میدیا و په‌ره‌پێدان

‫بهش‪‌:‬راگهیاندن‬ ‫بابهت‪ :‬میدیا‌‌و پهرهپێدان‬

‫زانكۆی‌سهاڵحهددین‌‪‌/‬ههولێر‌‌‬ ‫كۆلێژی‌ئاداب‬

‫اڵیهتی‌‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫رهپێدانی‌ ‌‬ ‫په ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫كاریگهری‌کهناڵهکانى‌راگهیاندنى‌کوردیى‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مامۆستای بابەت‬ ‫قشبهندی‌‬ ‫وان‌نه ‌‬ ‫‌‬ ‫ی‪.‬پ‌هه ‌‬ ‫رده‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫كۆرسی دووهم (‪)2020 – 2019‬‬

‫ئامادەكردنی قوتابی‬ ‫ممهد‌‬ ‫حمان‌محه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫الن‌ره‬ ‫ئ‌ه ‌‬ ‫رسه‬ ‫‌‬

‫‌‬

‫‪1‬‬

‫پێڕست‬

‫پوختە ‪3 ........................................ ................................ ................................‬‬ ‫پێشەكی ‪4 ...................................... ................................ ................................‬‬ ‫تەوەرى ٌەکەم‪ :‬پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتى (‪5 ................................... )Social Development‬‬ ‫‪ :1 -1‬چەمكی پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی ‪5 .................................. ................................‬‬ ‫‪ :2 -1‬باٌەخی پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی‪6 ................................. ................................ :‬‬ ‫‪ :3 -1‬رهگەزهكانی پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی‪7 ............................ ................................ :‬‬ ‫‪ :4 -1‬ئامانجەكانی پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی‪7 ............................ ................................ :‬‬ ‫‪ :5 -1‬ئاستەنگەكانی بەردهم پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی‪8 .................. ................................ :‬‬ ‫تەوەرى دووەم‪ :‬كارٌگەری کەناڵەکانى راگەٌاندنى کوردٌى لە پرۆسەی پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتٌدا ‪10....‬‬ ‫‪ :1 -1‬كارٌگەری و ئەركی مٌدٌا لە كۆمەڵگەدا ‪10....................... ................................‬‬ ‫‪ :2 -1‬رۆڵی مٌدٌا لە پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتٌدا ‪12......................... ................................‬‬ ‫‪ 3 -1‬مٌدٌای كوردی و پرسی پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتى ‪15............... ................................‬‬ ‫ئەنجام ‪17....................................... ................................ ................................‬‬ ‫سەرچاوەکان ‪18............................... ................................ ................................‬‬

