NDSM OPEN artists newspaper 2019-2020 (English)

O NDSM PEN a

r

e

NDSM we

N

D

S

M

we are

2019 20

27 27

22 22

16 16

28 28

23 23

17 17

24 24

18 18

19 19

29 29

25 25

20 20

30 30

26 26

21 21

41

42

43

37

33

44

38

34

39

35

(32) SIN: Pieter Post SBK © Tim Stet (33) Santiago del Hiera (34) Pick Up Club (35) Simone Boon (37) Spyros : Baruti Parfum © Tim Stet (38) Patrick Straatman © Allard Boterenbrood (39) Street Art Today (40) Studio Markunpoika (41) Studio Zeiksnor (HopeBox Home / Rienke Enghardt, Marc Faasse, Rianne van Duin (42) Thierry van Raay SBK © Tim Stet (43) Tim Stet & Daniel Gravenmaker © Tim Stet (44) Tjalle & Jasper © Tim Stet (45) Valerie van Leersum (46) Sue Doeksen (47) Jeroen van Leur (48) Sanne Broks (49) Okan Akin (50) Mara van Nes (51) Bart & Klaar X-Helling (52) Sarah Payton & Chris Teerink (53) Atelier Wildschut (54) Robbo

32

40

1

Dear readers, Welcome to the fifth edition of NDSM OPEN, the newspaper of the NDSM ‘breeding ground,’ and welcome to the NDSM. Perhaps this is your first visit and you are walking around with your mouth open in admiration, as we NDSM'ers witness countless visitors each and every day. Or maybe you already know the NDSM well and have followed our ins and outs for years. Whoever you are, this newspaper is also for you, and we hope you find something of value between the following pages.

In 2019 it will be twenty years since a group of artists, skaters and - so the story goes - a single mother - won an urban competition with an ambitious plan for an experimental, multi-disciplinary ‘culturwerf’. In the bottom-up approach they had in mind, the users would determine developments. Or as the headline of the first newspaper read: “the artists will be in charge."

A breeding ground is a place where artists, craftsmen and other creative people work together. It is first and foremost a workplace: here people work hard every day, here things are thought up and put together. This takes time, and space, it is messy, incomplete, it may not work, it may fail. In this edition of our newspaper we choose to show our workspaces and processes rather than our perfectly finished products.

A breeding ground, and certainly the NDSM, is more than a physical space, it is also about mental space and ideas. The whole is greater than the sum of the parts. At the NDSM, part of that larger whole is the shipyard itself, with its imposing spaces and monumental buildings. Five years ago it was still possible to write, in the introduction of the 2014 edition of the newspaper, that “the NDSM is a rough, raw and not yet fully defined area, with overall traces visible of the terrain vague that it once was". In 2019, this description is no longer possible. We have arrived out of the inbetween-time into the new reality. And the changes are going so fast that we have not yet been able to shape this new reality together. The NDSMshipyard is still referred to as a ‘vrijplaats’ - a ‘free space’, but is not always free for the users themselves.

Especially for the tenants in the X-Helling, who are fighting to preserve the last fringe and precious relic of the historic shipyard.

In the same 2014 edition of the newspaper, architect Auguste van Oppen wrote: “We cannot create a future by longing for the past, certainly not if the world has changed dramatically. We must continue to water forgotten ideals so that something new can grow on the humus layer of the past.” In the pages to come, Van Oppen has written another clear analyis, but his words from 2014 are just as valid today.

A humus layer needs water to grow up, care, attention, and love. Tim Vermeulen, the latest of many new directors of the NDSM Foundation, says in this newspaper that he would like to see the yard as an oasis with a natural source. “If you do not maintain that source, then it will bog down, it will move, or it will die. You always need a tribe that takes care of that oasis. " The "forgotten ideals" on which the yard is based are more relevant than ever in the city, and in the world today. The city council of Amsterdam wants this to be a "fearless city" and wants citizens to be given justice and control. These were the principles of the NDSM, we are still struggling with realizing and putting into practice to this day.

Chris Keulemans, chronicler of the Northern district and former director of the Tolhuistuin, says in these pages about being open and making meetings between people possible: “For that, you must feel that you own the space that you want to share. And also, every step you take, every decision you make, has a political level. You have to be aware of it, and the good thing about it is that even then - certainly in the room where you have the feeling that it is yours - that you also know, you can choose differently, you can choose not to make a decision, you can make another decision agency.”

The magic words of this edition of NDSM OPEN are: radical hospitality, ownership, relate, control, awareness, agency. They are concepts that we, the NDSM, like to share with you, dear reader, in word and also in images.

I borrow the word 'relate', here and further in the pages of this newspaper, from writer and rapper Massih Hutak, who uses the word in his play Verdedig Noord ( Defend North ). Born in Afghanistan and raised in Amsterdam Noord, Hutak asks critical questions about the rapid gentrification of this part of Amsterdam, and asks new residents in the North to relate to those who are already there. We, the NDSM, are also part of this story; we too can and must ask ourselves critical questions about how we relate to Noord and all its residents.

Relationship means that you see the other - you make an effort, you take into account. It is an active, not a passive attitude, it can be complex and uncomfortable. What would it mean for you, dear reader, to relate to the NDSM, its spaces, its arts, its complex history, and its community? How do we relate to you?

And who are we? Still a question on the NDSM, especially now that it is growing so fast. The artists and makers community is expanding throughout the shipyard. It is ten year ago that artists' space New Dakota opened its doors, and later alongside it came various institutions where Beautiful Distress now resides. Soon a large new studio complex, Treehouse, will open and not long after the world's largest Street Art Museum will welcome the public every day. Sexyland has ambitious plans for a new building or rather a collection of buildings. We are, together, the NDSM, as well as the cafes and restaurants, the entrepreneurs, the hotels. This "we", too, must still take form.

The NDSM OPEN newspaper builds on that ‘we’. By participating in the making and preserving of collective memory. By creating and discussing space in which we can better position ourselves and our actions and move together, consciously, in the direction we choose.

COLOPHON

In a city where more and more everything is 'finished', where money, consumption and mass tourism have an increasing footprint, where the fringe edges and undefined spaces are displaced and where ordinary and extraordinary Amsterdammers are concerned whether there is still room for them, the space that still exists on the NDSM wharf, despite everything, is more important than ever.

Dear readers, keep dreaming with us for a long time to come!

Sarah Payton Art City NDSM

The design of this newspaper is done

by Hackers & Designers in collaboration with an algorithm*.

Hackers & Designers is a collective of makers who like to

experiment with building, hacking and rethinking tools. Embracing experimentation, chance and imperfection this newspaper reflects a defiant design attitude, inspired by open source culture. The tools for generating this

newspaper are custom made, free to use and open source, thus can be copied and distributed by anyone. The typefaces** all made by female type designers, are free and open source as well.

* ‘Algorithm’ refers to the code that generated this layout, which can be downloaded here: https:// github.com/hack‐ ersanddesigners/ NDSMpaper

**Typefaces include:

Almendra, Amarante, KottaOne, KronaOne, le-murmure, League Gothic, LeagueSpartan, Lusitana, Montaga, Nadia-Serif,

NotCourierSans, Ovo, Sniglet, Sporting Grotesque, Trickster, TruenoBd, TulpenOne, Voltaire, YatraOne

Marc Faasse, Y-Helling (work in progress van de serie Street Art & de Rafelrand, 2019)

COLOPHON

1

6

2

7

3

8

4

(1) Amerens Hedwich werk uit de serie Transitie 2019 3 Š Amerens Hedwich (2) Beta Architects (3) Danielle Kwaitaal (4) Denis Mulder & Anja van Eyl @ Allard Boterenbrood (5) Theater groep Babok (6) Joris. Berger & EE Damen (7) Sue Doeksen (8) Valerie van Leersum (9) Santiago del Hiera - Planes of View (10) Suzan Hidding (11) Renee Marcus (12) Ester Eva van Damen - installation in Fuse (13) We Make Carpets (14) Simone Boon

5

NDSM Herleeft means NDSM Relived. De Blauwdruk (“the Blueprint”) is the name of the information and documentation center of this foundation established in 2013 to highlight the shipbuilding history of the NDSM-werf. In

The history of the NDSM cannot be captured in a few words. Moving, expanding, surviving, merging, dividing, ceasing and closing are just a few verbs that apply.

NDSM-Herleeft Foundation & De Blauwdruk

www.stichting-ndsm-herleeft.nl

the Blauwdruk you can see part of their collection: photos, drawings, flags, objects and relics from the industrial loading of the yard, and various ship models. Themed exhibitions are organized here, and interested parties, groups, schools and individuals are welcome by appointment.

Stichting NDSM Herleeft & De Blauwdruk

www.stichting-ndsm-herleeft.nl

De Blauwdruk is de naam van het informatie- en documentatiecentrum van de Stichting NDSM-Herleeft. De stichting is in 2013 opgericht om de scheepsbouwgeschiedenis van de NDSM-werf te belichten en onder de aandacht te brengen.

In De Blauwdruk wordt een deel van hun collectie getoond; foto’s, tekeningen, vlaggen, objecten en relikwieën uit het industrieel verladen verleden van de werf, en verschillende scheepsmodellen zijn te bezichtigen.

Thema tentoonstellingen worden hier georganiseerd, en belangstellenden, groepen, scholen en personen die informatie zoeken, kunnen hier – na afspraak – terecht.

De geschiedenis van de NDSM is niet in een paar woorden te vangen. Verhuizen, uitbreiden, overleven, samengaan, opdelen, staken en sluiten zijn slechts enkele werkwoorden die van toepassing zijn.

Stichting NDSM Herleeft & De Blauwdruk

NDSM Fuse is an exhibition space in the NDSM Scheepsbouwloods where artists and makers of the NDSM and beyond can present themselves to the world. A unique meeting place where visitors are inspired and enriched by the constantly changing range of art, design, performances, music, theater

Fuse is located in a 1750m2 ‘floating space’ on the western side of the building. The space was built by the Skatepark Amsterdam, co-founders of the ‘breeding ground’ and among the first tenants. The Skatepark was forced by the former management to

and debate. NDSM Fuse is an artist-and-makers initiative created and managed by tenants in the Art City ’breeding ground’.

Skatepark Noord: www.gonoord.com

www.ndsm-fuse.eu

vacate their premises in 2014 due to plans to redevelop the space into high-rent commercial units. The space remained then empty until the tenants took the initiatief to develop it into NDSM Fuse. The Skatepark has since made a new home elsewhere in the Northern district.

NDSM Fuse

Rienke Enghardt, Dromen & spelen

Van de golven die continu na de aardbeving aanvielen, is de teelt aan de kust bijna volledig weggevaagd. Alle kleuren zijn verdwenen. Het zoute zeewater maakte alles grijs en donker, kleurloos. De mensen, de inwoners van de getroffen

Het kunstwerk POOL, loss of color verenigt de Tsunami in Sendai en de ramp in Fukushima in één afbeelding.

gebieden, gaven vroeger kleur aan hun land. Ze gaven hun directe omgeving kleur door huizen te bouwen, auto's te gebruiken, kleding, de bomen en bloemen, de velden, tuinen…. Door de twee rampen te transformeren naar een menselijke schaal, maakt dit tapijt het mogelijk dat mensen het gevoel hebben dat deze ramp niet vervaagd moet worden als iets dat ergens ver

“ Voor mij is het proces nog steeds gaande. Er is geen dag voorbij gegaan sinds mijn verblijf daar zonder een flashback, een beeld, een geur van wat ik daar heb ervaren.

POOL, loss of color is een vertaling van de dreiging van een grotere tragedie die opkomt. Niet alleen in Japan, maar wereldwijd.

van hen is gebeurd.

Het is de meest ingrijpende reis die ik heb mogen maken.

Daarnaast de meest ingrijpende werkperiode die ik ooit gehad heb. Volledig geisoleerd en maximaal gefocust op het maken van kunst. Op dit moment ben ik een serie Mezzotinten aan het maken van de ruines die ik in de disaster areas heb gezien en gefotografeerd. De techniek (Mezzotint) en de

Er zijn plannen om POOL, loss of colour in 2020 te vertonen op de NDSM.

impact die de disaster areas op mij gehad hebben en de 'lading' die de beelden zelfs 5 jaar na dato nog hebben, sluiten naadloos bij elkaar aan. Ze zijn als het ware geetst in mijn herinnering.“ - Jeroen Bisscheroux

POOL, loss of colour

made everything grey and dark, colorless.

The artwork POOL, loss of colour unites the Tsunami in Sendai and The artwork POOL, loss thecolour disaster in the of unites Fukushima one and Tsunami in in Sendai image.

From the the disaster in waves that continuously Fukushima in one attacked after image.

From the the waves earthquake, the that continuously cultivation facing attacked after the the seaside has the been wiped earthquake, out almost completely. cultivation facing the All color gone. seaside hashas been wiped The almost salty seawater out completely. madecolor everything grey All has gone. and salty dark, seawater colorless.

The people to feel that this disaster should

The people, the inhabitants of the affected areas, The people, the used to give color inhabitants of to thetheir land. They gave used color affected areas, to give theircolor immediate to to their environment by color land.

They gave building houses, using to their immediate cars, clothing, environment by the flowers,using the trees andhouses, building fields,clothing, gardens….nBy cars, the transforming the two the trees and flowers, disasters to a human fields, gardens….nBy scale, this carpet transforming the two makes it possible or disasters to a human people this to feel that scale, carpet this disaster should makes it possible or

experienced there. It is the most radical journey thatthere.

I haveIt happened somewhere not be faded away asfar experienced been make. In from them.that POOL, loss is theable mosttoradical something addition, theI most of coloursomewhere is a that have happened far journey drastic periodInI translation of the been ablework to make. from them. POOL, loss have ever the had.most Fully threat of is a greater addition, of colour a insulated andperiod focused tragedy thatofisthe drastic work I translation on creating art.

At emerging. only in have ever had.

Fully threat of aNot greater the momentand I am making Japan, but insulated focused tragedy thatworldwide. is a series of art. mezzoAt on creating emerging. Not only in “The process is still tones from Ithe the moment am ruins makingI Japan, but worldwide. ongoing for me. Not a and photographed asaw series of mezzo day has passed in thefrom disaster areas.

“The process is since still tones the ruins I my stay for there The and technology ongoing me.without Not a saw photographed an since image, a flashback, (Mezzotint) and areas. the day has passed in the disaster a scent of what I impact that the my stay there without The technology a flashback, an image, (Mezzotint) and the a scent of what I impact that the

not be faded away as Jeroen Bisscheroux something that

color on the NDSM in 2020.

my memory. "- Jeroen There are plans to Bisscheroux show POOL, loss or color are on the NDSM There plans to in 2020.POOL, loss or show

disaster areas have had on me and the 'load' that thehave images disaster areas still 5 years had on have me and the fit together later, that 'load' the images seamlessly. still have 5 They yearsare, as it were, etched in fit together later, my memory. "Jeroen seamlessly.

They are, Bisscheroux as it were, etched in

POOL, loss of colour POOL, loss of colour

_Helena Kaori Maeda Frank Hietbrink

Tanja Karreman is director/curator of Nieuw Dakota

1

Radical Hospitality Tanja Karreman Listen to river spirits, wash yourself but use only what you need and treat it like it is not yours!

Black soap When the weather is fine and the front door and the sliding door at the back are open wide, bringing some coolness, that’s when Nieuw Dakota is at its best. Then it is a home away from home, an open ground-floor space offering access to one of the NDSM Wharf’s best kept secrets: the back garden, sheltered on one side by a corrugated steel wall, with a view of the NDSM’s crane and, off to the other side, a small garage business, obscured by Maze de Boer’s art work InsideOutside, a gazebo constructed from garage doors that gives shelter from rain and sun. It is the paradisiacal home to swaying reeds, homegrown veg and a tabletennis table for anyone who feels like a game.

Inside is outside, and out is in.

This summer, during the hottest weeks of the year, Suzanne Bernhardt and Didi Lehnhausen showed work they made during their residencies in, respectively, Moengo in Suriname and at Ruang MES 56 in Yogakarta, Indonesia. The visitors wandered in from both sides; tourists, festivalgoers, and even our regular winter audiences were pleasantly surprised by the light and space.

They refreshed themselves at the huge gourd filled with cold water in the back garden. Using a large wooden spoon, Bernhardt splashed water over the hands of visitors making the black soap, with its irresistible burned-

wood aroma. The Kwepi tree is found in the ancient forests of Suriname, and its charred bark, the residue from the making of clay objects using the traditional indigenous method, is used to make the soap.

Space for art Six thousand homes are going to be built at the east perimeter of NDSM shipyard. The organic snack bar will have to make way for expensive apartment complexes, and the shipping containers that housed students and successful asylum seekers will soon follow. In the meantime, artists are spraying all the walls of the Street Art Museum in the former welding shed. In this magnificent display of parallel worlds, of tourists posing for photos in front of the gigantic Anne Frank mural and models posing for photos against the everchanging backdrop of graffiti, slowly but surely the empty plot of land on the other side of the street is being smoothed out so that orderly newbuilds can rise from its surface.

While we watch on, a threat is looming over the wharf. But what is it, precisely, that is under threat? The site itself? The people? The space to play and share? The light? The unconventional, oppositional voice? The key question for the fifth edition of the NDSM OPEN artists’ paper is this: What can art and cultural spaces/ zones mean for the liveability of an area, and of the city?

The threat to the extent of openness and shared use is greater, it seems, even than the threat to the physical ‘open’ space itself. In recent years, public space – including the shipyard’s public space – has been

sacrificed to the capitalisation and ‘festivalisation’ of the city. Rather than being designed and used as accessible places, public space is now a mere conduit – a transit zone – planned to ensure as many people as possible can get from A to B in the least time possible, and to ‘process’ them in highly impermanent fashion.

This gives rise to the need for other types of space, a cultural fabric that is a counterforce to what Jappe Groenendijk calls the ‘aeroplane bubble’; places where anyone who wishes can (literally and figuratively) pause and reflect; places that are open, non-enclosing.

Through the medium of this essay, Nieuw Dakota wants to start the discussion about what such places could look like, about how they could relate to the open space and to one another, and for whom they are intended.

Nieuw Dakota was founded 10 years ago by a bunch of art lovers from North Amsterdam. Their ambitions were grand.

