De dood is een onoverkomelijkheid die diepe gevoelens en emoties oproept; bijna iedereen vreest het einde van zijn of haar leven en de confrontatie met zijn of haar eigen sterfelijkheid. Mijn eigen kennismaking met de dood begon al vroeg, toen de oorlog uitbrak in mijn geboortestad Aden. Die ervaring heeft een blijvende indruk op mij achtergelaten, een angst om zelf te sterven maar vooral ook om mijn dierbaren te verliezen - mijn ouders.
De invloed van deze ervaringen, zowel de momenten van angst als het uiteindelijke verlies van mijn ouders, vormen de kern van mijn afstudeerproject. Ik probeer de ruimtes en de sfeer die de dood in mijn leven heeft gebracht, te analyseren en vast te leggen.
Dit afstudeerproces was uitdagend, en door deze periode heen heb ik onmisbare steun ontvangen. Ik wil mijn ouders bedanken, die hoewel niet meer fysiek aanwezig, altijd mentaal bij mij zijn.
Ik ben dankbaar voor de steun van de Academie Artez, in het bijzonder mijn begeleiders en mijn mentor Jacques Prins. Jacques’ geduld en de inspirerende momenten die we deelden, zoals onze bezoeken aan musea, waren van onschatbare waarde. Dank voor zijn tijd en begeleiding.
Met deze scriptie nodig ik jullie uit op mijn persoonlijke zoektocht naar de betekenis van de dood binnen de architectuur. Ik hoop dat het lezen ervan inzicht biedt en inspireert.
Fadia Baabduh
21 maart 2024
Waarom zijn wij bang voor de dood?
Weet u wat de dood is?
U ziet dat groene blad daar. Het heeft gedurende de hele zomer geleefd, Het heeft gedanst in de wind, Het heeft het zonlicht in zich opgenomen en is door de regen schoongespoeld. En als de winter komt, verwelkt het en gaat het dood.
Uit het boek ‘Leven en Dood’ J. Krishnamurti
Samenvatting
Geïnspireerd door mijn eigen ervaringen, waaronder het verlies van mijn ouders en de oorlog die ik in mijn jeugd heb meegemaakt, heb ik mijn afstudeerproject over het ‘Moment van Herinneringen’ geschreven en dit toegepast in mijn uiteindelijke ontwerpen. Mijn perspectieven op het leven, de dood, en mijn passie voor architectuur zijn door deze gebeurtenissen sterk beïnvloed en op zekere wijze met elkaar verbonden. Mijn eigen ervaringen en herinneringen, die aan de basis van mijn afstudeerproject liggen, heb ik met alle openheid en kwetsbaarheid beschreven, waarbij ik vooral de pijn en het verdriet heb opgezocht.
De emoties die gepaard gaan met deze pijnlijke en heftige gebeurtenissen, en de herinneringen aan de oorlog die ik in 1994 heb meegemaakt, heb ik zowel schriftelijk als in beeld vastgelegd; deze komen ook later in de ontwerpen terug. Ook de herinneringen aan mijn dierbare ouders, die eigenlijk veel te vroeg zijn overleden, zijn een inspiratie geweest voor levendige tekeningen die later naar onderdelen voor mijn ontwerpen zijn vertaald. De dromen die ik nog frequent heb, zullen voor altijd de mijne blijven; deze dromen heb ik getracht met jullie te delen.
Moeilijke en zware onderwerpen zoals de dood worden vaak vermeden, bijvoorbeeld op kerkhoven. In het dagelijkse leven is de confrontatie met deze onderwerpen vrijwel afwezig, tenzij we die bewust opzoeken. Deze bewustwording komt vaak pas wanneer we bijvoorbeeld een overleden naaste opzoeken bij het graf. Maar wat als dit graf ontbreekt? Waar kunnen mensen dan herinneren en rouwen? In veel stedelijke centra zijn nauwelijks graven zichtbaar; deze bevinden zich meestal buiten de stad op meer afgelegen of afgeschermde locaties. Met mijn afstudeerproject 'Moment van Herinnering' wil ik het thema dood en herdenking integreren in ons dagelijks leven, op plekken waar men normaal gesproken niet met de dood wordt geconfronteerd.
Voor het thema herinneringen en de dood is er onderzoek gedaan naar de rituelen en gebruiken van diverse religies en culturen, waaronder de islam, het christendom (zowel westers als Latijns), het jodendom en het hindoeïsme. Er is onderzocht hoe deze geloven omgaan met de dood. Er zijn duidelijke verschillen, maar ook veel overeenkomsten te bemerken. Vooral het ritueel en het bereiken van een bepaalde staat van zijn en overgave zijn kenmerkend voor alle geloven. Het herdenken en herinneren van naasten is eveneens een belangrijk onderdeel van deze geloven.
Emoties hebben, maar ook de juiste emoties opwekken, is erg belangrijk bij het verwerken en herinneren. Maar wat betekent dat? Welke emoties zijn er? Dit wordt nader onderzocht in dit afstudeerproject. Er zijn 27 soorten emoties te onderscheiden. Door te begrijpen hoe emoties werken en welke belangrijk zijn voor de verwerking van onder meer een trauma zoals de dood, kan er ook gekeken worden naar hoe deze te vertalen zijn naar een architectonisch ontwerp. Zo blijkt dat licht en kleur, evenals het bewust gebruik van materialen, veel invloed hebben op bepaalde emoties, zoals onverwachtheid, confrontatie en hoop.
Er zijn diverse indrukwekkende, iconische en voor dit afstudeerproject relevante gebouwen en bouwwerken als referenties gebruikt. Er is gekeken naar welke specifieke elementen deze gebouwen zo bijzonder maken, waarbij trappen, licht, schaduw en hoogte snel opvallen.
Bouwwerken uit het verre verleden die praktisch in ons geheugen gegrift staan, zoals de Egyptische piramides en het Romeinse Pantheon, maar ook minder bekende bouwwerken zoals Chand Baori en de Alte Pinakothek zijn onderzocht, evenals recentere bouwwerken zoals de Bruder Klaus Kapel, Studio Tam Associati en de Grundtvigskerk in Denemarken. Al deze prachtige projecten bieden een solide basis om tot de ontwerpen voor dit afstudeerproject te komen.
De locatie van mijn ontwerpen is de stad Arnhem, een stad met een rijke historie die teruggaat naar het Romeinse rijk, een stad die zowel welvaart als bittere armoede heeft gekend. Het grootste litteken dat Arnhem met zich meedraagt is de Tweede Wereldoorlog. De gebouwen die de stad rijk is, zijn voor eeuwig verbonden met deze heftige geschiedenis, wat nog meer reden geeft om het thema van dit afstuderen te vertalen in de daartoe bestemde ontwerpen.
De drie locaties, namelijk de markt, het Gele Rijders Plein en de Ketelstraat, zijn gekozen met de sfeer en emotionele lading van die locaties in gedachten. Bij iedere locatie zijn er verschillende uitgangspunten die een ontwerp beïnvloeden, zoals mysterie, drukte, gehaastheid, en een bepaalde focus of concentratie. De verschillende emoties die eerder zijn onderzocht en de architecturale toepassingen die deze versterken zijn bij iedere locatie anders.
Om een persoonlijk inzicht te krijgen in wat de uitgewerkte ontwerpen beogen te doen, bezoekt Marzana via een route door de stad de drie ontworpen bouwwerken. Ze begint bij de markt, waar ze het naast mysterieus ook spannend vindt. Vooral de onderdoorgang om bij het uiteindelijke binnenhof te komen, vraagt de nodige voorzichtigheid en moed. Nadat ze terug is op het marktplein, voelt ze naast een soort opluchting ook wat vertwijfeling over wat ze zojuist heeft beleefd.
Marzana is echter niet voor niets in de stad; ze wil namelijk een jurk kopen. De meest geschikte locatie daarvoor is de Ketelstraat. In deze straat komt ze in aanraking met het tweede ontwerp. Dit bouwwerk lijkt wat vervreemd in de drukke Ketelstraat te staan. Nieuwsgierigheid en interesse nemen de overhand, en dat is niet onterecht. De drukte van de Ketelstraat lijkt als een droom te vervagen wanneer ze het fraai ontworpen bakstenen gebouw bezoekt. Aan het einde
van het bezoek vindt er een soort gelatenheid plaats, of beter gezegd, een geruststelling. Wanneer Marzana de trein wil halen en dus op weg is naar het station, komt ze bij het laatste ontwerp aan. Op het historische Gele Rijders Plein bevindt zich een verzameling, bijna een soort doolhof, van hoge spiegelende wanden en slecht gelegde betonnen gronddelen. De haast is wat afgenomen, en ook hier neemt nieuwsgierigheid de overhand, hoewel het meer een soort van 'ach-even-kijken'-houding is. Deze houding gaat echter al vrij snel over in irritatie, wat niet in de laatste plaats wordt veroorzaakt door de fysieke inspanning vanwege de betonnen tegels. Ook de confrontatie met haar eigen spiegelbeeld is verwarrend, al helemaal omdat het toch een soort doolhof blijkt te zijn. De tijd lijkt ineens zoek, en dat resulteert ook nog eens in het missen van haar trein.
Het is een warme vrijdag in Aden, en ik zit te genieten op ons balkon. We wonen in het bovenste appartement op de vierde verdieping. De geur van de zee vermengt zich met de heerlijke geur van mijn moeders kippensoep, die geleidelijk via de balkondeur mijn neus bereikt. Elke vrijdag maakte zij deze soep terwijl ze tegelijkertijd bezig was met de was. De schone lakens aan de andere kant van het balkon waaien in de zeelucht, en de vloertegels zijn koud geworden door het lekkende water. Het kleine balkon, dat alleen voorzien is van een dun gammel hekje als afscheiding, biedt een prachtig uitzicht op de vrijwel altijd heldere blauwe lucht en de ietwat stoffige straten. Er is een continue stroom aan geluid van mensen en auto’s; het verveelt nooit.
Fadia Baabduh
01 Balkon
Inleiding
Architectuur heeft altijd een diepgaande invloed gehad op hoe mensen ruimtes ervaren en betekenis geven aan hun omgeving. In mijn afstudeerproject heb ik onderzocht hoe architectuur kan dienen als een medium voor het verwerken van verlies en rouw. Dit onderzoek is ontstaan vanuit mijn persoonlijke ervaringen met de dood en de invloed die deze gebeurtenissen hebben gehad op mijn leven.
De dood is een onontkoombaar fenomeen die intense emoties oproept en ons confronteert met onze eigen sterfelijkheid. Voor velen, inclusief mezelf, roept het verlies van een dierbare een breed scala aan gevoelens op, van verdriet en pijn tot herinneringen die troost bieden.
In mijn geboorteland Jemen, waar culturele en religieuze tradities vrouwen vaak verbieden om begraafplaatsen te bezoeken, heb ik geleerd om mentale gedenkplaatsen te creëren als een manier om mijn vader en inmiddels ook mijn moeder te herdenken. Deze innerlijke plaatsen bieden een alternatief voor fysieke gedenkplaatsen en spelen een cruciale rol in mijn rouwproces.
Mijn onderzoek richt zich op het ontwerpen van ruimtes die deze emoties en herinneringen kunnen ondersteunen en versterken. Door gebruik te maken van architectonische elementen zoals licht, schaduw, materialen en ruimte-indeling, streef ik ernaar om plekken te creëren die mensen helpen om te reflecteren op hun verlies en een gevoel van verbondenheid te vinden. Deze ruimtes zijn bedoeld om vrij te zijn van religieuze en culturele beperkingen, zodat ze toegankelijk zijn voor iedereen, ongeacht achtergrond of overtuiging.
Een belangrijk aspect van mijn onderzoek is het verkennen van hoe verschillende culturen omgaan met de dood en het rouwproces. Elk hoofdstuk van mijn scriptie behandelt een ander facet van deze relatie tussen architectuur en rouw. In het historische deel onderzoek ik de evolutionaire rol van gedenkplaatsen en hoe architectuur door de eeuwen heen heeft bijgedragen aan het herdenken van overledenen. Het deel over ontwerpelementen gaat dieper in op de specifieke keuzes en technieken die architecten kunnen gebruiken om emoties op te roepen en te ondersteunen.
Mijn ontwerpopgaven, die zich richten op specifieke locaties in het centrum van Arnhem, zijn praktische uitwerkingen van mijn onderzoek. Deze ontwerpen zijn bedoeld om ruimte te bieden voor herdenking en reflectie binnen de context van een drukke stedelijke omgeving. Door deze plekken te integreren in het dagelijks leven van de stad, wil ik een dialoog op gang brengen over de rol van verlies en herinnering in onze samenleving.
Met mijn scriptie nodig ik jullie uit om deel te nemen aan deze persoonlijke en professionele zoektocht naar de betekenis van de dood binnen de architectuur. Ik hoop dat mijn werk niet alleen inzicht biedt in hoe we ruimtes kunnen ontwerpen die rouw en herinnering ondersteunen, maar ook inspireert tot een bredere discussie over hoe we omgaan met verlies in onze moderne wereld.
Aza’a
03
(Condoleances in Jemen), ik ben niet alleen - eigen werk
01 (Mijn) Ervaring
Verlies
Verlies, en het brede scala aan emoties die ermee gepaard gaan, haalt mensen vaak uit hun comfortzone door een onderbreking van hun dagelijkse routine. Dit spectrum van verlies omvat een verscheidenheid aan emoties, afhankelijk van de schaal en aard van het verlies. Het meest ingrijpend is vaak het verlies van een dierbare, met wie een diepe emotionele band bestond, Of het nu gaat om een partner, ouder, kind of vriend, deze relaties en de hechtingen die we vormen, zijn cruciaal voor het vormgeven van ons beeld van een compleet leven. Wanneer zo iemand wegvalt, voelt ons levensbeeld onvolledig.
Wat voelen we wanneer we iemand verliezen en wat omvat het proces van verlies, met name het rouwproces? In 1969 beschreef de psychiater Elisabeth Kübler-Ross de fasen die iemand doormaakt bij het besef van naderende dood: ontkenning, woede, onderhandeling, depressie, en uiteindelijk aanvaarding. Dit model heeft veel aandacht gekregen, mogelijk omdat het een houvast biedt in tijden van onzekerheid door het rouwproces te structureren.