‫‪2‬‬

‫پوخته‌‬ ‫مٌدٌا بە کۆى گشتى کەناڵ و ئامرازەکانٌٌەوە‪ ،‬رۆڵێکى گرنگ و کارٌگەرٌاان لە گواساتنەوەى رەوشاى‬ ‫باوى کۆمەڵگە لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکى باشتر ٌان خراپتر هەٌە‪ .‬بە گشتى ئامانجى مٌدٌا پێشخستنى‬ ‫کاااااۆمەڵگەٌە و ٌەکێاااااک لە ئەرکەکاااااانى مٌااااادٌا وەی ئەوەى شاااااارەزاٌانى مٌااااادٌا دووپاتٌااااادەکەنەوە‪،‬‬ ‫باڵوکردنەوەى رۆشنبٌرى و گەٌاندن و گواستنەوەى زانٌارٌٌە بۆ وەرگران‪.‬‬ ‫وەرگرانى کورد لە هەرێمى کوردستان رۆژانە بەرکەوتەٌان لەگەڵ دەٌان و سەدان هەواڵ و راپاۆرتى‬ ‫جۆراوجۆر و پرۆگرامى مٌادٌاٌى دەبێات‪ ،‬کە لە رێاى کەنااڵە جۆراوجۆرەکاانەوە ئاراساتەٌان دەکرێات‪،‬‬ ‫ئەمە جاگ ە لە بەکارهێنااانى تااۆۆە کۆمەاڵٌەتٌٌەکااان لە ەٌەن بەشااێکى زۆرى وەرگاارانەوە‪ ،‬بە مەبەسااتى‬ ‫دەستکەوتنى هەواڵ و زانٌارى نوێ‪ .‬هەموو ئەمانە لە پێنااو ئاشانابوونە بە دەوروبەر و زانٌناى ئەوەى‬ ‫چى رووٌداوە و چۆن رووٌداوە‪ٌ ،‬اخود دووتر بۆوانرێت‪ ،‬چى روودەدات؟‬ ‫وەاڵمدانەوەى پرسٌار ەکانى وەرگاران لە باارەى رووداوەکاانەوە ئەرکاى مٌادٌاٌە‪ .‬لە پااڵ ئەوەشادا‪ ،‬ئەوە‬ ‫مٌاادٌاٌە ئەرکٌٌەتااى بەرپرسااٌارێتى کااۆمەاڵٌەتى و پٌشااەٌى و ئٌتٌکٌااانەى خااۆى وەی مٌاادٌا لە ەٌەی و‬ ‫وەی بەشێک لە کااٌەى رۆشانبٌرى و کولتاورى کاۆمەڵگە لە ەٌەکاى دٌاکەوە بگارێتە ئەساتۆ و هەوڵاى‬ ‫بەرزکااردنەو ەى ئاسااتى تاکەکااانى کااۆمەڵ باادات بااۆ ئەوەى هەرچااى زٌاااترە کاااردانەوەی ئەرێنٌانەٌااان‬ ‫بەراماابەر بە پەٌامەکااانى مٌاادٌا هەبێاات و لە تاااکێکى پەراوێزخااراو و کپکااراو و باا راوبۆچااوونەوە‬ ‫بٌانگۆۆن بە تاکێک کە خەمى پێشکەوتن و بووژانەوە و سەقامگٌرى زٌاترى کۆمەڵگە ببێاتە خولٌاٌاان‬ ‫و هەمٌ شە بە هەوٌاى ژٌانى باشتر بژٌن‪ .‬لە پااڵ هەماوو ئەو نەهاامەتى و دەردٌساەرٌانەى دەٌاانچێژن‪،‬‬ ‫ئومێدى باشبوون و پێشاکەوتن و گۆۆانکاارى لە خاراپەوە بەرەو باشابوون لە هازر و ناخٌانادا چەکەرە‬ ‫بکات و گەشە بکات‪.‬‬ ‫کاااااۆمەڵگەى کاااااوردى‪ ،‬لە رووە کاااااۆمەاڵٌەتٌٌەکەٌەوە لە کاااااۆمەڵگەٌەکى ناااااٌمچە داخاااااراوەوە بەرەو‬ ‫کااۆمەڵگەٌەکى کااراوەى سااەردەمٌانە و تەنااانەت ەساااٌکەرەوانەى ئەوتااۆ هەنگاااو دەنێاات‪ ،‬کە لە رووى‬ ‫رواڵەتٌٌەوە هٌچ جٌاوازٌٌەکى ئەوتۆى لەگەڵ دنٌاى خۆرئاوا نەبێت‪ ،‬بەاڵم لە رووى بوونى مەعرٌفە و‬ ‫بەرچاوۆۆشنى بۆ هەنگاونان بە ئاراستەى کرانەوەى زٌاتر هێشتا گرفت و ئاستەنگى زۆر ماوون و لە‬ ‫هەناوٌدا کۆمەڵگەىى کوردەوارى پێوٌساتى بە پێاداچوونەوەٌەکى جەوهەرٌاانە هەٌە باۆ ئەوەى هەرچاى‬ ‫زٌاترە بتوانێت لە رووى تێگەشتن و وردبوونەوە و هەڵسەنگاندنەوە سوود لە کرانەوەى کۆمەاڵٌەتى و‬ ‫گەشااەى هاازرى کۆمەاڵٌەتٌااانەى سااەردەمٌانە وەربگرێاات و جٌاااوازٌٌە بەربەسااتٌٌەکان کەمبکاااتەوە و‬ ‫تااااکێکى بٌرکاااراوە و ئاااارام دروسااات بێااات‪ ،‬کە بتوانێااات لەگەڵ هەلاااومەرجى کاااۆمەڵگەکەى خۆٌااادا بە‬ ‫کەمترٌن بەرکەوتنى ناتەندروستانە سەرقاڵى نەشونماى ئەندێشەکانى بێت و ببێتە سەرمەشقى کرانەوەى‬ ‫زٌاتر و رووبەۆووبوونەوەى ئەو ئاستەنگانەى دێنە رێگەى گەشەپێدانى بەردەوامى کۆمەڵگە و رەوتى‬ ‫پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتى زٌاتر پێشبخات‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫پێشهكی‌‬ ‫‌‬ ‫مٌدٌا و ئامرازهكانی مٌدٌای نوێ رۆڵێكی گرنگ و سوۆگەٌٌانە لە ژٌانی تاك و كۆمەڵگەكاندا دهگێۆن‪.‬‬ ‫ئەوان بە شێوازی جٌاجٌا بەشدارن لە گەشەپێدانی كۆمەاڵٌاەتی و پێكهێناانی راٌگشاتی‪ .‬هاوكاات لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا مٌدٌا رۆڵێکى گرنگى هەٌە لە گەشەپێدانى کۆمەاڵٌەتى و برەودان بە ەٌەن و کاٌەکانى ژٌاانى‬ ‫تای و کۆمەڵ بە تاٌبەتى لە رووى سٌاسى‪ ،‬ئابوورى‪ ،‬کاۆمەاڵٌەتى و رۆشانبٌرٌٌەوە‪ .‬ئەو رۆڵە لەوەوە‬ ‫سەرچاوەى گرتووە‪ ،‬کە مٌدٌا بە شێواز و ئامرازى جٌاجٌا زانٌارى پێوٌست لە بارەى پرس و کاٌەکانى‬ ‫جێى مەبەستى ئاراستەى وەرگران و جەماوەرى دەکات‪ ،‬کە لە تاکەکانى کۆمەڵگە پێکدێن و ئەو تاکانە‬ ‫بە ئەنادازە و ئاسااتى جٌاجٌاا کااارٌگەر دەباان بەو پەٌاام و زانٌارٌااانەى رۆژانە لە رێاگەى مٌاادٌاوە پێٌااان‬ ‫دەگات‪.‬‬ ‫لە هەرێمى کوردستاندا مٌدٌاى کوردى بە شێوەٌەکى گشتٌى سەرەۆاى نەبوونى ئەجێنداٌەکى ستراتٌژى‬ ‫بۆ پێشخستنى کاٌەکانى ژٌانى کاۆمەاڵٌەتى تاای و کاۆمەڵگە بەاڵم بە کاارکردنى هەۆەمەکٌانەشاى بێات‬ ‫لەسااەر پاارس و بااابەتە گرنگەکااانى ژٌااان لە کااۆمەڵى کوردەوارٌاادا بااووەتە سااەرچاوەى زانٌااارى بااۆ‬ ‫تاکەکانى کۆمەڵگە و ئەمەش واٌکردووە‪ ،‬رۆڵێک بگێۆێت‪ ،‬کە زۆرترٌش رووبەۆووى رەخنە و گلەٌى‬ ‫و گازاناادە دەبێااتەوە‪ ،‬بەاڵم سااەرەنجام بە هااۆى درووسااتبوونى کاااردانەوە ئەرێنااى و نەرێنٌٌەکااانەوە ئەو‬ ‫باااوەۆە ەمااان دەچەسااپێت‪ ،‬کە مٌاادٌاکە بە هەمااوو کەموکوۆٌٌەکااانٌٌەوە رۆڵااى خااۆى لە دەساات نەداوە‪،‬‬ ‫ئەوەى دە مێنێتەوە‪ ،‬ئاٌا ئەو رۆڵبٌنٌنە چەندە ئەرێنٌاانەٌە و ٌااخود چەنادە کاارٌگەرى نەرێنٌاانەى لەساەر‬ ‫کۆى گشتى کۆمەڵگە و تاکەکانى بەجێهێشتووە‪.‬‬ ‫لەم رٌڤٌوئارتٌکڵەدا هەوڵەکان بەو ئاراستەٌە چۆکراونەتەوە‪ ،‬کە لە چوارچێوەى تٌۆرٌادا پاوختەٌەی لە‬ ‫بااارەى رۆڵ و کااارٌگەرى مٌاادٌا لە پێشخس ا تن و پەرەپێاادانى ٌەکێااک لە کاٌەکااانى ژٌااانى کااۆمەڵگە کە‬ ‫کاااا ٌەى پەرەپێااادانى کاااۆمەاڵٌەتٌٌە بخااارێتەۆوو‪ ،‬بە ئاماااانجى دەستنٌشاااانکردن و خستنەبەرباساااى ەٌەنە‬ ‫تٌۆرٌٌەکەى ئەو بوارە و بەرچاوۆوونبوون بۆ تێگەٌشتن لەو کاارٌگەرٌٌەى مٌادٌاى کاوردٌى لەباوارى‬ ‫پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتى لەسەر تای و کۆمەڵگە درووستٌکردووە‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫تهوەرى‌یهکهم‪‌:‬پهرەپێدانى‌کۆمهاڵیهتى‌‌(‪)Social Development‬‬ ‫اڵیهتی‬ ‫پێدانی‌كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫مكی‌په ‌‬ ‫ره‬ ‫‌‬ ‫‪‌ 1‌-1‬‬ ‫‪‌:‬چه‬ ‫پەرهپێاادانی كۆمەاڵٌااەتی لااە بنەۆهتاادا چااەمكێكی كۆمەڵناسااٌانەٌە و راسااتەوخۆ مٌاادٌا كارٌگااەری لەسااەر‬ ‫هەٌااە‪ .‬بااەو پێٌااەی ئااەو چەمكااە لااە زانسااتی كۆمەڵناسااٌدا بااەوه لێكدهدرێتااەوه‪ ،‬كااە برٌتٌٌااە لااە پێشخسااتنی‬ ‫پەٌوهندی هاوبەشی نێوان مرۆڤ‪ .‬لەو پێودانگەوه گۆۆانكاری بنٌاتی كۆمەاڵٌەتی هٌچ ماناٌەكی نابێت‪،‬‬ ‫ئەگاااەر گۆۆانكااااری لاااە سرووشاااتی پەٌوهندٌٌاااە كۆمەاڵٌەتٌٌاااەكان رووناااەدات‪ .‬هاااەر بۆٌاااە پەرهپێااادانی‬ ‫كۆمەاڵٌااەتی واتااای گەشااەپێدانی هاوچوونٌااەكی پەٌوهناادی نێااوان مرۆ ااەكان دهگرێتااەوه‪ .‬لااەو بارهٌااەوه‬ ‫"ستٌفن هوبهاوس" (‪ )Stephen Hobhouse‬چوار پێاوهری دهستنٌشاانكردووه‪ ،‬پێای واٌاە دهبێات ئاەو‬ ‫چوار بنەماٌە لە ئارادابن و بە ب ئەو بنەماٌانە ناتوانرێت بوترێت پەرهپێدانەكە كامڵە‪ .‬ئەوانٌش برٌتٌن‬ ‫لە (قەبارهی دانٌشتوان‪ ،‬لێهاتووٌی‪ ،‬ئازادی و بەشدارٌكردن)‪( .‬وٌكٌبٌدٌا‪ ،)2020 ،‬كەواتە بە شێوهٌەكی‬ ‫گشاااتی پەرهپێااادان باااەوهش دهناسااارێت‪ ،‬كاااە پرۆساااەٌەكە كاااار لەساااەر ٌەكخساااتنی هەوڵاااەكانی هاااەموو‬ ‫هاوواڵتٌااان و وكومااەت دهكااات لااە پێناااو پێشخسااتن و چاااككردنی رهوشاای ئااابووری‪ ،‬كۆمەاڵٌااەتی لااە‬ ‫كۆمەڵگە ناوخۆٌٌەكاندا‪ .‬ئەمەش دهبێتە هۆی ٌەكانگٌربوونی ژٌان و پێشخستن و گەشەپێدانی‪ .‬هەروهها‬ ‫بەوهش دهناسرێت كە پرۆسەٌەكی كۆمەاڵٌەتی‪ ،‬رۆشنبٌری‪ ،‬سٌاسی‪ ،‬ئٌدارٌٌە و وهك ئەوهی باوه‪ ،‬تەنٌا‬ ‫پەٌوهست نٌٌە باە ئابوورٌٌاەوه‪ .‬كۆمەڵگاە لاە دۆخێكاەوه باۆ دۆ و هەلوماەرجێكی باشاتر دهگوازێتاەوه‪.‬‬ ‫(السطور‪)2019 ،‬‬ ‫هەروهها هەٌە بەوه پێناسەی دهكات‪ ،‬كە هەوڵێكی رێكخراوه بە گوێرهی پالنێكای پێشاتر ئاماادهكراو باۆ‬ ‫درووستكردنی هەماهەنگی لە نێوان توانا مرۆٌی و ماددٌەكان كە لە كۆمەڵگەٌەكی دٌارٌكراودا هەن بە‬ ‫ئامااااانجی بەدهسااااتهێنانی بااااەرزترٌن ئاسااااتی داهاااااتی تاااااك و نەتااااەوهٌی لااااە رووی ئابوورٌٌااااەوه و‬ ‫بەرزكردناااەوهی ئاٌشااای ژٌاااان و گاااوزهرانی كۆمەاڵٌاااەتی لاااە ەٌەناااە جٌاجٌاكاااانی وهك‪ ،‬پاااەروهرده‪،‬‬ ‫تەندروستی و خێزان و توێژهكان و سەرهنجامٌش گەٌشتن بە ئاەو پاەۆی خۆشاگوزهرانی كۆمەاڵٌاەتی‪.‬‬ ‫(بالطاهر‪)2019 ،‬‬ ‫پێناسااەكانی پەرهپێاادان بااە گااوێرهی جٌاااوازی قوتابخانااە فكااری و سٌاساای و ئاٌدۆلۆژٌٌااەكان جٌاااوازه‪،‬‬ ‫هەٌانە دهٌبەستێتەوه بە رههەندی رۆشنبٌری ٌان ئاكاری و شارستانٌٌەوه‪ ،‬هەندێكٌشٌان دهٌبەساتنەوه باە‬ ‫رههەنده ئابووری و سٌاسی و فكرٌٌەكانەوه‪ .‬لەو مٌانەٌەدا نەتەوهٌەكگرتووهكان لە سااڵی (‪ )1955‬باەم‬ ‫جۆره پێناسەی پەرهپێادانی كاردووه‪" ،‬پرۆساەٌەكی بەرناماە باۆ داۆێاژراوه باۆ پێشاكەوتنی كۆمەڵگاە لاە‬ ‫رووی ئااابووری و كۆمەاڵٌەتٌٌااەوه بااە پشاات بەسااتن بااە بەشاادارٌپێكردنی كۆمەڵگااەی خۆجێٌااەتی لااەو‬ ‫‪5‬‬