The name was a nod to the pioneer spirit of the American Midwest, and the global art world beckoned. Nieuw Dakota was viewed with suspicion – within the art world and on the shipyard itself – because the white cube – synonymous as it is with the art trade, big money, and international museums – did not chime with the shipyard’s anarchistic spirit. But the tide turned. It was in precisely these past 10 years that a new type of art space came to the fore, all over the world, out of a latent need for a different kind of intimate, noncommercial space in the city – spaces where consumption and entertainment were not

the order of the day, and which offered an opportunity for encounter and contemplation, a view of the world from a trans-local perspective.

Public space as inclusivity For a cultural fabric to be present in the city, serving as a parallel world – a base of operations, a safe zone – the nature and degree of its accessibility is at least as important as the content and quality of its programme. This kind of place has the potential to extend the public space, to broaden it, and to intensify its use. Not just with respect to quantity, but also to quality and intimacy.

Public space is traditionally a space of encounter. Art has an important part to play in it, and the Netherlands has more art per square metre than any other country in the world. Art is what makes the space.

Art tells the story of the city. Art forms the collective memory. Art makes people connect with place, whether they choose to or not.

Many urban environment designers refer to the Nolli Map, a minutely detailed plan of Rome drawn 250 years ago by Gianbattista Nolli.

Rather than distinguishing between built and unbuilt space in the map, his map contrasts the private (black) and the public (white). The public space in this historical city includes not only the streets, alleyways and plazas, but also the churches, monasteries and other public buildings. The evenness of the distribution of the map’s black and white zones is striking.

In the Netherlands of today, the black areas would surely predominate. The Nolli

Map is a prism through which to view the city in our pursuit of liveability, inclusivity and a more even distribution of public and private functions.

As a thought experiment let’s take a closer look at the NDSM Wharf. There’s plenty of open space, alright, but is the NDSM Loods public or not? And what about Nieuw Dakota and Beautiful Distress House, both of which are open four days a week? Is Sexyland public or private? The festivals held here last a day and are only accessible to a public paying for tickets and refreshments. It would be worthwhile to conduct research into a Nolli Map of the NDSM. We could expand the legend with a contemporary shade that falls somewhere between black and white; less a grey than a shade of blue.

Although zones of brilliant blue would be nominally public, they would not always be accessible. The blue would manifest itself in various shades of temporariness.

Radical hospitality On 5 July 2019 in Nieuw Dakota the chair of the Amsterdam Art Council Felix Rottenberg presented the institution’s ‘nominations’ for organisations (known by the acronym A-Bis) that it would offer regular funding for the upcoming four-year period. He took the opportunity to call upon these organisations to take radical measures to prevent further polarisation between the city and its outskirts. Finger raised and speaking with an ominous, almost condescending tone, he proclaimed that what was needed was more than a just a project. I had to think of author

Radical Hospitality

Massih Hutak and his Defend the North ( Verdedig Noord ) initiative, and of Chris, Joop, Marcel, Fatima, Mazen, Marisca, Sarah, Judith and all the others who for many years have been making connections with the schools, the community centres, and the people of North Amsterdam.

Amsterdam’s councillor for arts and culture Touria Meliani hasn’t yet resorted to a quota system, but her message is clear: the policy on assessment and granting of funds to plans will be guided by their degree of inclusivity.

We share these ambitions, but when at the end of the afternoon it was my turn to speak, in my role as host at Nieuw Dakota, I felt compelled to use different language: I decided on the spur of the moment to add a new dimension to the call for radical solutions. There and then, I came up with the term ‘radical hospitality’. It’s what we’ve been doing for

the last decade: creating a space that is welcoming and accessible to everyone, with attentiveness and continuity.

Open up the doors and make space! This is an appeal to everyone who makes the city what it is: the artists, the planners, the architects, the area managers and the developers. What will this new space look like? How should we go about safeguarding spaces to expand the public dimension of the city, and what resources will we use?

As they arise out of organic connections with the immediate surroundings they will, ideally, form a strong and vital fabric woven by radical hospitality.

Radical hospitality operates in two directions: inwards and outwards. Next year, we will be celebrating our 10th anniversary, with a revamped Summer Show focusing on talent in North Amsterdam and at the shipyard; a design competition to transform the facade of Nieuw Dakota’s

building into a beacon in the city, and a mobile studio that will visit centres for the elderly, schools, community centres, libraries and hospitals (culminating in a book titled 750 jaar Noord ) and a rolling public programme of events with speakers from near and far, so that, together, we can fill in the detail of an inclusive, trans-local cultural fabric of the future.

Temporality lasts longest, like a relationship that, in the awareness of its enduring impermanence, can be so much more thrilling and loving. Meanwhile, however, gradually and imperceptibly, a bond is forged, a bond of trust, continuity, attention and presence in different shades of blue. This is radical hospitality.

Tanja Karreman is director and curator at artists space Nieuw Dakota 1. The bars of soap sold at Nieuw Dakota in a wrapper printed with

the following words: ‘Listen to river spirits, wash yourself but use only what you need and treat it like it is not yours! Soap made with Kwepi charcoal from Suriname.

Kwepi is a special tree whose bark is used in the ceramic process of Kali’na Amerindian pottery.’ riverinre‐ verse.hotglue.me 2. ‘Losgezongen van Tijd en Ruimte’, in: Zeven jaar Geleden , Motley book, June 2019. Jappe Groenendijk is a philosopher, writer and theatre dramaturge, and programme coordinator of the Master of Education in Arts programme at the Amsterdam University of the arts, where he also teaches art philosophy. He is also a music theatre and dance dramaturge.

3. In 2018 Nieuw Dakota commissioned Maarten Doorman to write the essay ‘Far-off and nearby’ on translocality in the arts: https://nieuw‐ dakota.com/wp/wpcontent/uploads/

2019/03/MaartenDoorman_Far-offand-nearby_Ontranslocality-in-thearts.pdf 4. Analogous to the term ‘radical autonomy’ that Jeroen Boomgaard introduced ten years earlier as a recipe for art in the public space. At the time, radical autonomy appeared to be appropriate for confronting the complexity and especially the corrupting political dimension of commissioned art (art in times of process management). Now it is no longer enough.

Process management was but the harbinger of a far more dramatic shift. In a sense Felix Rottenberg is right, because now something more fundamental is amiss: the public dimension itself is under serious threat. The lack of inclusivity and the appeal for radical measures are consequences of that phenomenon.

3

The Mental Health of the Creative Class in Times of Neoliberalism [1] Marjanne van Helvert A highly subjective and personal rant on what goes on behind some of these doors One of my teachers in art school once said that after graduation we should expect to be struggling for at least five years, doing shitty jobs on the brink of poverty, wondering if we made the right choices, constantly on the verge of giving up, and then, maybe, if we’re still going at it, if we’re still putting our time and energy and conviction into developing a practice of our own, trying to find a position where our work could fit, to find that gap where we are unique and wanted, or at least find an audience of some kind, then we might be able to turn this thing of ours into a profession. Five or more years of investing everything you have, and then something might come of it.

That seemed like a reasonable deal to me. It speaks to a romantic image of the struggling artist right before getting the break of a lifetime that everyone is secretly dreaming of. I didn’t have any other specific plans for the future anyway. No house-with-a-picket-fence type of dreams, nor any other material or quantifiable goals I wanted to achieve. And to my utterly cautious leftover of optimism and surprise, it actually seemed to work out that way for me. Whether it was just a coincidence, or whether my teacher taught me the most valuable lesson that day, I don’t know, but I actually got a job that I loved and was good at, and another one, and another one.

I did literally lose my sanity trying to stay afloat during those five years though. No one told me about the prevalence of mental health problems in this period of your life. I thought the

The Mental Health of the Creative Class in Times of Neoliberalism [1]

crazy, suicidal artist stereotype was just that, a cliché, until I started opening up to the people around me about my depressions.

There is an increasing amount of young adults, students and working people between the ages of 25 and 35, that are suffering from depression, anxiety, and burn-outs.

And not just in the creative sector. According to a recent study of the Dutch Social and Economic Council (SER) [2] this group is feeling significantly less confident about their future than previous generations. And rightfully so: they are less likely to be employed or able to get a mortgage than before, and therefore have to postpone or even forego all kinds of life decisions, such as moving out of their parents’ places, buying a house, starting a family, etc. It’s not their fault, they did not just become collectively more spoiled, weaker, or less successful. The world around them has become more divided, financially harsher, and less supportive, and they are feeling it.

I felt it. I feel it still. I now have better tools to deal with them and not have them take me down completely, but the numbing questions remain the same. And it is the nature of the dominant neoliberal ideology that we grow up with, that makes us blame ourselves for lagging behind. How can I make a difference if I can’t even get my privileged, depressed ass out of bed in the morning? How can I imagine to try and “change the world” if I can’t even turn my own life around? How can I do something about everything if I’m not doing anything about something!?! These are just a few of the thoughts that used to loom in my head every morning as I lay in bed too long and started my day too late and too sad and too defeated. Regular bouts of cynical, existentialist dread had become my normal. They were my everyday struggle with reality after waking up. In split seconds I would alternate between “it’s not ME, it’s YOU, you stupid, harsh, evil, commercial, doomed world!!!” and “god damn it, am I just another one of those spoiled, lazy, failed artists, or worse: millennials, whining over their miserable lives while drinking organic coffee and instagramming yoga pictures?”. A paralyzing fear of never being good enough, of never being able to deal with the freedom that I sought so hard, of the “world” never really needing the mediocre artist, designer, writer, thinker, or whatever I thought I might be. And if I could not be that brilliant, hard working person with endless amounts of energy to come up with new ideas and new experiments that eventually múst land somewhere exciting, then why would I want to be at all?

Despite my obvious clinical depression, I felt like I had nothing to really complain about. I had a home, a partner, a pretty normal childhood, a couple of diplomas (although quite useless in our neoliberal, capitalist society ), and I was still capable of pretending I had a normal, even a happy brain most of the time. I’m a privileged, middle class, educated white person with a support system that would probably make sure I’d never go homeless if I’d ask for help nicely. I had a part time job at a shop, which I hated, but I could pay my rent and even afford a small, shared studio space to “work on my actual work”, or at least try to figure out what that was. And my foreign friends told me how special the Netherlands was that this kind of situation could even exist. Compared to my friend in New York, who worked a shitty job FULL time that barely paid his rent, next to putting whatever time, money, and energy he could muster into his real vocation of being a musician, I had it easy. Or my friend from Munich who walked around the NDSM in wonder, asking me when all this would be knocked down to build fancy apartments for rich people. Imagine her outcry when I told her the Art City has some kind of permanent settlement contract with the city of Amsterdam, and as far as I understood, it can actually not be demolished for at least fifty years or ever. The Netherlands is One-Eye in the land of the subsidy blind, perhaps, and I’m a lucky bastard to be able to do what I do.

Right now I’m in the fortunate position that people ask me to write and talk about stuff that I care and know something about, and I even sometimes muster the confidence to do so without invitation. I had some therapy and took some pills that made my life easier, battling in secret the deepest depression I ever experienced, after the monster delivery that was the publication of my book. Now, in my dayjob, I try to counter-brainwash my students with socialist and environmentalist propaganda to antagonize the “alternative facts” [3] they are confronted with every day. I happily volunteer to be on that blacklist for left wing teachers that our latest popular fascist politician has proposed.

I can hear the thoughts that some of you are no doubt having at this point: “yes! You probably ARE a whiny, privileged, failed artist! Get a real job! Left wing hobbyist costing society millions in tax money, bla bla bla...!” And yes, we have laptops and poke bowls and mindfulness courses, but we don’t have job contracts, pensions, houses, or even a brighter future ahead of us. Meanwhile, literal busloads of tourists are wandering around the Art City today, taking pictures of our colorful studios, wondering what goes on behind these doors. You are probably one of them if you’re reading this, and you are welcome here. The gentrification process of the former ship wharf is a success. The area now boasts several restaurants and fancy hotels, MTV and Greenpeace have moved their offices here, and the thousands of houses that are planned are already sold before the first stone touches the polluted soil.

At the same time the NDSM foundation is renting out its hard-fought territory as a fashionably rough and edgy backdrop for corporate events whose very existence is built on demolishing whatever is left of the subsidies and securities that our welfare system had to offer. Yes, I’m looking at you, TheNextWeb. “As a shipyard-turned-creative hub, it's the perfect vibe for our 14th edition”, as TNW announced the NDSM location for its May 2019 edition [4] . It’s a lucky thing their entrance fees are €329 and up, and there’s no guest list

for the people that actually make up this “creative hub”, otherwise I might have made a fool of myself trying to talk to people over there inside those well guarded fences, like I did to the confused NDSM management when I voiced my opinion over inviting this lot into our midst.

So, that is also going on behind my studio doors at the NDSM Art City, where I share a studio space that I love, my safe haven in a city that’s soaring out of proportion in terms of financial differences and opportunities.

I entered it with a small group of former classmates all freshly graduated from art school five years ago. One after the other gave up their space in favor of the possibility of a more secure income, to be able to pay their ever increasing rents in this city. One of them is studying to be a high school teacher now, another is working at a café and contemplating her career.

Others have found employment in more commercial fields where they can at least use some of their talents and might not have to worry so much about their financial situations anymore. It’s just their conscience and ethics they’ll have to either question or ignore now, which is why a few others still refuse this option, if it comes up at all. Another studio mate permanently left the city in a state of disillusionment and nervous breakdown, after a year of trying to find an affordable place to live in Amsterdam without success. She went back to her home country mere months after having declared Amsterdam the most creative and open place she knew, because she realized

55

soon soon after after that that this this isis only only true true for for the the rich, rich, the the lucky lucky few, few, or or the the older older generations generations that that have have found found places places to to live live in in more more affordable affordable and and squatsquatfriendly friendly times. times.

The The generation generation that that isis trying trying to to make make itit as as independent independent creative creative professionals professionals today today isis dealing dealing with with housing housing situations situations that that are are approaching approaching London London or or New New York York style style madness, madness, paying paying enormous enormous amounts amounts of of rent rent to to be be able able to to live live in in tiny tiny rooms rooms or or in in apartments apartments shared shared with with four four other other working working adults, adults, ifif one one isis so so lucky lucky to to even even find find aa place place like like that. that. II have have seen seen friends friends go go homeless, homeless, I’ve I’ve seen seen them them suffer suffer from from burn-outs burn-outs and and anxiety anxiety attacks attacks at at age age 30, 30, former former classmates classmates struggling struggling to to find find the the conviction conviction and and the the motivation motivation to to do do anything anything beyond beyond desperately desperately hanging hanging on on to to the the low-income low-income jobs jobs they they hate. hate. Some Some of of this this might might just just come come with with the the territory: territory: being being the the struggling struggling artist, artist, failing failing to to gather gather enough enough income income to to survive. survive. But But countless countless times times I’ve I’ve discovered discovered that that people people around around me me were were hiding hiding their their mental mental health health issues, issues, because because we we are are told told that that ifif we we fail, fail, itit isis our our own own fault fault and and we we should should just just have have tried tried harder. harder. Let’s Let’s at at least least convince convince each each other other that that that that isis not not true. true. Let’s Let’s talk talk more more about about the the not not so so pretty pretty things things that that are are going going on on behind behind these these doors, doors, and and behind behind these these eyes. eyes.

Let’s Let’s collective collective say: say: fuck fuck you, you, neoliberal neoliberal capitalist capitalist society society that that turns turns everyone everyone into into selfish selfish [5] [5] . You make us feel poor when there is competitors competitors when when we we humans humans are are naturally naturally solidary solidary . You make us feel poor when there is more more than than ever ever to to share. share. You You make make us us feel feel insecure insecure about about our our achievements achievements because because they they are are not not bringing bringing in in prize prize salaries. salaries. You You make make us us feel feel powerless powerless towards towards predatory predatory rich rich people people and and instead instead you you put put the the blame blame on on the the rest rest of of us. us.

Marjanne van Helvert is historian, designer and teacher at the Rietveld Academie

ItIt isn’t isn’t me, me, world, world, it’s it’s YOU. YOU.

[1] [1] This This isis aa reference reference to to the the 2002 2002 book book The The Rise Rise of of the the Creative Creative Class Class by

by Richard Richard Florida, Florida, which which the the city city of ofAmsterdam Amsterdam explicitly explicitly used used as as aa justification justification for for their their “broedplaatsen” “broedplaatsen” policy. policy. NDSM NDSMArt Art City City isisAmsterdam’s Amsterdam’s first first “broedplaats”, “broedplaats”, which which isis aa hub hub of of studio studio spaces spaces for for artists artists and and other other creative creative professionals, professionals, usually usually temporarily temporarily located located in in deserted deserted office office buildings buildings or or industrial industrial areas areas in in yet-to-be-gentrified yet-to-be-gentrified neighborhoods. neighborhoods. The The idea idea isis that that ifif you you settle settle artists artists in in sketchy sketchy places places that that the the wealthy wealthy are are not not yet yet willing willing to to venture venture to, to, this this creates creates cultural cultural activity activity and and exciting exciting vibes vibes which which will will upgrade upgrade the the area area and and attract attract corporate corporate investors investors and and commercial commercial real real estate estate developers developers that that will will inevitably inevitably force force that that same same “creative “creative class” class” to to new new margins margins and and horizons horizons further further away. away.

[2] [2] See: See: Hoge Hoge verwachtingen, verwachtingen, Kansen Kansen en en belemmeringen belemmeringen voor voor jongeren jongeren in in 2019 2019 .. Published Published in in August August 2019 2019 by by the the Social Social and and Economic Economic Council Council (SER).

(SER). (In (In Dutch).

Dutch). https://www.ser.nl/nl/Publi‐ https://www.ser.nl/nl/Publi‐ caties/kansen-belemmeringen-jongeren caties/kansen-belemmeringen-jongeren [3] [3] “Alternative “Alternative facts” facts” isis of of course course the the fantastically fantastically ridiculous ridiculous phrase phrase that that U.S. U.S. Counselor Counselor to to the the President President Kellyanne Kellyanne Conway Conway came came up up with with in in defense defense of of the the lies lies told told by

by White White House House Press Press Secretary Secretary Sean Sean Spicer Spicer about about the the attendance attendance numbers numbers of of Donald Donald Trump's Trump's inauguration inauguration as as President President of of the the United United States.

