Krant Collective Making by ArtEZ University of the Arts

Binnen het tweejarige onderzoeksprogramma Collective Making aan kunstacademie ArtEZ Art & Design in Arnhem (2021-2023) werd onderzocht hoe collectiviteit in het kunstonderwijs kan worden geïntegreerd en geoefend. Samen met studenten, docenten en kunstenaarscollectieven, is er middels verschillende projecten ondervonden hoe samenwerking er praktisch en inhoudelijk uit kan zien. Deze krant is bedoeld voor jonge makers, studenten in het kunstonderwijs en eenieder die geïnteresseerd is in collectief werken. De krant is een bundeling van onder andere inzichten in wat collectiviteit kan betekenen, de rijkdom aan perspectieven die we tijdens het onderzoek zijn tegengekomen en welke vormen en manieren van samenwerken er bestaan.

COLOFON COLLECTIVE MAKING & LESSONS LEARNED INHOUD & BEELDREDACTIE

STUDENTEN

Annemarie van den Berg & Tanja Koning

Aleksandra Król Alma Woudenberg Amber Zara van den Pangaard Amer Kiely Anna Bolt Anna Fehn

REDACTIE & EINDREDACTIE

Puck Kroon

SUPERVISIE

Sharon Gesthuizen

Jesser Klijnstra Jet Linssen Jiayi Ji Jingge Qu Jip Helders

ONTWERP

Studio Corine van der Wal ism Hanna Smoliienko DRUKKERIJ & OPLAGE

Rodi Rotatiedruk, 1500 Opdrachtgever ArtEZ Art & Design Arnhem Collective Making is een Kwaliteitsafspraken Project en is gefinancierd door ArtEZ vanuit de door de Rijksoverheid beschikbaar gestelde kwaliteitsmiddelen. MET DANK AAN ARTEZ ART & DESIGN ARNHEM DIRECTIE

Sharon Gesthuizen BEAR FINE ART (BASE FOR EXPERIMENT, ART AND RESEARCH)

Priscila Fernandes, Edward Clydesdale Thomson & Maritt Kuipers CREATIVE WRITING

Frank Tazelaar, Lyzette Siepman & Frederike Luijten DESIGN ART TECHNOLOGY

Daan van Dijk & Anke van Loon DOCENT BEELDENDE KUNST EN VORMGEVING

Joske van Zomeren & Els Hoogstraat FASHION DESIGN

Matthijs Boelee & Alieke Broekhuizen GRAPHIC DESIGN

Maaike van Neck & Patricia Bosveld KWALITEITSAFSPRAKEN

Annette de Kuiper & Marieke Jongman ONDERWIJSBUREAU ART & DESIGN

Elcke Veldkamp & Asuka Kondo PRODUCT DESIGN

Anna Hoogsteder Anouk van Heteren Antti Uimonen Bálint Korka Bert van der Linden Birgit Rijsmus Boaz Hoek Bodien Britschgi Boris Nieuwenhuis Candy Caceres Carla Santratello Marco Carmen Molenaar Cas de Groot Chanwoo Song Claudia Nijhof Colin Lasker Crissi Apostolidis

Frank Kolkman, Cathelijne Engelkes & Sander Luske ROOSTERMAKER

Wynolt Pietersma MET DANK AAN OVERIGE AFDELINGEN ARTEZ ARNHEM COLLEGE VAN BESTUUR

Maarten Bremer

COMMUNICATIE

Elsje Buhler, Marlies Staphorsius & Iris Janssen DOCENT THEATER

Cormac Burmania, Féilim O’hAoláin & Jip Vuik FACILITAIR MEDEWERKER

Davy van Eijk & Raymond Gerritsen ICT

alle medewerkers INTERNATIONAL MASTER ARTIST EDUCATOR

John Johnston, Maxime Coster & Marloes Verhoeven LECTORAAT ART EDUCATION AS CRITICAL TACTICS

Jeroen Lutters MEDIATHEEK

Mark Jansen, Alies Baan, Emmy van Diesen & Nicole van Beersum ONDERWIJSKUNDIG BELEIDSADVISEUR

Anneke Mengerink

STUDIUM GENERALE

Cathelijne de Muijnck & Joke Alkema THEMAMANAGER ONDERWIJSDIFFERENTIATIE & PROJECTLEIDER KENNISDELING FLEXIBILISERING

Hanneke Klaaijsen & Eva van der Molen

PROGRAMMACONTROLLER KWALITEITSAFSPRAKEN

Esther Baars

MET SPECIALE DANK AAN DE COLLECTIEVEN, KUNSTENAARS, EXPERTS EN DEELNEMENDE STUDENTEN ESTHER KOKMEIJER

met Arita Baijens, Elmar Fuchs & Niko Sinnige FREELINGWATERS

Gijs Frieling & Job Wouters IT IS PART OF AN ENSEMBLE

Bas van den Hurk, Benjamin Schoones, Chrys’ Amaya Michailidis, Fatemeh Heidari, Gijsje Chieltje Heemskerk, Jochem Kamiel van Laarhoven, Liza Wolters, Loran van de Wier, Lotte Driessen, Marijn van Kreij, Marisa Goedhart, Matea Bakula, Maxim Ventulé, Reinout Scholten van Aschat, Samieh Shahcheraghi & Sofie Hollander

Danae Lankhorst Daniël Bijmolen Demy Veldhoen Dide Schuit Dieuwertje Boekholtz Dieuwke Oosterbosch Dilara Kececi Diogo Albuquerque Lopes de Barros Queiroz Ditte Teeuwen Djalil Sultani Dominika Mandes Donna Kok Elisabeth Kraus Ellemijn de Kruijf Erin Bai Faye Wolteres Femke van Wageningen Floor Lakerveld Franziska Lily Zauner Friso van der Heijden Gilles Goosen Gitta Kumeling Giyong Woo

Johannes Tewinkel Joris Gijsberti Hodenpijl Josquin van Elburg Joy Lems Julia Pawinska Julia Warren Julie Jillissen Junbo Wen Jungwoo Park Juyoung Jung Karel Haans Katarzyna Kurek Kate Konovalova Kendra Limburg Kim Heesakkers Kim van der Sman Kristina Miltcheva Kyra Smit Larisa Hermenean Laura Hendriks Lea Elbanowska Leon Sanderson Levente Laczkó Levon Zoomers Lianne Smit Lidewij Bout

QUESTIONS COLLECTIVE

Céline Talens, Flavia Faas, Roos Pollmann & Tessel Brühl QUESTIONS COLLECTIVE

met Marije Tangelder van C O L L E C T I E F Chris Rijksen van D E T R A N S K E T E E R S

KOPPIG

© 2023 ArtEZ Collective Making Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door kopieën, of op welke andere manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ArtEZ Collective Making en de betrokken makers en collectieven. De redactie heeft zich ingespannen om toestemming voor het gebruik van foto's en andere beelden te krijgen en bronnen te achterhalen. Degenen die desondanks menen dat beeldmateriaal onrechtmatig gebruikt is, kunnen contact opnemen met info@artez.nl

Hannah Leitzke Hanne van Beers Helena Papstel Hyuenseo Lee Idunn Feyling Ina Darakchieva Inaki Rego Rivera Irene de Jong Iza Christoffels Janne van de Rotten Jasmin Öztürkkan Menda Jelle Zegers Jesse Gunsing

Liefke Gelissen Lieke Eekelder Lieve Dam Lina Holinski Lisa Michelle Bakker Lisanne Peters Lois Ebben Lonneke Thijs Lotte Bruinink Lucja Klósek Luka Dol Lyan Appel Marc Dautzenberg

Margarita Villuveit Maria-Patricia Lupascu Mario Pérez García Mark Gao Marten Boon Matthijs Mutsaers Max Claassen Maxim Verheul Mees Baars Mees de Rozario Mel Kikkert Melanie Groote Melle Benink Merel Nas Miao Li Mika Joosten Milou Boerboom Milou Laroussiyen Mio Hatakenaka Myrthe Kramer Nalani Montague Naomi Bonke Nayara Lekkerkerk Niels Pauls Nienke Blanc Nienke Buisman Niki Koti Nino Latta Noortje Klijnsma Olin‘t Hart Oscar van der Laan Pelle van Loon Peter Barens Pim Groothuis Poonyawee Kittisasikultorn Raoul Janssen Raven van de Stouw Rein van der Woerd Rhafalyed Merencia Rinke Fierinck Rinske van den Heuvel Rohan Trys Bromley Ruth Bergsma Sabina Scortanu Sam van Dalen Sara van Streun Sarah Li Sietse Hagenbeek Sietske Schoute Sigrid Essen Sihyeon Park Simon De Meester Sophie Aalbers Sophie Bax Sophie Bijl Stella Schleussinger SuJin Seo Suzan Spoelstra Suze Witteveen Terra van Dorst Tessa Straver Thies Mensink Thijs Janssen Tijn Smit Valerie Ludwig Van Giang Le Ba Wout van Slagmaat Yasemin Abouelnasr Yentl van den Berg Yfke Beijer Yuanyuan Zhou Yubin Lee

LESPROGRAMMA COLLECTIVE MAKING door Annemarie van den Berg & Tanja Koning Een muurschildering van 16 bij 4,5 meter, een wekelijkse ontdekkingstocht langs de Rijn, het formeren van een tijdelijk collectief, het herontdekken van een gebouw en het radicaal gelijkwaardig samenzijn als startpunt van kunstonderwijs: onder de noemer Collective Making vonden tussen januari 2022 en januari 2023 vijf onderwijsprogramma’s plaats aan kunstacademie ArtEZ in Arnhem. Samen met studenten Art & Design, docenten en kunstenaarscollectieven werd er binnen deze onderwijsprogramma’s ruimte gemaakt om collectief maken in de praktijk te brengen, te onderzoeken en te ontdekken. Een van de uitgangspunten was de wens om samenwerking tussen verschillende afdelingen binnen de kunstacademie te bevorderen. Collective Making richtte zich specifiek op making binnen het creatieve proces, namelijk op de actieve uitwisseling met de ander: onderzoeken door te maken. Het programma diende niet als einddoel, maar als middel om collectief maken op een actieve manier te onderzoeken. Alle vragen, valkuilen, observaties, worstelingen en wensen die binnen dit programma aan het licht kwamen, vormen een waardevolle reflectie op wat Collective Making in de toekomst kan worden. Met Collective Making wordt het formeren van tijdelijke of langdurige samenwerkingen bedoeld waaruit gezamenlijk werken volgt. De ander kan zich (vanuit het perspectief van de kunstacademie) bevinden in hetzelfde lokaal, op dezelfde afdeling, op andere afdelingen

#1 RIVER FAMILIES – ESTHER KOKMEIJER MET STUDENTEN BEAR FINE ART, DOCENT BEELDENDE KUNST EN VORMGEVING, GRAPHIC DESIGN, PRODUCT DESIGN & INTERNATIONAL MASTER ARTIST EDUCATOR door Annemarie van den Berg & Tanja Koning In haar werk als kunstenaar, ontdekkingsreiziger en ontwerper richt Esther Kokmeijer zich vooral op de interactie tussen de mens en zijn natuurlijke omgeving. In veel van haar werken spelen de ‘global commons’ [zoiets als mondiaal gemeengoed] een rol. Deze term wordt doorgaans gebruikt om internationale, supranationale en mondiale gebieden met hulpbronnen te beschrijven. Denk aan oceanen, de atmosfeer, de kosmos en — voor Kokmeijer in het bijzonder — Antarctica. Hoe de mensheid met deze ‘commons’ omgaat is de basis voor het onderzoekende werk van Kokmeijer.

of buiten de muren van het instituut: de ander kan iedereen, alles en overal zijn. Als basis geldt gelijkwaardigheid onder de deelnemende makers, of de samenwerking nu ontstaat tussen studiegenoten, mensen met dezelfde professionele achtergrond, studenten van andere studierichtingen, experts uit andere vakgebieden of niet-mensen en systemen. Door al makend te onderzoeken wat collectiviteit betekent, worden de intenties die aan collectief werken ten grondslag liggen steeds verder ontrafeld. Wat betekent gelijkwaardigheid? Hoe ga je om met gedeeld eigenaarschap? Wie ben je naast de ander? Steeds vaker zien we dat (jonge) kunstenaars en ontwerpers zich richten op een praktijk waarbinnen ze in samenwerking met anderen tot werk komen. Van kunstenaarscollectieven tot ontwerpbureaus en van een project met buurtbewoners tot een project met de gemeente, in opdracht of op eigen initiatief: in alle gevallen is het belangrijk dat je gezamenlijk onderzoek doet naar welke manieren en vormen van samenwerken vruchtbaar en duurzaam zijn. Collectieven schieten de afgelopen jaren als paddenstoelen uit de grond. Ze brengen beweging in het huidige kunstenveld door (tijdelijke) ruimtes voor ontmoeting voor te stellen, diverse samenwerkingsvormen teweeg te brengen en interdisciplinaire uitingen deelbaar te maken. Door samen met kunstenaarscollectieven het onderwijsprogramma Collective Making invulling te geven, waren studenten in staat hun werkwijzen te adopteren en werd het onderzoek uit de eerste hand gevoed in alle veelvormig- en gelaagdheid. Het mondde uit in fantastische resultaten van de projecten zelf, een vervolg in samenwerking met online kunstmagazine Mister Motley en Kunst is Lang in de speciale podcastreeks Kunst is Collectief en de Lessons Learned waarin de bevindingen van Collective Making inzichtelijk bij elkaar gebracht zijn.