‫پرۆسەٌە‪ .‬پاشان لە ساڵی (‪ )1956‬بەوه پێناسەی كرد‪ ،‬كە پرۆساەٌەكە لاە رێگەٌاەوه هاەوڵ و كۆششای‬ ‫هاوواڵتٌان و وكومەت بۆ باشتركردنی رهوشای ئاابووری و كۆمەاڵٌاەتی و رۆشانبٌری لاە كۆمەڵگاەی‬ ‫خۆجێی و بەشدارٌكردنە لە پێشخستنی ئەو كاٌانە تا ئەوپەۆی راده‪( .‬لعجال‪ ،2009 ،‬صفوة ‪)21‬‬ ‫لااەم پێناساااانەوه بااۆ چاااەمكی پەرهپێاادانی كۆمەاڵٌاااەتی دهتاااوانٌن بگەٌنااە ئاااەو پوختەٌااەی كاااە پێناساااە و‬ ‫هەوڵەكانی شٌكردنەوه و خستنەۆووی ماناای ئاەو چەمكاە چەناد رهگاەزێكی ساەرهكی لاە خاۆ دهگرێات‪،‬‬ ‫ئەوانٌش‪:‬‬ ‫أ‪ -‬پەرهپێدان پرۆسەٌەكی ناوخۆٌی خودٌٌە‪ .‬بەو ماناٌەی هەموو رهگوۆٌشە و پێكهێنەره ساەرهكٌٌەكانی‬ ‫لە ناو كٌانی خوددا جێگە دهگرن و هەر هێز و كٌانێكی دهرهكی توانای ئەوهٌان نٌٌە‪ ،‬بٌبەزێنن‪ ،‬مەگەر‬ ‫ئەوهی وهك فاكتەری ٌارٌدهدهر ٌان ەوهكی كارٌگەری درووست بكەن‪.‬‬ ‫ب‪ -‬پەرهپێدان پرۆسەٌەكی دٌنامٌكٌی بەردهوامە و واڵەتی چەسپاو و نەگۆۆی نٌٌە‪.‬‬ ‫ج‪ -‬پەرهپێدان تەنٌا ٌەك رێگە و ئاراستەی دٌارٌكراوی نٌٌە‪ ،‬بەڵكو چەندٌن رێگە و شێوازی هەٌە و بە‬ ‫گوێرهی جٌاوازی كٌان و هەمەجۆری تواناكان گۆۆانی بەسەردا دێت‪( .‬شلبی‪ ،1999 ،‬صفوة ‪)16‬‬ ‫اڵیهتی‪:‬‬ ‫پێدانی‌كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫خی‌په ‌‬ ‫ره‬ ‫‌‬ ‫‪‌ ‌:2‌-1‬‬ ‫بایه‬ ‫پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی باٌەخێكی گەوره و زۆر پێوٌستی هەٌە بۆ تاك و كۆمەڵگە لە ەٌەكەوه بە چۆی‬ ‫پەٌوهسااتە بااە ژٌااانی تاااك و پێشخسااتن و پەرهپێاادانی تواناكااانی و پەٌوهندٌٌااەكانی‪ ،‬لااە ەٌااەكی دٌكااەوه‬ ‫پەٌوهستە بە پێشخستن و گەشەپێدان و گەشانەوهی زٌاتری كۆمەڵگە‪ .‬هاوكات رهچااوی قووڵبووناەوهی‬ ‫گٌانی دامەزراوهٌی و مانای دهوڵەتدارٌش دهكاات و تاكاەكان باەرهو ئاەو ئاراساتەٌە دهباات‪ ،‬هەسات باە‬ ‫وٌژدانی دهستەجەمعی بكەن‪ .‬لە ەٌەكی دٌكەشەوه گٌانی متمانە و باۆوا و دڵساۆزی تاكاەكان بەرامباەر‬ ‫بە دهوڵەت قوڵ دهكاتەوه‪ .‬هەروهها دهستەبەری بەدٌهێنانی ساەقامگٌری لاە كۆمەڵگاەدا دهكاات و دهبێتاە‬ ‫زامنی ئاراستەكردنی پێشكەوتنی كۆمەڵگە‪ .‬هەر لەو چوارچێوهٌەدا پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی بۆچاوون و‬ ‫راجٌاكانی كۆمەڵگە لەٌەك نزٌك دهكاتەوه و بەها بااڵكان زٌااتر بارهو پا دهدات لاە پێنااو گەشاەكردنی‬ ‫زٌاتری كۆمەڵگە‪( .‬السطور‪)2019 ،‬‬

‫‪6‬‬

‫اڵیهتی‪:‬‬ ‫پێدانی‌كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫كانی‌په ‌‬ ‫ره‬ ‫‌‬ ‫گه ‌‬ ‫زه‬ ‫ره ‌‬ ‫‪‌ ‌:3‌-1‬‬ ‫كهم‪ :‬گۆۆانكاری لە بنٌاتی كۆمەاڵٌاەتی‪ :‬مەبەسات لێای گاۆۆٌنی بنچٌناەٌی و دابەشاكردنەوهی رۆڵ و‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫بەشدارٌكردنە لە رێكخستنەوهی ئەو بنەماٌانەی دهبنە ژێرخان بۆ كاٌەی كۆمەاڵٌەتی‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬تاااەكانی باااەهێز‪ :‬ئەماااەش لاااە رێگاااەی دۆزٌناااەوه و فەراهاااەمكردنی گۆۆانكااااری رٌشاااەٌی و‬ ‫‌‬ ‫دابەزانااادنی جٌااااوازی نێاااوان تاكاااەكان باااۆ نمووناااە لاااە رووی ساااامانەوه و دابەشاااكردنی باااە شاااێوهی‬ ‫دادپەروهرانااە لااە نێااوان هاوواڵتٌااان و ئەمااەش باااەوه دهكرێاات خوێناادن ناچاااری بێاات و دهساااتەبەری‬ ‫خزمەتگوزارٌٌااااە سااااەرهكٌٌەكانی تەندروسااااتی و دابٌنكردناااای پێداوٌسااااتٌٌە سااااەرهكٌٌەكانی ژٌااااان بااااۆ‬ ‫هاوواڵتٌان مسۆگەر بكرێت‪.‬‬ ‫سێێێیه‌م‪ :‬سااتراتٌژی گونجاااو‪ :‬ئەمااە رهگااەزه لااە بۆتااەی هەوڵااەكانی گەشااەپێدانی سٌاسااەتی دهوڵااەت بااۆ‬ ‫پێشكەوتنی كۆمەڵگە پێوٌستی بوونی دێتە كاٌە و دهكرێت لە رێگەٌەوه كار بكرێات باۆ ئاەوهی گەشاە و‬ ‫پێشكەوتنی خاودی بێناەدی و ئاەو ئامانجاناەی لاە گەشاەپێدانی كۆمەاڵٌاەتی دهستنٌشاانكراون كارٌاان باۆ‬ ‫بكرێت‪( .‬الوٌاري‪)2018 ،‬‬ ‫اڵیهتی‪‌:‬‬ ‫پێدانی‌كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫كانی‌په ‌‬ ‫ره‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئامانجه‬ ‫‪‌:4‌-1‬‬ ‫پەرهپێااادانی كۆمەاڵٌاااەتی باااە گاااوێرهی خەساااڵەت و پێوداناااگ و هەلوماااەرجی كۆمەڵگاااە و تێۆوانٌنااای‬ ‫دهسەاڵت و هاوواڵتی بۆ ئەو پرسە ئامانجی دٌارٌكراوی هەن‪( .‬العمري‪ ،2016 ،‬صفوة ‪ )11‬لەوانە‪:‬‬ ‫* بەشداری كارٌگەر و چاەكانە لە بنٌاتنانی تاك و بەرزكردنەوهی ئاستی تاك و بەدٌهێنانی خواسات و‬ ‫خولٌاكانی‪.‬‬ ‫* دهساااتەبەركردن و فەراهاااەمكردنی پێداوٌساااتٌٌە مرۆٌٌاااەكانی تااااك و دابٌنكردنااای خزماااەتگوزاری و‬ ‫خواسااتە جٌاجٌاكااانی‪ .‬ئەمااەش بااە فراوانكردناای بازنااەی خزمەتگوزارٌٌااەكان و بەرزكردنااەوهی ئاسااتی‬ ‫ژٌانی لە كۆمەڵگە دهبێت‪.‬‬ ‫* وهبەرهێنان و پێشخستنی توانا مرۆٌی و مادٌٌەكان كە لە كۆمەڵگەدا هەن و بەدٌهێنانی هاوسەنگی لە‬ ‫پەرهپێدانی مرۆٌی و دابەشكردنی بەرپرسٌارانەی ئەرك و مافەكان بە شێوهٌەكی دادپەروهرانە‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫* كاركردن بۆ نوێكردنەوه و پێشخستن و پشاتٌوانٌكردنی سٌساتمی كۆمەاڵٌاەتی و زٌاادكردنی توانساتی‬ ‫ئەو هەواڵنەی دهدرێن بۆ بەدٌهێنانی گۆۆانكاری ئەرێنی‪.‬‬ ‫* پتەوكردنی پەٌوهندی نێوان هاوواڵتٌان و بەهێزكردنی پەٌوهندی نێوانٌان لەسەر بنەمای خۆشەوٌستی‬ ‫و هاوكاااری و رێزگرتناای ٌااەكتر و بااەدٌهێنانی هەماهااەنگی كۆمەاڵٌااەتی لااە ناااو سااەرجەم تاكااەكانی‬ ‫كۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫* دانانی پالن و پرۆگرامی چاودێری كۆمەاڵٌەتی و بەدٌهێنانی لە زهمٌنەی واقٌعدا و كاركردن لەساەر‬ ‫بنەمای هاوبەشی كۆمەاڵٌەتی‪( .‬السطور‪)2019 ،‬‬ ‫اڵیهتی‪:‬‬ ‫پێدانی‌كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫م‌په ‌‬ ‫ره‬ ‫رده ‌‬ ‫كانی‌به ‌‬ ‫‌‬ ‫‪‌:‬ئاسته ‌‬ ‫نگه‬ ‫‌‬ ‫‪5‌-1‬‬ ‫بە گوێرهی هەلوماەرج و خەساڵەتی كۆمەڵگاەكان ئاساتەنگی جٌاجٌاا دێناە باەردهم پرۆساەی پەرهپێادانی‬ ‫كۆمەاڵٌەتی و لێرهدا دهكرێت نموونەی چەند ئاستەنگێك بخەٌنەۆوو‪:‬‬ ‫* گەندهڵی ئٌداری‪ :‬هەموو كٌانێكی كۆمەاڵٌاەتی باە هاۆی گەندهڵٌٌاەوه رهنگاە رووباەۆووی مەترسای و‬ ‫هەۆهشاااەی گاااەوره بووبێتاااەوه‪ .‬لاااە دٌاااارترٌن ئاااەو ئاساااتەنگانەی دێتاااە باااەردهم پرۆساااەی پەرهپێااادانی‬ ‫كۆمەاڵٌەتی بابەتی گەندهڵٌی ئٌداری و ماڵٌٌە‪.‬‬ ‫* ئاستەنگە كۆمەاڵٌەتٌٌەكان‪ :‬هەر كۆمەڵگەٌەك‪ ،‬بە تاٌبەتی كۆمەڵگە دواكەوتووهكان گرفتاری چەندٌن‬ ‫پرس و بابەتی دواكەوتوانەی كۆمەاڵٌاەتی دهبان‪ ،‬لەواناە‪ :‬دهماارگٌری‪ ،‬دواكاەوتووٌی‪ ،‬نەخوێنادهواری‪،‬‬ ‫گٌانی ناوچەگەری‪ ،‬جٌاوازی چٌناٌەتی‪ ،‬خراپ بەكارهێنانی دهستكەوت و تێكگٌرانی بەرژهوهندٌٌەكان‪،‬‬ ‫پاٌەی كۆمەاڵٌەتی و گٌالنی خێاڵٌەتی‪..‬هتد‪.‬‬ ‫* ئاستەنگی رۆشانبٌری‪ :‬پەرهپێادانی كۆمەاڵٌاەتی باەر لاەوهی پرۆساەٌەك بێات‪ ،‬پێوٌساتی باە زهمٌناە و‬ ‫ژێرخااانێكی تۆكمااەی رۆشاانبٌری و كولتااووری پێشااكەوتووانە هەٌااە تااا بتوانێاات لەس اەر بنااەمای ئااەو‬ ‫ژێرخانە گەشە بكات و پرۆسەكە بە سەركەوتووٌی بەۆێوهببرێت‪.‬‬ ‫* ئاستەنگی دهروونی‪ :‬ئەم جۆره ئاستەنگانە پەٌوهستن بە تاكەوه‪ .‬ئەوانٌش پەٌوهندی راساتەوخۆٌان باە‬ ‫توانا و لێهاتووٌی تاك و ئاستی پەٌوهستبوونی بە پۆۆژهكان و پرۆگرامەكانی پەرهپێدان و ژٌنگەی ئەو‬ ‫پرۆسەٌە هەٌە‪.‬‬ ‫* ئاستەنگی پالنای‪ :‬لەواناە لەدهساتدانی هاوساەنگی و كامڵكااری نێاوان ساەرجەم كەرتاەكان‪ ،‬كاە پالنای‬ ‫پەرهپێاادان دهٌانگرێتااەوه‪ .‬هااەروهها ەوازی و نااەبوونی رۆشاانبٌری و شااارهزاٌی تااەكنٌكی و كردهٌاای‬

