουσία του Βερολίνου, Τμήμα Αστικής Ανάπλασης Brachenpioniere Wien, Βιέννη, Αυστρία, πρόσκληση από τον οργανισμό “architektur in progress” Foyerstadt, Αμβούργο, Γερμανία, ανάθεση: εταιρεία παραγωγής Kampnagel Hamburg Stadtpark Dessau, Dessau, Γερμανία, προσκληση από τον Δήμο του Dessau και το Bauhaus Dessau La Ciudad Imprevista/Utopia Real 04, Μαδρίτη, Ισπανία, ανάθεση: οργανισμός La Casa Encendida

Herz Jesu Kirche, Κολωνία, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Νεολαίας 7up, Εκκλησιαστική Κοινότητα ‘HerzJesuKirche’ Wohnen im Turm, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια της έκθεσης “Letzte Überprüfung” Der Orbit, Freiburg, Γερμανία, ανάθεση: Θέατρο του Freiburg Sternschleifer, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια του Steirischer Herbst Festival Stadtumbauturm, Cottbus, Γερμανία, ανάθεση: Δημοτικό Τμήμα Αστικής Ανάπλασης

σχεδιάγραμα 4 χρονοδιάγραμμα έργων raumlabor, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

β.1. workshop event αυτο-οργάνωση επανοικειοποίηση ιδιοκατασκευή οικολογία

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Produkt ubd Vision, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Κέντρο Τέχνης του Flutgraben

Ideenmarkt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο Πόλης του Halle X-Wohnungen, Βερολίνο, Γερμανία, έργο του πολιτιστικού κέντρου HAU Bergglück, Βερολίνο, Γερμανία, μέρος διαγωνισμού ιδεών με τους Urban Catalyst

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους EXYZT, Gerüstbau Tisch

Fassadenrepublik, Βερολίνο, Γερμανία, πρόσκληση από τους ‘προσωρινούς χρήστες’ του Palast der Republik Kioskisierung, Bratislava, Lodz, Moskau, Halle an der Saale

Kermes Urbana Create your Own City, Buenos Aires, Αργεντινή

Leila M., Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης Der Hain, Wittenberge, Γερμανία, διαγωνισμός

Espressobar, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Fahrrad Parcours, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Hotel Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia

Schreber’s Delight, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης

Die einhundert meter Küche, Linz, Αυστρία, ανάθεση: Upper Austrian Architectural Forum

Moritzplatz, Βερολίνο, Γερμανία

ενημέρωση/επικοινωνία με το κοινό έρευνα/διερεύνηση προοπτικών ανακύκλωση δημιουργία δικτύων β.1. 59

Eichbaum countdown, Mülheim an der Ruhr, σε συνεργασία με καλλιτεχνικούς οργανισμούς Spacebuster, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, πρόσκληση του Storefront for Art and Architecture The Promising Land, Λίβερπουλ, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του Urbanism 09, Biennale of Liverpool Urban Strategy/Munich/Dachauer str, Μόναχο, Γερμανία, ανάθεση: Πολεοδομικό Γραφείο του Μονάχου Victor Projektstation, Ζυρίχη, Ελβετία, διαγωνισμός Τέχνης και Κατασκευής για το Νοσοκομείο Triemli Open House, Anyang, Κορέα, 3ο Anyang Public Art Project Salotto Urbano, L’Aquila, Ιταλία, πρωτοβουλία του Διευθυντή της Villa Massimo,Ρώμη και ενός δημοδιογράφου House of Contamination, Τορίνο, Ιταλία, ανάθεση: Artissima 17, οργανισμός σύγχρονης τέχνης Kitchenmonumnent + The Generator, Venice Biennale, Ιταλία The Knot, Βερολίνο, Βαρσοβία, Βουκουρέστι, στα πλάισια του ”Programme Culture 2007-2013” της Ε.Ε Eichbaumpark, Mülheim an der Ruhr, Γερμανία, σε συνεργασία με τον Δήμο του Mülheim Emma/Generator, Γενεύη, Ελβετία, ανάθεση: espace temporaire–art dans l’espace public BXL, Βρυξέλλες, Βέλγιο, ανάθεση: TodaysArt Festival Markthalle IX, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ομάδα έργου MARKTHALLE IX Officina Roma, Ρώμη, Ιταλία, στα πλάισια της έκθεσης RE-cycle. Strategies for Architecture, City and Planet Fountain House, Hong Kong, Κίνα, ανάθεση: Detour 2012, ΜΚΟ Ambassadors of Design The International Ghost, περίπτερο του Βερολίνου Shangai Biennale, Κίνα, Ινστιτούτο Goethe Vortex, Χάγη, Ολλανδία, ανάθεση: Todays Art Festival Future Two, Montreal, Καναδάς, ανοιχτό εργαστήριο στα πλαίσια του MUTEK festival Metabolic Kitchen, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: Haus der Kulturen der Welt