WERKWIJZE De wereld als geheel, in al zijn verbindingen en bewegingen, vormt de belangrijkste focus van het werk van Kokmeijer en vindt uitdrukking in onder andere reizen, installaties, interventies, fotoseries, documentaires, sculpturen, film essays, boeken en performances. Ze bevraagt de oorsprong van de natuur en hoe deze door mensen vorm krijgt of houdt. Dit komt voort uit haar drang om de (natuur-)fenomenen van de wereld op macro- en microniveau te ontdekken, te ordenen en weer te geven. Vaak werkt ze samen met wetenschappers en andere professionals met verschillende achtergronden. Met deze interdisciplinaire samenwerkingsprojecten wil ze alternatieve routes openen naar een helder en ‘visueel’ begrip van wetenschappelijk onderzoek. RIVER FAMILIES Met de Nederrijn als inspiratiebron gingen studenten samen met de kunstenaar op verkenning, waar door middel van zelfbedachte opdrachten en bijzondere ontmoetingen met experts de rivier werd onderzocht. De bijeenkomsten vonden deels plaats op de kunstacademie in Arnhem, maar er werd ook in de tuin van Museum Arnhem gewerkt, op de rivieroever en zelfs in het water. Een van de ontmoetingen was met bioloog, ontdekkingsreiziger en schrijver Arita Baaijens. Met uitzicht op de rivier beschreven de studenten welke rol de rivier speelt in hun leven en welke vragen ze zouden willen stellen aan de rivier. Deze zogenaamde ‘deep mapping’-oefeningen hielpen de studenten zich op een andere manier te verhouden tot de rivier; als een levende entiteit.

Ook gaf fundamenteel wetenschapper Elmar Fuchs een lezing over de belangrijkste chemische substantie van deze wereld: water. Zijn onderzoek naar ‘waterbruggen’, een experiment waarbij er via elektrische stroom een verbinding ontstaat tussen twee glazen water, bracht hem uiteindelijk tot fundamenteel onderzoek om water steeds beter te kunnen begrijpen. Als laatste expert werd Niko Sinnige uitgenodigd om te vertellen over de methode van Wim Hof. Met een reeks ademhalingsoefeningen en instructies op zak begaven een aantal studenten zich ondanks de novemberregen de rivier in. De aanraking van het lichaam met het koude water zorgde voor een nieuw perspectief op de verhouding van de mens tot de rivier. RESULTATEN Het project was een ontdekkingstocht waarbij studenten kennis maakten met een reeks (visuele) experimenten, maar vooral ook met werkwijzen en perspectieven vanuit andere disciplines. In plaats van het maken van werk stond de gezamenlijke reis met de experts voorop. De studenten hoefden niet toe te werken naar een eindproject, waardoor ze extra tijd hadden om te (ver-)dwalen en meanderen. Ook kregen de studenten handvatten aangereikt om samen te werken met de natuur, want hoe doe je dat eigenlijk? Hoe geef je een stem aan niet-menselijke entiteiten? De bevindingen en observaties werden in de vorm van onder andere leporello logboeken, bestaande uit zowel beeld als tekst, aan het eind van River Families getoond in een tentoonstelling in de mediatheek van ArtEZ in Arnhem.

↑ Foto: Esther Kokmeijer.

↑ Foto: Hanne van Beers.

↑ Foto: Esther Kokmeijer.

↑ Foto: Melle Benink.

↑ Foto: Esther Kokmeijer.

↑ Foto: Collective Making.

#2 REPETITIONS, REVELATIONS & MIRRORS – FREELINGWATERS MET STUDENTEN BEAR FINE ART, DOCENT BEELDENDE KUNST EN VORMGEVING & GRAPHIC DESIGN

WERKWIJZE De totstandkoming van de grote muurschilderingen van FreelingWaters is te vergelijken met het maken van muziek. Ritme en herhaling van bepaalde handelingen zijn essentieel. Ze bereiden het creëren van een compositie nauwkeurig voor door van tevoren het kleurgebruik en een grid vast te leggen. Alles mag bestaan. Volgens hen is schilderen je overgeven aan de bewegingen van je handen en leer je vooral door te maken en in het hier en nu te schilderen. Fouten die er tijdens het proces in sluipen, hoef je niet te corrigeren maar ziet FreelingWaters als ingeving die je kunt gebruiken voor een nieuw project.

door Annemarie van den Berg & Tanja Koning

REPETITIONS, REVELATIONS & MIRRORS In slechts vijf dagen (720 uur, omgerekend negentig werkdagen) onderging de kantine van ArtEZ in Arnhem een complete metamorfose: samen met achttien studenten maakte FreelingWaters daar een enorme muurschildering van 16 bij 4,5 meter groot. In eerste instantie leek dit een onmogelijke klus, maar bij het project Repetitions, Revelations & Mirrors maakten vele handen uiteindelijk licht werk.

Muralist Gijs Frieling en typograaf Job Wouters startten hun samenwerking op uitnodiging van modeontwerper Dries van Noten die hen de opdracht gaf om prints en een grootschalige muurschildering te ontwerpen bij zijn catwalkshow Fall/Winter 2012. Een decennium later heeft het Nederlandse duo dat nu bekend staat als FreelingWaters een groot aantal collectieve werken gemaakt, van geïllustreerde kasten en muurschilderingen tot volledig gedecoreerde kerken.

Voor deze schildering waren de gravures van de apocalyps gemaakt door Albrecht Dürer het uitgangspunt. Een aantal elementen werden vooraf vastgelegd, namelijk dat er met vijf kleuren gewerkt werd waardoor er ondanks de vele handschriften en werkwijzen eenheid ontstond in de compositie. FreelingWaters had vooraf het grid vastgelegd waarin de figuratieve gedeelten met afbeeldingen van Dürers gravures van de apocalyps afgewisseld werden met makkelijk te herhalen, meer abstracte patronen.

↑ Foto: Peter Tijhuis.

Daarnaast kregen de studenten duidelijke instructies over wat waar geschilderd moest worden en waar er binnen deze kaders ruimte was voor improvisatie. Deze systematische aanpak zorgde ervoor dat de studenten werden gestimuleerd direct over te gaan tot schilderen, zodat het maken voor het denken kwam. Een van de doelen was om te ervaren hoe je in korte tijd grote gebaren kunt maken wanneer je georganiseerd met een groep mensen aan een project werkt. Aan de rand van de muur werd door de studenten eerst geoefend met het herhalen van een abstract patroon van vierkantjes. Bij sommige delen van de muurschildering zette een van de studenten de ene helft op waarna een andere student deze moest spiegelen. De studenten leerden zo goed te kijken naar het gemaakte beeld en de daarbij gebruikte techniek. De figuratieve onderdelen werden in duo’s geschilderd en de studenten werden uitgedaagd zelf te bedenken hoe ze dat het beste konden doen.

RESULTATEN De duidelijke kaders die FreelingWaters stelden zorgde ervoor dat de studenten zich volledig konden focussen op het samen schilderen. Door tussenopdrachten zoals het kopiëren of spiegelen van elkaars werk, leerden ze niet alleen hun eigen handschrift, maar ook dat van de ander kennen. Het was daarmee een waardevolle, stapsgewijze ontmoeting tussen de studenten, hun werkwijzen en hun handschriften. Na een volle week schilderen was de muurschildering in de kantine van ArtEZ af en deze bleef ruim twee maanden zichtbaar voordat de muur weer in oude staat hersteld werd.

↑ Foto: Sietske Schoute.

↑ Foto: Collective Making.

↑ Foto: Lisa Michelle Bakker.

↑ Foto: Collective Making.

↑ Foto: Maarten Bremer.

↑ Foto: Collective Making.

↑ Foto: Lisa Michelle Bakker.

↑ Foto: Collective Making.

↑ Foto: Sietske Schoute.

↑ Foto: Collective Making.

↑ Foto: Lisa Michelle Bakker.

↑ Foto: Milou Laroussiyen.

↑ Foto: Collective Making.

↑ Foto: Sietske Schoute.

↑ Foto: Collective Making.

↑ Foto: Maarten Bremer.

↑ Foto: Collective Making.

↑ Foto: Lisa Michelle Bakker.

↑ Foto: Collective Making.

#3 REIMAGINE OUDE KRAAN 26 – QUESTIONS COLLECTIVE MET STUDENTEN PRODUCT DESIGN door Annemarie van den Berg & Tanja Koning Questions Collective is een interdisciplinair, feministisch, vrouwelijk collectief dat de achtergronden van de leden op het gebied van design, kunst, theater, muziek en choreografie combineert in workshops, performances, tentoonstellingen en theaterproducties. Questions Collective creëert performatieve installaties vanuit een oprechte betrokkenheid bij maatschappelijke vraagstukken. WERKWIJZE De projecten van Questions Collective beginnen vanuit affiniteit met een maatschappelijk thema, zoals gentrificatie, zelfzorg of vrijheid. Daarbij bekijken ze per geval hoe dit onderwerp het beste vertaald kan worden naar een (performatieve) installatie. Tijdens de coronapandemie

↑ Foto: Questions Collective.

schreven ze, online en in samenwerking met vijftig internationale kunstenaars, het eclectische, interactieve theaterstuk Internet The Musical (2020). REIMAGINE OUDE KRAAN 26 Het idee dat onze omgeving ons gedrag beïnvloedt, roept direct de vraag op hoe de kunstacademie als leeromgeving invloed heeft op de studenten. Hoe bewegen studenten en docenten zich binnen deze context? Welk gedrag wordt ondersteund of onderuitgehaald in lokalen, middels digitale diensten, in werkplaatsen, bij koffieautomaten en in wandelgangen? Welke (en wiens) behoeften worden vervuld en welke (en wiens) blijven onbeantwoord? Kortom: hoe geven we de collectieve leeromgeving vorm? Op een kunstacademie — en elke andere studielocatie — komen mensen met heel verschillende realiteiten, ervaringen en geschiedenissen samen. Het is belangrijk om naast het peilen van de individuele behoeften, rekening te houden met de behoeften van anderen. Twee keer per jaar ontmoeten alle vier de studiejaren van de richting Product Design elkaar in de zogenoemde winter- en zomerweek. De studenten werken dan gezamenlijk en onafgebroken aan een project. Samen met Questions Collective werd het project Reimagine Oude Kraan 26 ontwikkeld. Oude Kraan 26 is de locatie waar de studierichting gehuisvest is en het project zelf ontstond vanuit de behoefte te onderzoeken hoe studenten als

↑ Foto: Questions Collective.

mede-uitvoerende partij, naast bijvoorbeeld het management en het gebouwbeheer, kunnen optreden bij het ontwikkelen van een visie op kunstonderwijs en bijbehorende faciliteiten. Aan de hand van oefeningen uit de werkmethodes van Questions Collective, werden de studenten aangespoord om zich een nieuwe voorstelling te maken van het gebouw, als gezamenlijke plek en als onderwijslocatie. Welke perspectieven, overeenkomsten en conflicten zijn er in het gebouw aanwezig? Vragen en invuloefeningen zoals ‘What if this building was like food?’ of ‘To improve this building, I need…’ fungeerden als ijsbrekers om het onderzoek te starten. Hierdoor ontstonden groepjes studenten die elk hun eigen fascinatie volgden. RESULTATEN Een groepje deed historisch onderzoek naar het gebouw waarbij in de kelder

olievlekken gevonden werden van een — bleek later — Mercedes-Benz garage. In het Gelders Archief vond een ander groepje een oude landkaart waarop de voormalige haven voor de deur van het gebouw duidelijk te zien is. Weer een ander groepje creëerde een “huil-wc” en faciliteerde daarmee ruimte voor studenten om ongegeneerd de feedback van docenten te kunnen verwerken. Uiteindelijk werden alle ideeën gepresenteerd op de kunstacademie en schreef de Geldersche Courant een artikel over Reimagine Oude Kraan 26. Reflecterend op het project gaven de studenten aan dat het onderzoeken van verschillende perspectieven meer aan bod zou mogen komen tijdens de reguliere studieonderdelen. Ook ondervonden ze dat ze tijdens het samenwerken elkaars individuele vaardigheden beter leerden kennen en dat draagt bij aan de diversiteit en verdieping van toekomstige projecten.