States. Here’s Here’s its its very very own own wikipedia wikipedia page: page: https://en.wikipedia.org/wiki/Alterna‐ https://en.wikipedia.org/wiki/Alterna‐ tive_facts tive_facts Accessed AccessedAugust August 29, 29, 2019.

2019.

[4] [4] https://thenextweb.com/event/tnw-conference-2019/page/2/ https://thenextweb.com/event/tnw-conference-2019/page/2/ [5] [5] See See Rutger Rutger Bregman, Bregman, “Dit “Dit isis de de vraag vraag waar waar bijna bijna al al onze onze politieke politieke debatten debatten om om draaien draaien (en (en het het antwoord antwoord geeft geeft hoop)”. hoop)”. In: In: De De Correspondent.

Correspondent. March March 10, 10, 2018.

2018. (In (In Dutch).

Dutch). https://decorrespon‐ https://decorrespon‐ dent.nl/8001/dit-is-de-vraag-waar-bijna-al-onze-politieke-debatten-om-draaien-en-het-antwoorddent.nl/8001/dit-is-de-vraag-waar-bijna-al-onze-politieke-debatten-om-draaien-en-het-antwoordgeeft-hoop/307598445-a668757c geeft-hoop/307598445-a668757c Accessed AccessedAugust August 29, 29, 2019.

2019.

Keeping the guarding angels at bay Auguste Auguste van van Oppen Oppen On On that that beautiful beautiful summer summer afternoon afternoon II could could have have easily easily cycled cycled there there in in half half an an hour, hour, but but the the prospect prospect of of aa late late night night return return along along arterial arterial

roads roads was was less less attractive. attractive. II chose chose the the alternative alternative –– aa specially specially rented rented river river ferry ferry from from Amsterdam’s Amsterdam’s Central Central Station, Station, and and joined joined aa long long

queue queue of of Amsterdammers.

Amsterdammers.

Once Once on on board, board, aa moustachioed moustachioed chef chef wearing wearing aa leather leather apron apron asked asked if if II might might be be interested interested in in an an oyster. oyster. II thanked thanked

him him but but declined declined his his offer, offer, and and went went for for the the champagne. champagne. Cast Cast off off the the mooring mooring lines lines and and away away we we go. go. To To Zaandam.

Zaandam.

II was was on on my my way way to to the the opening opening of of Het Het HEM, HEM, the the new new ‘home ‘home for for contemporary contemporary culture’ culture’ in in Zaandam.

Zaandam. Many Many readers readers will will be be

Keeping the guarding angels at bay

aware that for the last two years there’s been something rather special brewing in the old munitions factory on the Hembrug industrial estate – the shrewd media blitz has surely had a lot to do with that.

Het HEM’s aims are noble, said its director Kim Tuin, a former director of NDSM Shipyard, in Het Parool : ‘We’re going to do lots of experimentation.

We’re inviting in people from specific communities to do the programming here. They’ll have the entire building at their disposal. We’ll be bringing art in-house in a new way.’

I began to wonder who our host was.

I wanted to know who was financing this huge upscaling of the successful Sexyland formula.

It turned out to be Alex Mulder, an Amsterdammer who made it big in the temping business and has been a patron of the arts for some while now. He’s already been the saviour of important cultural centres such as the Rode Hoed, Felix Meritis and De Nieuwe Liefde.

That’s an impressive resume, even for a philanthropist.

In the future Mulder wants to build a hotel on top of the munitions factory in partnership with OMA, Rem Koolhaas’s architectural firm. But that won’t be happening for a while, as the local government has thwarted plans for the entire Hembrug

site. Fortunately for Mulder, his pockets are deep enough to buy him plenty of patience.

Something similar has been taking place in Rotterdam where the Van Der Vorm family, which made its wealth with the Holland America Line, is investing some of its billions in the ‘Dream and Deed Foundation’ ( Stichting Droom en Daad ). Former Rijksmuseum director Wim Pijbes has the job of dishing out the millions to cultural and urban initiatives.

Recently the foundation offered to contribute to the costs of refurbishing Rotterdam’s Boijmans museum in exchange for a seat on its board of trustees.

Rotterdam municipality declined the offer, which looks likely to result in a budget deficit. In Rotterdam objections are starting to be raised about this ‘undemocratic money’.

The commingling of the private and cultural sectors is not a new phenomenon, although it was probably helped along by the subsidy cuts pushed through by Halbe Zijlstra a few years ago, when he was State Secretary for Education, Culture and Science. This commingling is of all ages: Samuel Sarphati built his ‘Crystal Palace’ the Paleis voor Volksvlijt in the 19th century and Joop van den Ende his De La Mar Theatre in the

21st. The great shifts we are experiencing now are not caused by super-rich individuals realising their dazzlingly grand plans. No, the change is palpable at the other end of the spectrum, home to spontaneous, small-scale and experimental initiatives which are becoming increasingly threatened and finding it difficult to thrive in the margins. That’s especially the case since the prohibition of squatting, which makes all built spaces for living, working and culture subject to the laws of the pitiless property jungle.

In light of this, NDSM’s East Shipyard finds itself in a particularly interesting position. Its outdoor area and slipways are owned by the municipality, while the 20,000 square metre shipbuilding hall itself, the Scheepsbouwloods , is in the hands of the Kinetisch Noord Foundation.

The combined site as a whole is listed as a national built heritage complex ( rijksmonumentaal ensemble ), which guarantees a significant level of protection. In short, the area is under a degree of democratic control, and there’s little reason to fear for its physical form.

This security needs to be cherished and taken advantage of. The world is changing fast, after all. When I

first arrived on the NDSM Shipyard in 2007, the tenants were embroiled in a battle for survival. The foundation administering the site was suffering from mismanagement and on the verge of bankruptcy. It was only the financial crisis that prevented the hall being sold off to De Key housing association. In the relatively tranquil waters of the crisis years, the mess was cleared up and calm returned. Over the last five years, however, the pressure has picked up again, and now one building project after another is being developed for the area around NDSM’s East Shipyard.

The city is on the advance. Even in the best of times, excellent stewardship would be required to preserve the NDSM for the city in its present form and function. So far, there hasn’t been much evidence of that.

See, for example, how only a few years ago the municipality threw so much money at the renovation of the Y-Slipway that none of the original tenants could return because of the massive rent hikes. The forthcoming renovation of the X-Slipway raises the question of whether things could be done differently. For quite some time now, the tenants have had a plan in place that reframes some of the fundamental principles to cap the level of investment and

retain the slipway’s existing function – this oversized pre-war concrete construction is, after all, an excellent candidate for a pragmatic renovation. If politicians are truly serious about avoiding a second Westergasfabriek (no offence meant), this option needs to be taken into serious consideration.

Little by little, bit by bit, the city is embracing the NDSM Shipyard. In 20 years’ time its few remaining rough edges will probably have been smoothed over. I recently popped in at our new neighbour, Cafe IJver. I’m really impressed by what they’ve managed to achieve here with their initiative.

Their positivity and level of ambition are welcome additions to the shipyard, and many of its occupants could draw inspiration from them. At the same time, though, I feel a creeping sense of unease; I’m finding it difficult to reconcile this new feature with the image of the shipyard I’ve built up over the years. It’s the same tension we feel when we enter through the big blue door: on the left is the all-new cafe premises; on the right the makeshift jumble of repurposed structures on the self-build plots.

Should we go left or should we go right? Or is there a middle lane?

7

If it was up to me, the NDSM would stay on the right lane of that middle ground. The relatively simple development of the third layer should be implemented quickly, generating more buzz and differentiation.

The soon to be vacant MX3D lot would be given a broad public function, as a place where everyone in North Amsterdam can meet each other.

Using the great south-facing doors, this would give real meaning to the notion of the NDSM square ( plein ). The skate park would be preserved, with FUSE above and new workshops below at a slightly higher price category that would lift the NDSM as a whole to a somewhat higher level. The cathedralesque ‘north strip’ ( Noorderstrook ) would be safeguarded forever against

any permanent developments. In 20 years, people would wonder how these extraordinary functions managed to survive in such a central location.

In the end, the extent to which these or any other distant prospects can become reality is determined entirely by the cashflow.

Stichting Kinetisch Noord (the owner of the shipbuilding hall) relies on income from socalled ‘incidental rental’. While some may find events such as flea markets, dance parties and photo shoots annoying, they are vital in ensuring a healthy balance sheet. Unless somebody comes up with another plan which generates a few hundred thousand euros of annual net income, everyone will have to adapt to this reality. Over the years, our

architecture office has explored a variety of scenarios for developing the former shipbuilding hall. Until now, while the models themselves were more or less self-sustaining, they could not contribute enough to the maintenance of this national heritage site where the reality is that the rents ultimately have to fund a 30-year cycle of care and upkeep.

This means that, for the moment, it doesn’t make sense to redevelop the interior. In fact, with the city advancing over the horizon, the priority should lie with the preservation or even intensification of the existing business model.

Once the first homes on the other side of the Cornelis Douweskanaal are occupied, it will bring an end to the lucrative

rental business for music festivals and such. Perhaps it’s worth looking into the possibility of actually increasing the frequency of these events, preferably without impacting on liveability too much. One option is a structure under the skate park which could be used to generate income for now and then later be transformed into complementary workspaces in a higher rent segment.

Maybe in the future we’ll look back at this as a time when it was relatively simple to generate income. A time of waiting, but also a time of asset building, and of honing a practical and financial vision that can anticipate developments in the surrounding area. In practice this means putting permanent developments on hold for the

foreseeable future. But it’s a splendid prospect for the here and now, because it would mean the function of those empty spaces in the hall could keep on being reinvented.

If no one picks up this glove, then external parties – with their own money – will start shaping what happens here.

This is why we need a clear vision for the slipways, the shipbuilding hall and the site itself that takes financial stewardship as its departure point. A confident vision that match the forces of the advancing city.

Only in this way can we ensure that a guardian angel, however well-meaning, will never be needed at the NDSM. Auguste van Oppen is founding codirector at BETA architects.

3

1

2

4

(1) Ester Eva van Damen, installation in Fuse (2) Roderique van Hulsen (3) trolley studio (4) Right of way by Henk Schut, installation in Fuse

Beginnend in 2010 als een zij-lijn van een theaterproducent bij de NDSM, verhuurt Treehouse goedkope ruimte

aan kunstenaars.

Wat eens clandestien en nomadisch was, wordt nu geformaliseerd.

Terwijl dit papier wordt afgedrukt,

gaat het bouwwerk nog steeds door, maar de schaal en ambitie zijn duidelijk zichtbaar. De nieuwe Treehouse

beschrijft zichzelf als een speeltuin voor serieuze kunstenaars.

Deelnemers worden geselecteerd op basis van een

projectvoorstel, inclusief hoe zij de openbare presentatie willen uitwerken. De ambitie is een energieke sfeer waarin een steeds

Treehouse veranderende groep kunstenaars elkaar kunnen ondersteunen en hun werk aan het publiek kunnen presenteren.

Starting out in 2010 as a side operation of a theater producer at the NDSM, Treehouse rents cheap space to artists. Now what was once clandestine and nomadic is now becoming formalised. As this paper goes to print, the

building work is still going on but the scale and ambition is clearly visible. The new Treehouse describes itself as a playground for serious artists. Participants are selected based on a project proposal including how they

wish to elaborate the public presentation. The ambition is a high-energy atmosphere where an ever-changing group of artists can support each other and present their work to the public.

Treehouse

1

When I first came to work on the shipyard almost 16 years ago, I felt that same freedom and urge to explore. I, too, wanted to wander, search and visit – increasingly this became the subject of my visual art. ‘Exploration’ transposed into a ‘desire to be visibly present’. I made a large number of drawings, sculptures, and several works in the public space inspired by the NDSM shipyward, such as Zwijntje goes flying and I live here on and next to the Yramp, The breath of the city on the shipbuilding hall’s North Strip, and I have seen you around my studio on the self-build plot

My 10-year-old daughter recently told me of her plan to go travelling in Amsterdam. She wanted to roam the city with a friend of hers to get to know it better and differently. Each night she would sleep in the house of a different friends or acquaintance. The most important thing was to walk a lot and explore unknown streets and pathways. The road, the distance between their temporary accommodations and their mood would determine their route through the city.

Nowadays I do most of my wandering in the area enclosed by the four visible walls of my studio. It feels like an island, but an artist’s thoughts can wander here. It will never replace literally wandering and losing myself on the wharf. Within my four walls I’ll never experience the remote desolation of the shipyard, its raw unpredictability, the changing light over the IJ, stumbling over an old lump of steel, seeing the beautiful apple trees, or the cutting winds that can be so intense here.

What happened? Along the way I seem to have misplaced this freedom. Wandering around the shipyard or the shipbuilding hall doesn’t feel like wandering anymore. It’s more like moving place to place along clearly defined routes. I feel invisible walls around me, holding me back. When I see young theatre makers and artists working on the wharf or in the hall, I sometimes observe myself feeling stifled admiration and a little envy of them.

They do feel the freedom to probe and play with the free space, to draw inspiration from residual spaces.

I helped shape this freespace, so how come other people feel freer here than I do?

Eva Klee

Photo: Inez Meesters

Eva Klee built her studio in what is called the ‘Vrije Kavel’, next to the great blue front doors on the southern edge of the Scheepsbouwloods (NDSM Loods), in 2006 . The walls of her studio contain hidden artworks. The photo is taken in 2006 when the concrete plate floors were removed to clean the ground underneath. To this day it hangs inside Eva’s studio, next to a sketch for an artwork on her studio walls .

I can’t look at the shipyard with the freespiritedness of yesteryear. Once lost, I can’t recapture it. What I can do is go off my beaten tracks – literally and figuratively – to look again and to approach the public space again. It’s still here, after all, just as it was 16 years ago, ready to be investigated, played with, and interrogated.

Wanderings

123 Studio Markunpoika - Tuomas Markunpoika

139 47

designer

123 Roca Metal - Ernest Roca designer 97

art space

109

architecture

69

25

73

117

97

schipbuilding history association

97

art space

131

breeding ground’

131

art space

109

109

duurzaam harbour

57 Cultuurstudio Fels/Mazed - Noaji Fels evenements organiser

film & video ‘breeding ground’

39

studio spaces

147

theaterfestival

149

111

125 Oliver Oskamp designer 97 Lyangelo Vasquez director, historian 123 Alexandre Humbert director/conceptual designer 65 Jan Selen drawing/visual thinking/sand art 63 Winnies Drumkit - Winnie Mensink drum school

61 Ars Longa exhibitions/graphic/mulitmedia 25 Atelier A8 - Lumasol experimental photography 21 Laura Malone fashion design lecturer/designer 21 Adele Parker fashion design lecturer/knitwear designer 35 EEF invorm - Eef van der Meer festival installations/BarbiePeepShow 165 Stichting Zwerfkunst - Mandy Haakmeester & Tim Kmieck festival organisers

graphic design

155 Heer en Meester - Paul de Heer & Allard Detiger film 59 Maasja Ooms film 121 NurLimonade Media film 41 Chris Teerink film director/editor 89 + 91

93

77 Ester Eva van Damen filmmaker 131 Studio Hagel - Mathieu Hagelaars footwear design 21

cultural platform/analog clubhouse for sympathetic people

125

visual artist/sculptor

31 + 79

multimedia design

41

visual artist

119

visual artist

67

visual artist

67

121 Karel - Karel de Boer furniture designer/ architect 69 Akertree - Thomas Akerboom furniture maker 75 Denis Mulder furniture maker 77 Joris Berger Bouwt furniture maker/interior constructions 163 Joris Volger furniture maker/woodwork 165 KILO furniture makers 81 Edelsmederij- Jorke Schaling goldsmith/jewelry maker

97 Marta Veludo graphic design/art direction

77

interior design/construction

25

r

e

53

visual art/urban planning

127 Hackers & Designers graphic design/art direction

77

creatieve communication/knowledge transfer

99

39 Rianne van Duin graphic design/illustration

45

105 Ricardo Leite graphic design

125 Sue Doeksen graphic design/illustration 97 Marta Veludo graphic designer, art director

Baruti - Spyros Drosopoulos parfumer

Amerens Hedwich photography

Oostvleugel Eastwing Scheepsbouwkade 16 Rob Vrijen applied design/decor/scuplture

Phelim Hoey photography 8 & 10 VORMKLUB - Vincent Loeff & Rinse Blasé architecture

Tim Stet photography

photography

photography

photography

photography

22 Roze Studio creative workshops

32 Balthasar Prinsen Design costumes/décor/textile architecture

34 Circus Kristal circus

34 Circus Kristal circus

12 Artery art projects

Raymond van Zessen

photography

28 Iwan Snel decor design/production

Emile LeBrun

Linette Raven

Nellie de Boer

Marc Faasse

Bouwe Jan Swart

photography

24 Troost Modelmaking décor design/special effects

Marcia Nolte

32 Meer International - Inez van der Meer fashion/costumes/décor/upholstry

design & production:

Martijn Troost & Saskia Rinsema

product en spatial design/We Make Carpets

Frederique Hesp product/interior design

Jeannette Weber research based designer

8 & 10 Henk Loorbach director/imagemaker

Beri Shalmashi screenwriter

8 & 10 Helmich Houtwerken - Bert Helmich furniture maker/applied design

Renée Marcus Janssen

translator (nl/en)

toy designer

theaterworkspace/musicstudio/stage art support

theatermaker

theater

textile/glas-in-lood/fresco’s

textile art/fashion development/styling

textile

sustainable energy cooperative

Street Art Museum

set/furniture design

24 Elles Middenjans visual artist/illustrator

26 Straatjutter - Krista Peters visual artist

12 Henk Schut visual artist

26 Pudding Theatertechniek - Jochem Vrijland theater technique

12 Anton der Kinderen theater production design/visual artist

16 Make Art Projects - Boris van Nes technique/exhibition design

28 SIN Straattheater Instituut Nederland - Pieter Post street theater/variety artist

26 Compagnie MOBIL - Aat Dirks street theater/decor

18 Thierry van Raay special effects/technique

22 Convoi Exceptionnel ritual location theater

14 Monsterverbond location theater/decor design

14 Het Mobiele Naaiatelier location theater

8 & 10 Octant Objects by Kjell van Norel interior/applied design/decor/scuplture

16 Suzan Hidding goldsmith/jewelry maker

scupltor

Joris Speelman scuplture

Atelier A8 - Ellen Klijzing scupltuur

unstable media

30 Jeroen Bisscheroux visual artist/public space

Jolanda Lanslots/ZitSo

visual artist

22 Publiek Werken - Hetty van Bommel visual artist/space and theater design

Studio Tiago Sá da Costa

NatNL, Wil Verhaak

Atelier A8 - PIPS:Lab

Steve Green

Luca Boscardin

Theaterplatform PickUp

Mara van Nes

Alien Voyagers - Franck Le Lay

Atelier Okan Akin

Kara Siyah - Cigdem Akin & Ruveyde Kalkan

Adele Parker

NDSM Energie

Street Art Today

visual artist

we are

find us visit us work with us play with us zoek ons bezoek ons werk met ons speel met ons