Ik ben het eens met de genoemde fasen, maar observeer dat de volgorde niet altijd opgaat; verdriet blijft bestaan door alle fasen heen, vaak vermengd met ontkenning en een onwil om te accepteren. Troost kan echter worden gevonden in herinneringen, die vaak gekoppeld zijn aan bepaalde ruimtes zoals huizen, ziekenhuizen of de natuur. Deze ruimtes en hun elementen, zoals materialen, kleuren, verhalen en het gevoel van geborgenheid, verrijken onze herinneringen en associaties. In dit onderdeel van mijn onderzoek belicht ik hoe ruimtes met hun elementen een cruciale rol spelen in het rouwproces, onderstreept door het belang van herinneringen.
Moeder & Vader
In 2005 onderging ik het diepgaande verlies van mijn vader, een gebeurtenis die mijn leven ingrijpend veranderde. Hij was voor mij niet alleen een ouder maar ook een rolmodel. Als tiener emigreerde hij van Indonesië naar Jemen tijdens de onafhankelijkheidsperiode tussen 1949 en 1955, gedreven door de wortels van zijn vader. Zijn leven werd gekenmerkt door uitdagingen en heimwee, gevoelens die ik tijdens zijn laatste dagen intens ervoer.
Op mijn achttiende trof zijn overlijden mij diep, vooral omdat onze dagelijkse gesprekken van onschatbare waarde waren.. Het proces van zijn verlies verwerken is iets dat tot op de dag van vandaag voortduurt. Zijn ziekte leek uiteindelijk een soort verlichting te brengen, wat het accepteren van zijn dood voor mij enigszins vergemakkelijkte.
Binnen de islamitische cultuur in Jemen, waar ik toe behoorde, ben je na een overlijden nooit alleen. De hele gemeenschap komt samen om steun te bieden en ervaringen en herinneringen te delen, wat enorm troostend is. Ik herinner mij kamers vol vrouwen in zwarte kledij die samenkwamen, dicht bij elkaar zaten en hun verdriet deelden. Deze momenten van gezamenlijk rouwen boden aanzienlijke steun.
Dit persoonlijke verlies inspireerde mij om mijn afstudeerthema te wijden aan de rol van herdenking in onze samenleving.
Helaas confronteerde mijn afstudeeronderwerp mij opnieuw direct met de dood. Mijn afstudeerperiode werd namelijk overschaduwd door het plotselinge overlijden van mijn moeder na een kort ziektebed. Ze woonde in Egypte, waardoor we voornamelijk via de telefoon contact hadden. Haar onverwachte dood veroorzaakte een pijn die ik nog altijd voel.
De beginfase van dit nieuwe rouwproces heeft mijn afstudeeronderwerp een extra lading gegeven, waarbij benadrukt werd hoe belangrijk het is om dit proces en de daarbij horende emoties te begrijpen.
05 Kamer ziektebed moeder, zie volgende pagina
Vermoeid en bedroefd, het raam dicht, de kamer gehuld in duisternis. Lang slapen en rusten, de kamer blijft stil. Een kort ontwaken, een slokje water drinken, het raam op een kiertje, een vleugje licht. Iets eten, bijna gedwongen, het raam nog wat verder open. Een zucht van opluchting. Iets vrolijker, een beetje meer energie, het raam helemaal open. De zon straalt naar binnen, maar het licht biedt slechts tijdelijke verlichting. Totdat het raam weer dichtgaat.
05 Kamer ziektebed moeder
Dromen
Zowel bewust als onbewust ben ik vaak in gedachten bij mijn ouders, en vooral oude, dierbare herinneringen hebben een grote emotionele waarde. Sommige herinneringen zijn helder en levendig, andere zijn vaag, maar nog steeds geladen met diepe emoties. Het verlies van mijn ouders laat een leegte achter die maakt dat mijn geest voortdurend streeft naar een manier om hen voor de geest te halen, om hun beelden te zien en te voelen hoe het was om bij hen te zijn. Ik herinner me vaak de gelukkige momenten die we samen deelden, maar ook de moeilijke tijden.
Deze rijke herinneringen, vervuld met emoties, smaken, geuren en gebeurtenissen, bieden mij troost. Niet alleen in mijn wakende momenten, maar ook in mijn slaap en dromen herleef ik deze momenten. In dromen kan ik mijn ouders zien, met hen praten en hun aanwezigheid voelen. Dromen weerspiegelen mijn rouwproces. Wanneer ik bijvoorbeeld over mijn vader droom, zie ik hem vaak in lege
ruimtes, starend in de verte, zwijgend. Alleen al zijn verschijning in deze dromen biedt troost, wat mogelijk wijst op de gevorderde fase van mijn rouwproces. Mijn moeder daarentegen verschijnt in mijn dromen vaak ziek of beleeft haar overlijden opnieuw, wat de voortdurende pijn en het beginstadium van mijn rouw om haar onderstreept.
Deze dromen dienen als een abstracte ruimte waar ik mijn ouders kan ‘bezoeken’ en opnieuw momenten met hen kan beleven. Ze zijn een reflectie van mijn persoonlijke rouwproces, een diepe en voortdurende band met mijn ouders die zich uitstrekt tot in de wereld van dromen.
06 plek voor herdenking, zie volgende pagina
Op een warme zomerdag in augustus zat hij steevast op zijn oude stoel, genietend van een sigaret. Ik zag hoe hij de ene na de andere aanstak, en de laatste resten zorgvuldig in de asbak deponeerde. Hij was altijd stil, sprak geen woord. Ik verlangde ernaar in zijn gedachten te dwalen en vroeg me af waar hij aan dacht. Berekenende hij iets? Broedde hij op nieuwe ideeën, misschien voor iets vernieuwend in huis? Dwaalden zijn gedachten terug naar vroeger, naar zijn jeugd? Of was hij op zoek naar een oplossing om een apparaat te repareren?
Daar zat hij, op zijn vertrouwde stoel, bij het raam, naast zijn tafel, omringd door al zijn gereedschap. Daar zat hij, diep in gedachten verzonken.
02 Gebeurtenis
Vluchten
Ik heb zelf geen begraafplaats in Nederland waar ik mijn ouders kan bezoeken, omdat zij hier niet begraven zijn. Dit brengt mij tot de vraag of ik zo’n plek nodig heb. Veel andere migranten bevinden zich in een vergelijkbare situatie. Mijn zoektocht naar een plek waar ik de dood kan herdenken, heeft geleid tot het idee van een universele gedenkplaats, waar iedereen zichzelf kan zijn en persoonlijk verlies kan erkennen.
Mensen zijn sinds het ontstaan van de mensheid gemigreerd, gedreven door de zoektocht naar veiligheid, voedsel en nieuwe leefgebieden. Deze drijfveren zijn fundamenteel onveranderd gebleven en zijn vandaag de dag nog steeds relevant, voornamelijk door oorlogen en armoede. Immigratie brengt zowel voordelen als nadelen met zich mee. Het besluit om een vertrouwde omgeving te verlaten en elders een nieuw leven op te bouwen, heeft een aanzienlijke psychologische impact. De overgang van het bekende naar het onbekende
kan aanzienlijke stress en angst veroorzaken. Immigratie betekent ook verlies: het verlies van thuis, taal, cultuur, en sociaal netwerk. Migranten zoeken vaak naar herkenning bij mensen met dezelfde culturele en religieuze achtergrond, naar plekken die voelen als een nieuw thuis.
Immigratie beïnvloedt ook de architectuur en stedelijke structuur. Er wordt vaak met de diverse culturen rekening gehouden door het ontwerpen van ruimtes en voorzieningen die deze diversiteit verwelkomen. Daarom is het cruciaal integratie te bevorderen, zodat migranten plekken kunnen vinden waar ze zich kunnen integreren en zich welkom voelen. Het is eveneens belangrijk dat er plekken zijn waar ze hun verlies kunnen gedenken. Een omgeving waar ruimte is voor emotie en waar iedereen zich welkom voelt, zonder onderscheid.
07 van plek naar een plek - eigen werk
Stad & mensen
Het centrum van de stad speelt een belangrijke rol in het dagelijkse leven van de mensen. In het centrum bevindt zich een ontmoetingsplek waar iedereen deel uitmaakt van de gemeenschap. Het is een plek waar men kan werken, winkelen, ondernemen en recreëren, en waar men ook graag wil wonen.
De binnenstad kenmerkt zich door zijn diversiteit aan verschillende gebouwen met verschillende functies. De kerk staat vaak centraal in het centrum en wordt eigenlijk gebruikt als een herkenningspunt om de binnenstad te vinden. Elke stad heeft een museum om meer over zijn geschiedenis te leren.
Daarom speelt het centrum een cruciale rol in de ontwikkeling van mensen op sociaal gebied. Als migrant voelde ik me zeer eenzaam, en daarom werd het bezoeken van het centrum een dagelijkse routine voor mij. Ik voelde me een onderdeel van de stad en kon veel mensen ontmoeten, waardoor ik kon functioneren als een burger die al lange tijd in het land woont. Zo heb ik veel kunnen leren over de stad, de mensen en vooral over het openbaar vervoer.
Voor mijn afstudeerlocatie koos ik het centrum van Arnhem. Arnhem heeft een zware geschiedenis, vooral vanwege de Tweede Wereldoorlog. Veel belangrijke gebouwen zijn verwoest, waaronder de Eusebiuskerk en de Willemskazerne. De littekens van de oorlog zijn nog steeds voelbaar in de stad. Daarom en vanwege de sfeer koos ik voor Arnhem. Ik koos drie locaties in Arnhem waar bezoekers of bewoners van de stad een interactie kunnen hebben om de momenten van herdenking te ervaren.
Het zijn plekken die het contrast tussen het drukke centrum en de stille momenten benadrukken, waar men tijd kan nemen voor herdenking of zich kan afsluiten van de drukte.
08 stad centrum
De plek waar veel mensen bijeenkomen en diverse kenmerkende gebouwen zich bevinden zoals de kerk, winkels, musea etc.
Rouw momenten
Toen mijn vader kwam te overlijden, moesten we alles snel regelen. Hij werd onmiddellijk gewassen en Binnen enkele uren werd hij gewassen en werd de witte kleding voor hem gekocht (Kafan). Ons huis was opeens vol met mensen en een mengeling van verdriet en gehuil. De bezoekers kwamen en de kamers waren al snel gevuld met mensen gekleed in het zwart. Iedereen kwam afscheid nemen. Ik raakte verdwaald in het verdriet en haastte me om afscheid van hem te nemen. Dat moest snel, want hij moest spoedig begraven worden ter ere van zijn lichaam.
Op diverse manieren worden emoties geuit, waarbij het vieren van het afscheid of juist het uiten van verdriet en pijn centraal staat. Waarom hebben we eigenlijk een ceremonie nodig? Of anders geformuleerd, waarom vieren we het afscheid?
De behoefte aan een afscheidsceremonie of -ritueel is diep verankerd in menselijke culturen en gemeenschappen. Het biedt een gelegenheid voor mensen om samen te komen, steun te bieden aan elkaar, emoties te uiten en respect te tonen voor de overledene. Een ceremonie kan helpen bij het verwerken van verlies, biedt troost en markeert een overgangsperiode van leven naar dood.. Het kan ook herinneringen aan de overledene levend houden en een gevoel van verbondenheid tussen de achterblijvers versterken.
Begraafplaatsen vervullen verschillende behoeften voor de samenleving. Ze bieden een fysieke locatie waar overledenen respectvol kunnen worden begraven of gecremeerd, waardoor een plek ontstaat voor rouwenden om te bezoeken en te gedenken. Daarnaast kunnen begraafplaatsen belangrijke landmarks zijn voor het land, zowel qua landschappelijke als architectonische waarde, wat een gevoel van continuïteit en verbondenheid met voorouders kan bieden.
Uit onderzoek op het gebied van psychologie en sociologie blijkt dat mensen een behoefte hebben aan sociale steun en rituele praktijken bij het omgaan met verlies (Smith & Johnson, 2023). Het bijwonen van afscheidsceremonie en het bezoeken van begraafplaatsen kan voordelen hebben voor rouwenden, zoals het verminderen van depressieve symptomen. Deze rituelen bieden een platform voor het delen van emoties en herinneringen, wat essentieel is voor het verwerkingsproces.
Hoewel de behoefte aan afscheidsceremonie en begraafplaatsen universeel is, zijn er veel verschillende manieren om afscheid te nemen, te rouwen en respect en verdriet uit te drukken, afhankelijk van diverse culturen en religies.
09 schilderij van een christelijk begrafenis
Rituele praktijken
Islamitisch
In de Islam wordt het als respectvol beschouwd om het lichaam van de overledene zo snel mogelijk te begraven, zodat de ziel snel kan overgaan naar het hiernamaals. Het lichaam wordt ritueel meerdere keren gewassen en wordt bekleed met een schoon, wit katoenen kleed, genaamd 'Kafan'. Vervolgens wordt het lichaam naar de moskee gebracht voor een collectief gebed in staande houding. Aan dit gebed kan iedereen deelnemen, ook degenen die de overledene niet kenden, met als doel om vergeving te vragen.
Na het gebed wordt het lichaam naar de begraafplaats gebracht, waar de overledene meestal zonder kist wordt begraven. Het lichaam wordt direct in de grond gelegd, en het graf wordt zo georiënteerd dat het gezicht van de overledene naar de Qibla (richting van Mekka) wijst. Familieleden gooien drie handenvol aarde in het graf, waarna het graf volledig met aarde wordt gevuld en er tijdens dit proces veel uit de Koran wordt gelezen als afscheid.
De rouwperiode in de islam is kort maar zeer intens. De familie van de overledene beperkt haar sociale en dagelijkse activiteiten en ontvangt gedurende drie dagen bezoekers en condoleances. Tijdens de rouwperiode wordt er gebeden zonder uiterlijke tekenen van overdreven rouw, zoals luid wenen.
De familieleden blijven bidden voor de overledene om vergeving van zijn zonden, en dit blijft voortduren als een manier van herdenken. Het bezoeken van begraafplaatsen wordt in mijn land, Jemen (Islamitisch), niet vaak gedaan. Misschien gebeurt dit wel in de eerste jaren, maar daarna wordt het graf niet meer bezocht, afhankelijk van de persoon zelf. Als vrouw werd mij afgeraden om het graf van mijn vader te bezoeken, omdat het volgens de gemeenschap geen geschikte plaats voor vrouwen is.
Christelijk
In veel westerse, met name christelijke, gemeenschappen wordt de overledene vaak opgebaard voor een begrafenis, zodat familie en vrienden de kans krijgen om afscheid te nemen. Dit kan thuis of in een uitvaartcentrum plaatsvinden. De overledene wordt meestal verzorgd, gekleed en soms opgemaakt om een vredige, respectvolle aanblik te bieden. Tijdens de uitvaartdienst, die meestal in een kerk of uitvaartcentrum plaatsvindt, worden er vaak gebeden gezegd en liederen gezongen om troost en hoop te bieden. Familieleden of vrienden kunnen herinneringen delen, bijvoorbeeld door het afspelen van favoriete muziek van de overledene of het tentoonstellen van foto’s.