↑ Foto: Questions Collective.

↑ Questions Collective.

#4 COLLABORATION IS THE FUTURE – QUESTIONS COLLECTIVE, COLLECTIEF KOPPIG & DE TRANSKETEERS MET STUDENTEN DOCENT BEELDENDE KUNST EN VORMGEVING, INTERNATIONAL MASTER ARTIST EDUCATOR & MASTER PERFORMANCE PRACTICES door Annemarie van den Berg & Tanja Koning Roos Pollmann is naast lid van Questions Collective ook docent bij de studierichting Docent Beeldende Kunst & Vormgeving (DBKV) aan ArtEZ. Vanuit deze twee posities wilde ze een keuzevak ontwikkelen binnen de opleiding DBKV en nodigde hiervoor iedere week een ander collectief uit om zich te presenteren aan de studenten. Onder deze collectieven waren Collectief Koppig — vertegenwoordigd door Marije Tangelder en Jimmie Balster — die met hun werk in de Arnhemse wijk Presikhaaf veel aandacht besteden aan community projecten en De Transketeers — vertegenwoordigd door Chris Rijksen — die met hun werk verschillende opvattingen over diversiteit in beeld brengen in films, educatieve projecten en korte series. WERKWIJZE In zowel het proces als de projecten van Questions Collective, Collectief Koppig en De Transketeers staan inclusie, maatschappelijke betrokkenheid en diversiteit centraal. Door deze verschillende praktijken te vergelijken werd inzichtelijk hoe breed de waaier van werkmethoden is binnen het gezamenlijke werkproces en leidde het betrekken van meerdere collectieven op die manier tot onderlinge uitwisseling. COLLABORATION IS THE FUTURE Questions Collective maakt gebruik van een grote hoeveelheid methodieken om de samenwerking te bevorderen. Elke maandagochtend checken ze bij elkaar in en peilen hun stemmingen door elkaar te vragen welk snoepje ze zich op dat moment voelen. Dit soort metaforen houden het werkproces luchtig en speels, waardoor het voor een lid dat niet zo lekker in diens vel zit, gemakkelijker wordt dit deelbaar te maken. Naast deze wekelijkse check-in bespreekt het collectief bij de aanvang van een nieuw project wat hun “hopes and fears” zijn. De focus ligt daarbij op individuele wensen, kansen en angsten die in de samenwerking kunnen worden meegenomen. Het doel van zo’n ritueel is dat wat er in de individuele levens speelt niet onbesproken blijft, maar in alle openheid op tafel ligt zodat er rekening mee gehouden kan worden.

↑ Foto: Questions Collective.

Hoe formeer je een collectief en welke manieren van samenwerken zijn er? Hoe kun je uit het centrum van je eigen praktijk treden? Wat gebeurt er als je samen besluiten moet nemen om als eenheid naar buiten te treden? Hoe ga je om met de beelden, meningen en emoties van de ander? Tijdens dit programma stelden de studenten tijdelijke collectieven samen en lag de focus op samen maken. De studenten experimenteerden met verschillende manieren van inchecken bij elkaar door bijvoorbeeld metaforen in te zetten om over individuele gevoelens en behoeften te praten. Groepsprocessen werden onder de loep genomen en er werd continu bevraagd hoe acties en besluiten het collectieve maakproces zouden kunnen beïnvloeden. Deze manier van reflecteren leidt steeds terug naar de volgende vragen: wat voor collectief zijn we en hoe willen we te werk gaan?

RESULTATEN Op de laatste middag van Collaboration is the Future vonden er presentaties plaats op verschillende plekken in de gebouwen van ArtEZ in Arnhem. Elk collectief — bestaande uit vier studenten — richtte een ruimte in en presenteerde daar hun werk, de meeste in de vorm van een performance. Daarnaast werden de inzichten en afwegingen die voortkwamen uit de collectieve werkprocessen geëvalueerd tijdens een groepsgesprek.

↑ Foto: Questions Collective.

en t

va n

ec ti eve n

veroorzaakt

k aa m “

z i n” . ’— s

tu d

↑ Foto: Questions Collective.

↑ Foto: Collective Making.

es ‘L

↑ Foto: Questions Collective.

jg i kr

↑ Foto: it is part of an ensemble.

#5 LATENT COMMONS – IT IS PART OF AN ENSEMBLE MET STUDENTEN BEAR FINE ART & CREATIVE WRITING door Annemarie van den Berg & Tanja Koning

↑ Foto: Jochem van Laarhoven.

Sinds 2018 werkt it is part of an ensemble (voorheen Networked Collective) samen aan uiteenlopende projecten op de grens tussen beeldende kunst en theater in een onderzoeksgedreven praktijk. In dit onderzoek staat het heroverwegen van enkele belangrijke modernistische vragen centraal: hoe leven en werken we samen? Hoe geven we vorm aan het samenzijn in de breedste zin van het woord? Het voeren van dialogen en het doen van experimenten zijn voor het collectief cruciaal om de complexiteit van bovenstaande vragen te kunnen benaderen en van daaruit alternatieve manieren van samenwerken te ontwikkelen. it is part of an ensemble bestaat uit een steeds wisselende groep van ongeveer vijfentwintig kunstenaars, theatermakers, acteurs, performers, theoretici, modeontwerpers en studenten.

↑ Foto: Jochem van Laarhoven.

↑ Foto: it is part of an ensemble.

↑ Foto: Ina Darakchieva.

↑ Foto: Valerie Ludwig.

WERKWIJZE Zoals ← hiernaast beschreven werkt it is part of an ensemble vanuit een onderzoekende houding en is deze alles behalve directief van aard. Dit blijkt ook uit de naam van het collectief: de groep is gevormd vanuit een netwerk zonder vaste kern of centrum, hooguit met een tijdelijk brandpunt. Het begrip ‘networked collective’ komt uit The Artist as Producer in Times of Crisis van Okwui Enwezor in zijn tekst The Artist as Producer in Times of Crisis en wordt als volgt gedefinieerd: “(...) een flexibele, niet-permanente affiliatie, waarbij samenwerking op projectbasis de voorkeur verdient boven een permanente alliantie.” De collectieve praktijk van it is part of an ensemble is er een waarbij de veelheid van uiteenlopende meningen, disciplines, vormen van engagement, rollen en posities wordt ingezet in plaats van onderdrukt. Daardoor is een actief element van de samenwerking voor de leden het zoeken naar manieren om zich tot elkaar te verhouden en met elkaar te communiceren.

↑ Foto: Lotte Driessen.

↑ Foto: Maxim Ventulé.

betekent om te werken als een collectief lichaam. De bedoeling hiervan was het benadrukken van de non-hiërarchie tussen docent en student en het gedurende zes achtereenvolgende weken vanuit een gedeeld orgaan te bewegen. Belangrijke elementen van het programma waren de begrippen “worden” en “niet-weten”.

LATENT COMMONS Op ArtEZ nodigde it is part of an ensemble de studenten uit om deelgenoot te worden van het collectief en te ervaren wat het

RESULTATEN Opvallend aan dit project was dat er bij sommige studenten de wens naar boven kwam om een fysieke ruimte in te richten, waar studenten van verschillende afdelingen elkaar op informele wijze konden ontmoeten. Naast deze gemeenschappelijke leefomgeving waren er ook machines aanwezig, waaronder een drukpers, om het gezamenlijke maakproces aan te moedigen. Door de focus te leggen op samenzijn en -maken zonder specifiek eindresultaat na te streven, realiseerden de studenten zich wat de toegevoegde waarde hiervan is. Binnen huidige onderwijsstructuren wordt vaak gekeken naar het stellen van doelen en het behalen van resultaten binnen beperkte tijd, terwijl een creatief proces het tegenovergestelde nodig heeft om zich te ontplooien. Binnen het bestaande curriculum is er vaak te weinig tijd om creativiteit de vrije loop te laten.

↑ Foto: Jochem van Laarhoven.

k ‘I de

↑ Foto: Jochem van Laarhoven.

he t

la ngr ij

k is

om m e e r c om een fysieke ruimte te hebben ol

t ec

ief te werk e n en b

ru g g e n te b o uwen .’ ‘Voo r he

↑ Foto: it is part of an ensemble.

v a n ee

ud en

n l er e

n .’

– st

ud e

ce ervoer ik dat een do

nte

t ee rs t

↑ Foto: Jochem van Laarhoven.

↑ Foto: Lotte Driessen.

↑ Foto: it is part of an ensemble.

↑ Foto: Terra van Dorst.

Hoe zorg je dat je samen aan de slag kunt? Ruimte om te werken, te dromen of zelfs te wonen kunnen een uitstekende voedingsbodem zijn voor het vormen van een collectief. Doordat je je samen onder één dak begeeft, je apparatuur deelt en elkaar treft in de keuken voor een kop koffie, wordt samen maken in de hand gewerkt. Of je nou een atelier deelt of steeds op hetzelfde

HET DELEN VAN RUIMTE

Een definitieve definitie van collectiviteit bestaat niet. Wel kunnen er ingrediënten worden aangewezen die de basis van collectiviteit vormen en steeds op geheel eigen wijze door kunstenaarscollectieven worden nageleefd: het delen van ruimte, het ontwikkelen van een organisatiestructuur, het vertrouwen op meerstemmigheid, het verhouden tot de ander en het niet weten omarmen en het vergroten van gebaren.

De manier waarop binnen ieder kunstenaarscollectief wordt samengewerkt, valt niet te vatten in succesformules, organogrammen of manifesten. Ieder collectief heeft samen moeten uitvinden wat voor hen werkt. Het is een continu proces van opnieuw uitvinden. Desalniettemin zijn een gedeeld ideaal, een open houding en/of de gedeelde wens om samen te werken altijd aanwezig als uitgangspunt. Maar hoe dat samenwerken gebeurt en welke vormen de samenwerking aanneemt, is veranderlijk vanwege de invloed van interne en externe omstandigheden.

Collectief werken is altijd in beweging: niet alleen in de tijd, maar ook in de vormen die het kan aannemen. Er blijken net zo veel manieren om een collectief te vormen als er collectieven zijn. Elk collectief met diens eigen werkwijze, gewoontes en geschiedenis. Collectief werken is een organisch proces en ontstaat in de meeste gevallen vanuit gezamenlijke interesse in bepaalde thematieken, gedeelde overtuigingen of spontane ontmoetingen in een café, broedplaats of gedeelde woon- of werkruimtes die aanleiding geven om samen te werken.

In deze Lessons Learned worden de bevindingen uit het onderwijsprogramma Collective Making en de podcastreeks Kunst is Collectief samengevoegd. Projectleiders van Collective Making Annemarie van den Berg en Tanja Koning stellen in Lessons Learned vijf ingrediënten voor waar vanuit collectiviteit in de kunsten en het kunstonderwijs zich kan vormen, kan groeien en zich kan ontwikkelen.

door Annemarie van den Berg & Tanja Koning

LESSONS LEARNED een introductie

lesprogramma was niet om naar een duidelijk einddoel te bewegen, maar om het proces van maken als een productieve handeling te zien. Elke dag begon met een ritueel en/of warming-up, om aandacht te genereren en de (individuele) wensen voor de desbetreffende dag te delen. Het lokaal transformeerde tot een woonkamer om elkaar op informele wijze te ontmoeten en fungeerde uiteindelijk ook als galerie voor de eindpresentaties.