Foyerstadt, Αμβούργο, Γερμανία, ανάθεση: εταιρεία παραγωγής Kampnagel Hamburg Stadtpark Dessau, Dessau, Γερμανία, προσκληση από τον Δήμο του Dessau και το Bauhaus Dessau La Ciudad Imprevista/Utopia Real 04, Μαδρίτη, Ισπανία, ανάθεση: οργανισμός La Casa Encendida

Stadtumbauturm, Cottbus, Γερμανία, ανάθεση: Δημοτικό Τμήμα Αστικής Ανάπλασης

Sternschleifer, Βερολίνο, Γερμανία, στα πλαίσια του Steirischer Herbst Festival

σχεδιάγραμα 4α χρονοδιάγραμμα έργων raumlabor-είδη συμμετοχής του χρήστη, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

β.1. πρωτοβουλία της ομάδας/συμμετοχή σε διαγωνισμό συμμετοχή σε έκθεση κρατικό/ευρωπαϊκό πρόγραμμα

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Espressobar, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Fahrrad Parcours, Halle-Neustadt, Γερμανία, στα πλαίσια του Hotel Neustadt

Hotel Neustadt, Halle-Neustadt, Γερμανία, ανάθεση: Θέατrο Thalia

Schreber’s Delight, Βερολίνο, Γερμανία, ανάθεση: ιδιώτης

Die einhundert meter Küche, Linz, Αυστρία, ανάθεση: Upper Austrian Architectural Forum

Moritzplatz, Βερολίνο, Γερμανία

πανεπιστημιακό πρόγραμμα οργανώσεις/φεστιβάλ ιδιώτης β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 61

σχεδιάγραμα 4β χρονοδιάγραμμα έργων raumlabor-έναυσμα του έργου, ιδία επεξεργασία

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

Exyzt Οι Exyzt είναι μια κοινότητα με βάση το Παρίσι που ιδρύθηκε το 2002 –αρχικά- από πέντε αρχιτέκτονες, πρώην συμφοιτητές, που αποφάσισαν να δημιουργήσουν μία πρακτική γύρω από την ιδέα ‘χτίζοντας και ζώντας μαζί’. Σήμερα η ομάδα αυτή έχει μεγαλώσει και περιλαμβάνει ένα δίκτυο ανθρώπων –ανάμεσά τους και ένας γραφίστας, ένας υδραυλικός, ένας DJ, ένας φωτογράφος, ένας ξυλουργός, ένας ηλεκτρολόγος, ένας σχεδιαστής ιστοσελίδων, ένας μάγειρας και ένας συγγραφέας- που μοιράζονται την ίδια αρχή ανταλλαγής γνώσεων και δεξιοτήτων44. Στο μανιφέστο τους διακηρύσσουν ότι «επιθυμούν να οικοδομήσουν νέους κόσμους, όπου η φαντασία είναι η πραγματικότητα και τα παιχνίδια οι νέοι κανόνες της δημοκρατίας. Αν ο χώρος κατασκευάζεται από δυναμικές συναλλαγών, τότε όλοι μπορούν να γίνουν οι αρχιτέκτονες του κόσμου μας και να ενθαρρύνουν την δημιουργικότητα, την σκέψη και να ανανεώσουν τις κοινωνικές συμπεριφορές.»45 Στην προσέγγιση της αρχιτεκτονικής τους, δεν σχεδιάζουν μόνο τα έργα τους, αλλά επίσης 62

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 63

εικόνα 24. Labichampi, Karosta , 2006

εικόνα 23. Dalston Mill, Λονδίνο , 2009

εικόνα 25. Southwark Lido, Λονδίνο , 2008

τα χτίζουν, ανεγείροντας προσωρινές κατασκευές και δημιουργώντας κοινωνικούς χώρους που οργανώνονται σε αλληλεπίδραση με τις τοπικές ομάδες χρηστών. Αρνούνται να εισέλθουν στην τρέχουσα αρχιτεκτονική πρακτική, η οποία υπηρετεί την κατασκευαστική βιομηχανία. Σχεδιάζοντας, χτίζοντας και βιώνοντας τις κατασκευές τους παράγουν μια ελεύθερη αρχιτεκτονική που προσφέρει βασικούς δημόσιους χώρους προς οικειοποίηση και ένα μέρος για αλληλεπίδραση. Σύμφωνα με τους Exyzt, το κλειδί για μια ζωηρή πόλη είναι ότι μια κοινότητα χρηστών δημιουργεί και κατοικεί ενεργά το αστικό της περιβάλλον. Συνήθως επιλέγουν άδειους χώρους ή κτίρια μέσα στην πόλη, τα οποία αφού τους παραχωρηθούν προσωρινά από τους ιδιοκτήτες, τα μεταμορφώνουν με απλές κατασκευές και κινητές μονάδες, που έχουν μια DIY αισθητική και είναι φθηνές και εύκολες στην κατασκευή. Παρέχουν εξαιρετικές προσωρινές δημόσιες κατασκευές για πειραματισμό επί τόπου με νέα μοντέλα κατοίκησης, μη θεσμικούς χώρους για να φανταστούν και να δοκιμάσουν οι χρήστες συλλογικά νέες κοινωνικές συμπεριφορές. Αν και τα έργα τους μοιάζουν πρόχειρα και ανεπίσημα, είναι επιμελημένα σε βάθος, που δημιουργώντας συνδέσμους με τους κατοίκους και με συγκεκριμένες ομάδες χρηστών, σχεδιάζουν χώρους που μπορούν να οικειοποιηθούν από αυτούς με την οργάνωση εργαστηρίων και εκδηλώσεων. Η προσωρινή φύση των κατασκευών αυτών διασφαλίζει ότι κανένας χώρος δεν είναι πλήρως κατειλημμένος από μια κυρίαρχη ομάδα χρηστών. Κάθε έργο συλλαμβάνεται και οργανώνεται ως ένας χώρος παιχνιδιού όπου πολιτιστικές συμπεριφορές και κοινές ιστορίες συσχετίζονται και αναμειγνύονται, συμπεριλαμβάνοντας διαφορετικές ομάδες της τοπικής κοινωνίας σε ένα κοινωνικό δίκτυο που καλείται να κατοικήσει έναν προσωρινό χώρο.