Bij een christelijke dienst speelt de rol van een priester een cruciaal onderdeel in het bieden van geestelijke ondersteuning aan de rouwende familie. Het lichaam kan begraven of gecremeerd worden. Bij een begrafenis volgt na de dienst een korte plechtigheid bij het graf, waarbij meer gebeden worden uitgesproken en de kist wordt neergelaten. Familieleden mogen bloemen op de kist werpen als laatste afscheidsgroet. Na de begrafenis is er vaak een samenkomst (receptie) waarbij de aanwezigen de familie kunnen condoleren en steun bieden.
Het bezoeken van begraafplaatsen een belangrijke rol, zowel voor het herdenken van de overledenen als voor persoonlijke reflectie. Respect wordt betuigd door bloemen te plaatsen, kaarsen aan te steken of de planten bij het graf te verzorgen. Elk jaar op 2 november wordt Allerzielen gevierd, een feestdag waarop christenen de overledenen herdenken. Dit is een dag waarop alle heiligen van de kerk worden geëerd, maar Allerzielen richt zich specifiek op het bidden voor de zielen van de overledenen, met de hoop dat zij verlost worden en toegang krijgen tot de hemel.
Latijns-Amerikaanse
In Latijnse culturen wordt het lichaam na het overlijden vaak thuis opgebaard; dit geeft familie en vrienden de gelegenheid om afscheid te nemen en samen te rouwen.
Omdat Mexico een overwegend katholiek land is, speelt religie een centrale rol in de begrafenisrituelen. Er wordt vaak een mis of gebedsdienst gehouden in de lokale kerk, geleid door een priester. Tijdens deze dienst worden gebeden uitgesproken, hymnen gezongen en zegeningen uitgedeeld, ten behoeve van zowel de overledene als de rouwende familie.
Na de kerkdienst volgt een processie naar de begraafplaats, waarbij de kist te voet wordt gedragen. Familie en vrienden lopen achter de kist, soms begeleid door muziek. Zo wordt het als een symbolische reis van de overledene van het aardse leven naar het spirituele gemarkeerd.
Bij aankomst op de begraafplaats vindt de laatste ceremonie plaats waarbij het lichaam in de grond wordt geplaatst, meestal met een doek of in een eenvoudige kist.
De graven worden boven de grond gebouwd vanwege de steenachtige grond die moeilijk te graven is. De graven krijgen kleuren die iets vertellen over de overledene: wit voor een kind, groen voor een vrouw en blauw voor een man.
De graven worden rijkelijk
versierd met bloemen, met name heldere oranje Afrikaantjes die symbool staan voor de dood. Papieren slingers en schedels van suiker worden ook gebruikt. Deze kleurrijke decoratie is bedoeld om de doden te eren en de somberheid van de dood te transformeren in een kleurrijk feest.
Naast persoonlijke herdenking is de steun van de gemeenschap cruciaal in het begrafenisritueel. Samen eten en drinken, soms zelfs feesten, is een onderdeel van het rouwproces.
Elk jaar op 1 en 2 november wordt in Mexico en andere delen van Latijns-Amerika de Dag van de Doden gevierd (Día de Muertos). Families vieren deze dag door de graven te bezoeken, die kleurrijk versierd worden. Op de graven wordt een klein huisje geplaatst, een plek waar de ziel altijd naar kan terugkeren. Door kaarsen aan te steken wordt de weg voor de terugkerende ziel verlicht. Het is niet alleen een feestelijke bijeenkomst maar ook een moment van reflectie en herinnering. Het vieren van de dood en het leven helpt om de dood te accepteren als een natuurlijk onderdeel van het menselijk bestaan.
Hindoeïstisch
Bij een overlijden volgens de Hindoeïstische traditie wordt het lichaam traditioneel thuis gewassen en gereinigd. Het lichaam wordt dan gekleed in een eenvoudig wit gewaad en vrouwen worden gehuld in een sari. Wit symboliseert zuiverheid. Vervolgens wordt het lichaam bedekt met bloemen en sandelhoutpasta.
In het hindoeïsme wordt het lichaam altijd gecremeerd, wat de ziel helpt zich te bevrijden van het fysieke bestaan. Deze crematieceremonie, bekend als ‘Antyeshti’, vindt meestal binnen 24 uur na het overlijden plaats. Tijdens deze ceremonie draagt de oudste zoon, of een ander naast mannelijk familielid, de verantwoordelijkheid om het vuur te ontsteken. Tijdens de rituelen wordt rondom het lichaam gelopen terwijl er gebeden worden opgezegd. Het lichaam wordt op een brandstapel gelegd en verbrand, wat de verbranding van het ego symboliseert.
Na de crematie verzamelen familieleden de as en overblijfselen, die later in een heilige rivier worden verstrooid, idealiter de Ganges in India. Dit wordt gezien als een laatste zuiveringsritueel dat de ziel helpt in zijn overgang naar de volgende wereld. De Ganges wordt vereerd als een heilige rivier, gezien als een moeder die leven schenkt door middel van haar water. Elke twaalf jaar wordt aan deze rivier een festival van 55 dagen gevierd. Jaarlijks wassen vele Hindoes zich in de Ganges om hun ziel te reinigen.
De rouwperiode duurt 13 dagen, waarin directe familieleden zich onthouden van feestelijke activiteiten en een vegetarisch dieet volgen. Dagelijks worden rituelen uitgevoerd om de overledene te eren en de ziel te helpen op zijn reis. Op de dertiende dag wordt een ceremonie gehouden, bekend als ‘Shraddha’, waarbij de familie en gemeenschap samenkomen om het einde van de rouwperiode te markeren en de ziel van de overledene te ondersteunen in zijn reis naar moksha (bevrijding van de cyclus van wedergeboorte).
Elk jaar voeren familieleden herdenkingsrituelen uit op de sterfdag van de overledene, om de verbinding met en de herinneringen aan de overledene te eren en te behouden. Deze herdenkingen helpen om de band met de overledene te behouden en bieden spirituele steun aan de ziel.
Joodse geloof
In de Joodse religie en cultuur wordt (traditioneel) na het (vermoedelijk) overlijden van een dierbare een veertje of watje onder de neus gehouden om te controleren op ademhaling. Als er geen beweging is, betekent dit dat er geen adem meer is en dus geen leven. Ter hoogte van het hoofd van de overledene wordt een kaarsje aangestoken, wat symbool staat voor de ziel, en vervolgens wordt een raam op een kier gezet om de ziel de weg naar de eeuwigheid te wijzen. Soms worden spiegels afgedekt en stilstaand water verwijderd.
Daarnaast wordt het lichaam nooit alleen gelaten; het wordt voortdurend bewaakt en er worden psalmen voorgelezen. Nadat de ogen en mond van de overledene gesloten zijn en de armen langs het lichaam zijn gelegd, wordt de overledene op de grond of een ander hard oppervlak geplaatst en bedekt met een wit laken. Elk contact met het lichaam wordt vermeden om te benadrukken dat de grens tussen leven en dood is overgestoken en dat de overledene niet meer is wie hij of zij in het leven was. Het gezicht en lichaam van de overledene moeten bedekt blijven, ook tijdens het wassen en kleden voor de begrafenis.
Wanneer de overledene zijn zonden heeft beleden en zijn of haar ziel gereinigd is, wordt het lichaam zorgvuldig gewassen tijdens een rituele reiniging die 'Tahara' heet. In de tahara-ruimte wordt het lichaam, bedekt met een wit laken, overgoten met water. Hierbij mogen geen familieleden aanwezig zijn. Na de tahara wordt het lichaam van de overledene gekleed in sobere witte kledij, bestaande uit een hemd, broek, omslagdoek, muts en sokken, die met strikjes rond het lichaam worden dichtgeknoopt. De kist is eenvoudig en meestal gemaakt van ruwhout zonder binnenbekleding. Het is in de Joodse traditie belangrijk dat het lichaam zo snel mogelijk wordt begraven.
Tijdens de begrafenis reciteren de aanwezigen het ‘Kaddish’, een gebed dat de nabestaanden uitspreken ter ere van de overledene. Familieleden en vrienden mogen ook helpen bij het bedekken van de kist met aarde, wat respect symboliseert. Na de begrafenis begint een intense rouwperiode van zeven dagen, bekend als ‘shiv’ah’. Gedurende deze tijd blijven de directe familieleden thuis en ontvangen ze bezoekers. Ze mogen in die dagen niet werken, zich wassen, koken, schoeisel dragen, naar de radio luisteren of televisie kijken, en geen geslachtsgemeenschap hebben, etc. Elke ochtend en avond wordt het Kaddish-gebed opgezegd, en er wordt een sobere maaltijd geschonken bestaande uit gekookte eieren en brood.
Het hele eerste jaar van de rouw, genaamd Avelut, is een periode waarin de zonen van de overledene dagelijks het Kaddish-gebed moeten zeggen. Elk jaar wordt een herinneringslichtje aangestoken, maar er worden geen bloemen op het graf geplaatst. In plaats daarvan worden er stenen op het graf gelegd. Elk jaar rond Nieuwjaar herdenken Joden hun overledenen. Dan bezoeken ze de begraafplaats om hun zonden van het vorige jaar te belijden en de overledenen te vragen te bemiddelen bij de Almachtige om vergeving.
13
Kidron Valley begraafplaats, deze ligt ten oosten van Jeruzalem
Symbolische graven en monumenten
Wanneer een lichaam door omstandigheden zoals oorlog, rampen of vermissingen niet gevonden kan worden, is het voor nabestaanden vaak moeilijk om het rouwproces te doorlopen. Een fysiek graf en de aanwezigheid van een lichaam bieden een concrete plaats voor rouwenden om hun respect te tonen en te rouwen. Echter, in gevallen waar het lichaam niet beschikbaar is, vinden gemeenschappen en individuen andere manieren om respect en herinnering vorm te geven.
Symbolische graven of monumenten worden vaak gecreëerd om de afwezigheid van een lichaam op te vangen. Deze plekken dienen als fysieke locaties waar families kunnen rouwen en hun gemis kunnen tonen. Sommige mensen kiezen voor persoonlijke rituelen die betekenis hebben binnen hun culturele en familietradities. Dit kan bijvoorbeeld het planten van een boom zijn, het uitstrooien van symbolische as, of andere persoonlijke handelingen zoals het onveranderd laten van de kamer van de overledene.
Voor grote tragedies, zoals vliegtuigrampen of oorlogsslachtoffers, worden soms omvangrijke monumenten of gedenkplaatsen opgericht die dienen als centrale plekken voor nationale of gemeenschappelijke rouw. Dit biedt ruimte voor zowel individuele als collectieve herdenking. Voorbeelden hiervan zijn het 9/11-monument in New York, de Holocaustmonumenten in Berlijn, het Tsitsernakaberd monument voor de
Armeense genocide in Armenië en de Schoenen op de Donaukade in Boedapest. Dit monument bevindt zich aan de kade van de Donau. Over een lengte van veertig meter zijn zestig paar metalen schoenen geplaatst op de rand van de kade. Dit monument is opgericht ter nagedachtenis aan de Joden die langs de oever van de Donau zijn gefusilleerd tijdens de pogroms, uitgevoerd door de Pijlkruisers, een beweging die sympathiseerde met naziDuitsland.
Er bestaan diverse manieren van rouwen en uitvaartceremonies voor het lichaam. Elke religie en methode biedt een manier om te reflecteren en om te leren omgaan met de dood. Een gemeenschappelijk kenmerk van alle religieuze culturen is het samenzijn, waarbij de gemeenschap elkaar steunt en helpt met het rouwproces. Herdenkingen en het jaarlijks eren van de doden helpen bij het begrijpen en accepteren van onze eigen sterfelijkheid.
Deze praktijken van verschillende religies weerspiegelen een diepgaande menselijke drang om betekenis en structuur te geven aan de onvermijdelijke ervaring van de dood, en benadrukken het belang van gemeenschap, ethiek, en de hoop op een voortbestaan na de dood. Elk ritueel en elke praktijk, hoe divers ook, illustreert de universele zoektocht naar waardigheid in het afscheid en de behoefte aan een pad naar verzoening met het einde van het leven.
14 Schoenen op de Donaukade in Boedapest
03 Emoties
Emoties vormen een fundamenteel aspect van het menselijk bestaan en beïnvloeden alles van onze dagelijkse beslissingen tot onze langdurige levensplannen. Ze zijn complexe reacties die zowel fysieke als mentale componenten omvatten en die ons gedrag, denken en interacties met anderen sturen. Emoties kunnen worden gedefinieerd als geïntegreerde reacties van het lichaam en de geest op interne of externe gebeurtenissen die belangrijk zijn voor het individu. Door emoties ervaren we pijn of plezier, wat ons gedrag kan motiveren en onze beslissingen kan sturen.
Psychologen zoals Paul Ekman hebben de zes basisemoties gedefinieerd: vreugde, verdriet, angst, woede, verrassing en afkeer. Deze basisemoties zijn universeel, worden herkend in alle menselijke culturen en hebben elk duidelijke uiterlijke expressies die communicatie tussen individuen bevorderen. Ander onderzoek van de University of California uit 2017 vond 27 categorieën menselijke emoties in video’s, waaronder bewondering, aanbidding, vreemdheid, verveling, rust, verwarring, hunkering, afschuw, esthetische waardering, amusement, angst, ontzag, empathische pijn, vervoering, afgunst, opwinding, vrees, verschrikking, interesse, vreugde, nostalgie, romantiek, droefenis, tevredenheid, seksuele opwinding, sympathie en triomf.
“Emotions are a process, a particular kind of automatic appraisal influenced by our evolutionary and personal past, in which we sense that something important to our welfare is occurring, and a set of psychological changes and emotional behaviors begins to deal with the situation.” - Paul Ekman, PhD
Onze hersenen spelen een cruciale rol in de manier waarop we emoties ervaren en uiten. Het limbische systeem, inclusief structuren zoals de amygdala, hippocampus en hypothalamus, is bijzonder belangrijk in de emotionele verwerking. De amygdala helpt bijvoorbeeld bij het beoordelen van de emotionele belangrijkheid van stimuli en het voorbereiden van het lichaam op een gepaste reactie. De hypothalamus speelt een cruciale rol in functies zoals temperatuurregulatie, honger- en dorstgevoel, het dag-en-nachtritme, emotioneel gedrag en geheugen.