Plekken waar informele samenkomsten plaatsvinden, blijken achteraf vaak de locatie waar een collectief is ontstaan. Denk bij informele ruimtes aan cafés, broedplaatsen en gemengde woon-/werkruimtes, maar ook aan workshops en excursies tijdens een kunstopleiding. Zo werd de toegewezen ruimte op de kunstacademie ArtEZ Art & Design in Arnhem tijdens het project dat it is part of an ensemble uitvoerde met studenten van BEAR en Creative Writing op ArtEZ, een thuisbasis: het lokaal werd gezamenlijk ingericht, er werd na noodzakelijke boswandelingen gekookt en gegeten, maar het bood ook de rust voor teken-, schrijf- en theateroefeningen. De insteek van het voor de gelegenheid ontwikkelde

INFORMEEL SAMENZIJN

plein afspreekt, de plek biedt een gezamenlijke context. Het fysieke aspect van ruimte kan ook mentaal bekeken worden: hoe creëer je tijd om samen te zijn en samen te ontdekken hoe een samenwerking eruit zou kunnen zien? In beide gevallen spelen tijd en ruimte een cruciale rol als voedingsbodem voor het formeren van een collectief.

vanuit dat samenzijn en samen maken? Door een gezamenlijk zomerkamp te organiseren, werd er tijd en ruimte gefaciliteerd om elkaar opnieuw te leren kennen en te kijken wat gezamenlijkheid kan inhouden.

De leden van Collectief Z o m e r e n kwamen aanvankelijk bijeen voor een zomerkamp. Dit zomerkamp benoemden zij zelf als ‘tussenruimte’, een plek waar de tijd genomen kan en mag worden om te meanderen. Oftewel: bewust gekozen tijd om te kunnen (ver-)dwalen, het samenzijn te onderzoeken en te reflecteren op de verhouding tussen werk en leven. Hoe maak je samen ruimte (voor elkaar) en wat ontstaat er

ZOMERKAMP

inclusieve kunstwereld creëren waar iedereen welkom is en begeleid wordt in het naar buiten brengen van een eigen stem.

Productiehuis Lowrey Foley McClane vond in Amsterdam-Noord een gezamenlijke locatie waar na meer dan acht jaar samenwerking vanaf verschillende locaties iedereen bijeen kan komen. Het creëren van dit ‘huis’ was voor hen een belangrijke stap, aangezien er vanaf dat moment naast het fysiek samenwerken ook onderdak geboden kan worden aan makers die bij LFMC een artist-in-residence doen. De gezamenlijke locatie is een veilig huis waar het collectief makers stimuleert om vrij te creëren en ruimte in te nemen. Volledig schaamteloos, zonder zich te assimileren, zonder filters te hoeven gebruiken en zonder toonverwijt. De naam van het huis, of ‘brand’, maakt aan de buitenwereld duidelijk waar deze artistiek gezien voor staat. Als autodidacten en makers van kleur is de manier waarop ze zichzelf — als collectief, als label, als kunstenaars — presenteren een statement. LFMC wil een

HET BIEDEN VAN EEN HUIS

Door vooraf kaders te stellen kan je samen bepalen hoe er wordt gewerkt en welk doel je nastreeft. In het geval van het project van FreelingWaters is het gestelde kader het verwezenlijken van een enorme muurschildering. 18 studenten van verschillende opleidingen werkten een week lang onafgebroken aan deze schildering in de kantine van ArtEZ in Arnhem. Er werd met vijf kleuren gewerkt waardoor er ondanks de vele handschriften en werkwijzen eenheid ontstond in de compositie.

Kaders kunnen behulpzaam zijn wanneer je het over samenwerking hebt. Dit kan gaan over een (vaste) locatie en dag in de week waarop je samen komt, maar het kan ook gaan over materiaal, medium of kleur.

KADERS STELLEN

Samenwerken vereist een heldere organisatie: van het ontwikkelen van een concept, het bedenken van kaders en de presentatie van het werk tot de verdeling van praktische zaken als uren en taken. Dit gebeurt voornamelijk op basis van persoonlijke behoeften, voorkeuren en mogelijkheden. Hoe ga je om met de beschikbare tijd? Hoe bepaal je wie wat doet en wanneer? Hoe combineer je werken met het collectief naast individueel werk? Ter voorbereiding van Kunst is Collectief, werd ieder collectief gevraagd hun samenwerkingsstructuur te visualiseren op papier. Geen enkele tekening was hetzelfde! Daar waar bedrijven meestal werken met formele, rechttoe rechtaan organogrammen, waren de visualisaties van de collectieven kleurrijk, vol ronde vormen en eigenzinnige constructies.

HET ONTWIKKELEN VAN EEN ORGANISATIESTRUCTUUR

Subsidieaanvragen, boekingen, social media posts, administratie, opbouw en wat al niet meer: bij het creatieve proces komt veel meer kijken dan enkel het uitwerken van een idee. In een collectief worden deze taken veelal verdeeld onder de leden, zo ook bij BOYBAND, de literaire boyband. De vijf makers hebben de organisatorische taken verdeeld en managen deze middels verschillende What’s App groepen:

TAAKVERDELING

Tijd met elkaar doorbrengen is van essentieel belang. Bij alle betrokken collectieven zijn vaste momenten van samenzijn aanwezig, waarbij zowel de artistieke ontwikkelingen als organisatorische zaken aan de orde komen. Vaak worden deze twee elementen los van elkaar benaderd. Zo spreken veel collectieven op maandagochtend alle praktische zaken door, waardoor er de rest van de week ruimte is voor het bespreken van inhoudelijke en persoonlijke dingen. Door deze scheiding aan te brengen blijft het proces van het nemen van beslissingen helder.

HET INDELEN VAN TIJD

Hoe neem je binnen het collectief verantwoordelijkheid voor wat je zegt, doet of bedoelt? Ben je dominant of word je ondergesneeuwd door de roep van een van de andere leden? Sommige collectieven bevragen (intern) hun werkwijze, aannames en vooroordelen. Een expert of coach kan helpen bij het doorbreken van patronen van bijvoorbeeld ongelijkheid. Club Gewalt ondervond aan den lijve dat de zoektocht naar meerstemmigheid naast pijnlijk ook productief kan zijn. In hun jubileumvoorstelling 10 Year Anniversary: A Choir for Killjoys onderzochten ze wat voor effect systemen van racisme en wit privilege hebben op persoonlijk vlak, namelijk binnen het collectief zelf. Door dit in een voorstelling te verwerken wordt de toeschouwer, en daarmee de maatschappij, op indringende wijze aangesproken. Gedurende het gehele werkproces van conceptontwikkeling tot dramaturgie wogen de individuele stemmen van de leden even zwaar.

NAAR ELKAAR LUISTEREN

Wanneer je binnen een samenwerking erkent dat de individuele blikken naast elkaar mogen en kunnen bestaan, ontstaat er ademruimte. De School hanteert bijvoorbeeld bij het deelnemen aan een tentoonstelling of een kunstbeurs niet één constructie voor het verdelen van de inkomsten. Eigenlijk staat enkel vast dat ieder individu de inleg terugkrijgt, maar over hoe het financiële plaatje er verder uit moet komen te zien heeft ieder zo diens eigen ideeën. De een vindt het fijn om te ervaren hoe het voelt om geld te verdienen met eigen werk, terwijl de ander zich opgelaten voelt over het verdelen van de opbrengst wanneer die zelf niks verkoopt. Dit collectief respecteert elkaars meningen en laat deze naast elkaar bestaan. Waar een gebrek aan consensus onduidelijkheid kan veroorzaken, kan het ook een oefening zijn in het je realiseren dat niet alles eenduidig is of hoeft te zijn.

ALLE STEMMEN GELDEN NAAST ELKAAR

Collectiviteit gaat over radicale gelijkwaardigheid, waarbij iedere stem geldt en eigenaarschap gedeeld wordt. Maar hoe zorg je ervoor dat elke stem gehoord wordt? Hoe blijft individuele inbreng overeind naast gemeenschappelijke ideeën en wensen van het geheel? Door in gesprek te gaan en elkaar daadwerkelijk te zien, kom je nader tot elkaar en wordt het noodzakelijke vertrouwen onderling gevoed. Die sociale investering zorgt voor wrijving en frustratie, omdat het luisteren naar de ander veel tijd en aandacht kost. Tegelijkertijd staat er de magie van het ‘samen’ tegenover: als collectief ben je meer dan de som der delen en ontstaan gelaagde projecten die je als individu nooit zou kunnen ontwikkelen.

HET VERTROUWEN OP MEERSTEMMIGHEID

de een is verantwoordelijk voor boekingen, de ander is chef PR en weer een ander is Hoofd Financiën. Er wordt apart vergaderd zodat de tijd zo efficiënt mogelijk wordt ingedeeld en er zoveel mogelijk tijd is om nieuwe teksten te schrijven.

INCHECKEN

Naast collectieven die bestaan uit een vaste groep individuen, zijn er ook open collectieven die organisch gevormd worden en poreus blijven. Hiervoor is het belangrijk dat alle betrokkenen de ruimte voelen om wanneer dat nodig voelt uit een project of samenwerking te stappen en eventueel op een later moment weer aan te haken. Collectief maken is continu in beweging, mede vanwege de veranderlijkheid van de omgeving en de tijd. Taken of rollen rouleren op die manier. Ook voor Jeanne van Heeswijk is collectiviteit geen vast gegeven. Bijna altijd werkt zij op locatie aan een project in nauwe samenwerking met bewoners, overheden, organisaties en andere experts. Om zorg te dragen voor elkaar in

GEZAMENLIJK ZORG DRAGEN (VOOR DE STRUCTUUR VAN SAMENKOMST)

Door het nauwe contact en de vervlechting van werk en leven, is het belangrijk om op een luchtige manier ruimte te geven aan het persoonlijke reilen en zeilen zodat het makkelijker wordt emoties, verlangens en angsten bespreekbaar te maken. Voor het peilen van elkaars stemming bestaat een grote hoeveelheid methodieken en bij veel collectieven gebeurt dit ‘inchecken’ op speelse wijze. Questions Collective wapent zich door voor het komende project een weddenschap af te sluiten over wat er voor bijzonders zou kunnen gebeuren. Ook het inzetten van metaforen zoals ‘Als welke lekkernij voel jij je vandaag?’, spelelementen en standaardformulieren uit zelfhulpboeken zijn manieren om in kaart te brengen hoe het met eenieder gaat en welke rol emoties mogen en kunnen spelen in de samenwerking. De studenten ondervonden aan den lijve hoe het is om je kwetsbaar op te stellen door gevoeligheden op tafel te leggen, maar door hardop uit te spreken waar je tegenaan loopt, voorkom je dat je in de knel komt en stel je de ander (in dit geval medestudenten) in staat om te helpen.

beschikbaar zijn. Het betreft geen duidelijk einddoel en resultaat. Vergis je niet, het niet weten hoeft geen duister gat te zijn waarin twijfel de overhand heeft. Sterker nog, niet weten kan worden ingezet als methode in plaats van als onkunde te worden beschouwd. Door werkprocessen waarin het experimenteren rondom en het ontdekken van het onbekende centraal staat met een open houding tegemoet te treden, wordt de term ‘niet weten’ omarmd.

Kunstenaars en ontwerpers wiens wens het is te werken met anderen — of dat nu in een collectief is of in het algemeen met ‘de ander’ — steken veel tijd in het vinden van structuren en contexten om de ander te ontmoeten en een plek te creëren waar uitwisseling van beelden, gedachten en acties mogelijk is. Waar binnen een collectief verschillende perspectieven bestaan, bestaan deze net zo goed buiten het collectief. Hoe kun je de ander op een gelijkwaardige manier ontmoeten? Wat weet een ander dat jij niet weet en hoe kan dat relevant zijn voor jouw werk? Iets niet weten is een kwetsbare positie, aangezien er op voorhand geen antwoorden

HET VERHOUDEN TOT DE ANDER EN HET NIET WETEN OMARMEN

het proces, besteedt de kunstenaar veel aandacht aan het opzetten en inrichten van samenkomsten. Ze hanteert ‘rotated leadership’ waarbij de voorzittersrol telkens wisselt. Andere wisselende rollen zijn die van de ‘note keeper’, de ‘temperature keeper’ en de ‘echoer’. De ‘echoer’ wordt tijdens de vergadering (verschillende keren) gevraagd om in diens woorden te vertellen wat die gehoord heeft, zodat iedereen hoort hoe anderen luisteren en of iedereen op dezelfde golflengte zit.