M

30 Michiel Voet visual artist/theater decor

Marfa Vasilieva

S

visual artist

D

26 Babok visual street theater

Allard Boterenbrood

N

visual artist

NDSM we

find us also on www.ndsmloods.nl and www.ndsm.nl

a

z

i

j

n

57

NDSM wij

Samantha van der Werff graphic designer, lingerie designe

Studio Wesseling - Floor Wesseling graphic/creative design

Ultra Studio - Daan van Tulder graphic/industrial design

KOSMONAUTS graphic/web development

Ede Studio - Chris Ede Illustration/graphic design/art direction

Hillbrand Bos illustrator

133 25 135 21 45 37 51

Suzan Hijink Illustrator

115

Catarina Rabanada

151

151

Illustrator

SPITSBERG - Jeroen van Leur industrial design

Eibert Draisma

industrial design/inventor

N

Annekatrien van Meegen

D

S

M

Atelier A8 - Frank Hietbrink & Helena Kaori Maeda visual artist

Simone Boon

visual artist

Eva Klee

visual artist & handweaving

Jason Jessy Erhardt

visual artist/cook

Atelier Wildschut

visual artist/historical painting techniques visual artist/installaties

Valerie van Leersum

Simone Belli

visual artist/painter

Chantal Spit

visual artist/painter

Jaring Lokhorst

Giovanni Aspria

visual artist/painter 167

Vladimir Hristov

visual artist/painter

visual artist/painter 45

Daniel Mullen

Bram de Leeuw

industrial/graphic ontwer/3D

49

Nanny Kok

visual artist/painter 53

Danielle Kwaaitaal

153

No-Rocket - Francesco Zorzi

Primordial - Niels Geurs

webdesign/graphic/sound

visual designer/illustration

visual artist/photographer

visual artist/painter

interior architect

43

Edward Postma

Studio Anton Surink

interior design/architecture

Studio Robbo

interior designer/maker

Stichting Elektrisch Varen inventor

Location Light - Erik van Raalte & Desiree van Gelderen lichtdesign

XTCYN - Cynthia Chua

live electronic dance music

Metaalrestauratie - Eveline Los wmetal restauration

Rodrigue van Hulsen

mixed technique/installations/zilversmith

Atelier A8 - Ellen van Baal monumental ceramist

Andrew Eddy

multimedia design

Fluitstudio - Maarten Visser music instrumenten

Bob Bakuizen

music studio

Studio Bakkalakka

music studio rehearsal space

Opera Spanga opera

105

interior construction/carpenter

Van Sanne - Joyce van Sanne

Visual Data - Ronald Wisse

Studio Admiraal - Robert Admiraal interaction/graphic design/web development

industrial/graphic design

visual artist

Kunststad & Vrije kavels Art City & Free plots NDSM-plein

145

97

57 Sponge Architects - Björn van Rheenen architect 165

71 Patrick Straatman architect

57 Robin Kerssens architect

57 Santiago del Hierro architect/urbanist 57

143

97 Samantha van der Werff art director/graphic designer 97

127 Paolo Patelli architect/artist/researcher

39 St Weather Report: Hope Box - Rienke Enghardt art projects 97 129

55 Barbara van Schajik artist 103 De Audio - Philip Klees audio postproduction

143

133

101 Eva de Klerk booster bottom-up projecten 137

65 Elvira Vroomen bagdesign

157 Paul Dams Timmerwerk Paul Dams carpenter 71

75

65

75 Anja van Eyl carpenters/furniture makers 121 Christiaan Veldhuis closet maker 97 Carsten Goertz communication designer

107

65

41 Sarah Payton cultural producer/artist

77

111 Studio Maar Echt - Daniel Gravenmaker concept development/design

113 DansJobs - Job Cornelissen dance/music/dance therapy

71 121

69 Jeroschi - Jeroen Schilperoort decor/furniture maker 23 Haijo Post design

55 161

95 van Tjalle & Jasper design 87 SMEL design agency

25

69

159

37

55

99

115 Daniela Buonvino design/upscaling 23 Buro Kees - Joost Habing designer

157 Take2design - Gusta van Eijk designer

105 Stijn van Kervel designer

105 Marjanne van Helvert designer

105 Daniela Uribe designer

wij zijn

X Helling X slope NDSM-plein

76

76

76

76

76

76

76

76

Lennaart Allan

Hélène Min

Tom Wagenaar

Chiel Snijders

Hanneke de Munck

Klup X - Dirk Verhoeven

De Infobalie - Evelien de Jong

Klaar van der Lippe & Bart Stuart

Cees Hin

vrijplaats free space

76

19

Beta Office Architects - Auguste van Oppen & Evert Klinkenberg

You May Also Like This - Marjolijn Stappers

NDSM Loods gevelkantoor

19

we are also we zijn ook

NDSM-Herleeft

Sexyland

Treehouse

Nieuw Dakota

Beautiful Distress House

Kaap de Groene Hoop

MACA

Y-Helling

Over het IJ

Stichting NDSM-werf Stichting Kinetisch Noord / NDSM Loods Huurdersverening de Toekomst / Art City NDSM

Onlangs vertelde mijn dochter van 10 jaar van haar plan om in Amsterdam op reis te gaan. Samen met een vriendin wilde zij door de stad trekken om de stad zo beter en anders te leren kennen. Slapen wilden zij iedere avond in een ander huis bij vrienden en kennissen.

Belangrijk was om vooral veel te lopen en onverwachte wegen en straten te verkennen. De weg en de afstand tussen de verschillende logeeradressen en hun gemoedstoestand bepaalde de route door de stad.

Bijna 16 jaar geleden toen ik op de werf kwam werken voelde ik deze vrijheid en drang om te verkennen ook. Ik wilde dwalen, zoeken en bezoeken en steeds vaker maakte ik hier beeldend werk over. Het ‘verkennen’ vertaalde zich in een ‘er zichtbaar aanwezig willen zijn’. In die periode ontstonden veel tekeningen, beelden en verschillende

Dwalen

Ik kan niet meer met de onbevangenheid van vroeger naar de werf kijken. Eenmaal verloren krijg

Míjn dwaal-ruimte zit nu vooral binnen de vier zichtbare muren van mijn atelier. Het voelt als een eiland, maar in gedachten kan een kunstenaar ook hier dwalen. Het zal nooit het letterlijke dwalen en verdwalen van weleer over de werf vervangen. De verlatenheid van de werf, de onvoorspelbare rauwheid, het veranderende licht over het IJ, het struikelen over een stuk oud staal, het zien van de mooie appelbomen of de gure wind zoals je die hier zo intens kunt ervaren zal ik binnen mijn vier muren nooit vinden.

inspireren door overgebleven restruimtes. Ik heb deze vrijplaats mede vorm gegeven, maar toch voelen zich anderen hierbinnen vrijer dan ik?

Eva Klee kunstwerken in de openbare ruimte geïnspireerd op de NDSM-werf: ‘Zwijntje gaat vliegen’, ‘Ik woon hier’ op en naast de Y-helling, ‘Het ademen van de stad’ op de Noordstrook en ‘Ik heb je gezien’ op de Vrije Kavel rondom mijn atelier.

Wat is er gebeurd? Gaandeweg lijk ik deze vrijheid kwijt geraakt te zijn.

Het dwalen over de werf of door de loods voelt niet meer als een dwalen, veelmeer als een zich verplaatsen op steeds nauwkeuriger gedefinieerde wegen. Om me heen voel ik vaak onzichtbare wanden die me weerhouden. Ik betrap me er soms op, dat ik (jonge) theatermakers en (beeldende) kunstenaars met ingehouden bewondering en enige jalousie observeer als ze op de werf of in de loods aan het werk zijn. Zíj voelen nog wel de vrijheid om de vrije ruimte af te tasten en te bespelen en laten zich nog wél

ik hem niet meer terug. Wel kan ik letterlijk en figuurlijk mijn olifantenpaden verlaten en opnieuw kijken en opnieuw de openbare ruimte tegemoet treden. Hij is er immers nog steeds, net als 16 jaar geleden, om onderzocht, bespeelt en bevraagt te worden.

Eva Klee begon in 2006 met de bouw van haar atelier op de Vrije Kavel, de strook naast de grote blauwe deur tegen de Zuidgevel van de Scheepsbouwloods (NDSM Loods). In de wanden van haar atelier zitten verborgen kunstwerken, rode bordje op de gevel duiden de plekken aan.

De foto is in 2006 genomen toen de ondergrond voor Kunststad bouwrijp werd gemaakt. Tot vandaag hangt deze foto in het atelier van Eva naast een schets voor een kunstwerk op de gevel van haar atelier.

De geestelijke gezondheid van de creatieve klasse in tijden van neoliberalisme [1]

dat de kaartjes €329 of meer kostten, en dat er geen gastenlijst was voor de mensen die die “creative hub” vormen, want anders had ik waarschijnlijk mezelf voor lul gezet door te proberen te praten met die mensen achter dat goedbewaakte hek, zoals ik deed met het enigszins verbijsterde NDSM-management toen ik ze vroeg waarom we deze partij in hemelsnaam hadden toegelaten op ons terrein.

Dus, dit is ook aan de hand achter mijn studiodeuren in de NDSM Kunststad, waar ik een studio deel waar ik van houd, mijn veilige haven in een stad die uit zijn voegen groeit wat betreft sociaaleconomische verschillen en kansen. Ik kwam er voor het eerst in met een groepje voormalig klasgenoten vijf jaar geleden, allemaal vers afgestudeerd van de kunstacademie. De een na de ander gaf hun ruimte weer op, op zoek naar de mogelijkheid van een stabieler inkomen, om hun almaar hogere huren te kunnen betalen. Een van hen volgt nu een opleiding om leraar op een middelbare school te kunnen worden, een andere werkt in een café en is aan het bedenken wat ze verder wil met haar carrière.

Anderen hebben werk gevonden in commerciële omgevingen waar ze ten minste iets van hun talenten kunnen inzetten en zich minder zorgen hoeven maken over hun financiële situatie. Ze hoeven zich dan alleen nog zorgen te maken over hun geweten en over de ethische kwesties die ze zullen moeten negeren, en hierom weigeren sommige anderen deze optie nog steeds, als die ze al wordt geboden. Een andere studiogenoot verliet de stad definitief in een staat van wanhoop en desillusie, na een jaar tevergeefs te hebben geprobeerd om een betaalbare woning in Amsterdam te vinden. Ze ging terug naar het land waar ze vandaan kwam, enkele maanden nadat ze nog verklaarde dat Amsterdam de meest creatieve en open plek was die ze kende, omdat ze zich kort daarna realiseerde dat dat alleen geldt voor de rijken, de lucky few, of de oudere generaties die nog een woning

hebben kunnen vinden in goedkopere en kraakvriendelijke tijden.

De generatie die het op dit moment probeert te maken met een creatief beroep, heeft te maken met woonsituaties die de toestanden in Londen of New York benaderen. Ze betalen enorme bedragen aan huur voor een piepklein kamertje of een appartement dat gedeeld wordt met vier andere werkende volwassenen, als je al zoveel geluk hebt om zoiets te vinden. Ik heb vrienden dakloos zien worden, door burn-outsn angstaanvallen zien gaan voor hun dertigste, voormalig klasgenoten die worstelen met het vinden van bijbaantjes, en vervolgens met de motivatie om naast die baantjes nog genoeg energie op te brengen om iets anders te doen. Sommige van deze dingen hebben misschien gewoon te maken met de beroepsgroep: de arme kunstenaar die het maar niet lukt om geld te verdienen met het eigen werk. Maar ontelbare keren kwam ik erachter dat mensen om me heen hun mentale gezondheidsproblemen verborgen hielden, omdat ons ingeprent wordt dat het onze eigen schuld is als we falen, en dat we gewoon harder moeten werken. Laten we ten minste elkaar overtuigen dat dat niet zo is. Laten we het vaker hebben over de minder mooie dingen die er achter deze deuren en achter deze ogen plaatsvinden.

Laten we samen zeggen: rot op, neoliberale kapitalistische samenleving waardoor iedereen in egocentrische concurrenten verandert, terwijl wij van [5] nature solidair zijn.

Jij maakt dat we ons arm voelen, terwijl er meer dan ooit is om te delen. Jij maakt ons onzeker over wat we hebben bereikt als het geen geld oplevert. Jij laat ons machteloos voelen tegenover geldzuchtige rijken en je geeft vervolgens ons de schuld.

IK ben het helemaal niet, wereld, JIJ bent het.

[1] Dit is een referentie naar het boek uit 2002 The Rise of the Creative Class van Richard Florida, dat de

gemeente Amsterdam expliciet als inspiratie voor het broedplaatsenbeleid gebruikte. De NDSM Kunststad is de eerste broedplaats van Amsterdam: een verzameling studio’s en ateliers voor kunstenaars en andere creatieven, meestal tijdelijk gevestigd in leegstaande kantoorgebouwen of industriegebieden die nog gegentrificeerd kunnen worden.

Het idee is dat als je kunstenaars in deze minder gewilde buurten neerzet waar de rijkeren nog niet echt durven te komen, zij vanzelf zorgen voor culturele activiteiten en een spannende sfeer, waardoor het gebied aantrekkelijker wordt voor investeerders en ontwikkelaars, die er uiteindelijk voor zorgen dat de buurt te duur wordt voor diezelfde “creatieve klasse”, die vervolgens weer de volgende marges van de stad op moeten zoeken.

[2] Zie: Hoge verwachtigen, Kansen en belemmeringen voor jongeren in 2019 .

Gepubliceerd in augustus 2019 door de Sociaal Economische Raad. https://www.ser.nl/nl/ Publicaties/kansen-belemmerin‐ gen-jongeren [3] “Alternative facts” verwijst naar de geweldig belachelijke uitspraak van presidentieel raadgeven Kellyanne Conway in de Verenigde Staten, die deze term bedacht om de leugens te verdedigen van de woordvoerder van het Witte Huis Sean Spicer over de aantallen aanwezigen bij de inauguratie van Donald Trump als president van de V.S. Hier is een heuse wikipediapagina gewijd aan deze woorden: https:// en.wikipedia.org/wiki/Alterna‐ tive_facts [4] https://thenextweb.com/ event/tnw-conference-2019/ page/2/ [5] Zie: Rutger Bregman, “Dit is de vraag waar bijna al onze politieke debatten om draaien (en het antwoord geeft hoop)”. In: De Correspondent. March 10, 2018. https://decorrespon‐ dent.nl/8001/dit-is-de-vraagwaar-bijna-al-onze-politiekedebatten-om-draaien-en-hetantwoord-geeft-hoop/ 307598445-a668757c Bekeken op 29 augustus 2019.

Marjanne van Helvert is historicus, ontwerper en docent aan de Rietveld Academie

Raad (SER) [2] heeft deze groep significant minder vertrouwen in de toekomst dan eerdere generaties. En terecht: zij hebben minder kans op een baan of op een hypotheek, en daardaar moeten ze veel grote beslissingen in hun leven uitstellen of zelfs afstellen, zoals op zichzelf gaan wonen, een huis kopen, een gezin stichten, etc. Het is niet hun schuld; zij zijn niet opeens met zijn allen meer verwend, zwakker, of minder succesvol dan bijvoorbeeld de generatie die in de jaren ‘90 volwassen werd. De wereld om hen heen is meer verdeeld, financieel harder, en minder solidair, en dat voelen ze.

Ik voelde het ook. Ik voel het nog steeds. Ik heb nu betere manieren om ermee om te gaan en te zorgen dat ik er niet aan onderdoor ga, maar de verlammende vraagstukken blijven dezelfde. En het is de aard van de dominante neoliberale ideologie waar we mee opgroeien, dat we onszelf de schuld geven voor ons ‘achterblijven’. Hoe kan ik een verschil maken als ik mijn gepriviligeerde, depressieve zelf ‘s ochtends niet eens uit bed krijg? Hoe kan ik proberen de wereld te veranderen als ik mijn eigen leven niet eens onder controle heb? Hoe kan ik ergens iets aan doen als ik nergens iets aan doe? Dit zijn slechts een paar van de gedachten waar ik elke ochtend mee wakker werd, waarover ik lag te piekeren als ik te lang in bed bleef liggen, te laat, te verdrietig en te verslagen aan mijn dag begon.

Regelmatige aanvallen van cynische, existentiële angsten waren gewoon geworden. Dit was mijn dagelijkse strijd met de werkelijkheid zodra ik wakker werd. In een fractie van een seconde schakelde ik tussen “IK ben het niet, JIJ bent het, stomme, keiharde, slechte, commerciële, gedoemde wereld!!!” en “godverdomme, ben ik nou gewoon zo’n verwende, luie, mislukte kunstenaar, of nog erger: millennial, zeurend over hun sneue leven, terwijl ze biologische koffie drinken en yoga-poses instagrammen?”

Een verlammende angst dat je nooit goed genoeg bent, dat je de vrijheid die je zocht eigenlijk helemaal niet aankunt, dat de wereld helemaal geen behoefte had aan de middelmatige kunstenaar, ontwerper, schrijver, denker of wat ik

dan ook dacht te willen zijn.

En als ik niet die briljante, hardwerkende persoon kon zijn met eindeloze hoeveelheden energie om steeds weer nieuwe ideeën te verzinnen en nieuwe experimenten aan te gaan die uiteindelijk toch wel érgens zouden moeten landen, waarom zou ik dan überhaupt willen zijn .