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 65

εικόνα 27. UFO, Βαρσοβία , 2011

εικόνα 26. Palace, Bordeaux, , 2011

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

Situation Room, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, ανάθεση: Storefront for Art and Architecture

Labichampi, Karosta, Λετονία, ανάθεση: K@2 χώρος τέχνης

Metavilla, Venice Biennale, Ιταλία γαλλικό περίπτερο σε συνεργασία με τον Patrick Boucahin

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους raumlaborberlin

Station extra territoriale, Βαρκελώνη, Ισπανία, στα πλαίσια του Eme3 Φεστιβάλ Αρχιτεκτονικής κ Πολεοδομίας

Service Public, Roubaix, Γαλλία, σε συνεργασία με το EASA,

The Rab, Παρίσι, Γαλλία, διπλωματική εργασία με τους Xavier Juillot, Patrick Boucahin

β.1. αρχιτεκτονικές ομάδες 67

Casa do Vapor, Almara, Πορτογαλία

Wijkwaardenhuis, Rotterdam, Ολλανδία, σε συνεργασία με τους Jeanne Van Heeswijk studio

Construir Junto, Guimaraes, Πορτογαλία, ανάθεση: Πολυχώρος Fabrica ASA

The ReUnion, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του London Festival of Architecture

Burningham, Burningham, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του Fierce Festival UFO, Βαρσοβία, Πολωνία Farwest Hotel, Rotterdam, Ολλανδία, στα πλαίσια του Wereld Van Witte de With festival Palace, Bordeaux, Γαλλία, ανάθεση: Bruit du Frigo, στα πλαίσια του EVENTO 2011 Le tunnel, Saint Jean, Γαλλία, σε συνεργασία με τους De L’Aire και τον δήμο του Saint Jean

City Island, Μαδρίτη, Ισπανία, στα πλαίσια της πρωτοβουλίας La Noche En Blanco/White Night

Chaud Devant!, Saint Jean, Γαλλία, σε συνεργασία με τους De L’Aire και τον δήμο του Saint Jean

Dalston Mill, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, ανάθεση: Barbican Art Gallery

La macchina per fare il morion, Βενετία, Ιταλία, σε συνεργασία με τους Commons Beyond Building

City Eco Lab, Saint Etienne, Γαλλία, στα πλαίσια του International Design Biennale

Southwark Lido, Λονδίνο, Μ.Βρετανία, στα πλαίσια του London Festival of Architecture

σχεδιάγραμα 5. χρονοδιάγραμμα έργων exyzt, ιδία επεξεργασία

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

β.1. workshop event αυτο-οργάνωση επανοικειοποίηση ιδιοκατασκευή οικολογία

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

Situation Room, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α, ανάθεση: Storefront for Art and Architecture

Labichampi, Karosta, Λετονία, ανάθεση: K@2 χώρος τέχνης

Metavilla, Venice Biennale, Ιταλία γαλλικό περίπτερο σε συνεργασία με τον Patrick Boucahin

Der Berg, Βερολίνο, Γερμανία, σε συνεργασία με τους raumlaborberlin

Station extra territoriale, Βαρκελώνη, Ισπανία, στα πλαίσια του Eme3 Φεστιβάλ Αρχιτεκτονικής κ Πολεοδομίας

Service Public, Roubaix, Γαλλία, σε συνεργασία με το EASA,

The Rab, Παρίσι, Γαλλία, διπλωματική εργασία με τους Xavier Juillot, Patrick Boucahin

ενημέρωση/επικοινωνία με το κοινό έρευνα/διερεύνηση προοπτικών ανακύκλωση δημιουργία δικτύων β.1. 69