Elke emotie gaat gepaard met specifieke fysiologische reacties. Angst kan leiden tot een verhoogde hartslag en het zweten van de handpalmen, terwijl woede de bloeddruk kan verhogen en de spierspanning kan verscherpen. Deze reacties zijn bedoeld om het lichaam voor te bereiden op de vecht-of-vluchtreactie in gevaarlijke situaties. Hoewel emoties universeel zijn, beïnvloeden culturele regels en normen hoe emoties worden ervaren en uitgedrukt. Cultuur bepaalt vaak welke emotionele uitdrukkingen gepast of ongepast zijn, hoe men moet reageren op bepaalde persoonlijke of sociale situaties, en welke emotionele expressies worden versterkt of onderdrukt.
Het verlies van anderen of nadenken over je eigen sterfelijkheid laat zien hoe cruciaal emoties zijn. De dood kan een breed scala aan intense, vaak pijnlijke, en soms troostende emoties oproepen, afhankelijk van de context, persoonlijke overtuigingen en de relatie tot de overledene. De dood roept vaak angst op, niet alleen vanwege het verlies van anderen, maar ook door de confrontatie met de eigen sterfelijkheid.
15 het blijft herhalen - eigen werk
Dit roept vragen op over het leven na de dood, de zin van het leven en wat er gebeurt als we sterven. Deze angst wordt veroorzaakt door onzekerheid over het onbekende.
Als een langdurige ziekte de oorzaak van de dood is, kan de dood gevoelens van troost en acceptatie brengen. De dood kan dan worden gezien als een bevrijding van lijden. Een andere emotie zoals eenzaamheid kan ook door de dood worden veroorzaakt; het gevoel van afgesneden zijn van de gebruikelijke sociale steun. Schuldgevoelens zijn ook een veelvoorkomende reactie op de dood. Nabestaanden kunnen zichzelf verwijten dat ze niet genoeg hebben gedaan om de dood te voorkomen of dat ze bepaalde dingen beter hadden kunnen doen. Daarnaast kan spijt over onafgemaakte zaken of onuitgesproken woorden deze gevoelens versterken. De dood is een van de meest emotioneel geladen ervaringen in het menselijk leven, die ons confronteert met onze diepste angsten, wensen en vragen. Door deze emoties te erkennen en te begrijpen, kunnen we beter navigeren door de uitdagingen van verlies en verandering die de dood met zich meebrengt.
Aan de andere kant heeft architectuur ook de kracht om emoties op te wekken en te beïnvloeden, variërend van kalmte en vrede tot ontzag en inspiratie, of zelfs onbehagen en angst. De indeling van ruimtes, de schaal en de verhoudingen kunnen diep resoneren met menselijke emoties.
De organisatie van ruimtes en hoe men zich beweegt en interactie aangaat binnen deze ruimtes zijn cruciaal. Grote open ruimtes kunnen gevoelens van vrijheid en ontzag oproepen, terwijl kleine, benauwde ruimtes gevoelens van beklemming kunnen veroorzaken.
Materialen en kleuren hebben ook een impact op emoties. Bijvoorbeeld, de kleur blauw kan een gevoel van kalmte geven, terwijl rood een energiek gevoel kan opwekken. Natuurlijke materialen zoals hout en steen kunnen warmte en comfort bieden, terwijl metaal en glas een koelere, meer industriële sfeer kunnen creëren. Licht en duisternis spelen in de architectuur een cruciale rol in hoe ruimtes worden ervaren. Natuurlijk licht kan ruimtes levendig en uitnodigend maken, wat vaak leidt tot positieve emotionele reacties. Terwijl gebrek aan licht een oncomfortabel of onwelkom gevoel kan oproepen. Het spelen met licht en schaduw is een tool om de ruimte een eigen rol te laten spelen bij het creëren van emoties.
Daarnaast kan de context van architectuur een impact hebben op emoties. Bijvoorbeeld, het creëren van een open ruimte met uitzicht op een natuurlijk landschap of het integreren van elementen zoals water of een binnentuin kan kalmerend werken. Anderzijds kan een gebouw dat uit de toon valt met zijn omgeving gevoelens van vervreemding of ongemak veroorzaken.
16 Worn out
Vincent van Gogh (1853 - 1890), Den Haag, november 1882 potlood op papier, 50.4 cm x 31.6 cm
Credits Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
‘Wat is zoo´n ouden werkman in zijn gelapt bombazijnen pak met kalen kop toch mooi’, schreef Van Gogh over deze tekening.
Met de titel Worn out (uitgeput) benadrukte hij de dramatiek van de voorstelling.
De gebogen oude man woonde in het Nederlands Hervormde Oudemannen-en-vrouwenhuis in Den Haag. Bewoners van deze instelling poseerden voor Van Gogh tegen betaling van enkele kwartjes. Hij liet hen daarbij oude, versleten kleding dragen.
Onverwachts
Waarom ervaren we soms onverwachte emoties, en welke emoties komen daarbij kijken?
Onverwachte emoties ontstaan vaak als reactie op gebeurtenissen die zonder waarschuwing optreden, zoals een plotseling verlies, een onverwachte promotie of een ongeluk. Deze kunnen intens en overweldigend zijn omdat ze onze psychologische stabiliteit en verwachtingspatronen verstoren.
Wanneer er onvoorziene gebeurtenissen plaatsvinden, kunnen emoties zoals verrassing, vreugde, angst of verwarring worden opgewekt, afhankelijk van hun aard (positief, negatief, schokkend, enzovoort). Bijvoorbeeld, een verrassingsfeest kan vreugde opwekken, terwijl een plotseling ongeluk tot angst kan leiden. Deze situaties kunnen ook verwarring veroorzaken, vooral als ze moeilijk te begrijpen zijn of niet passen binnen wat normaal wordt geacht. Nieuwsgierigheid kan ook worden opgewekt, wat ons drijft om meer te leren en te begrijpen wat er is gebeurd.
Soms ervaren we onverwachte emoties omdat er onderliggende gevoelens zijn die we niet volledig hebben verwerkt of erkend. Een specifieke trigger kan deze onderdrukte emoties aan de oppervlakte brengen, wat resulteert in een plotselinge en intense emotionele uitbarsting.
In de architectuur kan de emotie van verrassing worden opgewekt door onverwachte elementen en dynamiek in de ruimte. Door bijvoorbeeld ongebruikelijke vormen, asymmetrische indelingen of onconventioneel materiaalgebruik te integreren. Het toevoegen van natuurlijke elementen zoals een binnentuin of onverwachte lichtinval kan rust creëren en dient als een verfrissend contrast met de stedelijke of gestructureerde omgeving. Daarnaast bieden verborgen elementen of geheime ruimtes een gevoel van mysterie en avontuur, wat kan leiden tot een verrassende ontdekking.
Het manipuleren van schaal en proportie kan eveneens een diepgaande impact hebben op de emotionele ervaring, bijvoorbeeld door een plotseling hoog plafond of een onverwacht klein deurtje.
17 en dan kan ik nergens heen... - eigen werk
Het gevoel dat er niets meer bereikt kan worden, markeert het einde van een weg. Om het herstel in gang te zetten, moet je terugkeren en een alternatieve route zoeken die misschien open is. We zijn gewend naar de horizon te kijken, zodat we vooruit kunnen plannen. Maar als dat op een bepaald moment niet meer mogelijk is, voelt het bijna alsof ademen wordt bemoeilijkt. We zijn eraan gewend antwoorden te hebben op al onze vragen, maar bij de dood ontbreekt elke verklaring. Het is een afsluiting, vergelijkbaar met het einde van deze weg.
Confrontatie
Confrontatie roept gevoelens op zoals angst, stress, boosheid en onzekerheid, maar soms ook opluchting of vastberadenheid. Het is een reactie die kan ontstaan wanneer onze overtuigingen, acties of behoeften in strijd zijn met die van anderen. Confrontatie kan aanvoelen als een aanval op ons zelfbeeld of onze identiteit. Ook de dood kan een oorzaak van confrontatie zijn, doordat het ons confronteert met onze eigen sterfelijkheid. Dit kan een reeks emoties oproepen, zoals angst voor het onbekende van de dood, en reflectie die leidt tot zelfevaluatie. In veel culturen wordt de dood gezien als een metafoor voor confrontatie: de dood als het definitieve 'gevecht' dat niemand kan winnen.
Dat was vanuit een mentale en emotionele basis, maar vanuit een figuurlijk perspectief is er ook het kijken naar jezelf in de spiegel. Spiegels reflecteren ons uiterlijk zonder filters of verhulling, waardoor mensen direct geconfronteerd worden met hun uiterlijk of de veranderingen die plaatsvinden, zoals ziekte, stress of veroudering.
Spiegels hebben niet alleen een praktische functie maar kennen ook verschillende gebruiken en een culturele symboliek die gebaseerd zijn op historische, religieuze en sociale contexten. In Japan en China hebben spiegels spirituele betekenissen; spiegels worden gezien als heilige objecten die zuiverheid vertegenwoordigen en worden gebruikt in religieuze rituelen. Ze worden beschouwd als een medium dat de goddelijke geest kan reflecteren en vasthouden. Andere culturen geloven dat een spiegel de macht heeft om de levenskracht of de ziel van een persoon te vangen.
De spiegel heeft een dubbelzinnig symbool: aan de ene kant is het verbonden met ijdelheid en lust, zoals het verhaal van Narcissus die verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld, en aan de andere kant met zelfkennis en waarheid. In de wereld van magie en waarzeggerij worden spiegelende oppervlakken gebruikt om beter te kunnen zien. Spiegels versterken de kracht van de ogen.
18 mezelf kan ik niet zien - eigen werk
Ik vermijd het om mezelf in de spiegel te zien, alsof ik, wanneer ik echt diep zou kijken, alle details zou ontdekken die veel vertellen over wie ik ben en wat ik heb meegemaakt. Soms zie ik veel pijn en soms zie ik de strijd, de strijd om door te gaan. De spiegel is mijn reflectie; mijn reflectie is mijn verleden.
Hoop
Hoop is een essentiële en krachtige emotie die mensen veerkracht biedt en helpt om moeilijke tijden te doorstaan. Het stelt ons in staat om positieve verwachtingen te koesteren dat er iets goeds zal gebeuren, ondanks de huidige obstakels, uitdagingen of tegenslagen. Hoop ontstaat door cognitieve processen die toekomstige scenario's evalueren en de haalbaarheid van positieve uitkomsten overwegen. Dit psychologisch mechanisme helpt ons om ons aan te passen aan verandering of stress en motiveert ons om naar betere omstandigheden te streven. Culturele verhalen, religieuze overtuigingen en sociale ondersteuning spelen allemaal een rol in het bevorderen van hoop door een kader te bieden waarbinnen mensen kunnen leren over en streven naar positieve veranderingen.
In vele culturen en spirituele tradities symboliseert licht de aanwezigheid van het goede, het goddelijke of de waarheid. Het aansteken van een lamp of kaars in donkere tijden wordt vaak gezien als een daad van hoop, een bevestiging dat licht uiteindelijk de duisternis zal overwinnen. Dit wordt geïllustreerd in tradities zoals Diwali, het Hindoe-lichtjesfeest, waarbij licht de overwinning van het goede op het kwade symboliseert. In het christendom wordt Jezus beschreven als “het licht van de wereld”, wat geloof en hoop op redding vertegenwoordigt. In het boeddhisme staat licht voor wijsheid en verlichting die voortkomt uit innerlijke spirituele groei.
De verbinding tussen hoop en de hemel wordt vaak weerspiegeld in de architectuur van religieuze gebouwen zoals kerken, die zijn ontworpen om deze link visueel te versterken. Het verhogen van plafonds en een verticale oriëntatie dienen als visuele metaforen voor het opstijgen naar de hemel, wat het gevoel van het verheffen van de geest stimuleert. Daarnaast wordt in niet-religieuze gebouwen zoals ziekenhuizen en gezondheidscentra natuurlijk licht gebruikt om een helende omgeving te bevorderen.
In talrijke kunstwerk wordt hoop vaak gesymboliseerd door licht, zoals in het schilderij “Hope” van George Frederic Watts, waar een geblinddoekte vrouwelijke figuur zittend op een globe, met een enkele ster die boven haar schijnt, de kwetsbaarheid en veerkracht van hoop uitbeeldt.
Michelangelo Merisi da Caravaggio, een Italiaanse barokschilder, staat bekend om zijn gebruik van licht en schaduw om emotionele intensiteit en een gevoel van driedimensionaliteit te creëren. Zijn techniek, vaak gekarakteriseerd als chiaroscuro, gebruikt dramatisch contrast tussen licht en duisternis. Een van zijn beroemdste werken, "De Roeping van Sint-Matteüs", illustreert hoe licht spirituele verlichting en goddelijke aanwezigheid symboliseert door de aandacht te vestigen op de gezichten van de figuren, vooral die van Matteüs.
19 ik was klein en het was groot.. - eigen werk
20 De Roeping van Sint-Matteüs
Michelangelo Merisi da Caravaggio
Angst
In neurologisch opzicht wordt angst gereguleerd door verschillende hersenstructuren, met name de amygdala, die verantwoordelijk is voor het verwerken van emotionele reacties en het signaleren van gevaar. Vervolgens bepaalt de prefrontale cortex of een vecht-of-vluchtreactie nodig is. Angst wordt dus veroorzaakt door de perceptie van een bedreiging en leidt tot een staat van verhoogde alertheid die ons voorbereidt op actie en zelfbescherming.
Er zijn verschillende soorten angst. Acute angst is een directe reactie op een duidelijk gevaar, zoals het zien van een slang. Chronische angst is minder direct en kan het resultaat zijn van aanhoudende zorgen over zaken zoals werk, relaties of wereldwijde gebeurtenissen zoals oorlogen. Pathologische angst omvat stoornissen zoals angststoornissen en fobieën, waarbij de angstreactie onevenredig is ten opzichte van de daadwerkelijke dreiging. Separatieangststoornis wordt vaak gezien bij kinderen, maar komt ook voor bij volwassenen en is gerelateerd aan de angst voor scheiding van thuis of dierbaren.
In architectuur en ruimtelijke inrichting kan angst ook worden beïnvloed door de fysieke omgeving, wat bekend staat als ruimtelijke angst. Deze angst kan worden opgewekt door ruimtelijke ontwerpen, zoals kleine en gesloten ruimtes (claustrofobie) met lage plafonds en kleine of geen ramen, omdat deze ruimtes gevoelens van opsluiting kunnen oproepen. Ruimtes die te krap zijn kunnen angst versterken door de beperkte bewegingsvrijheid die zij bieden.