Ondanks mijn overduidelijke klinische depressie had ik het gevoel alsof ik eigenlijk niks te klagen had. Ik had een huis, een partner, best een normale jeugd, een paar diploma’s (hoewel niet erg nuttig in onze neoliberale, kapitalistische samenleving), en ik was meestal nog best in staat te doen alsof ik wel normale hersenen had, of zelfs een gelukkig hoofd. Ik ben een bevoorrecht, wit persoon uit de middenklasse, hoogopgeleid en met een sociaal vangnet dat waarschijnlijk wel zou zorgen dat ik nooit dakloos door de wereld zou gaan, als ik vriendelijk om hulp zou vragen. Ik had een part-time baantje in een winkel, dat ik haatte, maar ik kon mijn huur betalen en zelfs een kleine, gedeelde studioruimte om te werken aan “mijn echt werk”, of in elk geval te proberen uit te vinden wat dat dan was. En mijn buitenlandse vrienden zeiden me dat Nederland echt bijzonder was dat deze situatie kon bestaan. Vergeleken met mijn vriend in New York, die een FULL-time stom bijbaantje had, waarmee hij maar net zijn huur kon betalen, en waarnaast hij nog alle kleine beetjes tijd, geld en energie die hij op kon brengen, stak in zijn echte roeping: muzikant zijn, had ik het nog makkelijk. Of mijn vriendin uit München, die met open mond rondkeek in de Kunststad en mij vroeg wanneer het allemaal tegen de vlakte zou gaan om dure appartementen voor rijke mensen te bouwen.

Stel je voor hoe verrast zij was toen ik antwoordde dat de Kunststad een of andere overeenkomst met de gemeente Amsterdam heeft, dat, voor zover ik begreep, dit alles helemaal niet gesloopt mag worden, in elk geval niet de komende vijftig jaar.

Nederland is misschien wel Eénoog in het land der subsidieblinden, en ik ben een geluksvogel dat ik kan doen wat ik doe.

Op dit moment bevind ik mij in de gelukkige positie dat ik gevraagd word om te schrijven en te praten over dingen die ik belangrijk vind en waar ik iets vanaf weet,

5

en soms doe ik dat zelfs ongevraagd. Ik heb wat therapie gehad en wat pillen genomen waardoor mijn leven makkelijker werd, terwijl ik in het geheim de diepste depressie bestrijdde die ik ooit had meegemaakt, na de monsterbevalling van de publicatie van mijn boek. Nu, in mijn werk als docent, probeer ik mijn studenten te contra-hersenspoelen met socialistische en milieuactivistische propaganda, om de [3] “alternative facts” waarmee ze dagelijks geconfronteerd worden, tegen te gaan. Ik bied mij vrijwillig aan voor die zwarte lijst voor linkse leraren die onze jongste populaire fascistische politicus heeft voorgesteld.

Ik hoor sommige van jullie denken: “ja! Jij bent inderdaad een zeurende, bevoorrechte, mislukte kunstenaar! Zoek eens een echte baan! Linkse, subsidieslurpende hobbyist, waar al onze belastingcenten naartoe gaan, bla bla bla…!”

En ja, wij hebben laptops en poke bowls en mindfulnesscursussen. Maar we hebben geen vaste contracten, geen pensioenen, huizen, of zelfs het vooruitzicht op een beter toekomst. Ondertussen komen er letterlijk busladingen toeristen naar de NDSM, onze kleurrijke studio’s fotograferend, zich afvragend wat er achter al deze deuren gebeurt. Jij bent waarschijnlijk een van hen, als je dit leest, en bent hier welkom. De gentrificatie van de voormalige scheepswerf is een succes. Er zitten hier nu verschillende restaurants en sjieke hotels, MTV en Greenpeace hebben hun kantoren hier naartoe verplaatst, en de duizenden huizen die gebouwd worden zijn al verkocht voor de eerste steen de vervuilde grond raakt.

Tegelijkertijd verhuurt de stichting NDSM zijn zwaarbevochten territorium als een trendy postindustrieel decor voor zakelijke evenementen en bedrijven die bestaansrecht halen uit het ondermijnen van wat er nog over is van de subsidies en sociale zekerheid die onze welvaartsstaat te bieden had.

Ja, ik kijk naar jullie, TheNextWeb. “As a shipyardturned-creative-hub, it’s the perfect vibe for our 14th edition”, zoals TNW de NDSMlokatie aankondigde voor mei [4] . Het is maar goed 2019

De geestelijke gezondheid van de creatieve klasse in tijden van neoliberalisme [1]

De geestelijke gezondheid van de creatieve klasse in tijden van neoliberalisme [1] Marjanne van Helvert Een hoogst subjectieve en persoonlijke tirade over wat er achter sommige van deze deuren gebeurt Een van mijn docenten op de kunstacademie zei ooit dat we na ons afstuderen erop moesten rekenen dat we ten minste vijf jaar zouden moeten ploeteren, met stomme bijbaantjes op het randje van armoede, ons afvragend of we de juiste keuzes hadden gemaakt, steeds op het punt van opgeven, en dan, misschien, als we dan nog steeds bezig zouden zijn, nog steeds al onze energie en overtuiging stoppend in het ontwikkelen van een eigen praktijk, proberend om een positie te vinden waar ons werk zou kunnen passen, dat gaatje te vinden waar we uniek en gewild zouden zijn, of tenminste een soort van publiek zouden vinden, dán zouden we ons ding misschien in ons beroep kunnen

veranderen. Minstens vijf jaar alles investeren wat je in je hebt, en dan komt er misschien iets uit.

Dat leek mij best een redelijke deal. Het sprak tot de romantische verbeelding van de zwoegende kunstenaar net voor de doorbraak waar iedereen stiekem van droomt.

Ik had toch geen andere plannen voor de toekomst.

Geen huisje-boompje-beestje, of materialistische doelen die ik wilde bereiken. En tot mijn uiterst voorzichtige vleugje van optimisme bleek het voor mij zo te gaan. Of het toeval is, of dat mijn docent me die dag de meest waardevolle les leerde, dat weet ik niet, maar ik kreeg een opdracht die ik geweldig vond en waar ik goed in was, en toen nog een, en toen nog

een. Ik verloor alleen wel letterlijk mijn gezonde verstand terwijl ik in die vijf jaar boven water probeerde te blijven. Niemand had me van tevoren verteld over de alomtegenwoordigheid van mentale gezondheidsproblemen in zo’n soort periode in je leven. Ik dacht dat het beeld van de gekwelde, depressieve kunstenaar een cliché was, totdat ik openlijk met de mensen om me heen over mijn depressies ging praten.

Er is een toenemend aantal jongvolwassenen, studenten en werkenden tussen de 25 en 35 jaar, dat lijdt aan depressies, angststoornissen, en burn-outs. En niet alleen in de creatieve sector.

Volgens een recente studie van de Sociaal Economische

3

door steenrijke individuen. De verandering is voelbaar aan de andere kant van het spectrum: aan de kant van de spontane, kleinschalige en experimentele initatieven. Deze zijn erg kwetsbaar en hebben steeds meer moeite om mee te komen. Zeker na de invoering van het Kraakverbod is alle ruimte voor wonen, werken en cultuur onderworpen aan de keiharde wetten van het vastgoed.

De NDSM Werf-Oost heeft in dit opzicht een bijzondere uitgangspositie. Het buitenterrein en de hellingen van Werf-Oost zijn eigendom van de Gemeente, Stichting Kinetisch Noord heeft de 20 duizend vierkante meter tellende Scheepsbouwloods zelf in erfpacht. Het is in zijn geheel een Rijksmonumentaal Ensemble en geniet daarmee behoorlijke bescherming. Al met al: de ruimte is onderworpen aan een zekere mate van democratie en in fysieke vorm hoeft het weinig te vrezen.

Deze veiligheid is er een die zowel gekoesterd als benut moet worden: de wereld verandert namelijk snel. Toen ikzelf in 2007 neerstreek op de NDSM werf, waren de huurders verwikkeld in een strijd voor lijfbehoud. De beherende stichting had geleden onder mismanagement en stond aan de rand van het faillissement. Alleen de crisis kon nog voorkomen dat de loods verkocht zou worden aan Woningstichting De Key. In de relatieve luwte van de crisisjaren zijn puinhopen opgeruimd en is de rust gewederkeerd. De laatste 5 jaar is het echter weer heel hard gegaan. Rondom de NDSM WerfOost wordt er anno 2019 het ene na het andere bouwplan ontwikkeld..

De stad rukt op. Zelfs met een goede uitgangspositie vergt het goed rentmeesterschap om de NDSM in vorm en functie voor de stad te behouden. Tot op heden wordt er hier nog niet echt in uitgeblonken. Zo heeft de gemeente enkele jaren geleden dusdanig veel geld in de renovatie van de Y-helling gestoken dat vanwege de torenhoge nieuwe huurprijs geen enkele huurder kon terugkeren. De aanstaande renovatie van de X-helling roept dan ook de vraag op of het niet anders kan. De huidige huurders hebben al geruime tijd een plan klaarliggen waarbij er wordt gesleuteld aan de uitgangspunten om het investeringsniveau te drukken en de functie van de helling te behouden. Deze overgedimensioneerde voorloorlogse betonnen constructie leent zich immers bij uitstek voor een pragmatische renovatie. Als de politiek echt serieus is over het vermijden van een tweede Wetergasfabriek (niets ten nadele van), dan moet deze richting serieus worden bekeken.

Stukje bij beetje wordt de NDSM werf door de stad omarmd. De paar rauwe randjes die de werf nog heeft zijn over 20 jaar waarschijnlijk verdwenen. Laatst liep ik naar binnen bij onze nieuwe buurman Biercafé IJver. Ik ben behoorlijk onder de indruk wat de initiatiefnemers hier voor mekaar hebben gekregen. De positiviteit en het ambitieniveau zijn welkome toevoegingen op de werf en iets waar menig werfgebruiker zich aan zou kunnen optrekken. Maar er bekruipt mij ook een gevoel van onbehagen. Ik merk dat ik deze nieuwigheid lastig kan vereenzelvigen met het beeld dat ik door de jaren van de werf heb opgebouwd. Die spanning die men bij de blauwe deur ervaart: tussen links het nagelnieuwe onderkomen van de horeca en rechts het houtje-touwtje van de hergebruikte Floriade gebouwen op de Vrije Kavels. Gaan we linksaf of rechtsaf? Of is er een tussenweg?

Als het aan mij ligt gaat de NDSM rijden op de rechterbaan van de tussenweg. De relatief eenvoudig te ontwikkelen derde laag zou snel tot uitvoering komen met als doel meer reuring en differentiatie. De binnenkort vrij te komen MX3D kavel zou worden ingevuld met een brede publieksfunctie waar heel Noord elkaar kan ontmoeten. Gebruik makend van die geweldige deuren op het zuiden kan er hiermee betekenis gegeven worden aan het NDSM ‘plein’. Het skatepark zou worden behouden met erboven FUSE en eronder werkruimtes in een iets hoger segment die de NDSM als geheel ook naar een iets hoger niveau weet te tillen. De Noordstrook met zijn kathedraal-achtige kwaliteiten wordt voor altijd vrijgewaard van permanente ontwikkelingen. Over twintig jaar zou men zich afvragen hoe deze bijzondere functies op zo’n centrale plek zich staande hebben weten te houden.

De mate waarin deze of andere vergezichten realiseerbaar zijn wordt echter volledig bepaald door het huishoudboekje. De financiën van Stichting Kinetisch Noord (de eigenaar van de Scheepsbouwloods) drijft op zogenaamde incidentele verhuur. Hoewel voor sommigen vervelend, zijn evenementen als vlooienmarkten, dancefeesten en fotoshoots van levensbelang om de begroting op nul uit te laten komen. Tenzij er een ander plan komt waarmee er enkele tonnen aan netto inkomsten per jaar wordt binnengehaald zal iedereen een modus moeten vinden in deze realiteit. Door de jaren heen hebben wij met ons architectenbureau verschillende ontwikkelscenario’s voor de loods onderzocht. Tot op heden konden de modellen zichzelf best bedruipen maar zouden ze nog onvoldoende bijdragen aan de onderhoud van het Rijksmonument. Dat is namelijk de realiteit: de betaalde huur moet voldoende zijn om het gebouw elke 30 jaar in de steigers te kunnen zetten.

Het ontwikkelen van de binnenruimte lijkt op dit moment dus niet verstandig. Sterker nog, als men de oprukkende stad in ogenschouw neemt moet men de huidige businesscase koesteren en misschien zelfs intensiveren. Zodra de eerste woningen worden opgeleverd aan de overzijde van het Cornelis Douweskanaal zal het waarschijnlijk gedaan zijn met de lucratieve verhuur aan bijvoorbeeld muziekfestivals. Misschien is het de moeite waard om te kijken hoe de frequentie van deze verhuur juist verhoogd kan worden zonder dat er teveel wordt ingeboet op leefbaarheid. Bijvoorbeeld een constructie onder het skatepark die het nu mogelijk maakt om nu geld te verdienen en straks eenvoudig kan worden getransformeerd tot complementaire werkruimtes in een iets hoger huursegment.

Mogelijk blijkt dit de tijd te zijn waarin er nog relatief eenvoudig kon worden verdiend. Een tijd dus van wachten, maar ook van het opbouwen van vermogen en formuleren van een inhoudelijke en financiële visie die anticipeert op ontwikkelingen in de omgeving. Dit betekent feitelijk het op de lange baan schuiven van permanente ontwikkelingen. Dat is tegelijk ook mooi voor nu: zo kan die lege ruimte telkens opnieuw worden uitgevonden.

Als deze handschoen niet wordt opgepakt zullen externe partijen met hun eigen geld – gaan bepalen wat er gebeurt. Er moet dus een visie komen voor terrein, hellingen en loods die het rentmeesterschap als vertrekpunt neemt. Een zelfbewuste visie die zich kan meten met de onhoudbare krachten van de oprukkende stad. Alleen zo kan men ervoor zorgen dat een reddende engel, hoe oprecht ook, niet nodig blijkt op de NDSM. Auguste van Oppen is medeoprichter van BETA architecten

De beschermengelen op afstand houden

Open de deuren en maak ruimte! Dat is een uitdaging aan alle stadsmakers - kunstenaars, stedenbouwers, architecten, gebiedsmanagers en ontwikkelaars. Hoe gaat deze nieuwe ruimte er uitzien? Op welke manier en met welke middelen stellen we ruimtes die de publieke dimensie van de stad versterken veilig? Ontstaan vanuit een organisch gegroeide verbinding met de directe omgeving vormen ze idealiter een sterk en vitaal weefsel dat uitgaat van radicale gastvrijheid.

Radicale gastvrijheid kent twee richtingen: naar binnen en naar buiten. Volgend jaar vieren we ons tienjarig bestaan.

Dat doen we met een vernieuwde versie van de Summershow met aandacht voor talent in Noord en op de werf, een ontwerpwedstrijd om van de gevel van Nieuw Dakota een baken in de stad te maken, een mobiel atelier dat langs bejaardencentra, scholen, buurtkamers, bibliotheken en ziekenhuizen reist (resulterend in het 750 jaar Noord boek) en een doorlopend publieksprogramma met sprekers van dichtbij en ver weg, om samen uit te tekenen hoe dit inclusieve, translokale culturele weefsel van de toekomst er uit zal zien.

Tijdelijk duurt het langst, als een relatie die zoveel spannender en liefdevoller kan zijn in het besef van de voortdurende eindigheid ervan. Terwijl zich ondertussen, haast onmerkbaar maar gestaag, een band smeedt van vertrouwen, continuïteit, aandacht en aanwezigheid in verschillende tinten blauw: radicaal gastvrij.

1. De zeepjes worden verkocht bij Nieuw Dakota met een wikkel waarop staat: " Listen to river spirits, wash yourself but use only what you need and treat it like it is not

yours! Soap made with Kwepi charcoal from Suriname / Kwepi is a special tree of which the bark is used in the ceramic process of Kali’na Amerindian pottery. ” riverinreverse.hotglue.me 2. Losgezongen van Tijd en Ruimte, in: Zeven jaar Geleden, Motley boek, juni 2019, Jappe Groenendijk is filosoof, schrijver en dramaturg. Hij is verbonden aan de Amsterdamse Hogeschool van de Kunsten, waar hij studieleider is van de master Kunsteducatie en kunstfilosofie doceert. Daarnaast werkt hij als muziektheater- en dansdramaturg.

3. Maarten Doorman schreef in opdracht van Nieuw Dakota in 2018 het essay Ver weg dicht bij, over het translokale in de kunst: https://nieuwdakota.com/wp/wp-content/uploads/ 2019/03/Maarten-Doorman_Far-off-and-nearby_Ontranslocality-in-the-arts.pdf 4. Na ar analogie van de term radicale autonomie die Jeroen Boomgaard tien jaar eerder als receptuur voor kunst in de openbare ruimte lanceerde. Wat destijds een adequate houding (radicaal autonoom) leek om te complexiteit en vooral de corrumperende politieke dimensie van kunst in opdracht te lijf te gaan (kunst in tijden van procesmanagement), lijkt nu niet meer voldoende. Het procesmanagement bleek slechts een aankondiging van een veel rigoureuzere verschuiving. In die zin heeft Felix gelijk: er is nu iets veel fundamenteler mis - de publieke dimensie zelf staat zwaar onder druk. Het gebrek aan inclusiviteit en de oproep tot radicale maatregelen zijn daar een uitvloeisel van.

De beschermengelen op afstand houden Auguste van Oppen Op die mooie zomermiddag had ik de afstand in een half uur prima kunnen fietsen. Het idee van de nachtelijke terugtocht over verlaten uitvalswegen zag ik alleen minder zitten. Ik koos voor de speciaal ingehuurde vanaf Amsterdam Centraal en sloot me achteraan een lange rij Amsterdammers. Eenmaal aan boord vroeg een besnorde chef met leren schort of ik toevalig zin had in een oester. Ik bedankte en ging voor de champagne.

Trossen los, en weg waren we richting Zaandam.

Ik was op weg naar de opening van Het HEM: het nieuwe cultuurgebouw in Zaandam. Dat er sinds een jaar of twee iets bijzonders aan het broeien was in de Kogelfabriek van het Hembrugterrein zal weinigen zijn ontgaan. Het uitgekiende mediacrescendo heeft daar in elk geval flink aan bijgedragen. Het HEM heeft een nobele doelstelling, aldus Kim Tuin, tevens ex-directeur van de NDSM Werf in het Parool: “We gaan heel veel experimenteren; we nodigen mensen uit bepaalde communities uit om bij ons te komen programmeren. Zij krijgen het hele pand tot hun beschikking. Daarmee halen we op een eigenwijze manier kunst in huis.”