Hoe kun je je verhouden tot maatschappelijke of politieke contexten door een specifieke locatie als uitgangspunt te nemen? Elke plek is anders: gemeenschappen hebben hun eigen karakter dat gevormd wordt door onder andere politieke visies en kenmerkende gebruiken. Het blootleggen van deze facetten vereist naast voorbereiding ook het maken van ruimte voor het onbekende. Pink Pony Express belandt vaak op plekken waar politieke spanning heerst. Voorafgaand onderzoekt het collectief welke partijen of personen er betrokken zijn bij de gekozen locatie en staat het drietal open voor spontane ontmoetingen in bijvoorbeeld de lokale kroeg of kerk. Het ‘niet weten’ wordt langzaam ingevuld middels projecten waarbij locatie, mens en politiek in wederkerigheid bestaan.

ONDERDOMPELEN OP LOCATIE

Bij het aangaan van samenwerkingen met experts uit andere vakgebieden — zoals wetenschappers, journalisten, vuilnismannen of bakkers — is het raadzaam om onderzoeksvragen te formuleren waar onverwachte antwoorden, wedervragen, observaties, analyses en associaties op kunnen komen. Hierdoor ontstaat er een gezamenlijk gebied waarbinnen nieuwe ideeën tot wasdom kunnen komen. Dit is waarom Esther Kokmeijer graag werkt met experts. In haar werk bevraagt ze de oorsprong van de natuur en hoe deze door de mens geen vervormd wordt. Door de kennis die wetenschappers en andere professioneel betrokkenen inbrengen, worden de grenzen van de thematiek opgerekt, uitgediept en verbreed. De studenten ontdekten hierdoor bij het project River Families bijvoorbeeld welke overeenkomsten en verschillen er zijn tussen kunst en wetenschap.

MET EXPERTS

Een collectief is veel meer dan de som der delen. Gevoed door de leden, met elk hun eigen gedrag, ervaringen en gewoontes, wordt het collectief als het ware ‘iets van zichzelf’: een eigen entiteit. Dit is bij performance-collectief BOG. heel duidelijk het geval. Tijdens het maakproces van hun eerste voorstelling — BOG. een poging het leven te herstructureren — werkten ze met tekst in de vorm van tekstuele lijsten. Taal is voor hen naast materiaal ook onderwerp. Als er in dit proces geen lijst aan te pas was gekomen, had hun leven en hun werk er heel anders uitgezien. Doordat het werk het collectief richting talige (theater-)voorstellingen bewoog, heeft dat ook de leden afzonderlijk ingrijpend beïnvloed en gevormd. Om hun werkmethode te

HET COLLECTIEF ALS EIGEN ENTITEIT

Ieder lid van een collectief zal beamen dat weinig zo veel tijd kost als het onderhouden van een collectief; het vergt veel aandacht, energie en tijd om gezamenlijk dezelfde koers te blijven varen, iedere stem mee te blijven wegen en (waar nodig) tot artistieke consensus te komen. Alle leden zullen ook benadrukken wat het collectief meer is dan het individu, hoe waardevol het is om een “clubje” te hebben waarop je kunt terugvallen en op welke manier grote, collectieve gebaren kunnen worden gemaakt.

HET VERGROTEN VAN GEBAREN

Collectiviteit kan zowel menselijk als niet-menselijk worden aangegaan, zoals met de natuur of de economie. In de meeste gevallen zal er dan een nieuwe manier van communicatie moeten worden gevonden. Door in de huid te kruipen van ‘het andere’, kun je de wereld op een andere manier waarnemen en daarmee de rol van de mens, niet-mensen of systemen in een ander perspectief plaatsen. De Onkruidenier zet het niet-menszijn in om bezoekers dichter bij de natuur te brengen. Ze creëren acties en tools om in samenkomst met de bezoekers een nieuwe verhouding tot het bestaande landschap te ontwikkelen.

SAMEN WERKEN MET NIET-MENSEN OF SYSTEMEN

In samenwerking kan er naast inhoudelijke verdieping ook een praktisch voordeel gevonden worden, vele handen maken tenslotte licht werk. Binnen een kort tijdsbestek kunnen er veel meer stappen worden gezet, die je als individuele maker niet zou (durven) zetten. Werken in een collectief vergroot de werkkracht exponentieel, waardoor er grotere klussen kunnen worden aangenomen, zowel wat betreft artistieke als organisatorische facetten. De leden van We Make Carpets beschrijven hun werkproces als een machine die op volle toeren draait. Het is als een lopende band: een van hen legt een patroon, de andere twee kopiëren. Uit deze estafette ontstaat het uiteindelijke beeld, waarbij de verschillen tussen hun individuele handschriften het geheel bepaalt. Ze zijn inmiddels zo goed op elkaar ingespeeld, dat ze tegen steeds grotere projecten ‘Ja!’ zeggen, omdat ze zichzelf versteld doen staan in wat ze in korte tijd voor elkaar weten te krijgen.

GROTE GEBAREN

collectief gesterkt voelt. Als deel van een collectief voel je je gedragen en gesteund door de ander(en) — of het nou een band, posse of kunstenaarscollectief betreft. Doordat je elkaar hebt, durf je meer. Bij alle betrokken collectieven van Collective Making en Kunst is Collectief komt dit terug. Medemakers die je proces kennen, je supporten, je meemaken en mee maken, zorgt voor ruimte voor verdieping en reflectie binnen het individuele (en collectieve) kunstenaarschap.

Het geeft vertrouwen mensen om je heen te weten die je door en door kennen en waarmee je kunt sparren. Collectiviteit biedt een basis, een fundament. De wetenschap dat je bij ‘een clubje hoort’, maakt dat je je als individu in werkzaamheden buiten het

SUPPORT

vatten gebruikt BOG. zelf de metafoor van een kind. Het collectief is als een kind dat opgroeit en langzaam volwassen wordt naarmate de tijd vordert. Het is een op zichzelf staande entiteit, waar de leden van het collectief naar luisteren en zich naar gaan gedragen.

“Wij zijn ervan overtuigd dat in collectiviteit veel vernieuwende antwoorden te vinden zijn voor de complexe problematieken binnen de maatschappij. Radicale gelijkwaardigheid en ecologische verbindingen met niet-menselijke bestaansvormen zijn nodig voor een inclusievere wereld.”

Het onderzoeksprogramma Collective Making werd opgezet vanuit de behoefte van ArtEZ Art & Design in Arnhem om samenwerking tussen verschillende afdelingen binnen de kunstacademie te bevorderen. Projectleiders van Collective Making Annemarie van den Berg en Tanja Koning nodigden, geheel in stijl, studenten, docenten en kunstenaarscollectieven uit dit onderzoek mede invulling te geven:

Uit de Lessons Learned blijkt dat collectief werken naast het individuele kunstenaarschap kan bestaan. Het werpt een licht op nieuwe, belichaamde en doordachte scenario’s voor zowel de kunst als het onderwijs. Elementen uit de Lessons Learned kunnen een weg vinden in het kunstonderwijs en bijdragen aan vruchtbare oefeningen in collectief maken. Om collectiviteit blijvend op de agenda te krijgen binnen het kunstonderwijs is gedegen intern onderzoek nodig op afdelingen en onder docenten naar hoe het collectieve werk(-proces) begeleid en beoordeeld kan worden, zonder te worden herleid naar individuele inspanningen.

Er wordt door kunstenaars steeds meer en intensiever samengewerkt, maar dat betekent niet dat collectiviteit vanzelfsprekend is. Het vinden van gezamenlijkheid staat in schril contrast met het nog altijd overheersende idee van de individuele kunstenaar die vanuit geheel eigen standpunten diens beleving verbeeldt en deelbaar maakt met een publiek.

door Annemarie van den Berg & Tanja Koning

LESSONS LEARNED een conclusie

ontstond langzaamaan een zomeren-cultuur. De cider die we maakten van de zure appelsoort Lena, waar een lente overheen moest om op smaak te komen, gaf ons ook het inzicht dat de tijd die we gezamenlijk geven aan processen nodig is. Om dat wat er aanwezig is losser te maken, en opnieuw te laten verbinden, verdiepen en versterken.

Zomeren is geen zondag; het is verbonden aan en met alle dagen. Met het dagelijks leven. Waar leven werk wordt en werk leven. Collectief zijn ervaren we niet altijd als gemakkelijk en gezellig. Hartepijn, werkdruk, onmacht, storm, moeheid in hoofd en lijf, onzekerheid. Het even niet weten. Plezier, ontdekkingen, genot. Alles mag er zijn. De kwetsbaarheid en het ongemak laten stormen, stromen, stomen. Doordat wij samen gingen fermenteren, schrijven, wandelen, wecken, kledingstukken gingen patchworken en workshops gingen faciliteren,

Ieders verschillen baden in hetzelfde water, dezelfde ether, aarde, vuur en woorden. Verhalen in de lucht die we delen. Gedragen door het aardelichaam, en omarmd door het kosmoslichaam. Een cirkel kennen we allemaal. Maar hoe maak je een cirkel vanuit samenzijn? Hoe rond is ze en hoe groot of klein? Samen cirkelen we zomerend rond als continu bewegende kleine cirkels die elkaar raken. Op welke manieren wij ons leven aanvliegen, organiseren en structureren staat bij Collectief Z o m e r e n centraal. Wat we gezamenlijk maken en doen staat in het teken daarvan. De zorg die we daarin dragen gaat voorbij aan een concept om een keer aan een project mee te doen. Het is waar we telkens weer vanuit vertrekken en naar terugkeren. Dat vraagt discipline. Toewijding. Met de betekenis: ‘erbij blijven’. Ruimte en tijd (hoe groot of hoe klein ook) waarin momentum wordt

gecreëerd om naar binnen te gaan, terwijl we buiten zijn. Of buiten te komen terwijl we goed binnen zijn. Ruimte om te dansen.

seizoen — een tussen. Stel jezelf daarbij de vraag wat je wilt cultiveren, met wie, en welke steun je daarbij nodig hebt. De aansporingen in deze brief geven richting voor je eigen handleiding. Veel plezier met zomeren!

Het begrip zomeren betekent voor ons ook grip krijgen op de werkelijkheid: met elkaar werken aan een versterking van de werkelijkheid. Z o m e r e n, geschreven met rekruimte — reikruimte. Met deze brief nodigen wij, Collectief Z o m e r e n, je uit je verbeeldingskracht te trainen en sporen we je aan ruimte te blijven maken, tijd aan jezelf en elkaar te geven. Maak in je eigen ruimte en tijd — op je eigen plek, in een eigen combinatie van aanwezige energieën, in je eigen

Liefs, Collectief Z o m e r e n Collectief Z o m e r e n bestaat momenteel uit een verzameling van zes vrouwen — Aliki van der Kruijs, Lenn Cox, Melanie Bomans, Niki Milioni, Rosanne van Wijk en Sanne Karssenberg — met elk een kunst- of ontwerppraktijk en elk met een achtergrond in mode. Nog een raakvlak is dat ieder van hen op de een of andere manier werkzaam is binnen het onderwijs. Het collectief is ontstaan vanuit de behoefte aan gemeenschappelijkheid en het delen van professionele praktijken en dagelijkse levens, waarbij het zestal onderzoekt hoe het ‘ik’ zich verhoudt tot het ‘wij’ en andersom. In de culturele sector doet Collectief Z o m e r e n dit door het organiseren van workshops, interactiemomenten en verdiepende programma’s.

in wat ze een field of interaction noemt: het veld waarin alle betrokkenen een plek krijgen. Zo ontstaat er een tijdelijk collectief. Bijvoorbeeld in de Afrikaanderwijk in Rotterdam, waar in 2008 het project Freehouse van start ging. Dit project loopt nog steeds en is inmiddels uitgemond in de Afrikaanderwijk Coöperatie met een wijkkeuken, een wijkatelier voor mode, een schoonmaakdienst voor de buurt en veel uitwisseling van kennis en culturen tussen de bewoners onderling. In het project Works, Typologies and Capacities wordt met 26 verschillende soorten aardappels een visualisatie gemaakt van alle samenwerkingen en projecten die Van Heeswijk is aangegaan in de periode van 2001 tot 2019. De installatie is onderverdeeld in 26 typologieën met 26 specifieke capaciteiten, elk gelinkt aan een aardappelsoort. Denk bijvoorbeeld aan de kunstenaar die zijn eigen werk bijdraagt aan een project, maar ook de activist, de onderwijzer, de cameraman, de geluidsman, de verslaggever, de curator, de musicus, de acteur enzovoorts. De keuze voor verschillende aardappelsoorten als materiaal staat symbool voor die typologieën en capaciteiten in een netwerk. Een netwerk breidt zichzelf uit door de informatie, geschiedenis en kennis die eenieder inbrengt, in analogie met de aardappel die kan uitlopen: je ziet letterlijk een nieuw wortelpatroon ontstaan, dingen vergroeien en opnieuw met elkaar verbonden raken.