Donkere ruimtes kunnen ook bijdragen aan gevoelens van angst en onzekerheid, omdat ze de zintuiglijke waarneming beperken en een gevoel van onbekendheid of mysterie creëren. Labyrintische gebouwen met een complexe lay-out of slechte bewegwijzering kunnen desoriëntatie en angst veroorzaken, doordat mensen bang zijn te verdwalen of hun weg niet kunnen vinden.
21 het gang naar de .... - eigen werk
De meeste mensen zijn bang voor het donker, en ik deel die angst. Voor mij staat het donker symbool voor het onbekende, een potentieel gevaarlijke situatie. Het brengt onzekerheid met zich mee, het niet weten waar je bent en het niet zien waar je naartoe gaat. Het is als het verlies van controle, een gevoel dat velen van ons afschrikt.
22 Verloren, Ben ik Dood?
Hoe ben ik hier gekomen, hoe ben ik hier verzeild geraakt. Ik heb hier niet voor gekozen maar ik ben hier.
In dit moment lijk ik niet meer te bestaan. Het lijkt alsof niemand mij, ooit zal vinden.
Dus ik moet gaan voordat ik verloren ben.
Ik ga, ik ga zodat ik weer gevonden wordt, en weer besta.
van Herinnering
Ongemak
Mensen streven voortdurend naar gemak en comfort. Wanneer de realiteit niet overeenkomt met wat verwacht wordt of wanneer situaties buiten de gebruikelijke grenzen vallen, treedt ongemak op. Dit ongemak manifesteert zich op verschillende manieren, waaronder fysieke sensaties en psychologische reacties die het resultaat kunnen zijn van interacties met anderen, kenmerken van de omgeving of tegenstrijdigheden binnen persoonlijke gedachten.
In sociale contexten kan ongemak ontstaan door conversaties die als ongepast worden ervaren of door de aanwezigheid in groepen waar men zich niet op zijn plaats voelt. Daarnaast kunnen gedachten die in strijd zijn met persoonlijke overtuigingen of die onderling tegenstrijdig zijn, leiden tot een intern gevoel van ongemak.
Ruimtes dragen ook bij aan het gevoel van ongemak, vooral wanneer de afmetingen van een ruimte beperkt zijn of wanneer er veel mensen in een kleine omgeving samenkomen. Plaatsen waar privacy ontbreekt, kunnen eveneens bijdragen aan het gevoel van ongemak door het ontbreken van een persoonlijke ruimte waar men zich kan terugtrekken of waar men in een andere ruimte gemakkelijk te verstaan is.
Geluid en akoestische eigenschappen van een ruimte kunnen ook ongemak opwekken, zoals ruimten waar geluid te veel weerkaatst en er dus veel ruis ontstaat en het moeilijk is elkaar te verstaan. Maar ook te stille ruimten kunnen als ongemakkelijk worden ervaren, vooral als deze een sociale communicatieve interactie moeten faciliteren.
Verder hebben tocht, temperatuur, onpraktisch lichtgebruik ook allemaal invloed op het gemak van een ruimte.
23 daar waar ik op de top van de bergen sta - eigen werk
Daar waar ik de ultieme plek heb bereikt, voel ik mij echter onveilig. Daar waar ik niet comfortabel ben, voel ik me onmisbaar. En daar waar ik tot mijn uiterste ga, ervaar ik mijn kwetsbaarheid. Deze tegenstellingen brengen een diep ongemak met zich mee, een ongemak om gewoon te ‘zijn’.
04 Plek
Van jongs af aan bouwen we op verschillende plekken een scala aan ervaringen en meningen op. Deze plekken kunnen variëren van locaties waar we regelmatig komen tot plaatsen die we slechts eenmaal bezoeken, maar die diepe, onvergetelijke indrukken achterlaten.
De basisschool, waar we onze eerste sociale interacties en leerervaringen opdeden. Van de klaslokalen waar we onze eerste letters leerden tot de speelplaats waar vriendschappen werden gesmeed, deze plekken zijn verankerd in onze herinneringen. Ze vormen het decor van ons eerste begrip van de wereld buiten ons gezin.
Ons ouderlijk huis is vaak het hart van onze jeugdherinneringen. Elke kamer heeft zijn eigen verhaal, van de keuken, waar de geuren van maaltijden ons gevoel van thuis bevestigen, tot de woonkamer, een gastvrije ruimte voor bezoek. De slaapkamer, een plek van rust en het balkon, waar binnen en buiten samenkomen, zijn de stille getuigen van onze dagelijkse routines en bijzondere momenten.
Het trappenhuis en de bushalte zijn niet alleen functionele ruimtes maar ook podia voor dagelijkse sociale interacties. Het trappenhuis biedt een spontane ontmoetingsplek met buren, terwijl de bushalte het startpunt is van onze dagelijkse reizen naar werk of school.
Belangrijke openbare ruimtes zoals religieuze instellingen en ziekenhuizen zijn essentieel voor zowel spirituele als fysieke genezing.
Deze plekken bieden troost, brengen gemeenschappen samen, en zijn vaak de locaties waar we zoeken naar antwoorden en verlichting in moeilijke tijden.
Culturele en feestelijke locaties bieden een podium voor vieringen en gemeenschappelijk geluk, terwijl rouwcentra en gedenkplaatsen ruimtes zijn waar we steun vinden en verdriet delen. Elk van deze plaatsen speelt een unieke rol in hoe we emotionele gebeurtenissen verwerken en herinneren.
In dit hoofdstuk onderzoek ik verschillende plaatsen die een rol spelen in het opbouwen van herinneringen en het opwekken van emoties. Deze locaties, die ik in dit hoofdstuk behandel, zullen terugkomen in mijn uiteindelijke ontwerp. Om een beter beeld te geven van deze plaatsen, zal ik referenties toevoegen en de architectonische geschiedenis ervan verkennen.
24 Plekken in Aden (tekst geschreven in het Arabisch)
De trap vol met zand
In ons flatgebouw, dat bestaat uit 8 appartementen, was het trappenhuis de plek waar iedereen deelde, maar ook de plek waar verschillende momenten en houdingen werden ervaren. Voor ons als kinderen was het trappenhuis een plek om te spelen, bordspellen te doen, kaarten en vaak van de trap te springen. Ook voor volwassenen was het een plek om te kletsen en dingen samen te delen. Soms gingen we gezamenlijk eten in het trappenhuis, want door de geperforeerde wanden waar koele wind doorheen stroomde in de zomer, werd het trappenhuis een aangename en koele plek om te eten en naar muziek of de radio te luisteren. Bij een zandstorm werd het hele trappenhuis gevuld met zand. Als het ‘s avonds was en de verlichting kapot, werd het eng en pikdonker. Het trappenhuis was net zo belangrijk als ons eigen huis.
25 Trappenhuis in Aden, claustra van hexagoon betonblokken eigen werk
Trap
Een trap heeft als functie om van een lagere naar een hogere plek te verplaatsen en omgekeerd. Trappen zijn niet alleen functionele architectonische elementen, maar hebben ook esthetische, maatschappelijke, sacrale en spirituele betekenissen. De verschillende dimensies, vormen en afwerkingen van trappen kunnen variëren afhankelijk van de context, cultuur en het specifieke gebruik.
De trap heeft een lange en rijke geschiedenis die diep verweven is met de ontwikkeling van architectuur en beschaving. In oude beschavingen was de vorm van de trap te vinden in de ziggurat van Mesopotamië ²⁶ en de piramides van Egypte. Trappen waren niet alleen functioneel, maar vormden ook een verbinding tussen de aarde en de hemel, een pad voor de goden of de geesten van overledenen om te reizen.
In de Griekse en Romeinse tijd werden trappen een essentieel onderdeel van publieke gebouwen zoals tempels, amfitheaters en basilieken.
In het Griekse theater werden trappen als zitplaatsen gebruikt en in Rome waren trappen prominent aanwezig in de architectuur van fora en overwinning monumenten.
In het boeddhisme symboliseert de beklimming van de trap een vorm van meditatie die de spirituele opstijging naar verlichting vertegenwoordigt. Trappen in boeddhistische gemeenschappen zijn vaak groot en indrukwekkend, ontworpen om een gevoel van ontzag en spirituele betekenis over te brengen. Bijvoorbeeld, de trappen van de Borobudur in Indonesië ²⁷ leiden naar een massieve tempel die dateert uit de 9e eeuw.
Trappen met een maatschappelijke functie kunnen worden beschouwd als openbare ontmoetingsplekken of symbolen van culturele identiteit. In historische gebouwen, zoals paleizen en overheidsgebouwen, hebben trappen symbolische betekenissen van macht, rijkdom en prestige, die de status van de instelling of eigenaar weerspiegelen. Voorbeelden hiervan zijn de Vaticaanse Musea en de Spiegeltrap in het Paleis van Versailles.
De Spaanse Trappen in Rome ²⁸, ontworpen door Francesco de Sanctis na een ontwerpwedstrijd in 1717 en voltooid in 1725, verbinden de Piazza di Spagna beneden met de Trinità dei Monti-kerk bovenaan. Deze trappen zijn gemaakt van travertijn en tellen 135 treden, onderbroken door brede terrassen.
Elke twaalf treden biedt een klein platform dat een rustpunt is. De trap heeft een mix van rechte en gebogen segmenten, terrassen en kromme vlakken die samen een unieke visuele ervaring creëren. Deze trap heeft door de jaren heen een belangrijke rol gespeeld in zowel de lokale gemeenschap als onder toeristen. Het is een plek om te ontspannen en te genieten van het uitzicht en tevens een esthetisch icoon als ''kunst'' object.
Een andere openbare trap is de Potemkin Trap in Odessa ²⁹, Oekraïne, voltooid in 1841 en oorspronkelijk bekend als de Richelieu Trappen, vernoemd naar de Hertog van Richelieu, de eerste gouverneur van Odessa. Ontworpen door architect Francesco Boffo, was het ontwerp bedoeld om de zee met de stad te verbinden, waardoor er een grandioze ingang naar Odessa vanaf de haven ontstond. De trap bestaat uit 192 treden, verdeeld in tien segmenten, gescheiden door platforms.
De Potemkin Trap in Odessa
De Potekim trap is een cultureel en centraal punt voor zowel bewoners als toeristen en ook een plek waar evenementen plaatsvinden. De trap heeft niet alleen een functioneel gebruik om de haven en de stad te verbinden, maar biedt ook een prachtig uitzicht op de haven en het is alleen al een ervaring door de trap te beklimmen.
De Tianmen Mountain ³¹ trap, bekend als de “Trap naar de Hemelpoort,” bevindt zich in het Tianmen Mountain National Park in de provincie Hunan, China. Deze trap bestaat uit 999 treden die naar een natuurlijke boog leiden, de Tianmen Grot, die wordt beschouwd als de Hemelpoort. Het cijfer 9 wordt in de Chinese cultuur gezien als een gelukkig en krachtig getal, vaak geassocieerd met keizerlijke macht en eeuwigheid. De opening van de grot in de berg is 131,5 meter hoog en 57 meter breed. Deze opening draagt bij aan de mystieke en mythische allure van de plek.
De trap is steil, lang en uitdagend, wat voor de meeste bezoekers de nodige fysieke uitdaging geeft, maar de beloning aan het einde is een prachtig uitzicht.
De Alte Pinakothek ³⁰ in München, Duitsland, is een van de oudste kunstgalerieën ter wereld en herbergt een indrukwekkende collectie Europese meesterwerken van de 14e tot de 18e eeuw. Ontworpen door de architect Leo von Klenze in 1836, is het kenmerkend voor zijn klassieke architectuur. De monumentale trap in het centrum van het gebouw, ontworpen in neoklassieke stijl met brede treden, een eenvoudige balustrade en een gevoel van openheid en majesteit, is een belangrijk onderdeel van de museumervaring.
De Tianmen Mountain
Chand Baori ³² is een waterput voorzien van trappen en bevindt zich in het dorp Abhaneri in India, gebouwd rond de 8e en 9e eeuw door koning Chanda. Deze put is 30 meter diep en bestaat uit 3.500 smalle treden, die zich in een geometrisch patroon over 13 verdiepingen naar beneden uitstrekken. Op elke verdieping kan men ook rondom lopen. De trappen komen daardoor steeds richting het centrum van de (water)put. De trappen omringen de put aan drie zijden en de vierde zijde is de gevel van een paviljoen met drie verdiepingen en heeft gebeeldhouwde pilaren en nissen. De primaire functie van het bouwwerk is om water op te slaan voor de droge periode. De put heeft naast deze functie ook een sociale- en religieuze functie doordat veel mensen elkaar hier ontmoeten. De nissen in het paviljoen bevatten sculpturen van goden en godinnen uit de Hindoe mythologie, wat wijst op de sacrale aard van de locatie. Water als levensbron en als reinigend element.
De trappen vormen een nauwkeurig en herhalend patroon dat van bovenaf gezien als een labyrint lijkt. Elke stap leidt naar een tegenoverliggende set, waardoor een zigzagpatroon ontstaat die zowel functioneel als esthetisch is.
De Roden Crater ³³ van James Turrell is een kunstproject gelegen in een uitgedoofde vulkaan in Arizona. De trappen in Roden Crater, net als bij andere onderdelen van het ontwerp, zijn ontworpen om bezoekers te leiden door een reeks kamers en gangen die uitgelijnd zijn met bepaalde hemellichamen en lichtverschijnselen. De trappen zijn waarschijnlijk ontworpen om de ervaring van het klimmen naar de lichtkamers en observatiepunten te versterken. In het werk van James Turrell zijn trappen fysieke structuren en ook symbolische paden die de kijkers leiden naar een verhoogd begrip of een nieuwe perceptie van licht en ruimte.
Chand Baori
De Roden Crater
Daaronder bij het gat
licht en regen
Spelen was mijn favoriete bezigheid als kind (opgroeiend in Aden, Jemen) en naast het plezier van samen spelen met andere kinderen, genoot ik ook enorm van alleen spelen. Mijn favoriete speelplek? Het trappenhuis! Ons appartement bevond zich op de hoogste verdieping, en om het dak te kunnen bereiken voor onder meer reparaties bevond er zich een opening in het dak, eigenlijk gewoon een vierkant gat. Voor mij was dit gat alsof het de buitenwereld (van boven) naar binnen bracht, met geluiden, zonnestralen en regen. Wanneer het één a twee keer per jaar regende, ging ik onder het gat staan dansen (een regen dans). Als de zon fel scheen, gebruikte ik een vergrootglas om papier te laten branden. Daaronder, bij dat gat, straalde ik terwijl ik naar de lucht keek; het was mijn speelparadijs.