Ik begon mij af te vragen wie onze gastheer was. Ik wilde weten wie deze geweldige opschaling van de succesvolle Sexyland formule bekostigde. Alex Mulder dus: Amsterdammer, groot geworden in de uitzendbranche en sinds enige tijd mecenas van de kunsten. Eerder was hij de reddende engel voor belangrijke cultuurgebouwen als de Rode Hoed, Felix Meritis en De Nieuwe Liefde. Een indrukwekkend CV, vast ook onder filantropen. Op termijn wil Mulder met OMA (het bureau van Rem Koolhaas) ook een hotel bouwen op de Kogelfabriek. Dat gaat alleen nog even duren: onlangs heeft de Raad van State de plannen voor het hele Hembrugterrein gedwarsboomd. Gelukkig heeft Mulder een groot vermogen en daarmee een lange adem.

In Rotterdam gebeurt iets vergelijkbaars. Daar investeert de Familie van Der Vorm, rijk geworden met de Holland Amerika Lijn, een deel van hun miljarden met de Stichting Droom en Daad. Wim Pijbes mag de miljoenen uitdelen aan culturele en stedelijke initiatieven. Onlangs wilde de stichting een bijdrage leveren aan de verbouwing van het Boijmans in ruil voor een zetel in de Raad van Toezicht. De Gemeente bedankte met als resultaat een waarschijnlijk begrotingstekort. In Rotterdam beginnen er bezwaren te ontstaan tegen dit ‘ondemocratische geld’.

Deze versmelting van de private en culturele sector is geen nieuwe en zal in elk geval geholpen zijn door de bezuinigingen van Halbe Zijlstra enkele jaren geleden. Tegelijk is het ook van alle tijden: zo bouwde Sarphati het Paleis voor Volksvlijt en Van Den Ende het De La Martheater. De grootste verandering die wij nu meemaken is dus niet dat er grootse en meeslepende projecten worden gerealiseerd

Tanja Karreman is directeur en curator van Nieuw Dakota

1

Radicale Gastvrijheid Tanja Karreman Listen to river spirits, wash yourself but use only what you need and treat it like it is not yours!

Zwarte zeep Wanneer bij goed weer de voordeur en de roldeur aan de achterzijde wagenwijd open staan om voor een beetje verkoeling te zorgen, is Nieuw Dakota op zijn best. Dan is het een huis van de straat - gelijkvloers en vrij toegankelijk met toegang tot het best bewaarde geheim van de NDSM-werf: de achtertuin, verstopt tussen de wanden van golfplaten, met uitzicht op de NDSM-kraan en aan de zijkant een kleinschalig garagebedrijf, gescheiden door het kunstwerk InsideOutside van Maze de Boer: een prieel van garagedeuren dat beschutting biedt tegen zon en regen. Een paradijsje met wuivend riet, zelf gekweekte groenten en een tafeltennistafel voor wie zin heeft om te spelen. Binnen is buiten en andersom.

Deze zomer, gedurende de heetste weken van het jaar, toonden Suzanne Bernhardt en Didi Lehnhausen werken die ze respectievelijk gedurende een residency in Moengo/ Suriname en Ruang MES 56 in Yogakarta/Indonesië hadden gemaakt. Het publiek wandelde binnen van beide kanten; verdwaalde toeristen, festival gangers, zelfs het vaste winter publiek was verrast door licht en ruimte en laafde zich aan de enorme kalebas met koud water bij de achtertuin.

Bernhardt goot water over de handen van bezoekers met een grote houten lepel. De onweerstaanbaar naar geblakerd hout geurende zwarte zeep, maakte ze van de verbrande bast van de Kwepiboom uit de oerwouden van Suriname, als overblijfsel van de klei-objecten die ze ermee maakte naar traditioneel inheems receptuur.

Ruimte voor kunst Rondom de NDSM-werf Oost worden 6000 woningen gebouwd. De biosnackbar maakte plaats voor dure appartementencomplexen. De containerwoningen voor studenten en statushouders zullen weldra plaats moeten maken. Ondertussen spuiten kunstenaars de wanden van het Streetart Museum in de voormalige Lasloods vol. Het is een prachtig schouwspel van parallelle werelden: toeristen die op de foto gaan voor de reusachtige muurschildering van Anne Frank, modellen die tegen de achtergrond van telkens wisselende graffiti worden gefotografeerd - terwijl aan de overkant van de straat de ruimte langzaam maar zeker wordt gladgestreken en de nieuwbouw keurig de hoogte in gaat.

Zienderogen komt de werf in verdrukking. Maar wat wordt er eigenlijk verdrukt? De ruimte, de mensen? De ruimte om te spelen en te delen? Het licht? Het andere geluid, de tegenstem? De hamvraag van de vijfde NDSM-OPEN is: wat kunnen kunst en de aanwezigheid van culturele ruimtes/ zones betekenen voor de leefbaarheid van een gebied en van de stad?

Want meer nog dan de fysieke 'open’ ruimte op de werf is het de mate van openbaarheid en gemeenschappelijk gebruik die onder druk staat. De afgelopen jaren is de openbare ruimte, ook op de werf, opgegaan in de verkapitalisering en festivalisering van de stad. De openbare ruimte wordt niet langer ontworpen en gebruikt als toegankelijke plek maar als een doorgangsroute - een transferzone - om zo snel mogelijk van A naar B te komen en om zeer tijdelijk veel mensen te 'verwerken'.

Dit roept een behoefte aan andersoortige ruimtes op: een cultureel weefsel als tegenwicht aan wat Jappe Groenendijk ‘de vliegtuigbubble’ noemt; plekken om letterlijk en figuurlijk stil te staan, voor iedereen, niet insluitend maar open. Nieuw Dakota opent met dit essay graag de discussie hoe deze plekken er uit kunnen zien, hoe ze zich verhouden tot de openbare ruimte en tot elkaar, en voor wie ze bedoeld zijn.

Tien jaar geleden werd Nieuw Dakota door een paar kunstliefhebbers uit Noord opgericht. De ambities waren groots, de naam verwees naar de pioniersgeest van de MidWest, er werd gelonkt naar de mondiale kunstwereld. Nieuw

Dakota werd met argusogen bekeken, binnen de kunst, en ook op de werf: de white cube - synoniem voor kunsthandel, het grote geld, internationale musea - strookte niet met de anarchistische geest van de werf! Maar het tij keerde. Het is precies in deze tien jaar dat zich wereldwijd een nieuw soort kunstruimte ontwikkelde, vanuit een sluimerende behoefte aan andersoortige niet-commerciële intieme ruimtes in de stad - plekken waar niet consumeren of vermaak voorop staan, maar ontmoeting en bezinning, kijkend naar de wereld vanuit een translokaal perspectief.

Publieke ruimte als inclusiviteit Voor de aanwezigheid van een cultureel weefsel in de stad, als een parallelle wereld - een uitvalbasis, een safezone - is de aard en de mate van toegankelijkheid van de plek minstens zo belangrijk als de inhoud en de kwaliteit van de programmering. Dit soort plekken hebben de potentie om een verlengstuk van de openbare ruimte te zijn, de openbare ruimte te 'verbreden' en het gebruik ervan te intensiveren, niet alleen in kwantiteit maar in kwaliteit en intimiteit.

Van oudsher is de openbare ruimte een plek voor ontmoeting. En kunst is daarin belangrijk - er is geen land ter wereld met zoveel kunstwerken per m2 als Nederland.

Kunst maakt een plek. Kunst vertelt het verhaal van een stad. Kunstwerken vormen het collectieve geheugen. Ze zorgen ervoor dat mensen zich kunnen verbinden aan een plek, goedschiks of kwaadschiks.

Ontwerpers van de stedelijke omgeving grijpen vaak terug op de Nollikaart : Gianbattista Nolli bracht het Rome van 200 jaar geleden minutieus in kaart. Daarbij maakte hij geen onderscheid tussen bebouwde en onbebouwde ruimte, maar tussen privaat (zwart) en publiek (wit). En tot de publieke ruimte van het historische Rome behoorden niet alleen de straten, stegen en pleinen maar ook de kerken, kloosters en andere publiek toegankelijke gebouwen. Opvallend is de gelijkmatige verdeling van zwarte en witte gebieden.

In Nederland anno 2019 zal de kleur zwart de overhand hebben. De Nolli kaart biedt een handvat om te kijken naar een gelijkmatigere verdeling van plekken, in het streven naar leefbaarheid en inclusiviteit. Neem, als gedachteexperiment, de NDSM-werf. Er is veel open ruimte. Maar: is de NDSM-loods openbaar of niet? En Nieuw Dakota en Beautiful Distress House, die vier dagen in de week open zijn? Sexyland: openbaar of niet? Festivals duren een dag en zijn alleen toegankelijk tegen betaling van tickets en consumpties. De werf zo in kaart brengen is een onderzoek waard. De legenda breiden we uit met een eigentijdse variant tussen wit en zwart in, eerder lichtblauw dan grijs.

Deze sprankelende blauwe zones zijn weliswaar publiek maar niet altijd toegankelijk. Het blauw manifesteert zich in verschillende gedaantes van tijdelijkheid.

Radicaal gastvrij Felix Rottenberg presenteerde namens de Kunstraad op 5 juli in Nieuw Dakota de ‘nominatie' van de A-Bis instellingen.

Hij nam de gelegenheid om die instellingen op te roepen tot het nemen van radicale maatregelen om te voorkomen dat de stad en de mensen in de wijken nog verder polariseren.

Dreigend - haast denigrerend, met de vinger omhoog – riep hij dat een projectje niet genoeg is. Ik moest aan Massih Hutak denken met zijn Verdedig Noord, aan Chris, Joop, Marcel, Fatima, Mazen, Marisca, Sarah, Judith en alle anderen die in Noord al jaren bezig zijn om verbindingen te leggen met de scholen, de buurtkamers, de mensen.

Wethouder Touria Meliani wil nog net niet overgaan tot een quotum maar ook haar boodschap is helder: de mate van inclusiviteit wordt leidend bij de uiteindelijke beoordeling van plannen en toekenning van gelden.

Hoewel we hetzelfde ambiëren, riep alles in mij op tot het gebruik van een andere taal. Toen ik aan het einde van de middag als gastvrouw van Nieuw Dakota het woord kreeg besloot ik spontaan een nieuwe dimensie aan de oproep tot radicaliteit toe te voegen. Ik introduceerde de ter plekke bedachte term 'radicale gastvrijheid’. Dat is wat wij hier al tien jaar doen: gastvrije en voor iedereen toegankelijke ruimte maken, met aandacht en continuïteit.

An institution in which play, curiosity and openness are honored.

We see the game, openness and flux as urgency, as a mentality.

practices; with friction, so that change is possible at the levels of institute, artist, public and society.

The SEXYLAND ARCADE is filled by like-minded people from enormously diverse subcultures, ranging from the creative initiatives with which we have built up a close professional relationship in recent years: Skatecafe, Garage Noord, De Ruimte,

Sexyland Arcade Het spel is een handeling.

Een instituut waarin spel, nieuwsgierigheid en openheid worden gehuldigd.

Het spel is strijd.

Het zit in onze aard: het willen meten, wedijveren, met het mooiste pronken, verliezen.

Wij zien het spel, openheid en flux als urgentie, als mentaliteit.

Het is heel belangrijk om geen log instituut te worden maar altijd open te staan voor werkelijk alles dat op ons pad komt; te werken met nieuwsgierigheid naar andere organisaties, kunst en praktijken; met frictie, zodat er verandering mogelijk is op de niveaus van instituut, kunstenaar, publiek en maatschappij.

De SEXYLAND ARCADE wordt ingevuld door gelijkgestemden uit enorm uiteenlopende subculturen. Variërend van de creatieve initiatieven met wie wij in de afgelopen jaren een innige professionele band hebben opgebouwd: Skatecafe, Garage Noord, De Ruimte, Unseen, Pacific Parc, TNO, SMIB, Dock Jongerwerk, Iraans clubhuis Stichting Anish, Order Collectief, De Performance Bar uit Rotterdam en NEST en PIP uit Den Haag; tot allianties met de fysieke omgeving: de toenadering die wij willen zoeken tot de ‘oor- spronkelijke’ Noordelingen uit Tuindorp Oostzaan en de NDSM-WERF.

Unseen, Pacific Parc, TNO, SMIB, Dock Jongerwerk, Iranian Clubhuis Stichting Anish, Order Collectief, De Performance Bar uit Rotterdam, en NEST en PIP uit Den Haag; to alliances with the physical environment: the rapprochement that we want to look for to the 'original' Northerners from Tuindorp Oostzaan and the NDSMWERF.

Sexyland Arcade The game is an action.

The game is a struggle.

It is very important not to become a log institute but always to remain open to really everything that comes our way; to work with curiosity towards other organizations, arts and

It's in our nature: wanting to measure, competing, showing off the best, losing.

ons waren. Ik wil me ook verhouden naar die historie. Want dit was niet zomaar de neutrale werkplek waar van alles zomaar gemaakt werd. Dat waren ook complete systeem, dat was ook allemaal grootkapitaal, zoals olie. Ik ben nu bezig met een bananenboot die was hier gebouwd in de jaren zestig op de andere helling. De banaan dat was toen een heel exotisch iets. En het moet heel snel ergens vandaan komen, en dat was met een gekoeld schip die 40 kilometer per uur voerden. Het is super interessant om te zien hoe dat loopt, wie zo'n schip maakt, wie de opdrachtgever is, waar dat geld vandaan komt en wat er met zo'n schip gebeurt. Dat vind ik eigenlijk het drama van de NDSM. De geschiedenis laat ook heel veel zien van wat er wat er gebeurd is, in Noord, in de stad.

Sarah : Verhouden - dat woord komt ook veel voor in de theatervoorstelling van Massih Hutak, Verdedig Noord, dat op het Over het IJ festival was en dat wij ook weer gaan laten zien tijdens NDSM OPEN, en waar hij zegt dat is wat je van mensen mag verwachten, dat ze zich verhouden tot elkaar. Hij heeft het over nu in Noord, dat nieuw mensen die hier komen wonen of werken zich moeten verhouden tot de mensen die hier al lang zijn. Maar je kan, je moet, het breder trekken. Wij hebben een verantwoordelijkheid om zich te verhouden - tot ons medemens, en ook tot de plek waar wij zijn. Bart's verhaal gaat over een diepe verhouding, waar je zegt, waar ben ik? Ik wil dat weten, ik moet dat weten, ik ga er iets mee doen.

Wat zou het betekenen, als de NDSM solidair zou zijn? Wie is dat dan, die solidair is? Wie organiseert dat, wie spreekt namens wij, en wie zijn dat ‘wij’?

Dat lijken mij interessante vragen, ook voor jou Tim, in de komende tijd. Want wat is de rol van de tussen-instanties, de stichtingen - de Stichting NDSM en Stichting Kinetisch Noord. Kan, moet er beleid zijn, of tenminste de wil, om samen er naar te kijken.

Tim : Ik zou het zo fijn vinden als de NDSM een soort van oase wordt. Een oase is een plek waar een natuurlijke bron is, en als je die bron niet in stand houdt, dan verzandt die, dan verplaatst die, of gaat die dood. Je hebt altijd een stam nodig die zich ontfermt over die oase. Maar een oase is juist ook een plaats voor allerlei bezoekers en tijdelijk gebruikers, waaronder ook toeristen. Dit is ook een waanzinnige verbindingsplek.

Als je kijkt naar hoeveel mensen er komen wonen, nu al wonen, dit wordt straks misschien wel het nieuw centrale stadsplein. Ik vind het enigszins

beangstigend omdat je niet weet wat gaat komen, en daar word ik juist wel weer blij van. Het geeft alleen maar mogelijkheden.

Hessel : Bart en ik hebben hier in 2010 een verhaal over de spelende mens gehouden. Ik geloof nog altijd dat dit zijn plekken voor de spelende mens, en niet alleen de kunstenaar, maar iedereen kan een spelende mens zijn. En dat is geen fysiek ruimte, dat zit in je hoofd. Ik denk dat het meest belangrijk is de ontmoeting tussen mensen. Het is hier een grote ontmoetingsplek, ja - dus laten wij dan ook zorgen dat de ontmoetingen kunnen plaatsvinden - wat er ook uit komt.

Chris : Daarvoor moet je dus wel het gevoel hebben dat je eigenaar bent van de ruimte die je wilt delen. En ook, elke stap die je zet, elke besluit dat je neemt, heeft een politiek level. Moet je bewust van zijn, en het goede daarvan is dat je ook dan - zeker in de ruime waar je het gevoel van hebt dat het van jou is - dat je ook weet, je kan ook anders kiezen, je kan ook dat besluit niet doen, en een ander besluit nemen - agency dus.

Anja : Bewustzijn is enorm belangrijk. Ik denk ook aan hoe je een autoriteit wordt zonder ervoor te kiezen. Er is niets meer vervelend dan wanneer iemand zijn eigen autoriteit niet erkend. Want dan neem je niet je verantwoordelijkheid.

Dus ook als het niet leuk is, is het soms echt belangrijk om het te erkennen en formaliseren. Wij hebben ook een autoriteit hier als collectief in Noord - of wij dat willen of niet. Hoe gaan wij hiermee om?

Heel praktisch, wij gaan proberen meer in het Nederlands te communiceren. Het lastige is dat wij zijn een Engelstalige organisatie, dus dat betekent meer werk.

Wij hebben gemerkt dat ons programma dit jaar, dat in principe was heel open, het zou toegankelijk zijn, maar omdat het in Engels was dan heeft het niet mensen in Noord aangesproken.

Bart : Spelen is ook politiek, net als design, en wij zijn het volgens mij aan het verleren. Ik heb het in mijn werk altijd heel erg over macht, maar het is niet sexy, want dat zijn vaak ingewikkelde kwesties. Je kunt het beter over de leuke dingen hebben. Ik ben hier twintig jaar actief op deze werf en mijn grootste frustratie is de middelmatigheid van alles. Het wordt gewoon fucking Amersfoort buiten. Twintig jaar geleden liepen er konijnen op vervuilde grond en

3

het was een landschap dat gaf hoop, en dit landschap wat we nu buiten zien is fucking saai. Dat hebben we gemaakt, daar zitten we iedere dag bij het raam te vergaderen. Dat is mijn grootste probleem, wat gaan we tegen die fucking middelmatigheid doen?