ZOMEREN IS EEN WERKWOORD – OP ZOEK NAAR DE TUSSENRUIMTE door Collectief Z o m e r e n ‘Om te zomeren heb je alle seizoenen nodig,’ schrijven Aliki van der Kruijs, Lenn Cox, Melanie Bomans, Niki Milioni, Rosanne van Wijk en Sanne Karssenberg van Collectief Z o m e r e n. Het begon allemaal met een brief van Lenn Cox aan de vijf anderen, een uitnodiging om met elkaar op zomerkamp te gaan. Vanuit de behoefte aan gemeenschappelijkheid en het delen van hun professionele praktijken en dagelijkse levens én om te onderzoeken hoe het ‘ik’ zich verhoudt tot het ‘wij’ en andersom. Op uitnodiging van Kunst is Collectief — de reeks waarin we onderzoeken wat het betekent om een collectief te zijn — schrijft het zeskoppige Collectief Z o m e r e n nu een brief aan de lezers van Mister Motley. Een brief als handleiding: aan de hand van verschillende aansporingen beschrijft het collectief al zoekend en spelend waaruit het werkwoord ‘zomeren’ bestaat en nodigen ze je uit het vooral zelf toe te passen in de praktijk.

Amsterdam, Arnhem, Eindhoven, Den Haag 3 juni 2023, 10:30 - 11:30 8 juni 2023, 09:00 - 11:00 17 juni 2023, 10:00 - 11:11 18 juni 2023, 08:00 - 09:30 19 juni 2023, 10:30 - 13:30 20 juni 2023, 11:00 - 12:00 20 juni 2023, 14:00 - 16:54 28 juni 2023, 14:00 - 15:00 Beste lezer, mede toekomstige z o m e r a a r, Hoe kunnen we je leren om samen te z o m e r e n? Hoe kunnen wij, als reeds zomeraars, je inspireren en uitnodigen om ruimte te maken? Ruimte maken om je open te stellen, om te vertragen en om de tussenruimte te omarmen. Ga bij jezelf na wat je verlangt om te leren, te ontdekken, te (ont-)doen, te ervaren, te (ont-)weten en opnieuw te leren kennen. Hoe ontmoeten wij mensen elkaar? Hoe komen we samen en welke omstandigheden zijn daarbij belangrijk? Zomeren is een werkwoord. Zomeren heeft contouren. De herfst komt erna, de lente ervoor, en zelfs de winter kan van zomeren worden voorzien. Niet door weg te vliegen, maar juist door samen te landen. Om te zomeren heb je dus alle seizoenen nodig. Collectief Z o m e r e n bestaat momenteel uit zes vrouwen en wij zijn zomeren als een beweging gaan zien. Samen onderzoeken we hoe we kunnen samenkomen in authentieke verbinding met ieders zelf, ieders praktijk, ieders relaties, de natuurlijke wereld en het huidige moment in de context van een drukkende neoliberale realiteit. Dat hebben we onder andere gedaan door met elkaar een zomerkamp te organiseren. Vanuit die ervaring pogen we met deze brief een handleiding op te stellen hoe te zomeren. Maar aangezien je met vier piketpalen nog geen volwaardig zomerkamp hebt, blijft zomeren een avontuur. Zomeren hoeft niet altijd in een tent, er is geen vaste plattegrond, er is niet één route.

Wat wel belangrijk is, is dat je bewust een moment kiest en kijkt hoe het seizoen ervoor staat. In deze brief introduceren we een serie aansporingen waarmee we je willen uitnodigen om vanuit eigen beweging te gaan zomeren. Vervolgens pak je wat in en je ziet vanzelf waar je uitkomt, samen hou je namelijk de weg in de gaten. Vertrouw op je medereizigers. Zomeren is ook het trainen van een veerkracht. Het scheppen van een omgeving die mogelijkheden creëert om te gedijen met de klimaatuitdagingen en hittestress die je kunt ervaren in een project, je praktijk en je leven. Hoe ga je om met de hijgende druk die zich soms aandient in het leven en in werk? Zo vroegen wij ons af hoe je dat kunt doen in deze onzekere en precaire cultuursector, in het kunstonderwijs en in de maatschappij. Hebben we daarbij meer vakbonden voor tussenruimtes nodig zodat we elkaar kunnen steunen, bewegend tussen werk en leven en al doende lerend? Wat ons betreft wel, want het flirten en experimenteren met wat een supportsysteem allemaal kan zijn en kan betekenen heb je namelijk niet zo 1-2-3 uitgevogeld. Zomerend over de

jaren heen hebben we bewust bewogen om vanuit de verbindingen onderling een netwerk van aanknopingspunten met de werkelijkheid te concretiseren, te cultiveren, aan te gaan en daarop te leren vertrouwen. Dat is het basiskamp, een zachte bodem om stevig te staan en om richting te geven; de dynamiek van ontroering bewust te ervaren. Zomeren is dat wat we samen doen, hoe we voor elkaar en de wereld zorgen. Zomeren is ruimte scheppen voor het licht dat door de boombladeren kan schijnen, dat bewegende schaduwen werpt. Tekenen met je voeten. Spreken als de zon. Op de vroege ochtend naar buiten lopen. Met je tenen de dauwdruppels aanraken. Een werkwoordelijke intentie zetten. Door onderlinge reflecties te delen, kan er gezamenlijk een ander licht worden geworpen op de ruimte; een scherp of juist een zacht licht op dat wat aandacht vraagt. Voor een dag, een seizoen of een jaar. Uitwaaien. Vliegeren. Een ballon oplaten. Een gezamenlijke lunch. Met een gezamenlijk gemaakte cider op zijn tijd, al schrijvend een brief aan je toekomstige zelf. Zomeren houdt je gezond. Scherp, en ook weer zacht.

meezingbare refreinen, zwoele blikken en de constante dreiging van een break-up.

#9 BOYBAND, DE LITERAIRE BOYBAND

← https://tinyurl.com/muwjemn7

Door literatuur te combineren met catchy popmuziek, zwoele knipogen en soepele heupbewegingen rekt BOYBAND, de literaire boyband de grenzen van het genre op. De vijf mannen leerden elkaar kennen op literaire avonden, die ze — naar eigen zeggen — ‘ontzettend ↑ BOYBAND, de literaire boyband — Adriaan van Discotheek, 2023. Foto: Wilco Lamers. saai’ vonden. Ze zagen voordrachten die uit niets meer bestonden dan voorovergebogen schrijvers, voorlezend uit hun eigen boek of bundel. Dat kon en moest anders volgens de boys. Het podium is immers een medium met eigen wetten, wetten die BOYBAND, de literaire boyband inzet om een breder publiek voor literatuur te door Redactie Kunst is Collectief interesseren en enthousiasmeren. Je hoeft alleen maar te luisteren naar Sinds ons ‘Laten we de literatuur eens een boysucces van hun debuutplaat In Canon om band cadeau doen,’ en zo geschiedde. In een idee te krijgen hoe Koen, aflevering negen van Kunst is Collectief Martin, Jelko, Laurens en is BOYBAND, de literaire boyband te Wout denken over de gast. In gesprek met Luuk Heezen vertelschrijvers die len Wout Waanders, Jelko Arts en Martin enkel voorRombouts over hoe ze een boyband en litelezen. ratuur combineren. ‘We stelen van allebei de kanten om een soort raar Frankensteinmonster te maken.’ BOYBAND, de literaire boyband bestaat uit dichter Wout Waanders, striptekenaar Jelko Arts, muzikant Laurens van de Linde en theatermakers Koen Frijns en Martin Rombouts. BOYBAND, de literaire boyband maakt literatuur om doorheen te gillen: poëzie op een podium, maar dan met

↑ BOYBAND, de literaire boyband — Adriaan van Discotheek, 2023. Foto: Laurens van de Linde.

De vorm van een boyband is een gimmick die tot de verbeelding spreekt. De verschillende karakters en uitersten binnen de groep — bijvoorbeeld serieus, stoer, lief — kunnen volledig uitgespeeld worden.

#10 JEANNE VAN HEESWIJK door Redactie Kunst is Collectief

↑ Jeanne van Heeswijk — It's OK... commoning uncertainties, twijfel cirkel #1 met Maria van Daalen, 2023. Foto: Maarten Nauw Photography.

Kunstenaar Jeanne van Heeswijk wordt gezien als een belangrijke vertegenwoordiger van een breder sociaal engagement in de hedendaagse beeldende kunst. Haar grootschalige, vaak langlopende projecten zijn gericht op het creëren van verbeeldingen van gezamenlijke toekomsten, steeds in samenwerking met lokale gemeenschappen. In haar werk verbindt ze kunst met social design, maatschappelijke vraagstukken en politiek activisme. Collectief maken is volgens Van Heeswijk niet lineair, maar een proces dat continu in beweging is. Ze noemt zichzelf dan ook initiatiefnemer of verbinder: vanuit een vraag van een kunstruimte of gemeente, gaat ze in gesprek met allerlei mensen in het gebied waarop die vraag betrekking heeft. Uit die gesprekken en ontmoetingen komen nieuwe vragen voort, die Van Heeswijk verzamelt

← https://tinyurl.com/2e5jfw3c

Binnen die vorm is er evengoed ruimte voor artistiek onderzoek. Het materiaal dat daaruit voortkomt ontstaat organisch. Soms komt iemand met een idee en vraagt om input van de andere vier, soms ontstaan dingen al ‘jammend’. Teksten ontwikkelen zich vervolgens van ‘zeady’ naar ‘ready’, waarbij ‘zeady’ staat voor vergevorderd en ‘ready’ betekent dat er binnen de band overeenstemming bestaat over dat het nummer ‘podium klaar’ is.

In aflevering tien van Kunst is Collectief — de laatste in deze speciale reeks van Kunst is Lang — is kunstenaar Jeanne van Heeswijk te gast. Jeanne van Heeswijk vormt in haar eentje natuurlijk geen collectief, maar werkt collectief in al haar projecten, in steeds wisselende samenstellingen. ‘Frictie hoort erbij, dat is onderdeel van collectiviteit. Zonder wrijving geen collectiviteit.’ Haar definitie van collectiviteit of ‘collectief’ is het collectief maken, dus samen verbeelden hoe we denken en vinden dat de toekomst eruit moet zien.

↑ Jeanne van Heeswijk — Learning object Works, Typologies and Capacities (Trainings for the Not-Yet), 2020. Foto: Tom Janssen.

#7 PINK PONY EXPRESS door Redactie Kunst is Collectief ← https://tinyurl.com/277nn845

In aflevering zeven van Kunst is Collectief zijn Tara Karpinski, Cecilia Hendrikx en Annemarie van den Berg van Pink Pony Express te gast. Het collectief ontleende haar naam aan de Pony Express: een koeriersdienst van ruiters die elkaar in estafettevorm afwisselden en zo post en kleine goederen in relatief korte tijd van de ene naar de andere kant van Amerika kon brengen. Het collectief maakt locatiespecifiek werk en strijkt neer op plaatsen waar frictie bestaat tussen overheid en burgers.

Pink Pony Express woont en werkt maanden op de locatie van het project om deelgenoot te worden van wat daar speelt. Zo reisde Pink Pony Express af naar Sint Eustatius om onderzoek te doen naar het lage vertrouwen onder de plaatselijke bevolking in het democratische proces daar. Lokale gemeenschappen vinden een weerslag in hun werk, vaak op onvoorspelbare wijze. Hierdoor ontstaat gelegenheid voor genereuze en excentrieke uitwisseling. Het werk wordt gepresenteerd op de plaats waar het gemaakt is. Omdat het werk iets teruggeeft dat nooit een eigendom was, is het misschien niet onmiddellijk herkenbaar voor iedereen.

↑ Pink Pony Express — De Kapitein, 2019. Foto: Pink Pony Express.

Pink Pony Express doet al makend onderzoek. Ze ontwerpen vaak symbolische objecten of handelingen, die op het eerste gezicht vooral grappig zijn maar wel degelijk serieuze kwesties betreffen. Een voorbeeld hiervan is de gouden oorbel die het collectief ontwierp in samenwerking met de vissers uit Urk, die minister Carola Schouten droeg toen ze in Brussel in het kader van de Brexit-onderhandelingen de belangen van de Urkse vissers probeerde te behartigen.