34
Open daklicht (gat), van mijn ouderlijk huis in Aden, Jemen eigen werk
Licht & schaduw
In de architectuur worden onze ervaringen en perceptie van ruimtes beïnvloed door het spelen met het contrast tussen licht en schaduw. Licht en schaduw kunnen diepte, textuur en dimensie toevoegen. Licht dat via een raam binnenkomt, kan ruimtes opener en uitnodigender maken, terwijl beperkt licht of schaduwrijke hoeken kan een gevoel van intimiteit of mysterie creëren.
In de geschiedenis zijn licht en donker vaak figuurlijk gebruikt om concepten zoals goed en kwaad, kennis en onwetendheid, veiligheid en gevaar te vertegenwoordigen. De periode van de Verlichting is bijvoorbeeld zo genoemd vanwege de nadruk op rede, wetenschap en intellect.
Teruggaand naar de tijd van de oude Egyptenaren, tempels zoals die van Amon in Karnak of Ra in Heliopolis waren ontworpen om de relatie tussen de goden, de natuur en de menselijke wereld te weerspiegelen door de tempels te oriënteren op de zonsopgang of -ondergang. De hoofdgang door de tempel was bedoeld om tijdens belangrijke feestdagen licht door de hele structuur te laten schijnen, wat symboliseert hoe het goddelijke licht de duisternis verdrijft.
De binnenste heiligdommen van de tempel waren vaak erg donker, wat het gevoel van heiligheid en mysterie verhoogde. Het contrast tussen het licht van buiten en de duisternis binnen in de tempel symboliseert de reis van de sterfelijke, chaotische wereld naar een geordende goddelijke aanwezigheid. Oude Egyptenaren geloofden dat de ziel, Ba, van een overledene reizen maakte tussen de duistere onderwereld en de zonnige bovenwereld. Het licht in de grafkamer werd bereikt door kleine openingen, een symbool van de hoop op wedergeboorte en het eeuwige leven.
De Tempel van Edfu ³⁵ is een prachtig voorbeeld van hoe lichtinval wordt toegepast in de tempel. Het is ontworpen om de zon en Horus te vereren en maakt op slimme wijze gebruik van zonlicht. De tempel, zoals veel andere tempels in Egypte, is nauwkeurig georiënteerd langs een oost-west assen. Deze positie zorgt ervoor dat op bepaalde dagen, zoals de zonnewende, het zonlicht recht door de hoofdingang en langs de hoofdas van de tempel schijnt, diep doordringend in het binnenste sanctuarium.
35 Edfu temple in Egypte
In de Romeinse architectuur was de toepassing van licht zowel praktisch als esthetisch. Een voorbeeld daarvan is het Pantheon in Rome ³⁷, oorspronkelijk gebouwd rond 125 n.Chr. onder keizer Hadrianus. De tempel heeft een indrukwekkende koepel, de grootste ongewapende betonnen koepel ter wereld, en massieve hoge kolommen bij de ingang. Wat de beleving het mooist maakt in het interieur is de oculus, een ronde opening aan de top van de koepel die de enige lichtbron is. Deze lichtinval speelt over de muren en vloeren en verlicht meerdere delen van de tempel. Symbolisch is het een reflectie van de hemel, die de goden het licht laten werpen op het heiligdom voor alle goden.
De ontwerpen van islamitische gebouwen, vooral moskeeën, zijn vaak gericht op het maximaliseren van natuurlijk licht en het spelen met schaduw. Licht in de islam is een symbool voor leiding en verlichting. Er zijn verschillende architectonische toepassingen om het lichtinval zowel subtiel als nauwkeurig toe te passen. Voorbeelden hiervan zijn Mashrabiya, schermen gemaakt van hout of stenen die privacy bieden en luchtcirculatie, terwijl ze licht op een artistieke manier filteren door de patronen van de roosters. Iwans en Muqarnas ³⁶, waarbij een Iwan een gewelfde ruimte is die open is aan één kant en de Muqarnas decoratieve uitsparingen in koepels en bogen zijn. Deze structuren zorgen ervoor dat het licht gemanipuleerd wordt om diepte en complexiteit te creëren.
Iwans en Muqarnas
Alhambra in Granada is een voorbeeld van Moorse architectuur waarbij het gebruik van licht, schaduw en water belangrijke elementen zijn in het gebouw. De binnenplaatsen zijn open om natuurlijk licht te maximaliseren en reflecties van waterbassins worden gebruikt om zowel licht als schaduw te spelen over de
De Bruder Klaus ³⁹ Kapel is een goed voorbeeld van de combinatie van licht en schaduw. De kapel is gebouwd met een ‘rammed earth’-techniek, waarbij hondertwaalf boomstammen werden gebruikt als bekisting voor beton. Na het uitharden van het beton werden de boomstammen verbrand, wat een
De Bruder Klaus
Een ander voorbeeld van hoe licht en schaduwwerking een ruimte versterken is een paviljoen ontworpen door Studio Tam Associati ⁴⁰, gelegen in Sudan voor gebedsen meditatieruimtes en ontworpen om alle geloofsovertuigingen te accommoderen. Het paviljoen bestaat uit twee witte, niet op één lijn liggende kubussen, verbonden door een semi-transparant dak van palmbladstengels. Binnenin het paviljoen staat een boom die de ruimtes levendig maakt, en daarnaast is er een opening vanuit het dak waar prachtig lichtinval straalt ⁴¹. Door de lichtstraling en de witte kleur van de wanden zorgt dit voor een serene sfeer en rust.
Niet alleen in de architectuur, maar ook in kunst, film en fotografie speelt licht en schaduw een belangrijke rol. Het wordt gebruikt om stemming, diepte, textuur en het verhaal van een beeld te verrijken. In de beeldende kunst
wordt de techniek van Chiaroscuro gebruikt om sterke contrasten tussen licht en donker te creëren, wat een dramatisch effect oplevert en de vorm versterkt. In het impressionisme, zoals bij Claude Monet, wordt licht en schaduw gebruikt op een minder dramatische, maar subtiele manier om verschillende tijden van de dag en seizoenen te vangen, waarbij licht een sleutelrol speelt in het weergeven van sfeer.
In de filmindustrie wordt licht gebruikt om sfeer te scheppen, focus en aandacht te sturen. Film noir ⁴² is een genre van zwart-witfilms waarbij de nadruk ligt op het gebruik van scherpe contrasten tussen licht en donker, vaak met harde schaduwen en silhouetten die het thema van mysterie ondersteunen. Expressionistische cinema, zoals ‘Das Cabinet des Dr. Caligari’, gebruikt schaduw en licht om een surrealistische, angstwekkende omgeving te creëren die de psychologische spanningen weerspiegelt.
42 Film Noir Stranger on the Third Floor
En ze werden obstakels
Obstakels kunnen verschillende vormen aannemen, zowel in het leven als fysieke hindernissen zoals objecten die ons pad versperren. Het kunnen ook mensen zijn:
''Telkens wanneer ik naar het centrum van Amsterdam ga en op de terugweg naar huis loop via het Damrak richting het station, ervaar ik een wat vreemde uitdaging. Immer gehaast om mijn trein te halen, moet ik met de nodige snelheid alle mensen ontwijken die voortdurend naar het centrum komen. Deze mensen, gedreven door hun eigen haast, transformeren voor mij tot obstakels zonder vaste volgorde of richting.''
43 Hoge kolommen obstakels die (symbolisch) de weg versperren eigen werk
Hoogtes
In historische contexten symboliseren hoge gebouwen macht, stabiliteit en een nabijheid tot het goddelijke of spirituele. In moderne contexten representeren deze gebouwen economische kracht, vooruitgang, en menselijke prestaties. De grootsheid van hoge ruimtes kan gevoelens van ontzag en verwondering oproepen, en dat is vaak het doel bij monumenten en gedenkplaatsen die zijn bedoeld voor respect en herinnering. De aanwezigheid van zeer hoge structuren kan mensen klein en nederig laten voelen, wat kan leiden tot dieper zelfbewustzijn of spirituele ervaringen.
Kolommen in de oude Egyptische architectuur waren essentieel voor het ondersteunen van zware stenen daken van grote gebouwen, zoals tempels. Deze kolommen waren vaak rijkelijk versierd met hiërogliefen en afbeeldingen die verhalen vertelden over goden, farao’s en mythologische gebeurtenissen. Hoge bouwwerken in het oude Egypte, zoals piramides en tempels, dienden als eeuwige rustplaatsen en waren bedoeld om de verbinding tussen de aarde en de hemel te symboliseren.
De hoogte van de gebouwen werd gezien als een manier om dichter bij de hemel te komen. De grootte van de constructie bevestigde ook de macht en het gezag van de farao en hielp bij het consolideren van de controle over de bevolking en het afbakenen van het politieke en religieuze landschap van het oude Egypte.
De Tempel van Amon in Karnak ⁴⁴, gelegen nabij Luxor, is gewijd aan Amon een van de belangrijkste godheden van het oude Egypte. Deze speelde een centrale rol in het religieuze leven van het oude Egypte, vooral tijdens het Nieuwe Rijk. De tempel beslaat meer dan 200 hectare en bestaat uit meerdere tempels, elk gewijd aan de Thebaanse triade: Amon, Mut, en Khonsu. De tempel is bekend om zijn enorme pilaren in de Grote Hypostyle Zaal ⁴⁵, waar 134 kolossale kolommen die in 16 rijen zijn gerangschikt om het dak te ondersteunen. Dit illustreert de macht en religieuze toewijding van de oude Egyptische farao’s. De bouw van dit enorme complex strekte zich uit over vele generaties, waarbij elke farao iets toevoegde om zijn verbinding met de goden te tonen en te versterken.
De Tempel van Amon in Karnak
In architectuur van kerken wordt vaak een hoog plafond toegepast om esthetische en praktische redenen, om een gevoel van ontzag en spirituele verheffing op te roepen en om de heilige sfeer in de kerk te versterken. Hoge plafonds symboliseren dat men dichter bij de hemel of het goddelijke is, een centraal thema in veel religies. In perioden zoals de gotiek werd de hoogte van het plafond een belangrijk element in de kerkelijke architectuur. Gotische kerken zijn beroemd om hun hoge gewelven die een sterke constructie bieden en een middel om de kracht van het geloof in die tijd aan te tonen.
Een modern voorbeeld van kerkarchitectuur met een vrij hoog plafond is de Grundtvigskerk in Denemarken ⁴⁶.
Deze kerk, een voorbeeld van expressionistische architectuur in gotische stijl, gebouwd in 1940, gebruikt zowel in het interieur als het exterieur gele bakstenen. Het interieur is sober en ontdaan van overbodige versieringen, waarbij de focus ligt op de structuur en vorm van de kerk.
De grote open ruimte wordt benadrukt door het hoge plafond en de lange zichtlijnen die naar het altaar leiden ⁴⁷.
In Hindoe-tempelarchitectuur zijn hoge plafonds en kolommen belangrijke elementen, zowel functioneel als symbolisch, zeker verbonden met spirituele en kosmologische concepten. De hoogte van het plafond vult vaak de torenhoge spitsen of ‘Vimana’ aan die boven het heiligste heiligdom uitstijgen. De structurele kolommen ondersteunen de grote ‘mandapa’ (hallen) waar mensen samenkomen voor gebeden en rituelen. De ‘Vimanas’ zijn typisch piramidevormige of torenachtige structuren die boven de ‘garbhagriha’ (het binnenste heiligdom waar het beeld van de godheid wordt geplaatst) van de tempel uitsteken.
Deze elementen symboliseren de berg Meru, het centrum van het universum in de Hindoecosmologie, en vertegenwoordigen een vorm van de opstijging van de geest naar hemelse hoogten.
De Ellora Caves ⁴⁸ in India zijn een indrukwekkend voorbeeld van hoe het hindoeïsme heilige plekken creëert waar hoogte belangrijk is. Dit UNESCOwerelderfgoed omvat 34 grotten die dienen als heiligdommen voor het boeddhisme, hindoeïsme en jaïnisme.
De Kailasa-tempel ⁴⁹ staat bekend om zijn verticale uitsnijding van een enkel rotsblok, waardoor het de grootste monolithische rotsexcavatie ter wereld is. De tempel is 32 meter hoog en omvat een drie verdiepingen hoge ‘vimana’ en twee grote vrijstaande kolommen. De tempel is uit de rots gehouwen, vanaf de top en naar beneden werkend. Wat de architectuur van de ailasa-tempel indrukwekkend maakt is de, voor die tijd, geavanceerde vaardigheden van het bouwen en de spirituele expressie.
De Ellora Caves
50 Plattegrond Het Krematorium Baumschulenweg
Het Krematorium Baumschulenweg ⁵⁰, ontworpen door architect Axel Schultes, staat bekend om zijn sobere en minimalistische ontwerp. Het gebouw is bekend om zijn gebruik van licht dat ook zorgt voor de serene sfeer voor de rouwdiensten. Een voorbeeld van de ruimtelijke sfeer is te beleven in de gecondoleerde hal, die geïnspireerd is op Egyptische tempelarchitectuur en het idee van Compostella, het sterrenveld. De beeldtaal voor deze hal is niet verbonden aan een bepaalde religie.
De condoleance hal ⁵¹ is een hoge vierkante ruimte van 30 x 30 meter en bevat een bos van onregelmatig geplaatste betonkolommen die door het dak lijken te prikken, alsof ze naar de hemel wijzen. Deze hal is bedoeld om nabestaanden een plek te bieden om de overledene te herdenken. De kolommen met ‘kapitelen van licht’ en het contrast tussen aardse materialen en zonlicht bieden en helpen bij het creëren van een vredige omgeving die een reflectiemoment aanbiedt.