Ik ben een gelukkig mens. Ik zit hier vandaag ook uit een enorme betrokkenheid en liefde en toewijding, omdat ik echt met al onze argumenten heel erg voel dat we die experimenteerruimte levend moeten houden door erover te praten. En het zijn geen vierkante meters, hè. Daar heb ik het vandaag niet over. We hebben het meer over een mentaliteit als een denkbeeldige ruimte die we delen dan letterlijk vierkante meters waarin we allemaal een tafel huren of een stoel.

Maar wat voor ruimte dit gaat woorden, dat gaat heel erg afhangen van wat wij daar nog in de X Helling mogen kunnen doen, en wat je met Noorderlicht nog kan doen, wat je met dat samenhangende verhaal samen kan doen.

Hessel : Het gaat over samen. Wat wij samen met z'n allen kunnen doen.

Tim : Sterker nog, als we het niet met ze allen doen dan gaat men - en ik weet niet wie men is - maar men het voor ons doen.

Hessel Dokkum is voorzitter van Huurdersverening de Toekomst; Anja Groten is mede-oprichter van de collectief Hackers & Designers en Head of Design van de Sandberg Institute; Marjanne van Helvert is historicus, ontwerper en docent aan de Rietveld Academie; Chris Keuelmans is schrijver en voormalige directeur van de Tolhuistuin en de Balie; Joram Kraaiejveld Joram Kraaijeveld is inhoudelijk directeur van Platform BK; Sarah Payton is kunstenaar en redacteur van de kunstenaarskrant NDSM OPEN; Bart Stuart is kunstenaar; Tim Vermeulen is directeur van Stichting NDSM-werf.

An English translation of this discussion will be available online soon at www.artcityndsm.nl .

Tussen Hoop en Vrees

is de buurtstrijd, niemand was met meer met zijn eigen omgeving bezig. Je moet blijven bij waar je kracht ligt.

Tim : Ik denk dat angst wel een van de grootste bedreigingen is van dit moment - de angst om invloed te kunnen, of mogen, of willen uitoefenen… Ik hoor jou zeggen we moeten dit niet meer doen, we moeten dat niet meer doen, we moeten met z'n allen krimpen. Zo zitten mensen niet in elkaar. Ik ben een mens.

Ik ben opgevoed om dingen te willen, om begeertes te hebben, om verlangens te hebben. Niet om dingen niet te mogen.

Ik ben in Vlaanderen opgevoed, katholieke opvoeding, een heel diep gevoel van schuld is er bij mij ingeprent.

En toen ik daar wegging, heb ik één ding gezworen, het gevoel van schuld daar neem ik afscheid van. Mensen hebben hoop nodig. Dus ik wil opereren, niet tegen, maar voor.

Marjanne : Ik heb het niet over schuld, maar over verantwoordelijkheid. En over kwantiteit, niet kwaliteit. Ik word zelf moe van de angst voor een woord als krimp. Groei is echt geen goed woord meer. Ik kan een hele hoop inleveren voor ik het minder goed ga krijgen, moet ik zeggen. Want ik geloof daarin namelijk, dat dat wel een toekomst heeft.

Ik denk dat krimp een heel mooi perspectief is.

Tim : Maar dan is dat voor jou toch een verbetering, niet een vermindering? Als je dat voldoende weet te laden als een waarde waar mensen zich achter willen scharen. Als wij met elkaar initiatieven willen ontwikkelen en ontplooien om verandering tot stand te brengen, dan denk ik dat dit alleen maar een succes wordt, als we waardevolle nieuwe perspectieven creëren, waar mensen zich graag bij willen aansluiten, en er niet bij aansluiten vanuit een schuldgevoel.

Bart : Krimp gaat volgens mij over beheersen, dat je jezelf gewoon kan beheersen. In de stad word je niet geleerd om jezelf te beheersen. Je moet juist heel erg er vol inspringen. Daar word je heel erg voor beloond. Maar wat nou als je geen schulden wil maken?

Joram : Het is misschien wel interessant te vragen, wat is nu het domein van de kunsten? Stel dat het een domein zou zijn, wat is dan dat domein, wat kun je daar doen, wat heeft het de stad te bieden? Naar mijn idee gaat kunst altijd over representatie, kritiek en inclusie.

Wat zie je, wat kan ik eigenlijk zien? Wie is daarmee aangesproken, welke personen zijn aangesproken, en welke mensen probeer ik aan te spreken? Dat is wat kunsten kunnen doen. En dat is een heel ander verhaal.

Tim : Hoe breed zie je de kunsten? Ik wil geen stammenstrijd gaan voeren, maar volgens mij hoort de hele ontwerpwereld bij de kunsten, en de theaterwereld ook en de muziekwereld ook, ik zie dat in de breedste zin van het woord. Er is net een heel interessant rapport verschenen over de toegevoegde waarde van ontwerp voor de Nederlandse samenleving, wat het zou kunnen zijn. Een schets van nieuwe perspectieven. Beeldenmakers, kunstenaars, makers, zijn ultimo goed in staat om ons nieuwe voorbeelden te geven van hoe de toekomst eruit zou kunnen zien, zodat we in ieder geval de dialoog met elkaar kunnen aangaan, is dit ook de toekomst die we willen? In technologie en in de wetenschap wordt er vaak gesproken over key enabling technologies en dat we daarin investeren is ook superbelangrijk voor de economie en start-ups. Maar eigenlijk ontwerpers, kunstenaars, die hebben iets anders, dat zijn key enabling methodologies .

Methoden hoe we met elkaar dingen anders zouden kunnen doen. Het gaat niet alleen maar over representeren, het is niet alleen ik hou de samenleving een spiegel voor en ik nodig uit tot discussie, het is ook ik zet verandering in gang.

Bart : Ik wil graag komen met het begrip financiële dictatuur. Ik zit hier negen jaar te vergaderen over vrijheid. Dat is heel stom. Dat had ik nooit moeten doen. Ik zit met de afdeling Vastgoed die mij de afgelopen twee jaar heel de tijd zegt dat ik heel dom ben. Terwijl ik heel goed weet wat ik wil. En ik denk ook dat ik weet wat nodig is voor mijn buren en misschien wel wat goed is voor de kinderen die bij ons af en toe op creatieve les komen, maar de stad op het niveau van afdeling vastgoed en wethouder Touria, die mij gisteren een brief stuurt, die zegt: meneer Stuart, uw experiment is niet de ruimte waarin u werkt, uw experiment is dat wij u daar gedogen, dat vind ik bijzonder.

En als ik dan vraag, laat mij op een manier die wij interessant vinden, zoals Anja dat zegt, de experimenteerruimte bevragen, bevechten, benoemen, eigen maken, en dat mag niet, vanwege de methodiek van vastgoed kostenprijs, dan vind ik het heel moeilijke om de ambities te begrijpen van het grote verhaal. Dat zijn van die parallelle werkelijkheden. Dat wij op een fucking parkeerterrein zitten te kijken naar al die toeristenbussen die hier staan warm te draaien, en wij mogen - wij moeten huur betalen en wij mogen verder niks begrijpen van hoe het anders kan. In die zin heb ik eigenlijk weinig hoop over mijn eigen agency hier.

Chris : Het ironische is dat hier de huidige bestuurders in de stad, die vragen eigenlijk aan ons, aan Amsterdammers, om te komen met een ander model. Het college zou moeten vragen aan de afdeling Vastgoed om met een commons beweging te komen. Er hangt een soort magneet over de NDSM. Want hoe stoer je ook probeert het gesprek open te breken en de horizon te gaan, uiteindelijk heb je het gewoon weer over de werf. Maar als je dit soort gesprekken voert en elke keer erop uitkomt dat de echte verandering pas komt als je niet alleen buiten het marktmodel werkt, maar ook het marktmodel zelf als een mechanisme waarop zo'n stad is gebouwd, kan vervangen door iets anders - dan kom je bij een grote rol voor de kunstenaar, die dat alleen nooit alleen kan. En als er zo'n nood is aan alternatieve modellen, dan moet je ook doén. Dus ik denk dat we hier kunnen afsluiten met suggesties voor wat je kan doen of wat je al doet, naast alle vragen. Want Bart bijvoorbeeld heeft, negen jaar dat hij zich suf vergaderd heeft, ook nog wel wat gedaan. Het is niet per se dat het een het ander uitsluit.

Marjanne : Zelf vind ik het heel lastig om een soort van plannetje te bedenken.

Wat ik zie als een soort missie naar mijn studenten toe is om ze zich te laten realiseren dat ze politieke wezens zijn.

En dat elke beslissing die ze maken, als dat nou op persoonlijk gebied is of op het gebied van werk, dat het een politieke beslissing is. En dat ze daar dus bewust van kunnen zijn, en daar over kunnen nadenken, over als ze een andere beslissing kunnen nemen.

Anja : Ik heb een klein voorbeeld, van iemand die ons heeft gewezen op iets wat wij beter zouden kunnen doen als organisatie. We organiseren altijd een summerschool, waar we ook een publieksprogramma hebben. Dit jaar was één spreker uit de V.S. en ze had haar kind mee, en dat kind was een beetje chagrijnig. En toen begon een van onze deelnemers met dat kind te spelen, en dus die moeder had de tijd om haar praatje te houden over haar feministisch makersplek in Portland. Wij hadden haar een betaling aangeboden, maar zij zei uiteindelijk, hou maar en ga volgend jaar kijken dat er iets is voor moeders die alleen zijn. Het was voor haar belangrijk om dit met ons mee te delen op een constructieve manier. Het zijn kleine

dingen. Ik denk dat iedereen voor zichzelf momenten heeft waar je denkt: hier heb ik iets heel praktisch aan gehad.

Chris : Dat is een mooi klein voorbeeld van dat systeem doorbreken, want je wordt niet meer uitbetaald in geld, maar in een sociale voorziening...

Tim : Neem al de toeristen hier in Amsterdam, die worden nu gezien als overlast. Dat kan ik me voorstellen, maar ik loop ook in steden in de wereld rond als toerist. En dan zou je toch willen dat je iets zou kunnen bijdragen, waar de stad wat aan heeft als je daar op bezoek gaat. Ik zou graag een experiment willen doen, en de toeristen hier uitdagen om iets achter te laten waar wij iets aan hebben. Misschien een soort tijdelijk hotel waar je betaalt met social capital in plaats van met geld.

Sarah Payton : Ik denk dan aan de relatie met Noord en vraag ik me af of wij niet eerder meer energie in die richting zou kunnen geven. Want ik vind dat wij best veel bieden aan toeristen. Maar Noord dat is een ander verhaal, wij zijn nog altijd deel van een soort gouden randje aan het water, zonder verbinding. Dat is nu aan het veranderen, maar eerder omdat zoveel mensen vanuit de stad naar Noord verhuizen. Chris heeft in de Echo iets geschreven over hekken, over hoeveel hekken er zijn in Noord - fysiek maar ook mentale. Dat klopt, en ook voor veel mensen zitten de NDSM achter een hek. En dat hek zouden wij kunnen wegnemen, door een manier te vinden om open te zijn - of om connectie te maken. Ik vind dat eindelijk belangrijker dan de toeristen steeds iets bieden.

Anja : Ik merk dat ik altijd een beetje ongemakkelijk word, als er gesproken wordt over wat heeft de kunstenaar te bieden? Hoe kunnen wij indruk maken, hoe kunnen wij nu bewijzen dat we wel een waarde hebben? Je begint dan meteen te meten volgens een logica waar je eigenlijk helemaal geen deel van wil uitmaken. Mogen wij gewoon er zijn? Ik vind dat wij veel meer eisen moeten stellen. En dan als de vraag komt, bijvoorbeeld nu vanuit de politiek, kom maar met een voorstel, dat vind ik best frustrerend. Ik denk, wanneer doe ik dat dan nog? Want je moet ook gewoon overleven, meedoen, meedraaien, dat is het systeem. En je moet ook nog alles opnieuw bedenken, omdat het duidelijk niet goed werkt. Ik vind eindelijk dat wij moeten stoppen - met proberen te overtuigen, met toegankelijk en open zijn. Ik snap dat het niet zo makkelijk is als dat ik het nu zeg, maar het is een belangrijke frictie. Ik denk dat wij soms moeten zeggen, nu zijn wij even niet open, dat wij dan ook soms de deur gewoon dicht kunnen doen.

Bart : Volgens mij gaat open zijn over dat je iets privatiseert, iets in eigendom neemt, om het daarna weer terug te geven. Je moet wel het eerst krijgen om het te kunnen delen. En eigenaarschap, dat moet je oefenen en het gaat niet over het economisch begrip van eigenaar zijn maar je verantwoordelijk voelen. Dit gebouw is een financiële constructie in beheer van een stichting maar wie is de eigenaar van de broedplaats? Wie is de eigenaar van het gedachtegoed? Ik vind het daarom heel zinnig dat we dit doen dat je die ruimte bespreekt. De ruimte blijft er als je die blijft bespreken. En als je ophoud met praten, als alles dood slaat, dan is het gesprek weg en daarmee ook de ruimte.

Tim : Dat is mooi, je maakt iets wat impliciet is expliciet.

Bart : Ik ben me aan het verdiepen aan wat er hier is gebeurd met de werf, en om te kijken waar voeren al die schepen naartoe - de overzeese gebieden waar wij dingen gingen halen die zogenaamd van

1

Tussen Hoop en Vrees Wij vallen midden in een gesprek tussen Hessel Dokkum, Anja Groten, Marjanne van Helvert, Joram Kraaijeveld, Sarah Payton, Bart Stuart en Tim Vermeulen, onder leiding van Chris Keulemans.

Over de stad, over de ruimte en rol van kunst en kunstenaars, over het recht op autonomie, over zelf beslissen of je open of closed mag zijn, over krimp en deprofessionaliseren, over beheersen, verhouden en solidariteit. En uiteindelijk ook over de NDSM … …

Bart Stuart: Ik dacht altijd dat ik in Europa woonde en Europa wordt gedefinieerd aan de hand van de grenzen die er nu opgelegd zijn. Als ik bij het woord open blijf, dan zou Europa, en Amsterdam en de NDSM heel erg gaan over openheid, over toegankelijkheid en bereikbaarheid. Mijn probleem ligt dan in het begrenzen - niet zozeer de betaalbaarheid maar de geslotenheid van al die structuren. Die openheid, wat voor mij de stad is - dat je letterlijk naast elkaar kan zitten - en autonomie, en het recht op vormgeven, lijkt me erg terecht gekomen te zijn bij een elite die zich dat het heel makkelijk kan veroorloven.

Ik woon in de v an der Pekbuurt, daar zit ik in de huurdersvereniging, voor mij gaat het over de klassen, en de segregatie, de tegenstellingen. En je ben soms heel eenzaam bezig, en mijn vragen zijn dan vaak, voor wie doet ik dit, met wie doet ik dit. Het is dan heel moeilijk om een vijand te maken, want het is vaak de gemeente die iets bepaalt.

Je bent ook soms heel erg tegen jezelf aan het vechten, meestal met de beste bedoelingen. Die openheid gaat dan ook naar jezelf toe. Hoe open ben ik eigenlijk zelf? Als er een dakloze bij mijn atelier ligt te slapen, ga ik dan thee voor hem maken? Hoe zit dat in je eigen leven met die grote vraagstukken als klimaat, ga ik minder plastic kopen? Want we kunnen het over die hele grote onderwerpen hebben, maar ik maak het voor dit gesprek het liefst ook heel klein - wat doen we daarmee?

Joram Kraaijeveld : Als ik denk aan de stad dan heb ik hoop en vrees. Ik kijk nu even niet vanuit Platform BK, maar vanuit het perspectief van een woongemeenschap die een wooncoöperatie probeert op te zetten.

Dan zie je hoe de wijk verbonden is aan de stad, die verbonden is aan de landelijke politiek, die dan weer verbonden is aan de Europese politiek, die lijn kun je heel makkelijk doortrekken. Als het dan gaat over Amsterdam en de mogelijkheden die je als wooncoöperatie hebt, dan heb ik

enerzijds hoop. Anderzijds vrees ik heel erg dat de Amsterdamse politiek eigenlijk geen invloed meer heeft op hoe de stad eruit zou moeten zien, omdat de landelijke politiek de achterdeur heeft opengezet en bepaalde regels oplegt op de stad, om de markt z'n gang te laten gaan. Waarop wij als individuen, of groepen, collectieven, of als heel de stad eigenlijk, te weinig controle hebben.

Tim Vermeulen : De stad is een heel prettig structuur omdat je dingen compact maakt, allerlei voorzieningen samenbrengt, mensen samenbrengt en daar dus het grootste verschil kan maken. Maar daar zit ook het gevaar, want in de stad zijn veranderingen het meest en het eerst voelbaar. Wat ook gebeurt is, is dat een heleboel van die sociale voorzieningen zijn richting die steden gegaan. We hadden hier met elkaar wat we een sociaal contract noemden. Dat was vormgegeven tussen mij de burger en mijn overheid, de rijksoverheid. Dat is niet meer zo, ons sociale contract is niet meer met het Rijk. Mijn sociale contract is met de plek waar ik werk, de plek waar ik woon, de plek waar ik deel van uitmaak. Mijn wijk, mijn buurt, mijn stad - daar zijn de sociale voorzieningen. Maar dat hebben we niet opnieuw vormgegeven met elkaar, en daar beginnen nu barstjes en scheuren te ontstaan, waarin we met elkaar moeten nadenken, wat doet die stad? Je ziet steeds meer gemeentes stedelijke besturen - nadenken, wacht 'ns even, die nieuwe rol wat is dit? En die moeten met burgers maar ook met ondernemers en bedrijven gaan samenwerken, om opnieuw uit te vinden: hoe doen wij dit op dit niveau?

En of dit goed of slecht is, doet er niet toe, het is de realiteit.

Anja Groten : Het is moeilijk om in de grote termen en beelden te denken, aan iedereen en de algemene samenleving. Ik heb alleen mijn eigen perspectief als referentiekader. Ik merk vooral hoe ik me als burger de hele tijd maar aanpas, en word verplaatst door de veranderingen. Ik vraag me soms af - en het klinkt misschien gek om te zeggen als ontwerper - moeten we niet gewoon stoppen met ontwerpen? Of dingen weghalen, om weer ruimte te creëren voor positioneren.