↑ Pink Pony Express — Waar is Willemstad, 2016. Foto: Pink Pony Express.

door Redactie Kunst is Collectief

← https://tinyurl.com/5bf5249z

#8 WE MAKE CARPETS

In de achtste aflevering van Kunst is Collectief zijn ontwerpers Marcia Nolte en Stijn van der Vleuten en beeldend kunstenaar Bob Waardenburg te gast. Ze maken tapijten door patronen te leggen met alledaagse voorwerpen zoals schuursponzen, pleisters, potloden en paperclips. Het drietal trekt de hele wereld over om op uitnodiging, speciaal voor een bepaalde plek, een installatie te maken

bestaande uit één soort object. We Make Carpets gebruikt als materiaal alledaagse voorwerpen zoals frietvorkjes, slingers en pleisters die een link hebben met de locatie en daar een relatie mee aangaan. Het zijn meestal dingen die in bulk geproduceerd worden en door We Make Carpets in grote hoeveelheden verzameld of ingekocht kunnen worden. Vervolgens spendeert het trio dagen of zelfs weken om deze producten zodanig te rangschikken dat er een fascinerend patroon ontstaat. Een haast monomaan karwei. We Make Carpets creëert door herhaling van de simpelste objecten tijdelijke tapijten, wandkleden of

↑ We Make Carpets — Pencil Carpet, 2017. Foto: We Make Carpets.

gordijnen, die zich kenmerken door hun kleurrijke en enigszins absurde karakter. Voor het maakproces werkt We Make Carpets vanuit het midden van het toekomstige tapijt: daar ontstaan door het groeperen van de in bulk aangeschafte objecten de eerste patronen. De leden van We Make Carpets werken geconcentreerd, observerend en heel nauwkeurig aan hun locatiespecifieke tapijten. Ze kijken naar elkaar en volgen de patronen

die onder hun handen ontstaan: een van hen legt, de andere twee kopiëren. Het resultaat vormt zich vanuit improvisatie, spel en conversatie. Maar wat gebeurt er na afloop met die enorme aantallen schuursponzen, paperclips of slingers? Marcia, Bob en Stijn vertellen dat er in hun praktijk steeds meer nadruk komt te liggen op de duurzaamheid en hergebruik van het materiaal. De voorwerpen worden steeds vaker gedoneerd, gerecycled of opgeslagen.

↑ We Make Carpets — Pencil Carpet, 2017. Foto: We Make Carpets.

↑ Lowrey Foley McClane — Team Shot. Foto: Lowrey Foley McClane.

door Redactie Kunst is Collectief In de vijfde aflevering van Kunst is Collectief zijn Brian Elstak, Edmée Loupatty, Giuseppe du tCrocq en Macarena Loma Yevenes van Lowrey Foley McClane te gast.

← https://tinyurl.com/hsy2kj5k

#5 LOWREY FOLEY MCCLANE

↑ Lowrey Foley McClane — Wall. Foto: Lowrey Foley McClane.

De projecten die ze samen de wereld in zetten zijn heel verschillend qua vorm: van podcast tot talkshow, van kinderboek tot fotoboek en van dansavond tot een tentoonstelling bij CBK Zuidoost. Als het verhaal relevant genoeg voelt om te vertellen, maakt Lowrey Foley McClane het mogelijk. De naam ‘Lowrey Foley McClane’ is ontleend aan Mike Lowrey,

Lowrey Foley McClane (LFMC) is een productiehuis dat bestaat uit een groep cultureel diverse en interdisciplinaire makers, onder wie beeldend kunstenaars, programmeurs, fotografen, producenten, grafisch ontwerpers, theatermakers en regisseurs.

Axel Foley & John McClane: drie legendarische iconen uit de popcultuur die nooit volgens het boekje spelen, maar op spectaculaire en charismatische wijze hun heldhaftige acties bewerkstelligen. LFMC creëert een posse: een thuisbasis, een huis, een club gelijkgestemden die je vertrouwt, met wie je samen kunt maken, kunt sparren en met wie je ideeën kunt uitwisselen. Het hoofdkwartier van LFMC is sinds 2021 gevestigd in Amsterdam Noord. Dit fysieke ‘(t)huis’ is naast ontmoetingsplek ook een werkplaats, kantoor en de plek waar nieuw talent, in de vorm van stagiaires en residenten, gestimuleerd wordt op zoek te gaan naar hoe zij hun eigen verhaal het best in de wereld kunnen zetten.

door Redactie Kunst is Collectief In aflevering zes van Kunst is Collectief is Club Gewalt te gast. In gesprek met Luuk Heezen vertelt Club Gewalt over hoe de zoektocht naar meerstemmigheid naast pijnlijk ook productief kan zijn. Club Gewalt maakt, componeert, produceert en vertolkt eigen werk. Muziek is daarbij voor hen de onvermijdelijke en verbindende factor.

↑ Club Gewalt — 10 Year Anniversary, 2023. Foto: Bart Grietens.

↑ Club Gewalt — Antropoceen de musical, 2021. Foto: Bart Grietens.

← https://tinyurl.com/5x4f677j

#6 CLUB GEWALT

Het Rotterdamse collectief bestaat momenteel uit acht leden: Gerty Van de Perre, Amir Vahidi, Suzanne Kipping, Robbert Klein, Loulou Hameleers, Sanna Vrij, dramaturg Anne van de Wetering en zakelijk leider Rick Mouwen. Club Gewalt is gefascineerd door popcultuur en de belevingswereld van de millennial. Vanuit deze fascinaties maakt het collectief performances die uiteenlopende vormen en genres aannemen. Van musicals over het einde van de wereld tot meditatieve opera’s, van eco-feministische punkbands tot monumenten voor een verdrinkende stad en wat ze zelf onnavolgbare radiokunst noemen. Dit jaar bestaat Club Gewalt 10 jaar en dat vieren ze met de voorstelling 10 Year Anniversary: A Choir for Killjoys. In deze jubileumvoorstelling onderzoekt Club Gewalt wat voor effect systemen van racisme en wit privilege hebben op persoonlijk vlak, namelijk binnen Club Gewalt zelf. Hoe zorg je ervoor dat je in het collectief als individu gehoord wordt? Alle leden voel(d)en de noodzaak de blik naar binnen richten en te werken aan de patronen die er de afgelopen jaren in waren geslopen, namelijk hoe wit privilege binnen het collectief voor ongelijkheid tussen de leden heeft gezorgd. Het collectief zit middenin de zoektocht naar meerstemmigheid en inclusie, een proces waarbij ze gebruik maken van verschillende trainingen. De tussentijdse conclusie? Naar elkaar luisteren en elkaar laten uitpraten. Hoewel het simpel lijkt, blijkt het een enorme uitdaging te zijn.

#3 DE ONKRUIDENIER door Redactie Kunst is Collectief ← https://tinyurl.com/4yh56e3u

In aflevering drie van Kunst is Collectief zijn Jonmar van Vlijmen, Ronald Boer en Rosanne van Wijk van De Onkruidenier te gast. Als ‘ecosysteem-futuristen’ onderzoeken zij hoe we ons kunnen leren aanpassen aan een landschap dat onderhevig is aan klimaatverandering.

Kan een tomaat als kunstobject geconserveerd worden in de collectie van het museum? Hoeveel verschillende gezichten hebben zout en zoet in het landschap van de supermarkt? Wat en hoe kunnen we leren van de zee? Kunstenaarscollectief De Onkruidenier houdt zich bezig met hoe we ons in het heden onze toekomstige rol in het ecosysteem kunnen voorstellen. De veranderende relatie tussen mens en natuur vormt een belangrijk vertrekpunt. Dit doen ze bijvoorbeeld in het meerjarenproject SweetSweat, waarin wordt onderzocht hoe we als mens kunnen overleven in een landschap met voornamelijk zout water. De Onkruidenier werkt ‘locatiespecifiek’, het hier en nu speelt een grote rol en hun projecten zijn vaak tactiel en ervaringsgericht. Naast hoe we ons als mens kunnen leren aanpassen aan een veranderend landschap, is doorlaatbaarheid een belangrijk thema in het werk van De Onkruidenier: het in interactie zijn met andere levensvormen, met publiek, maar ook met de natuur. Onder de noemer Relearning Aquatic Evolution gaf De Onkruidenier vorig jaar een training op het wad van Terschelling over hoe we ons meer kunnen bewegen zoals de zee. Een van de oefeningen bestond eruit dat de groep deelnemers door middel van een elastiek aan elkaar verbonden was en op het ritme van elkaars ademhaling groter en kleiner werd door van elkaar af en dan weer naar elkaar toe te bewegen. Vergelijkbaar met eb en vloed werd de groep door de oefening een collectieve long, een groot elastisch organisme.

op het podium en vormen ze de organisatie.

#4 BOG. ‘Ik heb het gevoel dat wij ‘rond’ fungeren, daarbuiten is veel vierkante shit waarmee we moeten dealen.’ In de vierde aflevering van Kunst is Collectief is BOG. te gast. BOG. is de collectie (zonder -f, want het is een samenvoeging van individuen) van theatermakers Judith de Joode, Benjamin Moen, Sanne Vanderbruggen en Lisa Verbelen, dramaturg Roos Euwe en zakelijk leider Anne Baltus. BOG. werkt vaak collectief: samen bedenken ze de concepten, schrijven ze de teksten, creëren ze het toneelbeeld, staan ze

← https://tinyurl.com/ye2x3d3j

door Redactie Kunst is Collectief

Sinds de eerste voorstelling BOG. een poging het leven te herstructureren (2013) maakt BOG. werk over wezenlijke thema’s waar de mens vat op probeert te krijgen, maar die te groot zijn om vast te pakken. Vanuit de overtuiging dat ze moeten zoeken naar wat hen als mensen bindt — zonder de waarde van het verschil uit het oog te verliezen — maakt BOG. compromisloos, eigenzinnig en open theater voor de zoekende mens anno nu. Deze filosofische, talige en muzikale voorstellingen gaan over dagelijkse en herkenbare kwesties uit het leven van ieder mens: meningen en geloof, taal, volwassenheid, intimiteit, tijd en beweging, existentiële eenzaamheid, rouw en identiteit. De collectief

↑ De Onkruidenier — Relearning Aquatic Evolution, Oerol 2022. Foto: Marleen Annema.

‘Het werd een soort gezamenlijk leren: je weet nog niet wat er uit komt, maar we stemden onze longinhoud op elkaar af. Je voelde je heel verbonden met elkaar. Een vorm van ervaren.’ Het is een werk dat dicht bij de kern van De Onkruidenier komt, waarbij ↑ De Onkruidenier — Relearning Aquatic Evolution, Oerol 2022. Foto: Marleen Annema.

het zoeken naar een nieuw pad tussen natuur en cultuur, tussen maken en ondergaan centraal staan.

gemaakte voorstellingen vormen de kern van BOG., maar de makers hebben daarnaast ook elk een eigen artistiek traject waarin zij zich individueel ontwikkelen en waaruit solo’s, duetten, publicaties, installaties en andere werken voortkomen. iets lezen en in de woorden de mens vinden en de mens vinden aan een leeg barretje ergens in de provincie en op de bus in het vasthouden van de paal om niet om te vallen, de mens vinden tegenover je aan de eettafel onverwacht de mens vinden in je eigen moeder, de mens vinden in je telefoon het nummer van de mens vinden bellen afspreken de mens vinden

een eerste poging om in één voorstelling het gehele leven te herstructureren. Na de première leek dat overzicht voor even bereikt, maar al snel werd duidelijk dat dit slechts één manier was om dit leven te vatten. Om de veelzijdigheid van het leven te vangen, maakte BOG. een radicale keuze: ze besloten elke tien jaar een nieuwe voorstelling te maken en daarmee iedere tien jaar een nieuwe poging te doen het leven te herstructureren. Nu, tien jaar later, is daar BOG.2 een nieuwe poging het leven te herstructureren.

↑ Uit de voorstelling BOG.2 een nieuwe poging het leven te herstructureren

↑ BOG. Foto: Taatske Pieterson.

De voorstellingen van BOG. nodigen het publiek uit om in het nu te denken en ervaren en associatieve gedachten de vrije loop te laten. BOG. noemt zichzelf een performance-collectief. Taal is voor hen naast materiaal ook onderwerp. Vanuit een gedeeld verlangen naar overzicht deden ze in 2013, als vier twintigers,

↑ BOG. – Ter ere van de nooit gespeelde voorstelling BEN. een zelfportret, 2022. Foto: BOG.

door Redactie Kunst is Collectief In de allereerste aflevering van Kunst is Collectief zijn Tessel Brühl, Roos Pollmann, Flavia Faas en Céline Talens van Questions Collective te gast. Als welke lekkernij voelen zij zich op de dag van de opname? In gesprek met Luuk Heezen vertelt Questions Collective over hoe deze vraag en andere werkvormen bijdragen aan het blijven ontwikkelen van hun collectieve samenwerking, wat het belang is van een opperhoofd per project en over de ongekende kracht van ‘emergency eggs’.