‫‪8‬‬

‫پێوٌس ات بااۆ داۆشااتنی پالناای گشااتگٌر‪ .‬هاوكااات نااەبوونی هەماهااەنگی و پەٌوهناادی نێااوان ئااەو ەٌەنااە‬ ‫پەٌوهستانەی كار لەسەر پرۆسەكە دهكەن و ئەركٌانە ئامانجی پرۆسەكە بەدٌبهێنن‪( .‬الوٌاري‪)2018 ،‬‬

‫‪9‬‬

‫رهپێدانی‌‬ ‫ی‌په ‌‬ ‫پرۆسه ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫تهوەرى‌دووەم‪‌:‬كارٌگەری‌کهناڵهکانى‌راگهیاندنى‌کوردیى‌ ‌‬ ‫اڵیهتیدا‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵگهدا‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫ركی‌میدیا‌له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪‌:1‌-1‬كارٌگەری‌ ‌‬ ‫و‌ئه‬ ‫مٌاادٌا ٌەکااێکە لە پاااٌە سااەرەکٌٌەکانى بنٌاتنااانى کااۆمەڵگەى هاااوچەر و پێشااکەوتوو‪ .‬ئەو رۆڵەى مٌاادٌا‬ ‫دەٌگێۆێت‪ ،‬رۆژ لە دواى رۆژ بە هاۆى پەرەساەندنى زٌااتر و پێشاکەوتنى بەردەواماى ئامرازەکاانى بە‬ ‫کۆ گەٌاندن و پەٌوەندٌٌەکان تا دێت زٌاتر هەڵدەکشێت‪ .‬لە کۆمەڵگەٌەکە بۆ کاۆمەڵگەٌەکى دٌاکە ئەری‬ ‫و رۆڵى مٌدٌا رەنگە گۆۆانکارى بەسەردا بێت‪ ،‬ئەمەش دەوەستێتە سەر فەلسەفەى سٌاساى و ئاابوورى‬ ‫و کاااۆمەاڵٌەتى کۆمەڵگەکاااان‪ .‬لە کاااۆمەڵگە پێشاااکەوتووەکان مٌااادٌا باااووەتە پشااات و پەنااااى پرۆساااەى‬ ‫پێشکەوتنى کۆمەاڵٌەتى و ژٌارى و سٌاسى کۆمەڵگەکان و ئاوێنەنماى ژٌانى تای‪ .‬لە کۆمەڵگە داخراو‬ ‫و دواکەوتووەکاناادا هێشااتا رەنااگە مٌاادٌا نە بااووبێتە ٌەکێااک لە پاٌەکااانى سٌسااتم‪ ،‬بەو پێااٌەى هێشااتا لە‬ ‫ەٌەکەوە دری بە گرنگاااى مٌااادٌا وەی پێوٌسااات نەکاااراوە و لە ەٌەکاااى دٌاااکەوە دەساااەاڵتى سٌاساااى و‬ ‫فەلسەفەى ئٌدارى و ووکمۆانى کۆمەڵگە دواکەوتووەکان و ئاساتى هۆشاٌارى توانااى کارانەوە و دری‬ ‫کردنى بە پاٌە و رۆڵ و گرنگى مٌدٌا نٌٌە‪.‬‬ ‫چهنێێێد‌خاڵێكێێێدا‌‬ ‫له ‌‬ ‫راگهیانێێێدنى‌هاوچێێێه‌رخ‌ ‌‬ ‫كییهكانى‌كێێێارى‌ ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫ئهركێێێه‌‌سێێێه‌ ‌‬ ‫دهزانێێێین‌ ‌‬ ‫بهپێویسێێێتى‌ ‌‬ ‫لێێێێره‌دا‌ ‌‬ ‫بكهین‪‌:‬‬ ‫دهستنیشان‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پهیام‌و‌بیروڕا‌و لێدوانە رهسمى و نارهسمٌٌەكان بە وهرگر (جەماوهر)‪،‬‬ ‫ههواڵ‌و‌ ‌‬ ‫گهیاندنى‌ ‌‬ ‫ئهركى‌ ‌‬ ‫‪‌ ‌-1‬‬ ‫باااۆ ئاااەوهى باااە شاااارهزاٌٌەوه هەڵوێسااات و بۆٌاااار لەساااەر رووداو و كارهسااااتە ژٌنگاااەٌى‪ ،‬نەتاااەوهٌى‪،‬‬ ‫نێودهوڵەتٌٌااەكان باادات پێوٌسااتى بااەوه هەٌااە لەماوهٌااەكى كەماادا ئاگاااى لااە هااەموو هەواڵااە ناااوخۆٌى و‬ ‫جٌهانٌٌەكان هەبێت‪( .‬النجاح‪)2018 ،‬‬ ‫اڵیهتی‪‌:‬مرۆ ى هاوچەر چٌدى وهك جاران تەرٌك و داباۆاو نٌٌاە‪ ،‬باەڵكو‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫پێگهیاندنى‌ ‌‬ ‫ئهركى‌ ‌‬ ‫‪‌ ‌ -2‬‬ ‫رۆژانە دهٌان پەٌوهنادى كۆمەاڵٌاەتى لەگاەڵ كەساانى تاردا دهبەسات ‪ ،‬راگەٌاندناەكان لاە رێگاەى پەٌاماە‬ ‫ماااەعرٌفى و زانساااتٌٌەكانەوه ئاااەو كارئاساااانٌەٌان باااۆ دهكاااات تااااكو وهك كەساااانى كاراماااە و شاااارهزا‬ ‫هەڵسوكەوت بكەن‪.‬‬ ‫پاڵنهر‪‌:‬راگەٌاندنى هاوچەر دهتوان لە كۆمەڵگەكاندا ئامانجى نوێ دروسات‬ ‫ئهركى‌دروستكردنى‌ ‌‬ ‫‪‌ ‌ -3‬‬ ‫بكات و لەرهوتى پێشكەوتن و داهێنان نزٌكمان بكاتەوه‪ ،‬هەروهها دهبێتە هاندهرێك بۆ تاكەكانى كۆماەڵ‬ ‫تاكو ژٌانێكى سەربەست و بەكەرامەت و دوور لەپەستان بژٌن‪.‬‬ ‫‪10‬‬