De grootste uitdaging en urgentie van mijn eigen collectief is niet zozeer de ruimte creëren om te experimenteren, maar om die experimentele ruimte dat er al is te houden en te verdedigen.

Omdat er alleen maar wordt verwacht dat je vergroot, dat je innoveert, alles steeds beter moet, als organisatie moet je professionaliseren en vooral groeien.

Maar als je wilt de-professionaliseren, hoe kan je dat voor elkaar krijgen? Hoe kan je dingen weer weghalen, de vorm

weghalen, en de glamour? Ook hier is het lastig, hoe zouden wij kunnen zeggen dat wij willen niet groeien? Want dan komen de toeristen weer en die gaan het allemaal op instagram zetten.

Tim : Ik ben het niet helemaal met je eens. Ik denk, de vraag is waar willen we naartoe? Ik heb een tijdje met iemand gewerkt die onderzoek deed naar allerlei vormen van proeftuinen, living labs, cocreatie sessies. We zijn in kaart gaan brengen welke schaalniveaus en wat voor methodieken werken. En wat merkbaar is, is dat een bepaalde schaalniveau meteen leidt tot zo'n grote toename in complexiteit dat het effect van waarin je intervenieert heel klein wordt. Als je te groot wordt, dan daalt het effect meteen.

Anja : Laten wij het dan klein houden, toch?

Tim : Nou dat moeten wij misschien besmettelijk maken. Want zoals je al zei, er is een drang naar groter, dat is ook onze cultuur, dat hebben wij geleerd.

Dus we zullen met z’n allen een nieuw cultuur moeten aanleren, en dat moeten we ook vormgeven, en dus ik pleit helemaal niet voor minder design. Méér design alsjeblieft, maar wel op het juiste niveau.

Marjanne van Helvert : Ik zou wel een stapje verder gaan. Mij lijkt krimp het beste woord voor de toekomst. Op alle gebieden. Sowieso qua klimaatverandering, duurzaamheid. Ik bedoel, hallo, Limits to Growth . Krimp is nu echt hét kernwoord.

Joram: Ik heb het idee we moeten proberen om buiten het systeem iets te maken waar dat systeem zo min mogelijk invloed op heeft. Dat is misschien groeien en krimpen tegelijk, professionaliseren en deprofessionaliseren. Want als ik verantwoordelijkheid ga dragen met mijn buurtgenoten voor een bepaalde buurtmoestuin, dan groeit het sociale kapitaal van die buurt. En mijn aandeel in de lokale supermarkt, dat krimpt. Dat is een redelijk interessante ontwikkeling, daar wil ik naartoe, daar heb ik hoop van, dat vrees ik niet.

Hessel Dokkum : Ik ben een hele simpele ziel, ik denk, verander de wereld, begin bij jezelf. Ik heb in de jaren '80 de kraakbeweging meegemaakt. Dat is ontstaan vanuit buurtstrijd - onder andere in de Nieuwmarkt, in de Kikkerbuurt. Op een gegeven moment zijn het stedelijke groepen geworden, want ze waren op stedelijk niveau de woningnood aan het aanpakken, met de speculanten. En dan op een gegeven moment zaten we in Nicaragua, in Zuid Afrika, solidariteit, de mondiale strijd zeg maar. Maar wat we vergeten waren,

Jeroen Bisscheroux, POOL, loss of colour

in a.o. The house of Morspark and Hortus Botanicus, the 'Morspark Green Bird (MGB) Dreamteam contributed to the feathers, leaves and flowers that swirl around Green Bird. The idea was to utilize the development

process to bring neighborhood children into contact with art, and also to strengthen the bond between the neighborhood and the artwork.

MGB Dream Team: Amber de Wolf, Amran Ahmad, Azad

In de Hoge Mors in Leiden in het pas geopend Morspark is er een nieuw kleurrijk kunstwerk: ‘Green Bird’ is een speelplein ontworpen door beeldend kunstenaar Rienke Enghardt voor en samen

Dibo, Chaeve Felix, Ilda Adrovic, Ivy Jahshan, Janaiba Kuperus, Kylie Westerhoven, Mandy Westerhovens, Maryna Fadhil, Nicky de Wolf, Noorhaan

Dromen & Spelen

Bird dwarrelen. Het ging om het benutten van het ontwikkelproces om buurtkindern in contact te brengen met kunst, en ook de band tussen de buurt en het kunstwerk te versterken.

MGB Dream Team: Amber de Wolf, Amran Ahmad, Azad Dibo, Chaeve Felix, Ilda Adrovic, Ivy Jahshan, Janaiba Kuperus, Kylie Westerhoven, Mandy Westerhovens, Maryna

Rienke Enghardt met buurtkinderen. In workshops in o.m. Het huis van de buurt Morschwijk en Hortus Botanicus heeft het 'Morspark Green Bird (MGB) Dreamteam bijgedragen aan de veren, bladeren en bloemen die over Green

Foto Spelen & Dromen: Marc Faasse; photos proces: Rienke Enghardt

Abdelwahed, Nour Hasnaouoei, Rosaka Kargbo, Tiffany Mink.

Dreaming & Playing In the recently opened Morspark in the Hoge Mors area of Leiden, there is a new colourful artwork: ‘Green Bird’ is a playground created by visual artist Rienke Enghardt for and with neighbourhood children. In workshops

Fadhil, Nicky de Wolf, Noorhaan Abdelwahed, Nour Hasnaouoei, Rosaka Kargbo, Tiffany Mink.

Foto Spelen & Dromen: Marc Faasse; photos proces: Rienke Enghardt

kunstenaars-en-makers initiatief, gecreëerd en beheerd door huurders in de Kunststad ‘broedplaats’.

Skatepark Noord: www.gonoord.com

www.ndsm-fuse.eu

vanwege plannen om de ruimte aan de westgevel te herontwikkelen tot commerciële units met een hogere huurprijs. De ruimte bleef daarna leeg totdat de huurders het initiatief namen om het te ontwikkelen tot NDSM Fuse. Het Skatepark heeft sindsdien een nieuw thuis gemaakt elders in Noord.

NDSM Fuse NDSM Fuse is een expositieruimte in de NDSM Loods waarin kunstenaars en makers van de NDSM en van daarbuiten zich kunnen presenteren aan de wereld. Een unieke ontmoetingsplek waar bezoekers door het continu veranderende aanbod van kunst, design, performances, muziek, theater en debat geïnspireerd en verrijkt worden. NDSM Fuse is een

Fuse bevindt zich in een 1750m2 ‘drijvende ruimte’ aan de westkant van de loods. Deze ruimte was gebouwd door het Skatepark Amsterdam, medeoprichters van de broedplaats en een van de eerst huurders. Het Skatepark werd in 2014 door het toenmalige management gedwongen te vertrekken

Photo credit: Allard Boterenbrood

De Blauwdruk is de naam van het informatie- en documentatiecentrum van de Stichting NDSM-Herleeft. De stichting is in 2013 opgericht om de scheepsbouwgeschiedenis van de NDSM-werf te belichten en onder de aandacht te brengen.

In De Blauwdruk wordt een deel van hun collectie getoond; foto’s, tekeningen, vlaggen, objecten en relikwieën uit het industrieel verladen verleden van de werf, en verschillende scheepsmodellen zijn te bezichtigen.

Thema tentoonstellingen worden hier georganiseerd, en belangstellenden, groepen, scholen en personen die informatie zoeken, kunnen hier – na afspraak – terecht.

De geschiedenis van de NDSM is niet in een paar woorden te vangen. Verhuizen, uitbreiden, overleven, samengaan, opdelen, staken en sluiten zijn slechts enkele werkwoorden die van toepassing zijn.

Stichting NDSM Herleeft & De Blauwdruk

www.stichting-ndsm-herleeft.nl

13

9

14

10

11

12

Colofon

instellingen waar Beautiful Distress nu huist. Binnenkort opent een groot nieuw ateliercomplex, Treehouse, en niet veel later zal het grootste Street Art Museum ter wereld dagelijks publiek verwelkomen en daarna nog film-broedplaats MACA en Sexyland heeft ambitieuze plannen voor een nieuw gebouw of verzameling van

gebouwen. Wij zijn, samen, de NDSM, alsook de horeca, de ondernemers, de hotels. Ook dit ‘wij’ moet nog beter vorm krijgen.

De NDSM OPEN krant bouwt ook aan dat ‘wij’. Door mee te doen aan het collectieve geheugen.

Door ruimte te creëren en te bespreken,

waarin wij ons beter kunnen positioneren en samen bewegen, bewust.

In een stad waar meer en meer alles ‘af’ is, waar geld, consumeren en massatoerisme een steeds grotere voetafdruk geven, waar rafelranden en onbestemde ruimtes verdrongen worden en waar gewone en ongewone Amsterdammers zich zorgen maken of er nog wel plek voor

hen is, is de ruimte die op de NDSM-werf ondanks alles nog bestaat, belangrijker dan ooit.

Beste lezers, droom nog lang met ons!

Sarah Payton

Colofon Deze krant is ontworpen door Hackers & Designers in samenwerking met een algoritme *.

Hackers & Designers is een collectief van makers die graag met tools experimenteren. Deze krant omarmt het experiment, toeval en imperfectie en spiegelt een ontwerphouding weer, die geïnspireerd is door open source-cultuur. De tools voor het genereren van deze krant zijn op maat gemaakt, gratis te gebruiken en open source, en kunnen door iedereen worden gekopieerd en verspreid worde. De lettertypes ** zijn allemaal gemaakt door vrouwelijke ontwerpers, en zijn ook gratis en open source. * ‘Algoritme’ verwijst naar de code die het ontwerp van deze krant heeft gegenereerd en die hier kan worden gedownload: https://github.com/hackersanddesigners/NDSMpaper ** De gebruikte lettertypes zijn: Almendra, Amarante, KottaOne, KronaOne, le-murmure, League Gothic, LeagueSpartan, Lusitana, Montaga, Nadia-Serif, NotCourierSans, Ovo, Sniglet, Sporting Grotesque, Trickster, TruenoBd, TulpenOne, Voltaire, YatraOne

Colofon Redactie / editor Sarah Payton Redactie advies-raad / Editorial advisory panel Tanja Karreman, Eva Klee, Marjanne van Helvert, Anja Groten, Petra Heck, Auguste van Oppen Drukker / Printer Rodi Offset met dank aan / with thanks to Allard Boterenbrood, Amerens Hedwich, Chris Keulemans, Hanneke de Munck, Tim Stet, Bart Stuart, Chris Teerink en iedereen die een bijdrage leverden aan de totstandkoming van deze krant.

Mede mogelijk dankzij van / made possible thanks to NDSM Loods/Stichting Kinetisch Noord, Stichting NDSM-werf en Huurdersvereniging De Toekomst.

Marc Faasse, Y-Helling (work in progress van de serie Street Art & de Rafelrand, 2019)

1

Beste lezers, Welkom bij de vijfde editie van NDSM OPEN, de krant van de NDSM broedplaats, en welkom op de NDSM. Misschien is dit je eerste bezoek en loop je rond in bewondering, zoals wij NDSM’ers talloze mensen hebben zien rond lopen. Misschien ken je de NDSM en volg je ons al jarenlang.

Wie je ook bent, deze krant is ook voor jou, en wij hopen dat je iets van waarde vindt op de volgende pagina’s.

In 2019 is het twintig jaar geleden sinds een groep kunstenaars, ambachtslieden en skaters een stedelijke wedstrijd wonnen met een ambitieus plan voor een experimentele, multidisciplinaire cultuurwerf. In de bottom-up aanpak die zij voor ogen hadden, bepaalden de gebruikers wat er gebeurde. Of zoals de kop van de aller eerste krant gemaakt zei “De kunstenaars zullen het voor het zeggen hebben.“ Een broedplaats is een plek waar kunstenaars, ambachtslieden en andere creatievelingen samenwerken. Het is ten eerste een werkplek: hier wordt elke dag hard gewerkt, worden dingen bedacht en in elkaar gezet.

Dit neemt tijd, en ruimte, het is slordig, incompleet, het kan ook mislukken.

In deze krant tonen wij in eerste instantie onze werkruimtes- en processen, in plaats van onze perfecte affe producten.

Een broedplaats, en zeker de NDSM, is meer dan een fysieke ruimte, het gaat ook

over mentale ruimte en gedachtegoed. Het geheel is groter dan de som der delen. Op de NDSM is een deel van dat groter geheel de werf zelf, met zijn imposante ruimtes en monumentale gebouwen.

Vijf jaar geleden was het nog mogelijk te schrijven, in de introductie van de 2014 editie van de krant, dat de NDSM nog een “ruwe, rauwe en nog niet volledig afgebakend gebied is, met overal sporen van het terrein vaag zoals het ooit was”. Anno 2019, is deze beschrijving al niet meer mogelijk. Wij zijn uit de tussen tijd beland in een nieuwe realiteit. De veranderingen gaan zo hard, dat wij dit nog niet hebben kunnen vormgeven met elkaar.

De NDSM-werf wordt nog overal als ‘vrijplaats’ gezien, maar is voor de gebruikers zelf niet altijd vrij. In het bijzonder voor de huurders van de X Helling, die vechten voor het behoud van de laatste rafelrand en bijzonder relikwie van de historische werf.

In de editie van 2014 schreef architect Auguste van Oppen: “We kunnen geen toekomst scheppen door te verlangen naar het verleden, zeker niet als de wereld ingrijpend veranderd is. We moeten verder, water geven aan vergeten idealen zodat er op de humuslaag van het verleden iets nieuws kan groeien.”

Van Oppen schrijft voor deze krant opnieuw een heldere analyse, maar zijn woorden uit 2014 zijn vandaag nog net zo geldig.

Een humuslaag heeft water nodig om te groeien, zorg,

eigenaarschap, aandacht, en liefde. verhouden, beheersen, Tim Vermeulen, de bewustzijn, agency. zoveelste kersverse Het zijn concepten die directeur van de wij, de NDSM, heel Stichting NDSM, zegt graag delen met jou, in deze krant dat hij de werf graag ziet als beste lezer, in woord en ook in beeld. een oase met een natuurlijke bron. “Als De woord ‘verhouden’ je die bron niet in leen ik, hier en stand houdt, dan verder in de pagina’s verzandt die, dan van deze krant, van verplaatst die, of gaat die dood. Je hebt schrijver en rapper Massih Hutak, die het altijd een stam nodig die zich ontfermt over woord gebruikt in zijn voorstelling Verdedig die oase.”

Noord. Geboren in Afghanistan en De ‘vergeten idealen’ opgegroeid in waarop de werf Amsterdam Noord, stelt gebaseerd is zijn relevanter dan ooit in Hutak kritische vragen over de snelle de stad, en in de gentrificatie van dit wereld, van vandaag. deel van Amsterdam, en Het stadsbestuur van vraagt aan nieuwe Amsterdam wil dat dit Noorderlingen zich te een ‘fearless city’ is, en wil dat burgers verhouden tot diegene die er al zijn. Wij, recht en zeggenschap de NDSM, zijn ook hier krijgen. Dit waren de beginsels van de NDSM, onderdeel van dit verhaal: ook wij met het realiseren en kunnen en moeten in praktijk brengen onszelf kritische worstelen wij nog tot vragen stellen over de dag van vandaag. hoe wij ons verhouden Chris Keulemans, tot Noord en al haar chroniqueur van bewoners.

Amsterdam Noord, Verhouden vraagt dat voormalig directeur van de Tolhuistuin, je de ander ziet - je zegt in deze krant doet er moeite voor, over open zijn en je houdt er rekening ontmoetingen tussen mee. Het is een mensen mogelijk maken: actieve, geen passieve “Daarvoor moet je wel houding, het kan het gevoel hebben dat complex zijn en je eigenaar bent van de ongemakkelijk. Wat zou ruimte die je wilt het betekenen voor delen. En ook, elke jou, beste lezer, om stap die je zet, elke je te verhouden tot de besluit dat je neemt, NDSM, haar ruimtes, heeft een politiek haar kunsten, haar level. Daar moet je complexe geschiedenis, bewust van zijn, en het en haar gemeenschap? goede daarvan is dat je Hoe verhouden wij ons dan ook - zeker in de tot jou? ruimte waarvan je het gevoel hebt dat het van En: wie is wij? Nog altijd een vraag op de jou is - dat je ook NDSM, zeker nu de weet: je kan anders kiezen, je kan ook dat groei zo hard gaat. De besluit niet nemen, en kunstenaars- en een ander besluit nemen makersgemeenschap breidt zich uit, - agency dus.” verspreidt over de werf. Het is tien jaar geleden dat artists space Nieuw Dakota haar deuren opende, later kwamen diverse De toverwoorden van deze editie van NDSM OPEN zijn: radicale gastvrijheid,

NDSM-werf 2019 c. Marco van Middelkoop, Aerophoto-Schiphol

52

48

45

53

49

46

47

54

50

51

2

8

3

13

9

4

14

10

5

15

11

6

(1) Allard Boterenbrood (2) Amerens Hedwich (3) Studio Bahamas (4) Cees Hin X-Helling © Nellie de Boer (5) Daan van Tulder © Tim Stet (6) Denis Mulder & Anja van Eyl © Allard Boterenbrood (7) Francesco Zorzi © Tim Stet (8) DH Mack (9) Eibert Draaisma (10) Hetty van Bommel SBK © AmerensHedwich (11) Eva de Klerk (12) Eva Klee (13) Floor Wesseling © Tim Stet (14) Hackers & Designers © Allard Boterenbrood (15) Hanneke de Munck X-Helling © Nellie de Boer (16) Kara Siyah (17) Helene Min X-Helling © Nellie de Boer (18) Ellen Klijzing (19) Iwan Snel SBK © Tim Stet (20) Jim van Aalst © Tim Stet (21) Jolanda Lanslots, Jeroen Schilperoort, Thomas Akerboom © Allard Boterenbrood (22) Joost Habing © Allard Boterenbrood (23) Joris Speelman © Tim Stet (24) Joris Berger & EE Damen (25) Karel de Boer © Tim Stet (26) Location Light © Allard Boterenbrood (27) Maarten Visser © Amerens Hedwich (28) Michiel Voet SBK 30 © Tim Stet (29) Het Monsterverbond SBK (30) Paul Timmers SBK © Tim Stet

1

7

12

NDSM OPEN z

i

j

n

2019

NDSM wij

N

D

S

M

wij zijn

20