Daar tussen de muren, voel ik me veilig
In 1994 woedde er in Jemen een relatief korte maar hevige burgeroorlog. Een conflict tussen Noord- en Zuid-Jemen. - Mijn thuisstad, Aden, gelegen in Zuid-Jemen, was een van de zwaarbevochte steden. Op dat moment was ik slechts 5 jaar oud, maar mijn herinneringen aan bepaalde momenten staan in mijn geheugen gerift.- Op een nacht werd mijn slaap verstoord door de zachtaardige maar ferme hand van mijn vader. Naast zijn bezorgde stem hoorde ik op de 'achtergrond' het geluid van bommen, kogels en vliegtuigen om ons heen. Ik herinnerde dat mijn ogen zich richtten naar het raam. Door dat raam zag ik dat de stad te zichtbaar was, dankzij het verontrustende licht van brand en explosies. Plotseling klonk de kalmerende stem van mijn vader: “Je moet direct wakker worden,'' zei hij vastberaden. 'We moeten naar de gang, snel! Daar zijn we veilig. Tussen de twee muren zullen we beschutting vinden.'' Die twee muren, onderdeel van de draagconstructie van ons huis, gemaakt van beton. Die twee krachtige muren waren op dat moment niet alleen fysieke barrières, maar ook mijn helden en beschermers. Te midden van het tumult van de oorlog voelde ik me daar veilig en geborgen, omarmd door de zekerheid dat deze muren ons bescherming zouden bieden. Die twee muren vastberaden, sterk en krachtig alsof dankzij hun ons niets kon overkomen. -
Aanvullend:
Momenteel woedt er (wederom) een burgeroorlog in Jemen, of beter gezegd een proxy-oorlog. Een oorlog die inmiddels al ruim een decennia duurt en het land nog meer verscheurt dan toen in 1994. Het aantal slachtoffers loopt in de honderdduizenden en velen komen om en zullen nog om komen vooral vanwege ondervoeding en ziekten.
Ook deze oorlog heeft in principe dezelfde oorzaken als de korte burgeroorlog destijds in 1994, namelijk een conflict tussen het zuidelijke en noordelijke deel van Jemen. Alleen is het nu vele factoren erger.
De oorlog staat inmiddels bekend als 'de vergeten oorlog'. 52
De gang in Aden
Met aan weerskanten twee constructieve dragen muren van beton eigen werk
Passages
Passages en gangen in architectuur verwijzen naar overdekte routes of doorgangen die deel uitmaken van een gebouw of stedelijke structuur. Deze routes zijn ontworpen om ruimtes met elkaar te verbinden en de circulatie en oriëntatie van mensen te faciliteren. Passages kunnen op verschillende manieren worden ontworpen en dienen diverse functies.
Het toepassen van passages en gangen kan, afhankelijk van de context en tijd, verschillende ervaringen oproepen. Van veiligheid en omarming tot angst en benauwdheid, deze architectonische elementen spelen een cruciale rol in de manier waarop mensen ruimtes ervaren en gebruiken.
In de oude Egyptische architectuur waren smalle passages niet alleen functioneel maar hadden ze ook symbolische en religieuze betekenissen. In de Grote Piramide van Gizeh werden passages gebruikt als toegang tot de grafkamers van farao's. Deze passages waren smal en steil, ontworpen om de grafkamers diep binnen de piramide te verbergen en te beschermen tegen grafrovers. Veel passages bevatten valstrikken en obstakels, zoals schuine gangen die naar afgesloten kamers leiden of grote granieten blokken die passages blokkeren.
Er waren verschillende soorten gangen in de piramide:
- Dalgangen: Deze zijn ontworpen om naar verschillende binnenkamers te leiden en hebben vaak lage plafonds.
- Oplopende gangen: Deze stijgen van de ingang naar de hogere delen van de piramide. In de Grote Piramide van Gizeh leidt de oplopende gang naar de Grote Galerij.
- Aflopende gangen: Deze leiden van de ingang naar de lagere niveaus van de piramide, naar ondergrondse kamers of dode einden.
De Grote Galerij ⁵⁴ bevindt zich boven de oplopende gang en strekt zich uit over een lengte van ongeveer 47 meter, eindigend bij de antichambre die toegang geeft tot de koningskamer. Toegang tot de Grote Galerij is beperkt en de nauwe, steile gangen maken de toegang moeilijk, wat bijdraagt aan het mysterie.
Sommige theorieën suggereren dat de Grote Galerij diende als een plek voor ceremoniële of rituele activiteiten, gebruikt tijdens de begrafenisrituelen van de farao. Deze gangen kunnen symbool staan voor een 'trap naar de hemel', verwijzend naar de spirituele reis van de farao naar het hiernamaals.
In middeleeuwse kastelen en forten waren gangen cruciale elementen van defensieve architectuur. De smalle en kronkelige gangen vertraagden indringers en gaven verdedigers de mogelijkheid om strategisch te vechten en zich te verplaatsen zonder blootgesteld te worden. Ondergrondse gangen en geheime doorgangen dienden als ontsnappingsroutes en schuilplaatsen voor de bewoners tijdens noodsituaties. Sommige steden, zoals Edinburgh, hebben uitgebreide netwerken van ondergrondse tunnels die werden gebruikt als schuilplaatsen.
Loopgraven ⁵⁵ tijdens de Eerste Wereldoorlog boden veiligheid en bescherming tegen vijandelijke aanvallen, hoewel ze ook met veel gevaren en ontberingen gepaard gingen. De diepte en structuur van de loopgraven maakten het moeilijker voor vijandelijke troepen om directe schade toe te brengen met artillerie en machinegeweren. Ondanks de bescherming waren de omstandigheden vaak erbarmelijk. Soldaten moesten omgaan met constante angst voor aanvallen, slechte hygiënische omstandigheden en de aanwezigheid van ratten. Toch gaf de fysieke barrière van de loopgraven een gevoel van veiligheid in vergelijking met het open terrein van No Man’s Land.
"Our life was this: from the beginning of the day until the night, we were eating – sometimes some bread, chocolate, cheese – and smoking, firing at the Germans. Sometimes we received a few bombs. And that was the life."
- French NCO G. Fenetrier
"We are advancing all the time and every village we come to seems to be in a worse condition. He has left nothing. Smashed up everything. Blown up every house and road. The ones he leaves intact are mined with clockwork to set them off in so many days. That’s why we chose a home with only 2 walls!"
- Lieutenant Jeffrey Walker(Bron: Imperial War Museums)
"Leven in de loopgraven was even onaangenaam voor de Franse troepen als voor hun Britse tegenhangers, waarbij ze te maken hadden met regen, modder, luizen en ratten. Ondanks deze omstandigheden bood de loopgraaf een relatieve bescherming tegen vijandelijke aanvallen."
- Ernest Karganoff
55 Loopgraven, Eerste Werledoorlog literatuurportfoliofievanbel.blogspot. com/2014/11/blog-24-de-dode-urenin-de-loopgraven.html
Al-Siq ⁵⁷ in de oude stad Petra in Jordanië is een smalle, kronkelende kloof die zich ongeveer 1,2 kilometer uitstrekt. De kloof varieert in breedte van slechts een paar meter tot maximaal 5 meter op sommige plaatsen, met wanden die tot 80 meter hoog reiken. De wanden zijn opgebouwd uit kleurrijke zandsteenlagen, die natuurlijke patronen en tinten vertonen. De ingang van Al-Siq begint bij een dam, gebouwd door de Nabateeërs om de stad te beschermen. De smalle doorgang maakte het moeilijk voor vijandelijke legers om de stad binnen te dringen en bood een strategisch voordeel voor de verdedigers. Aan het einde van de kloof ontvouwt zich een adembenemend uitzicht op de Schatkamer (Al-Khazneh), een van de meest iconische monumenten van Petra. Langs de wanden van Al-Siq zijn verschillende nissen, reliëfs en inscripties te vinden, waaronder godenbeelden en inscripties die informatie geven over de geschiedenis en religieuze praktijken van de Nabateeërs. De ervaring van het passeren door Al-Siq naar Petra heeft een bijna ceremonieel karakter, als een dramatisch voorportaal dat bezoekers voorbereidt op de grootsheid van de stad zelf.
Het Shoah Memorial in Bologna ⁵⁶, bekend als het Holocaust Memorial, herinnert aan de Joodse slachtoffers van de Holocaust. Het monument, ontworpen door SET Architects, is gebaseerd op het idee van herinnering en reflectie. Het bestaat uit twee enorme stalen blokken die tegenover elkaar staan, waardoor een smalle, benauwende doorgang ontstaat. Deze doorgang symboliseert de benauwdheid en angst die de Joodse slachtoffers ervoeren tijdens hun deportatie naar concentratiekampen. De stalen blokken zijn roestig en ruw, wat de littekens en de pijn van het verleden weerspiegelt. Aan de binnenkant van de stalen blokken zijn namen en details van de Holocaustslachtoffers gegraveerd, waardoor bezoekers worden geconfronteerd met de persoonlijke verhalen en de omvang van het verlies. Bij het betreden van de doorgang ervaren bezoekers een gevoel van isolatie en introspectie. Het contrast tussen de open ruimte van het plein en de beklemmende, nauwe doorgang versterkt het emotionele effect van het monument.
Shoah Memorial
Een lege waterput
-Tijdens de oorlog ervoeren we een periode zonder stroom, bijna zonder eten en zonder water. Daarom moesten we een noodwaterput graven, en dat werd desondanks een viering! Ik kreeg zelfs de kans om water uit de put te halen. Deze put was eigenlijk onze levenslijn. Echter, naarmate de oorlog tot een einde kwam, verloor de put zijn noodzaak en droogde op. Wat eens onze bron van overleving was, veranderde in een droog gat in de grond, nu gevaarlijk en beangstigend. Als kinderen daagden we elkaar uit om dichtbij te staan, met de angst dat we erin zouden kunnen vallen.-
58
Waterput geslagen tijdens de oorlog in Aden 1994 eigen werk
59
Quinta da Regaleira waterput in Sintra, Portugal
Anish Kapoor's descent into limbo
Arnhem
Telkens als ik door de stad Arnhem loop om te winkelen of om eten te halen tijdens mijn pauze, bewonder ik de levendigheid en de aanwezigheid van mensen. De stad is altijd bruisend, vol momenten die door mensen worden gecreëerd. De littekens van de Tweede Wereldoorlog zijn nog zichtbaar, en de sfeer in de stad is een mix van heden en verleden.
Oude historische panden staan naast moderne gebouwen, die een blik geven van de toekomst. Om de stad Arnhem goed te begrijpen, is het de moeite waard om in haar geschiedenis te duiken en te begrijpen waarom Arnhem is zoals het nu is, en wat de oorlog heeft gedaan waardoor deze geschiedenis nog steeds voelbaar is in de stad van vandaag.
In de historie tijd rond de 5e eeuw na Christus werd Arnhem al 'bewoond' door de Romeinen, er zijn vondsten van overblijfselen uit die tijd gedaan van wegen, -munten en handelsgoederen. Arnhem was toen al bekend als een netwerk van handel en culturele uitwisseling.
Arnhem werd voor het eerst op schrift vermeld in 893 als Arneym of Arentheym. Arnhem kreeg stadsrechten op 13 juli 1233 van graaf Otto II van Gelre, wat het begin markeerde van Arnhems groei als belangrijk handelscentrum, mede dankzij zijn ligging aan de Rijn. De rivier was een belangrijke handelsroute, wat zorgde voor economische ontwikkeling door de handel in wol, leer en graan.
In de 15e eeuw werd Arnhem lid van de Hanze, een Noord-Europees handelsverbond. Hierdoor bloeide de welvaart van Arnhem en werden belangrijke gotische structuren zoals de Sint-Eusebiuskerk gebouwd, gewijd aan Sint-Eusebius, de beschermer van de stad. Tot op heden blijft deze kerk een symbool van religieuze en culturele mijlpalen van de stad. In die tijd werden ook stadmuren en poorten rondom Arnhem gebouwd.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) speelde Arnhem een vooraanstaande rol en wisselde het meerdere malen van bezetter. Daarnaast vond er een religieus conflict plaats tussen katholieken en protestanten, aangewakkerd door de Reformatie die door heel Europa ging. De verwoestingen in deze periode leidde tot de herbouw en versterking van de stadsmuren en poorten. De Sabelspoort, bij de Eusebiuskerk aan de zuidkant van de stad, is een van de weinige overgebleven stadspoorten en staat als een herinnering aan de militaire geschiedenis van de stad. De Rijnpoort, in de buurt van de Rijnkade, was ook een belangrijke toegangspoort tot de stad, vooral voor handelaren die over de Rijn reisden. Hoewel de poort niet meer bestaat, zijn er in de stad markeringen en informatieborden die de historische betekenis ervan aanduiden. Andere sporen van de middeleeuwen zijn het Duivelshuis aan het Koningsplein en enkele muurstenen die deel uitmaken van de verdedigingswerken van Arnhem. Deze muren zijn geïntegreerd in moderne gebouwen, maar behouden hun historische karakter.
"De torenspits van de Sint-Eusebiuskerk rijst majestueus boven de stad uit, een baken van religieuze toewijding en stedelijke trots. Haar klokken begeleiden het dagelijks leven en herinneren ons aan de eeuwigheid."Stadschroniqueur Jan de Lalaing, 1575
"Het hart van Arnhem, met zijn geplaveide straten en levendige markten, weerspiegelt een tijd van middeleeuwse welvaart en dynamiek. Hier komen handelaren, ambachtslieden en burgers samen in een symfonie van bedrijvigheid." - Kronieken van Arnoldus van Gelre, 1460
Arnhem 19e Eeuw, de kerk destijds al fier boven de stad uitstak
In de 18e en 19e eeuw onderging Arnhem een transformatie. In de tweede helft van de 19e eeuw werd de spoorwegen in Arnhem aangelegd, wat een keerpunt was voor de stad. Hierdoor werd Arnhem een belangrijk knooppunt voor treinverkeer, met de aanleg van het treinstation in 1845. Dit zorgde ook voor de versterking van handel en industrie, waaronder textiel, metaalbewerking en voedingsmiddelen. De stad trok arbeiders aan uit de omgeving, wat leidde tot snelle bevolkingsgroei. Door deze groei werden wijken zoals Klarendal en Geitenkamp ontwikkeld om arbeiders en hun gezinnen te huisvesten. Deze wijken weerspiegelen de sociale en economische veranderingen van die tijd.
De stad werd ook een toevluchtsoord voor rijke Nederlanders die grote landhuizen en parken aanlegden, wat leidde tot de bijnaam "Parkstad". Park Sonsbeek, aangelegd in deze periode, en andere groene ruimtes zoals Park Zypendaal dragen bij aan het groene karakter van de stad. Naast de bestaande industrie ontwikkelde Arnhem in de vroege 20e eeuw nieuwe industrieën zoals de chemische industrie en de productie van elektrische apparaten, met bedrijven zoals AkzoNobel. Daarnaast kende Arnhem culturele ontwikkelingen zoals Het Musis Sacrum, een concertgebouw geopend in 1847 dat tot op de dag van vandaag een centrum voor muziek en culturele evenementen is.