‫ئهركى‌دیالۆگ‌و‌وتێوێژكردن‪ :‬مرۆ اى ئاەم ساەردهمە لەگشات كاتاەكان زٌااتر پێوٌساتى باەوه هەٌاە‬ ‫‪‌ ‌-4‬‬ ‫دٌالۆگى بەبەرهەم لەگەڵ دهوروبەرٌدا ساازبكات و راساتٌٌەكان و بٌارو راجٌاوازهكاان ئااڵوگۆۆ بكاات‪.‬‬ ‫سادهترٌن و خێراترٌن و ئاسانترٌن رێگەش كەناڵەكانى راگەٌاندنە‪.‬‬ ‫رده‌و‌فێركێێردن‪ :‬بااۆ بەرزكردنااەوهى ئاسااتى رۆشاانبٌرى و هۆشااٌارى و كەساااٌەتى‬ ‫روه ‌‬ ‫‪‌-5‬ئێێه‌ركى‌پێێه‌ ‌‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬راگەٌاندن گونجاوترٌن كەناڵە‪.‬‬ ‫كولتورهكێێان‪ :‬كەناڵااەكانى راگەٌاناادن لااە كۆنااەوه تاااكو ئێسااتا‬ ‫‌‬ ‫‪‌-6‬ئێێه‌ركى‌پێشخسێێتن‌و‌هاوچێێه‌رخكردنى‌‬ ‫ئەركى گەٌاندنى كولتورو داب و نەرٌتەكانٌان لەنەوهٌەكەوه بۆنەوهٌەكى تر لەئەستۆدا باووه‪ .‬هاەروهها‬ ‫شۆۆشى پٌشەسازى دهتوان ئەو كلتوره لۆكاڵٌانە لەسەر ئاستى دونٌادا پەخش و باڵوبكاتاەوهو جۆرێاك‬ ‫لەبەجٌهانى بوونٌان پ ببەخشا لەگاەڵ زهماناەدا بٌاانگونجێن ‪ .‬لاە راساتٌدا ئاەدهب و هوناەر لەهاەموو‬ ‫بوارهكااانى تاار زٌاااتر كااەڵكٌان لەكەناڵااەكانى راگەٌاناادن وهرگرتااووه تاااكو بگااەن بەبااەرباڵوترٌن پااەٌام‬ ‫وهرگر‪.‬‬ ‫بهسێێه‌ربردنى‌كێێاتى‌خێێۆش‪‌:‬بەشااى هااەره زۆرى كااارى راگەٌاناادن برتٌٌااە لەپااەخش كردنااى‬ ‫‪‌-7‬ئێێه‌ركى‌ ‌‬ ‫درامااا‪ ،‬گااۆرانى‪ ،‬سااەما و هەڵپااەۆك ‪ ،‬مٌ اوزٌكى مٌللااى و جٌهااانى و وێنااە‪ .‬لااەم رێگەٌااەوه زۆرتاارٌن‬ ‫پااەٌاموهرگر دهتااوانن پشااووٌەك باادهن و كاااتێكى خااۆش بەسااەربەرن و خۆٌااان لەماناادووبوونى كااارى‬ ‫رۆژانە رزگاربكەن‪( .‬ساڵح‪)2014 ،‬‬

‫‪11‬‬

‫اڵیهتیدا‬ ‫پێدانی‌كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫په ‌‬ ‫ره‬ ‫‪‌:‬رۆڵی‌میدیا‌له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪2‌-1‬‬ ‫پەرەپێاادان بە هەمااوو رەهەناادەکانٌٌەوە ٌەکااێکە لە پاااڵنەرە بەهێزەکااانى دامەزراناادنى ئااامرازى مٌاادٌاٌى‬ ‫ئامانجاادار‪ .‬لە پێناااو کاااراکردنى پرۆسااەى بەشاادارٌکردن لە پەرەپێاادان بە هەمااوو رەهەناادەکانٌٌەوە‪ .‬بە‬ ‫گشتى لە کۆمەڵگە روو لە گەشەکاندا ناتوانرێت ئامانجەکانى پەرەپێدان بەدی بێن بە ب ئەوەى باٌەخى‬ ‫تاااٌبەتى بە رۆڵ و بەرزکااردنەوەى ئاسااتى هۆشااٌارى تاکەکااانى نەدات‪ .‬بەرپرسااٌارێتى هەرە گرنااگ‬ ‫دەکەوێتە ئەستۆى مٌدٌا و کەناڵەکانى بۆ ئەوەى بتوانن واقٌعى واڵى کاۆمەاڵٌەتى‪ ،‬رۆشانبٌرى‪ ،‬سٌاساى‬ ‫و فەرهەنگى کۆمەڵگە لە قۆنااغێکەوە باۆ قۆنااغێکى دٌاکە بگاوازنەوە و راٌەکاى گشاتٌى بە ئاراساتەى‬ ‫پەرەپێدانى سەرجەم بوار و کاٌەکانى کۆمەڵگە درووست بکەن‪( .‬الدودوح‪)2019 ،‬‬ ‫لە بوارى پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتى‪ ،‬ئامرازەکانى راگەٌانادنى ناوێ بە ٌەکێاک لە کۆڵەکەکاانى هۆشاٌارى‬ ‫کاۆمەاڵٌەتى هەژماار دەکاارێن‪ ،‬ئەمەش بە هاۆى ئەو پرۆگراماانەى رەهەنااد و خەساڵەتى کااۆمەاڵٌەتى و‬ ‫رێنوێنى کۆمەاڵٌەتٌانەٌان هەٌە و هەوڵاى بەرزکاردنەوەى ئاساتى هۆشاٌارى تاای و کاۆمەڵگە دەدەن و‬ ‫برەو بە بەها و نەرٌتى بنٌاتنەرانە و گەشەسەندووانە و پێشکەوتووانە دەدەن‪ .‬هەروەها کار بۆ سۆٌنەوە‬ ‫و نەهێشتنى دٌاردە ناشٌرٌن و نەنگى و کەموکورتٌٌەکانى کۆمەڵگە دەدەن‪.‬‬ ‫لەو پێودانگەوە پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتى و رۆشنبٌرى ماناى بەرزکردنەوەى ئاستى رۆشنبٌرى ەی تای‬ ‫و بەهێزکردنااى رەگوۆٌشااەى بەهااا درووسااتەکان و وەەنااانى کولتااوور و بەهااا چەوتەکااانى کااۆمەڵگە‬ ‫دەگەٌەنێاات‪ ،‬مٌاادٌا رۆڵێکااى گرنااگ و تەنااانەت مەترسااٌدارٌش لەو کاااٌەٌەدا دەگێۆێاات‪ .‬مٌاادٌاى بٌنااراو‪،‬‬ ‫بسااتراو‪ ،‬خوێناادراو‪ ،‬لەگەڵ مٌاادٌاى نااوێ ئەری و بەرپرسااٌارێتى ئەوەٌااان لە ئەسااتۆٌە‪ ،‬کااۆمەڵگە پااێش‬ ‫بخەن و کاٌەى رۆشنبٌرى پاڵفتە فکەن و رێگەنەدەن کاٌەى کۆمەاڵٌەتى و رۆشنبٌرى بە گشتٌى بابەتى‬ ‫کرچ و کااڵ و بەهااى چەوت و چەوێڵاى تا بئاخنرێات‪ .‬هەر دٌااردەٌەکى ناپەساند دێاتە ئااراوە ئەرکاى‬ ‫مٌاادٌاٌە هۆشااٌارى خەڵااک پەرە پێباادات بااۆ ئەوەى ئەو دٌاااردەٌە لە کااۆمەڵگەدا بنبااۆ بکرێ ات‪( .‬السااٌد‪،‬‬ ‫‪ )2011‬هەر بۆٌە بە گوێرەى هەلومەرجى بابەتٌانە و خودٌانەى کۆمەڵگەکان مٌدٌا بە شێوازى جٌاجٌا‬ ‫رۆڵى خۆى دەگێۆێت‪ .‬لەو چوارچێوەٌەدا دەکرێت به‌گشتى‌کار‌و‌وەزیفهى‌میدیایى‌بهم‌جێۆرە‌پێۆلێن‌‬ ‫بکهین‪:‬‬ ‫‪‌-1‬ئهرکى‌شرۆڤه‌و‌ئاشکراکردنى‌ناواخنى‌رووداوەکان‪:‬‬ ‫ئەركی ۆاگەٌاندن بە تەنها برٌتی نٌە لە گواساتنەوه ۆا اەكردنی رووداو‪ ،‬باەڵكو شرۆ ەوشاٌكاركردنی‬ ‫ناااوهۆۆكی رووداوهكااان بەشااێوهٌەكی زانسااتی و بابااەتی بااە با كەوتنااە ژێاار كارٌگااەری هااٌچ ەٌااەن و‬ ‫جٌهااەتێكی دٌااارٌكراو ٌەكێكااە لااە خەسااڵەتەكانی ۆاگەٌاناادنی سااەركەوتوو‪ ،‬پێوٌسااتە ۆاگەٌاناادن ئەوهنااده‬ ‫‪12‬‬