← https://tinyurl.com/mr2px2r6

#1 QUESTIONS COLLECTIVE

Questions Collective is een kleurrijk, energiek en sociaal geëngageerd wezen dat multidisciplinaire kunst maakt om de status quo te bevragen. Ze rebelleren tegen de regels van de kunstwereld en willen deze openbreken en inclusiever maken: ze pretenderen niet de waarheid in pacht te hebben, maar durven vragen te stellen en te experimenteren. Zo willen ze anderen stimuleren om ook nieuwsgierig te zijn en hun eigen plek in de (kunst-) wereld te claimen. Questions Collective ziet de toekomst als een constructie die de mens deels zelf, stap voor stap, kan opbouwen. Samenwerking is daarbij essentieel.

door Redactie Kunst is Collectief In de tweede aflevering van Kunst is Collectief zijn Malú van der Bijl, Sofie Hollander, Fenna Koot, Emmie Liebregts en Bo Stokkermans van De School* te gast. ‘Productiviteit is niet het hoogste doel.’

← https://tinyurl.com/bdhj5mdu

#2 DE SCHOOL

↑ Questions Collective — Foundation, 2018. Foto: Walter Wlodarczyk.

Questions Collective is geboren uit een groep bevriende kunstenaars die behoefte hadden elkaar te steunen in hun individuele praktijk en dit leidde tot artistieke samenwerkingen. Ze combineren hun uiteenlopende achtergronden in ontwerp, muziek, theater en beeldende kunst in het maken van multidisciplinair werk. Door de combinatie van hun verschillende achtergronden zijn er talloze mogelijkheden: van een internetmusical tot een stapel bakstenen gemaakt van schuim die ervan droomt ooit Mount Fuji te worden. Of een performance waarin de vier met uitvergrote make-up attributen door de wijk bewegen, als symbool voor de make-up die kunstenaars vaak zijn voor een slechte wijk.

De School is een groep makers die samen wonen en werken in een schoolgebouw in Breda waar vroeger voortgezet onderwijs werd gegeven, vandaar de naam. De School presenteert zichzelf niet echt als collectief, maar is een los-vaste groep kunstenaars, met uitgangspunten als ‘automatisch ongedefinieerd’, ‘non-hiërarchisch’, ‘respectvol’, ‘constant in beweging’ en ‘variabel’. Er zijn kunstenaars die in het pand wonen en werken, maar ook kunstenaars die af en toe langskomen.

↑ Questions Collective — Internet The Musical, 2020. Foto: Questions Collective.

Het draait vooral om het samenzijn binnen De School, vanuit de behoefte aan een alternatief voor grootschalige, geijkte maatschappelijke systemen. In De School wordt een onvoorwaardelijke omgeving gewaarborgd waarbinnen vanuit nieuwsgierigheid en speelsheid een breed spectrum aan collectiviteit en (verbonden) individualiteit kan ontspruiten. Deze ongedefinieerde verbinding die wordt aangegaan is

absoluut collectief of communaal, maar weekt zich tegelijkertijd los en probeert zich niet te verhouden tot de bekende definitie van deze terminologieën. Sinds 2017 wordt er onderling in verschillende constellaties veelvuldig en ongedwongen samengewerkt. Zorg dragen voor elkaar, spelenderwijs onderzoeken en verantwoordelijkheden delen zijn kernbegrippen die op de kunstacademie in Breda — waar de meeste makers van De School elkaar hebben leren kennen — naar voren kwamen. Op deze elementen wordt in De School voortgebouwd, waar ze naast in het makerschap ook terugkomen in het praktische, zoals onderhoud van het gebouw en in het bijzonder de gedeelde werkplaatsen: waaronder een hout-, textiel- en 3D-printwerkplaats. * Een paar weken na de publicatie van de podcast hebben de kunstenaars het schoolgebouw in Breda gedwongen moeten verlaten. De School blijft bestaan op verschillende locaties.

↑ De School — If we propose you are invited, 2020. Foto: De School.

↑ De School — Livestream This Art Fair, 2022. Foto: De School.

KUNST IS COLLECTIEF – IN GESPREK MET TIEN COLLECTIEVEN door Redactie Kunst is Collectief Wat betekent het om een collectief te zijn? In de tiendelige podcast Kunst is Collectief, de speciale reeks van Kunst is Lang, gaat presentator Luuk Heezen tien weken lang een uur de diepte in met steeds een ander collectief. Waarom werken ze samen? Hoe ziet hun samenwerkingsstructuur eruit? Noemen ze zichzelf wel een collectief? Hoe verhouden de afzonderlijke leden zich tot het geheel? Hoe neem je gezamenlijk beslissingen? Kun je eigenaarschap delen? Kunst is Collectief is een initiatief van Mister Motley en ArtEZ Collective Making en gaat op zoek naar makers die samen maken, leven en/of werken — collectief is ook maar een term en termen kunnen tekortschieten. Hoe geven zij het ‘samen’ vorm? Wat zijn de overwegingen, twijfels, frustraties en overtuigingen die komen kijken bij verschillende vormen van collectiviteit? Collectiviteit betekent zoeken naar een evenwicht tussen met elkaar en alleen. De maatschappij kent periodes van meer en minder collectiviteit, net als elke beweging en elk gedachtegoed komt en gaat het in golven. Het in hoge mate geïndividualiseerde en geprivatiseerde Nederland lijkt steeds meer te verlangen naar een manier om weer meer samen te leven: de voortdurende focus op het individu alleen lijkt aan populariteit in te boeten. Dat vindt niet iedereen, maar afhankelijk van je bubbel zou je wellicht wel kunnen zeggen: dat vinden velen van ons. We lijken steeds meer op zoek naar wat ‘wij’ kan betekenen. In het verlengde daarvan komen vragen over individueel en collectief bezit bovendrijven: wat ‘is’ daadwerkelijk van ons, en hoe kunnen we grondstoffen delen? In het dagelijks leven wordt er steeds meer gezocht naar collectiviteit, denk daarbij aan gedeelde faciliteiten, woongemeenschappen, deelauto’s, buurttuinen en broodfondsen. Ook in de kunstwereld is er steeds meer aandacht voor meerstemmigheid en collectiviteit. Hoewel het idee van de kunstenaar als individueel genie hardnekkig is en bij tijd en wijle nog steeds hoogtij viert, klinken andere geluiden steeds harder. Er is roep om verandering, er is steeds meer aandacht voor de kunstenaar die aanjaagt, samenbrengt, verbindt, deelt en aanzwengelt.

Door samen te werken met bijvoorbeeld buurtbewoners, overheden of natuur, wordt er meer gedeeld en ontstaat er meer ruimte voor uiteenlopende perspectieven. Musea kopen samen werken aan, de voorheen aangebrachte scheiding tussen denken en maken wordt steeds vaker uitgedaagd doordat artist practitioners functies als conservator gaan vervullen in kunstinstellingen, en ook het publiek wordt uitgenodigd vaker deelnemer te zijn in plaats van enkel aanschouwer. Grenzen worden bevraagd en dat leidt tot meervoudigheid, transformaties en nieuwe constellaties. Recente manifestaties op het internationaal toneel van de kunsten geven daar ook blijk van: denk aan documenta fifteen, samengesteld door het Indonesische collectief ruangrupa. Met het credo ‘make friends, not art’ nodigde ruangrupa verschillende collectieven en kunstenaars van over de hele wereld uit om gezamenlijk bij te dragen aan de samenstelling van de documenta. ‘Lumbung’ en ‘nongkrong’ stonden centraal. Lumbung is het Indonesische woord voor de schuur waarin het overschot van de rijstoogst collectief wordt verzameld en herverdeeld. Nongkrong gaat om informeel samenzijn. In de overzichtstentoonstelling The Milk of Dreams van de Biënnale van Venetië in 2022 lag de focus op veelvormigheid en de verbeeldende kracht die schuilgaat achter transformatie. Curator Cecilia Alemani ontleende de titel van deze overzichtstentoonstelling aan het (kinder-)boek van de surrealistische kunstenaar Leonora Carrington waarin zij een wereld schetst waar alles en iedereen kan veranderen. In de woorden van Alemani: ‘It is a world where everyone can change, be transformed, become something or someone else; a world set free, brimming with possibilities. But it is also the allegory of a century that imposed intolerable pressure on the very definition of the self […].’ Juist die frictie tussen de focus op het zelf, identiteit en individu en het holistische karakter, het in verbinding staan met elkaar en de mogelijkheid daaruit steeds nieuwe constellaties te vormen, is exemplarisch voor een verlangen waarin maken en leven in elkaars verlengde liggen, en niet zonder die ander kunnen. Met de tiendelige podcast Kunst is Collectief onderzoeken Mister Motley en ArtEZ Collective Making samen met collectieven naar wat het betekent om samen te werken, in beweging te zijn met anderen en je te verhouden tot (individueel) maker- en kunstenaarschap.

COLOFON KUNST IS COLLECTIEF Kunst is Collectief is een initiatief van Mister Motley en ArtEZ Collective Making. De teksten opgenomen in dit deel van de krant zijn eerder verschenen op www.mistermotley.nl REDACTIE

Annemarie van den Berg, Laure van den Hout, Tanja Koning & Puck Kroon PRESENTATIE

MET SPECIALE DANK AAN QUESTIONS COLLECTIVE

DE SCHOOL

Anne Baltus, Roos Euwe, Judith de Joode, Benjamin Moen, Sanne Vanderbruggen & Lisa Verbelen

Tessel Brühl, Flavia Faas, Roos Pollmann & Céline Talens

Luuk Heezen

PRODUCTIE

Puck Kroon ARTWORK

Noortje Hulshof ONTWERP

Studio Corine van der Wal ism Hanna Smoliienko DRUKKERIJ & OPLAGE

Rodi Rotatiedruk, 1500

DE ONKRUIDENIER

Ronald Boer, Jonmar van Vlijmen & Rosanne van Wijk

Malú van der Bijl, Paul Braspenning, Jetske van Dorp, Matt Frijters, Sofie Hollander, Fenna Koot, Emmie Liebregts, Joey Sepers, Ian Skirvin & Bo Stokkermans

BOG.

LOWREY FOLEY MCCLANE

Giuseppe du Crocq, Brian Elstak, Macarena Loma Yevenes & Edmée Loupatty

CLUB GEWALT

Loulou Hameleers, Suzanne Kipping, Robbert Klein, Rick Mouwen, Gerty van de Perre, Amir Vahidi, Sanne Vrij & Anne van de Wetering

BOYBAND, DE LITERAIRE BOYBAND

Jelko Arts, Koen Frijns, Laurens van de Linde, Martin Rombouts & Wout Waanders JEANNE VAN HEESWIJK

PINK PONY EXPRESS

Annemarie van den Berg, Cecilia Hendrikx & Tara Karpinski WE MAKE CARPETS

Marcia Nolte, Stijn van der Vleuten & Bob Waardenburg

COLLECTIEF Z O M E R E N

Melanie Bomans, Lenn Cox, Sanne Karssenberg, Aliki van der Kruijs, Niki Milioni & Rosanne van Wijk

© 2023 Mister Motley & ArtEZ Collective Making Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door kopieën, of op welke andere manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Mister Motley, ArtEZ Collective Making en de betrokken makers en collectieven.

In de tiendelige podcast Kunst is Collectief, de speciale reeks van Kunst is Lang, ging presentator Luuk Heezen in 2023 tien weken lang een uur de diepte in met steeds een ander collectief. Waarom werken ze samen? Hoe ziet hun samenwerkingsstructuur eruit? Noemen ze zichzelf wel een collectief? Hoe verhouden de afzonderlijke leden zich tot het geheel? Hoe neem je gezamenlijk beslissingen? Kun je eigenaarschap delen? De teksten opgenomen in dit deel van de krant zijn eerder verschenen op www.mistermotley.nl Scan de QR-codes en luister de afleveringen. Kunst is Collectief is een initiatief van online kunstmagazine Mister Motley en onderwijsprogramma Collective Making van ArtEZ Art & Design in Arnhem.