‫كارٌگااەر بێاات لااە ۆێگااەی پەٌامەكااەی و ەٌەنااە هونەرٌااەكانی بەشاادارێكی كااارا بێاات لااە دروسااتكردنی‬ ‫رووداو و داۆشاااتنەوهی بۆٌااااری سٌاسااای‪ ،‬ئاااەمۆۆ لاااە سااااٌەی زۆری مٌكانزماااەكانی پەٌوهنااادٌكردن‬ ‫ۆاگەٌاندن ئەوهنده بە هێزه كە توانای ب سنوری هەٌە لە كردهی بٌناكردنی كۆمەڵگاو و قوڵكردناەوهی‬ ‫بااەهاكان هااەر وهك دهتوانێاات بااە پێچەوانااەوه ئارسااتەو ۆوگااەی كۆمااەڵگە بگۆۆێاات بااەرهو هەڵاادێر و‬ ‫سااەرهونخونكردنەوهی بااەهاكان‪ ،‬كارٌگەرٌااەكانی هۆكارهكااانی نااوێ و ۆاگەٌاناادن لااە سااەر كۆمااەڵگەی‬ ‫وهرگاار واٌكااردوه پاااڵ بااە زاناكااان و پسااپۆۆهكانی بااواری ۆاگەٌاناادن بنێاات دهٌااان توێژٌنااەوهی زانسااتی‬ ‫ئەنجام بدهن لەسەر چۆنٌەتی كارٌگەرٌەكان و پۆلێنكردنٌاان‪ ،‬باە پێای بٌاردۆزه تازهكاان باەاڵم دواجاار‬ ‫هەموٌان كۆكن لە سەر كارا بونی ۆۆڵی ۆاگەٌاند‪.‬‬ ‫وه‪‌:‬‬ ‫بیركردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵویست‌و‌‬ ‫‪‌-2‬گۆڕینی‌ ‌‬ ‫هۆٌەكانی ۆاگەٌاندن بەو پ ٌەی سەرچاوهی سەرهكی بنەۆهتٌن بۆ بەدهساتهێنانی زانٌااری‪ ،‬تاكاەكانی‬ ‫كۆمەڵگە خوێندنەوهٌان بۆ رووداوهكان و گۆۆاوهكانی دهوروبەرٌان هەڵقواڵوی كەناڵاەكانی ۆگەٌانادنی‬ ‫ئەم كۆمەڵگەٌەن بە هەموو جۆرهكانٌەوه‪ ،‬ئەوه دهمان گەٌەنێتە ئەو بۆواٌەٌی كە هۆٌەكانی ۆاگەٌاندن بە‬ ‫شاااێوهٌەكی كاااارا بەشااادارن لاااە دروساااتكردنی هەڵوٌسااات و ئاراساااتەی بٌركردناااەوهی تاااازه لاااە هاااەر‬ ‫كۆمەڵگاٌەكی وهگر چ لە سەر ئاستی ناوخۆ بێت ٌان دهروه‪.‬‬ ‫گۆۆٌن هەڵوٌست ٌان ئاراستەی بٌركردنەوه بە تەنها برٌتی نٌە لە‪ :‬وهگرتنی پرسێك ٌاان ۆهتكردناەوه‪،‬‬ ‫بااەڵكو زۆر جااار دهبێتااە هااۆی رازی بااونی تاااك بااە بااارودۆخێكی دٌااارٌكراو كااە پااێش پەخشااكردنی ئااەم‬ ‫پەٌامە لە ۆٌگەی كەناڵێكی دٌارٌكراوی ۆاگەٌاندن بە هٌچ شێوهٌەك بەم بارودۆخە ۆازی نەبووه‪ٌ ،‬اان‬ ‫بە پێچەوانەوه نەك هەر تاك بگره زۆر جار كۆمەڵگەش بارهێنراوه لە سەر شێواز و فۆۆمێكی تاٌبەت‬ ‫بەاڵم دوای ئەوهی هەڵمەتێكی ۆاگەٌاندن دهست پێدهكات بە ئارستەی گۆرێنی ئەو كولتور بارودۆخاەی‬ ‫خااۆی زاڵكااردوه بااە شااكڵ و شااێوازو بٌركردنااەوهی تاكااەكانی و بۆتااە نااەرٌتێك و بااەهاێكی باااوی ئااەم‬ ‫كۆمەڵگاٌە بەاڵم دواجار دهبٌنٌن هەڵوٌست و شێوازی بٌركردنەوهی تازه شوێنی هەموو ئەوشتانەی تار‬ ‫دهگرێتەوه‪.‬‬ ‫عریفه‪‌:‬‬ ‫‌‬ ‫‪‌-3‬گۆڕینی‌ ‌‬ ‫مه‬ ‫مەعرٌفە بە شێوهٌەكی گشتی وهستاوه لە ساەر كۆماەڵێك بناەماو بۆهنساٌپ كاە ساەرچاوهٌان گرتاووه لاە‬ ‫ناخی مرۆڤ‪ ،‬وه ئەم كردهٌەش بە هێواشی گوزهر دهكات‪ ،‬بەاڵم لە پااڵ ئەمەشادا هۆٌاەكانی ۆاگەٌانادن‬ ‫بااە شااێوهٌەكی چاااەك كااار دهكااات لااە دروسااتكردنی مەعرٌفااەی تاااك و كۆمااەڵ‪ ،‬بۆٌااە لااەم سااۆنگەٌەوه‬

‫‪13‬‬

‫ۆاگەٌاندنی ئامانجادار لاە مٌاناەی ئاەم نماٌشاانەی دهٌكاات لاە خساتنە رووی هازرو ئاراساتەكان كۆشاش‬ ‫دهكات بۆ چەسپاندنی كۆمەڵێك بنەمای ترٌی مەعرٌفی كە جێگەی بنەماكانی تربگرێتەوه‪.‬‬ ‫اڵیهتی‪‌:‬‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫پێگهیاندنی‌ ‌‬ ‫‪‌ ‌-4‬‬ ‫كۆمەڵێك دامەزراوه بەشدارن لە پێگەٌاندنی كۆمەاڵٌاەتی تاكاەكان لاە رووی ۆۆشانبٌری و فێركردناەوه‬ ‫وهك‪ :‬داٌاااك و بااااوك سٌساااتەمی خێزانااای و خوێندنگاااە‪ ،‬لاااە دوای ئەماناااەش هۆٌاااەكانی گەٌانااادن دهورو‬ ‫كارٌگەٌەگی ب سنوری هەٌە لە گەشەسەندنی كۆمەاڵٌەتی‪.‬‬ ‫كۆمهڵ‪‌:‬‬ ‫به‌ ‌‬ ‫‪‌-5‬وروژاندنی‌ ‌‬ ‫ٌەكێك لە تاٌبەتمەندٌٌەكانی ۆاگەٌاندن موخاتەباەكردنی ساەرجەم چاٌن وتاوێژه جٌاوازهكاانی كۆمەڵگاٌاە‬ ‫لەم رێگاٌەشەوه زۆر جار دهتوانێت شەقام بجوڵێنێت و وراژاندنێكی سەرتاساەری ختوكاە بادات باەرهو‬ ‫ئامانجێكی دٌارٌكراو‪ ،‬هەر وهك هەمومان بنٌماان لاە باەهاری عاەرهبی ۆاگەٌانادن چ ۆۆڵ و دهورێكای‬ ‫كارٌگااەری هااەبوو لااە ئارسااتەكردنی جااەماوهر لااە واڵتااانی عااەرهبی بااەرهو كۆشااكی دهسااتەاڵتدارانی‬ ‫واڵتەكانٌان‪.‬‬ ‫الیهنی‌سۆزداری‪‌:‬‬ ‫‪‌-6‬وروژاندنی‌ ‌‬ ‫مامەڵااەی ماارۆڤ لەگااەڵ روداو و گۆۆاوهكااان بەبنااەمای عااەقل و لۆژٌكااە بااەاڵم زۆر جااار عااەقلٌش‬ ‫دهكەوێتە ژێر كارٌگەری عەتف و سۆز‪ ،‬هەستەكانی مرۆڤ بە هٌچ شێوهٌەك جٌا نابنەوه لە سروشتی‬ ‫مرۆ ەكان بەردهوام لەگەڵ مرۆ ەكان گوزهر دهكەن‪ ،‬لەو نێوهندهشادا دهبٌناٌن هۆٌاەكانی ۆاگەٌانادن باە‬ ‫شێوهٌەكی بەرچاو ٌاری بە هەست و ەٌەنی سۆزدارٌمان دهكات‪ ،‬كاتێك كاەناڵێكی ۆاگەٌانادن دراماێاك‬ ‫پەخش دهكات رووداو دٌمەنەكانی نااو دراماكاە هەساتی خۆشەوٌساتی و رق لێبوناەوه ماان دهجوڵێنێات‬ ‫هەروهك زۆر جار دڵخۆش و دڵ تەنگمان دهكات‪.‬‬ ‫اڵیهتی‪‌:‬‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫جڵهوگیری‌ ‌‬ ‫‪‌ ‌-7‬‬ ‫هااٌچ گومااانی تێاادا نٌااە كااردهی كااۆنتۆۆڵكردنی كۆمااەڵگە ۆهگااەزێكی بنەرهتٌااە لااە پاراسااتنی ئاساٌشاای‬ ‫نەتەوهی هەر كۆمەڵگاێك ئەمەش وهستاوه لە سەر كۆمەڵێك دامەزراوهی ئەمنی و كۆمەاڵٌاەتی باە پێای‬ ‫سٌستەم و ٌاساو ۆێنماٌەكان بەاڵم لە پاڵ ئەمەشدا هۆٌەكانی راگەٌاندن پشاكی شاێرٌان بەردهكاەوێت لاە‬ ‫دهستەبەركردنی ئارامی و ئاساٌشی واڵت هەر وهك چۆن دهتوانێت ببێتە هۆی تێكدانی ئۆقرهو ئارامی‬ ‫كۆمەڵگە‪( .‬ئەومەد‪)2020 ،‬‬

‫‪14‬‬

‫‪‌3‌-1‬میدیای‌كوردی‌و‌پرسی‌پهرەپێدانى‌کۆمهاڵیهتى‬ ‫مٌدٌاى کوردى‪ ،‬بە هۆى هەلومەرجى بابەتٌانە و خودٌانەى کارکردنٌٌەوە‪ ،‬نەبوونى ناوەندێکى گرناگ‬ ‫و ئەکاااادٌمٌى چااااودێرٌکردنى‪ ،‬پێنەگەٌشاااتنى پەٌامەکاااانى لە رووى پٌشاااەٌى و زانساااتٌٌەوە‪ ،‬هەوەهاااا‬ ‫ناکاراٌى و ئاشنانەبوونى بەشێک لە کارەکتەرەکانى بە بنەما زانستٌٌەکانى پٌشەى کارى مٌدٌاٌى‪ ،‬هێشتا‬ ‫نەٌتوانٌوە مٌدٌاٌٌەی بێت لە خەمى پەرەپێدان و پێگەٌشتن و بەرەوپێشبردنى کۆمەڵگەى بێت‪.‬‬ ‫بەشاااێکى زۆرى پەٌامەکاااانى مٌااادٌاى کاااوردى لە رووى کاااۆمەاڵٌەتى و کولتاااوورى و رۆشااانبٌرٌٌەوە‬ ‫پەٌااامگەلێکى هەۆەمەکٌااانەن‪ .‬بێباااکٌٌەکى زۆر بەدٌاادەکرێت لە ئاساات خەمە جڤاکٌٌەکااان و ئەو پرسااە‬ ‫کۆمەاڵٌەتٌااانەى پێوٌسااتٌان بەوەٌە وەبەرهێنانٌااان لە پێناااودا بکرێاات بااۆ ئەوەى بتوانرێاات گەشااەٌان پا‬ ‫بدرێت ٌان مشتوماڵ بکرێن لە بابەتگەلى ژەهراوى و ناتەندروست‪.‬‬ ‫ئەکادٌمٌانى بوارى مٌدٌا لە هەرێمى کوردستاندا زۆرجار قسەٌان هەبووە لەسەر ئەدا و رۆڵ و پێگەى‬ ‫مٌاادٌا لە کاااٌەى پەرەپێاادانى کۆمەاڵٌەتٌااانەى کااۆمەڵگە‪ .‬زۆرجااار بااۆنە و ٌادەکااانى تاااٌبەت بە مٌاادٌا و‬ ‫مٌاادٌاى کااوردٌى بە تاااٌبەتى بااوونەتە بااۆنەٌەی بااۆ ئاااوۆدانەوە لە نەنگااى و کەموکوۆٌٌەکااانى مٌاادٌاى‬ ‫کوردی لەو روانەوە‪.‬‬ ‫لەو بارەٌەوە‪ ،‬د‪ٌ .‬ەوٌا رێشاوى‪ ،‬مامۆستاى زانکۆ لە چاوپێکەوتنێکدا دەڵێت‪ :‬سەرەۆاى هەموو رەخانە‬ ‫و سەرنجێک کە لە مٌدٌامان هەٌە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بەراورد بکرێت بە ‪ 20‬ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬رۆژنامەگەرى‬ ‫هەڵکشانى بە خاۆٌەوە بٌنٌاوە‪ ،‬ئەگەر بەراوردى بکەٌان بە هەنادێک واڵت‪ ،‬کە ئەزماوونى مٌادٌاٌٌان لە‬ ‫ئااێمە ز ٌاااترە‪ ،‬بەداخەوە ئااێمە لە ئاسااتى پێوٌسااتدا نااٌن‪ .‬هەروەهااا د‪ .‬نەزاکەت وەمە سااەعٌد‪ ،‬مامۆسااتاى‬ ‫راگەٌاندن لە زانکۆى سلێمانى پێى واٌە مٌدٌا بۆ ئەوەى بە ئاراستەى تەندروستدا کار بکات پێوٌستە بە‬ ‫سٌسااتم رێکبخرێاات و دەڵێااوت‪ :‬پێوٌسااتە سٌسااتەمێکى مٌاادٌاٌٌمان هەبێاات لە ناااو سٌسااتمى ووکمۆانٌاادا‬ ‫شوێنێک بۆ سٌستمى مٌدٌای بکارێتەوە‪ .‬هەروەهاا دەبێات ئۆرگانێاک باۆ چااودێرى و رێکخساتنى مٌادٌا‬ ‫هەبێت و پێوٌستمان بە ٌاساى گشتى راگەٌاندن هەٌە بۆ رێکخستن لە رووى ناوەۆۆکەوە‪ ،‬رێکخستن لە‬ ‫رووى تەکنٌکەوە‪ ،‬هەروەها بۆ رێکخستنى کارى رۆژنامەنووسى‪( .‬سبەى‪)2019 ،‬‬ ‫هەر لەو بارەٌەوە‪ ،‬د‪ .‬وەکٌم عوسمان مامۆساتاى راگەٌانادن و راگارى کاۆلٌژى تەکنٌکاى کاارگێۆى لە‬ ‫زانکۆى پۆلٌتەکنٌکى سالێمانى راى واٌە لە مٌادٌاى کوردٌادا ئاساتى جٌاجٌاا دەبٌناٌن و هەنادێکٌان زۆر‬ ‫باشاان و لە ئاسااتى تەکنەلۆژٌاااوە پێشااکەوتوون و هەندێکٌشااان لە ئاسااتێکى زۆر سااەرەتاٌٌن‪ .‬هەروەهااا‬ ‫دەڵێااات‪ :‬مٌاااادٌاى تەندروسااات دەبێاااات خاااۆى خاااااوەنى بەرژەوەنااادى نەبێاااات لە کااااتى باڵوکااااردنەوەى‬ ‫‪15‬‬

‫رووداوێکدا‪ ،‬دەبێت مٌدٌا ەٌەن نەبێت و تەنٌا گەٌەنەرى رووداوەکە بێت‪ .‬دەبێت مٌدٌا گۆۆەپانێک بێت‬ ‫بۆ ٌەکالکردنەوەى بابەتەکان نەی خۆى بەشێک بێت لە ملمالنێکان‪ .‬ئێستا مٌدٌاکانمان خۆٌاان خااوەنى‬ ‫بەرژەوەندٌن و ناتوانن ئەو ئەرکەى لەسەر شانٌانە بە جوانى بٌگەٌەنن‪( .‬سبەى‪)2019 ،‬‬ ‫ٌەکێک لە گرنگترٌن ئەو پرسانەى لە چوارچێوەى پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتٌدا‪ ،‬مٌدٌاى کوردى نەٌتوانٌاوە‬ ‫وەی پێوٌسااات کاااارى جااادى و زانساااتى لەساااەر بکاااات‪ ،‬پرساااى ژن و ئەو تونااادوتٌژٌٌە کولتاااوورى و‬ ‫جێناادەرٌانەٌە دژى ژنااان لە کااۆمەڵگەى کوردٌاادا هەن و رۆژانە دووبااارە دەباانەوە‪ .‬نەزەنااد بەگٌخااانى‪،‬‬ ‫نووسااەرو مامۆسااتای زانکااۆ لااەزانکۆی برٌسااتڵ و ا بااەرٌتانٌا پێااى واٌە‪ :‬مٌاادٌا نەٌتوانٌااوە بەشااێوەٌەکی‬ ‫بەرپرساااانە ماااامەڵە لەگەڵ پرساااە جێنااادەرٌٌەکان وباااابەتە هەساااتٌارە کۆمەاڵٌەتٌٌەکاااان بکاااات‪ .‬کەواتە‬ ‫نەٌتوانٌوە ببێتە هاوکارێکی بێالٌەن وبەهێزی بزووتنەوەی ژنان لە شاکاندنی تابوەکاان ودروساتکردنی‬ ‫بٌروۆای پۆ زەتٌڤ دەربارەی پرسی ژنان لەناو رای گشتٌدا‪ .‬ئەوە جگە لەوەی کە مٌادٌاٌەکی پۆپٌاولەر‬ ‫(جەماااوەری) مااان هەٌە کە بااۆ بەدەسااتهێنانی جەماااوەر وکلٌکاای زۆر وەٌااک و شااێٌرکردن‪ ،‬زٌاااتر‬ ‫فۆکەسی خستووە تە سەر جەستە و لەش وەری ژن و وەکو کااڵ و ئامرازێکی سێکسی وبۆ چێژی پٌاو‬ ‫ماااامەڵەی ل ەگەڵ دەکاااات‪ ،‬هەروەهاااا لە جٌااااتی گرنگٌااادان بە کاااار وچااااەکی وداهێناااانی ژناااانی کاااورد‬ ‫بەشاااێوەٌەکی مەوزوعااای‪ ،‬مٌااادٌا زٌااااتر گرنگااای داوە بە زەقکاااردنەوەی ەٌەنە نێگەتٌڤەکاااانی ژناااان و‬ ‫زەقکااااردنەوەی ااەوازیاا و اابێدەسااااەاڵتیاا و دابەشاااابوونٌٌان‪ ،‬ئەمەش واتە بەرهەمهێنااااانەوەی بەهااااا‬ ‫تەقلٌاادٌٌ ەکان‪ ،‬بەرهەمهێنااانەوەی بٌروباااوەۆی باااو ونەشااٌاو دەربااارەی ژن لەناااو رای گشااتٌدا‪( .‬لەٌااال‪،‬‬ ‫‪)2016‬‬ ‫کەواتە بە شێوەٌەکى گشتى مٌدٌاى کوردى هێشتا ئەو ئامانج و بنەما تٌۆرٌانەى پێوٌستن لە کارکردن لە‬ ‫سااااەر پرسااااى پەرەپێاااادانى کااااۆمە اڵٌەتى لە کااااۆمەڵگەى کوردٌاااادا هەزمااااى نەکااااردوون و کااااارکردنى‬ ‫هەۆەمەکٌانە لەسەر پرس و بابەتە کۆمەاڵٌەتٌٌەکان و دٌاردە نەرێنٌٌەکانى کۆمەڵگە دەستەبەرى ئەوەى‬ ‫نەکردووە بتوانرێات بوترێات مٌادٌاى کاوردى رۆڵێکىاى کاارٌگەرى گێاۆاوە لە بنٌاتناانى هۆشاٌارٌٌەکى‬ ‫تۆکمەى ژێرخانئاسا بۆ بوارى پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتى‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫ئهنجام‬ ‫* پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی لە بنەۆهتدا چاەمكێكی كۆمەڵناساٌانەٌە و راساتەوخۆ مٌادٌا كارٌگاەری لەساەر‬ ‫هەٌااە‪ .‬بااەو پێٌااەی ئااەو چەمكااە لااە زانسااتی كۆمەڵناسااٌدا بااەوه لێكدهدرێتااەوه‪ ،‬كااە برٌتٌٌااە لااە پێشخسااتنی‬ ‫پەٌوهندی هاوبەشی نێوان مرۆڤ‪ .‬لەو پێودانگەوه گۆۆانكاری بنٌاتی كۆمەاڵٌەتی هٌچ ماناٌەكی نابێت‪،‬‬ ‫ئەگەر گۆۆانكاری لە سرووشتی پەٌوهندٌٌە كۆمەاڵٌەتٌٌەكان روونەدات‪.‬‬ ‫* مٌدٌا بە کۆى گشتى کەناڵ و ئامرازەکانٌٌەوە‪ ،‬رۆڵێکى گرنگ و کارٌگەرٌان لە گواستنەوەى رەوشى‬ ‫باوى کۆمەڵگە لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکى باشتر ٌان خراپتر هەٌە‪ .‬بە گشتى ئامانجى مٌدٌا پێشخستنى‬ ‫کاااااۆمەڵگەٌە و ٌەکێاااااک لە ئەرکەکاااااانى مٌااااادٌا وەی ئەوەى شاااااارەزاٌانى مٌااااادٌا دووپاتٌااااادەکەنەوە‪،‬‬ ‫باڵوکردنەوەى رۆشنبٌرى و گەٌاندن و گواستنەوەى زانٌارٌٌە بۆ وەرگران‪.‬‬ ‫* پەرهپێدانی كۆمەاڵٌەتی باٌەخێكی گاەوره و زۆر پێوٌساتی هەٌاە باۆ تااك و كۆمەڵگاە لاە ەٌەكاەوه باە‬ ‫چۆی پەٌوهستە بە ژٌانی تاك و پێشخستن و پەرهپێدانی تواناكانی و پەٌوهندٌٌەكانی‪ ،‬لاە ەٌاەكی دٌكاەوه‬ ‫پەٌوهستە بە پێشخستن و گەشەپێدان و گەشانەوهی زٌاتری كۆمەڵگە‪ .‬هاوكات رهچااوی قووڵبووناەوهی‬ ‫گٌانی دامەزراوهٌی و مانای دهوڵەتدارٌش دهكاات و تاكاەكان باەرهو ئاەو ئاراساتەٌە دهباات‪ ،‬هەسات باە‬ ‫وٌژدانی دهستەجەمعی بكەن‪.‬‬ ‫* لە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکان مٌدٌا بووەتە پشت و پەناى پرۆسەى پێشکەوتنى کۆمەاڵٌەتى و ژٌارى و‬ ‫سٌاسى کۆمەڵگەکاان و ئاوێنەنمااى ژٌاانى تاای‪ .‬لە کاۆمەڵگە داخاراو و دواکەوتووەکانادا هێشاتا رەناگە‬ ‫مٌدٌا نەبووبێتە ٌەکێک لە پاٌەکاانى سٌساتم‪ ،‬بەو پێاٌەى هێشاتا لە ەٌەکەوە دری بە گرنگاى مٌادٌا وەی‬ ‫پێوٌست نەکاراوە و لە ەٌەکاى دٌاکەوە دەساەاڵتى سٌاساى و فەلساەفەى ئٌادارى و واوکمۆانى کاۆمەڵگە‬ ‫دواکەوتووەکان و ئاستى هۆشٌارى تواناى کرانەوە و دری کردنى بە پاٌە و رۆڵ و گرنگى مٌدٌا نٌٌە‪.‬‬ ‫* لە بوارى پەرەپێدانى کۆمەاڵٌەتى‪ ،‬ئامرازەکانى راگەٌاندنى نوێ بە ٌەکێک لە کۆڵەکەکانى هۆشٌارى‬ ‫کاۆمەاڵٌەتى هەژماار دەکاارێن‪ ،‬ئەمەش بە هاۆى ئەو پرۆگراماانەى رەهەنااد و خەساڵەتى کااۆمەاڵٌەتى و‬ ‫رێنوێنى کۆمەاڵٌەتٌانەٌان هەٌە و هەوڵاى بەرزکاردنەوەى ئاساتى هۆشاٌارى تاای و کاۆمەڵگە دەدەن و‬ ‫برەو بە بەها و نەرٌتى بنٌاتنەرانە و گەشەسەندووانە و پێشکەوتووانە دەدەن‪ .‬هەروەها کار بۆ سۆٌنەوە‬ ‫و نەهێشتنى دٌاردە ناشٌرٌن و نەنگى و کەموکورتٌٌەکانى کۆمەڵگە دەدەن‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫سهرچاوەکان‬ 19, 2020, from ‫ٌونٌو‬. Retrieved ‫مفهوم التنمٌە اەجتماعٌە‬26). ‫سبتمبر‬. (2018, ‫إ‬, ‫ الوٌاري‬-1 https://mawdoo3.com/%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85_%D 8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%85%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D 9%84%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8 %A9 28, 2020, from ‫اٌار‬. Retrieved ‫المٌادٌن نت‬26). ‫نٌسان‬. (2019, ‫م‬. ‫ف‬, ‫ الدودوح‬-2 -‫مساهما‬-‫الودٌث‬-‫اإلعالم‬https://www.almayadeen.net/articles/blog/949724/ ‫التنمٌة‬-‫صناعة‬-ً‫ف‬ 19, 2020, from ‫ٌونٌو‬. Retrieved ‫مفهوم التنمٌة اەجتماعٌة‬10). ‫نوفمبر‬. (2019, ‫ السطور‬-3 https://sotor.com/%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%85%D9%8A%D8%A9%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9 %D9%8A%D8%A9/ 28, 2020, from ‫اٌار‬. Retrieved ‫دور اەعالم فی التنمٌة‬23). ‫نوفمبر‬. (2011, ‫م‬. ‫م‬, ‫ السٌد‬-4 http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=284572&r=0 ‫معوقات التنمٌة اەجتماعٌة بالمجتمع المولً ورهانات الفع‬12). ‫دٌسمبر‬. (2016, ‫ع‬. ‫د‬, ‫ العمري‬-5 , p. 31.‫معوقات التنمٌة اەجتماعٌة بالمجتمع المولً ورهانات الفع التنموي‬. ‫التنموي‬ 19, 2020, from ‫وزٌران‬. Retrieved ‫النجاح‬18). ‫اوغسطس‬. (2018, ‫ النجاح‬-6 -article-24918‫اەعالم‬-‫وسائل‬-‫بها‬-‫تقوم‬-‫أساسٌة‬-‫وظائف‬https://www.annajah.net/619, 2020, from ‫ٌونٌو‬. Retrieved ‫مانٌفست‬2019). ‫فٌبراٌر‬. (2019, ‫ا‬, ‫ بالطاهر‬-7 http://manifest.univ-ouargla.dz/archives/facult%C3%A9-des-scienceshumaines-et-sociales-fshs/180%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D8%AA%D9%82%D9%89%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B7%D9%86%D9%8A%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84-%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A5%D8%B4%D9%83%D8%A7%D9% 19, 2020, from ‫ووزٌران‬. Retrieved ‫رۆژنامەوانى‬1). ‫تشرٌنى دووەم‬. (2014, ‫م‬, ‫ ساڵح‬-8 http://www.rozhnamawany.com/?p=1457

‫‪ -9‬سبەى ‪. (2019,‬نٌسان ‪22).‬سبەى ‪. Retrieved‬اٌار ‪25, 2020, from‬‬ ‫‪https://www.sbeiy.com/Details.aspx?jimare=13720‬‬ ‫‪ -10‬شلبی ‪,‬د ‪.‬ث ‪. (1999).‬تنمٌة اجتماعٌة ‪.‬جامعة بنها ‪/‬مركز التعلٌم المفتوح‪.‬‬

‫‪ -11‬لعجال ‪,‬ل ‪. (2009).‬واقع التنمٌة وفق مؤشرات الوكم الراشد فً المغرب العربً ‪. In‬واقع التنمٌة‬ ‫وفق مؤشرات الوكم الراشد فً المغرب العربً ‪(p. 189).‬منتوري ‪:‬جوامعة قسنطٌنة ‪-‬كلٌة‬ ‫الوقوق ‪-‬قسم العلوم السٌاسٌة و العالقات الدولٌة‪.‬‬ ‫‪ -12‬لەٌال ‪,‬ئ ‪. (2016,‬ووزٌران ‪24).‬چاوى خەڵک ‪. Retrieved‬اٌار ‪27, 2020, from‬‬ ‫‪http://chawyxelk.org/dreja.aspx?=hewal&jmare=72&Jor=6‬‬ ‫‪ -13‬وٌكٌبٌدٌا ‪. (2020,‬ابرٌل ‪27).‬التنمٌة اەجتماعٌة ‪ٌ. Retrieved‬ونٌو ‪2020, 19, from‬‬ ‫‪https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%86%D9%85%D9%8A%D8%‬‬ ‫‪A9_%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%‬‬ ‫‪A9‬‬ ‫‪ -14‬ئەومەد ‪,‬د ‪.‬ئ ‪. (2020,‬شوبات ‪18).‬رۆژنامەوانى ‪. Retrieved‬ووزٌران ‪19, 2020, from‬‬ ‫‪http://www.rozhnamawany.com/?p=2745‬‬

‫‪19‬‬