"De vurige prediking van het protestantisme, naast het verzengende conflict van de Tachtigjarige Oorlog, heeft de ziel van Arnhem diep geraakt en gevormd. De stad stond pal te midden van de strijd, vaak wisselend tussen hoop en wanhoop." - Kronieken van Dominee Hendrik van Arkel, 1602
"Met de aankomst van de eerste trein in 1845 op het nieuw gebouwde station, werd Arnhem definitief op de kaart gezet als een centrum van verbinding en vooruitgang. Het geluid van de stoomlocomotief symboliseerde de komst van een nieuw tijdperk." - Historicus Lodewijk Mulder, 1845
"Met de welvaart kwam ook vervuiling. De rivieren zijn zwart geworden van de afvalstoffen, en de lucht is zwaar van de rook. De prijs van vooruitgang is hoog, en het evenwicht tussen industrie en natuur is verstoord."Milieuactivist Anna van der Meer, 1925
"Een wandeling door het oude centrum van Arnhem is als een reis door de tijd. Elke hoek, elke steen ademt de rijke geschiedenis van een stad die altijd haar eigen pad heeft gebaand." - Reiziger en schrijver Hendrik Jacobsen, 1898
"Arnhem is een stad waar geschiedenis en moderniteit harmonieus samenkomen. De oude muren fluisteren verhalen van weleer, terwijl de nieuwe gebouwen de toekomst omarmen."Kunsthistoricus Anna de Vries, 1930
Arnhem Station jaren 50, geldersarchief 1501-04 - Renes
foto Arnhem 1930
De Oorlog
Op de ochtend van 10 mei 1940 werd Nederland aangevallen door Duitse legers. Rond elf uur was Arnhem al door de Duitsers bezet. Arnhem was een interessant doelwit voor het Duitse leger vanwege zijn strategische ligging. Deze bezetting was niet gemakkelijk, en de inwoners van Arnhem pasten zich zo goed en kwaad als het kon aan. Het alledaagse leven ging door, maar kende zijn moeilijkheden. Zo moesten alle radiotoestellen worden ingeleverd om te voorkomen dat er naar Radio Oranje werd geluisterd.
Na meer dan vier jaar bezetting kregen Nederlandse burgers in september 1944 hoop dat de vrijheid in zicht was. Arnhem was onderdeel van operatie Market Garden in september 1944. Dit was omdat de geallieerden een aantal belangrijke bruggen in NoordBrabant en Gelderland wilden veroveren. De een na laatste brug, de Waalbrug in Nijmegen, werd veroverd, maar bij de brug in Arnhem stokte het geallieerde offensief. De slag om Arnhem mislukte en bleek een brug te ver.
De slag om Arnhem was op 26 september definitief voorbij. Wat restte, was een totaal verwoeste binnenstad en een ontredderde bevolking. Zij kregen het bevel om binnen 48 uur de stad te verlaten, waarbij slechts het hoognodige mocht worden meegenomen. De circa 95.000 Arnhemmers dachten dat ze binnen enkele dagen weer terug zouden kunnen keren. Het werden uiteindelijk acht maanden.
De evacués gingen naar Apeldoorn, Rheden, Ede of nog verder weg. Na de slag plunderden de achtergebleven Duitsers op grote schaal de stad. Alle huisraad werd afgevoerd naar Duitsland. Uit de AKU verdwenen elektromotoren, en zelfs het Openluchtmuseum en de dierentuin 'Burgers' Zoo' ontkwamen niet. In april 1945 troffen de geallieerde bevrijders een verwoeste, totaal beroofde, dode stad aan. Historische gebouwen als de Walburgskerk, het Paleis van Justitie, de Sabelspoort, de ambtswoning (Huize Anderlecht), de Waag en de Willemskazerne waren door oorlogsgeweld verwoest. Het meest ontroerende voor de Arnhemmers was de verwoesting van de Eusebiuskerk; door de zware schade aan de toren had de stad haar vertrouwde aanblik verloren.
Om de belevingen van de oorlog en hoe mensen moesten vluchten en hun stad en huizen moesten evacueren te belichten, zal ik in de volgende pagina enkele citaten laten lezen zodat het beeld van de oorlog waar angst en verdriet heersten voelbaar wordt.
Arnhem 1945, restant
Alsmaar Bidden….
“ mijn Vader had in een van de zeven kelders onder het grote pand in de parkstraat, waar hij een elektrische groothandel dreef, een onderkomen gemaakt voor geval van nood. We zaten daar in doodsspanning te wachten en hoorden het gerommel aan ; echt oorlog, vreselijk om dit van zo dichtbij te moeten meemaken” , vertelt Stefanie Schonberger. “Gilpartijen, schietpartijen, vliegtuigen die over ons heenvlogen, een granaat die een deel van het dak verwoestte; we dachten echt: we gaan er zo allemaal aan. Mama alsmaar bidden, dat we er levend af zouden komen, de baby alsmaar huilen, vreselijke toestand, er kwam geen eind aan.”
Aan het Willemsplein werden de Willemskazerne en restaurant Royal totaal vernield. De HBS bleef nagenoeg gespaard. Gert Gijsbers, wiens vader er conciërge was, noemt het een wonder dat hij het bombardement overleefde: “We zaten met zijn vieren aan tafel en hadden juist de soep op toen opeens Engelse vliegtuigen boven het plein verschenen. Ik zag de bommen vallen. Het waren kettingbommen; drie aaneen. We vluchten onder de trap in een kast; het werd plotseling stikdonker. De achtergevel van restaurant Royal stortte in de tuin. Meer bommen vielen, plafonds kwamen naar benden, de ruiten vlamden uiteen, het was een complete hal. Opeens gebonk bij de voordeur. De brandweerlieden van Kring 5 zaten in de val en wilden kennelijk via ons huis vluchten. Ik liep naar voren, maar hoefde de deur niet open te doen – die sloeg vlak voor mij neer, met een wolk donker zand uit de manege, die op hetzelfde moment werd gebombardeerd. Hoe we de woning hebben verlaten weet ik niet meer; paniek overheerste. Mijn vader had gewoontegetrouw de hoed op, bommen vielen wederom, weg hoed. Met de sleutels wilde hij het tussenhek open maken, maar dat was een overbodige handeling; we moesten over het hek en over de puinhopen kruipen om het voorplein van HBS te bereiken. Achteraf stelden we vast dat mijn moeder de elektrisch snelkoker had gered en de tas met papieren en geld had laten staan…”.
(Arnhem Spookstad.,2018, p. 17).
Evacuatie
Rond 150,000 mensen verliet ze de stad Arnhem , ze pakte de meeste noodzakelijke in en sloten zich aan in de optocht richting Velp of Apeldoorn. Marianne van Halewijn: “Opeens logeren we dan met zijn allen in Velp bij een bevriend echtpaar. En weer: grote bombardementen, hals over kop schuilen, plat op de vloer dekking zoeken, alles trilt en dreunt oorverdovend. We komen er allemaal levend van af. Met bepakte fietsen gaan we verder weg. Een lange tocht. Overal mensen met bagage . Soms moeten we snel gaan liggen als er uit jankende vliegtuigen geschoten wordt. We komen in Otterlo en worden in een school opgevangen met soep. Ik loop er wat ontredderd rond en ben dolblij als ik in een van de rode kruis-helpers een huisvriend herken. Diezelfde dag of de volgende bereiken we Garderen. Al snel moet onze familie weer weg uit de eerste-toegewezen villa en worden we over verschillende adressen in Speuld verspreid. Soms gaat mijn moeder met een van mijn zusjes een dag weg; ze komen dan terug met dingen uit ons huis in Arnhem of met eten. Op 5 December krijg ik mijn eigen pop terug: zie je nou wel dat Sinterklaas echt bestaat! Overdag is het rustig en er is nooit luchtalarm. Maar ’s nacht zijn er weleens bombardementen. Ze zijn bedoeld voor spoorlijn bij Stroe en niet zo erg als we in Arnhem meemaakten. We verhuizen nog wel drie keer.” (Arnhem Spookstad.,2018, p. 13).
Paniek en Onzekerheid
"We kregen te horen dat we binnen een paar uur de stad moesten verlaten. Er was geen tijd om iets voor te bereiden. Ik pakte mijn kinderen en het beetje eten dat we hadden, en we gingen op weg, zonder te weten waarheen."
- Anoniem evacuee, september 1944
Gedwongen Vertrek
"Het was een bevel: iedereen moest de stad verlaten. Duitse soldaten gingen van deur tot deur, zeiden ons dat we weg moesten. De angst was overal voelbaar. We wisten niet of we ooit zouden terugkeren."
- Willem de Jong, inwoner van Arnhem, 1944
De Lange Mars
"We liepen uren, soms dagen, zonder te weten waar we naartoe gingen. De wegen waren vol met mensen, allemaal op zoek naar veiligheid.
Ouderen, kinderen, iedereen was op de vlucht. Het was een trieste stoet van wanhoop."
- Maria van der Heijden, evacuee, 1944
Afscheid van de Stad
"Het afscheid van onze stad was hartverscheurend. We moesten onze huizen, onze bezittingen achterlaten. Voor de meesten van ons betekende het afscheid nemen van alles wat we kenden en liefhadden."
- Hans van Dijk, evacuee, 1944
Beschrijvingen van de Leegte
"Na de evacuatie was de stad leeg en verlaten. Het was een spookstad geworden, met verlaten straten en kapotgeschoten huizen. De stilte was ondraaglijk."
- Kees Jansen, inwoner van Arnhem, 1944
Opnieuw Beginnen
"Na de oorlog was het moeilijk om opnieuw te beginnen. Veel van ons hadden niets meer om naar terug te keren. We moesten een nieuw leven opbouwen vanuit het niets, met alleen de herinneringen aan wat ooit was."
- Hendrik van der Laan, overlevende, 1950
Leven in een Verwoeste Stad
"Leven in een verwoeste stad was moeilijk, maar we hielden vast aan de hoop dat Arnhem ooit weer zou bloeien. De oorlog had ons gebroken, maar niet verslagen."
- Els de Bruin, overlevende, 1945
Verlies en Herinneringen
"Het verlies was immens. Huizen, kerken en scholen, alles wat we kenden, was verwoest. Toch leefden de herinneringen aan die dagen van angst en verlies voort in onze harten."
- Pieter de Jong, naoorlogs inwoner van Arnhem
Wederopbouw
Na de bevrijding in 1945 begon Arnhem aan een langdurige en intensieve wederopbouwperiode. De eerste stappen waren gericht op het herstellen van de basisinfrastructuur en het voorzien in de behoeften van de terugkerende bevolking. Er werd gewerkt aan de bouw van noodwoningen om de duizenden terugkerende inwoners onderdak te bieden. Wegen, bruggen en nutsvoorzieningen werden hersteld om de stad weer functioneel te maken.
Een van de grote projecten was de restauratie van de Eusebiuskerk. Deze restauratie duurde decennia en symboliseerde de heropstanding van de stad. Andere historische gebouwen werden eveneens gerestaureerd of opnieuw opgebouwd om het historische karakter van Arnhem te behouden.
De komst van nieuwe industrieën en de heropening van bestaande fabrieken zorgden voor werkgelegenheid en economische stabiliteit. De textielindustrie, metaalbewerking en voedingsmiddelenindustrie speelden een belangrijke rol in het herstel. De oprichting van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) en de heropening van culturele instellingen zoals het Musis Sacrum droegen bij aan de sociale en culturele heropleving van de stad. Arnhem werd weer een centrum van kennis, kunst en cultuur.
In de jaren tachtig en negentig begon Arnhem zich te profileren als een centrum voor duurzaamheid. Groene initiatieven zoals de vergroening van parken, de aanleg van fietspaden en duurzame stadsontwikkeling werden geïntroduceerd om een betere leefomgeving te creëren. De inspanningen van de inwoners en stadsbestuurders hebben niet alleen geleid tot fysiek herstel, maar ook tot een hernieuwde trots en identiteit. Arnhem is vandaag de dag een dynamische stad die haar rijke geschiedenis omarmt terwijl ze met vertrouwen naar de toekomst kijkt.
"We woonden in noodwoningen, simpel en klein, maar het gaf ons een plek om weer te beginnen. Het voelde als een nieuw startpunt, ondanks alle verliezen die we hadden geleden."
- Jan de Wit, overlevende van de oorlog, 1946
"Elke steen die werd teruggeplaatst in de Eusebiuskerk was een stap dichter bij onze wedergeboorte. De kerk stond symbool voor onze veerkracht en ons doorzettingsvermogen."
- Hendrik van der Laan, vrijwilliger bij de restauratie, 1950
"De transformatie van Arnhem in de jaren tachtig en negentig naar een centrum voor duurzaamheid toont de vooruitziende blik van de stadsbestuurders. Groene initiatieven en technologische innovaties hebben de stad niet alleen hersteld, maar ook klaargestoomd voor een duurzame toekomst."
- Milieuactivist Ingrid van der Meer, 1990
Arnhem 1946, wederopbouw eusebius
Arnhem 1963, panorama-west
06 Momenten
Dwalend door de binnenstad van Arnhem en verdwalen in momenten waarop belevingen spontaan ontstaan. Deze belevingen zijn gevormd door ruimtes die sterke emoties oproepen; plekken die het contrast van de stad tastbaar maken. Stilte midden in de drukte, angst in een bekende omgeving, het ongewone in het gewone. Mijn doel is het creëren van plekken in het hart van Arnhem waar mensen unieke momenten kunnen beleven en waar hun emoties tot leven komen.
Deze emoties, variërend van verbazing tot angst, ongemak en confrontatie, nodigen uit tot reflectie over thema’s als verlies en herinnering. Elk persoon ervaart deze plekken op zijn eigen unieke wijze. Wat ik beoog is het creëren van momenten die in het dagelijkse leven onverwacht zijn en die ons uit onze comfortzones halen. We vermijden vaak het (na)denken over verlies, dood of andere oncomfortabele onderwerpen en kiezen de veilige, bekende paden. Maar door deze (onverwachtse) plekken te creëren waar drukke mensen even worden afgeleid, bieden we hen een nieuwe beleving.
In dit hoofdstuk zal ik de specifieke plekken in het centrum van Arnhem presenteren, beginnend met een toelichting op elke locatie, de historie en de huidige staat. Vervolgens zal ik ingaan op de visie achter de beleving en de redenen waarom juist deze plekken zijn gekozen.
Locaties
De eerste locatie is het Gele Rijders Plein, een dynamisch plein dat een cruciaal knooppunt vormt op routes naar het treinstation. De tweede locatie is de Ketelstraat, de drukste
straat in het centrum van Arnhem, vol met winkels en voetgangers.
Tot slot het Marktplein, een plein dat het grootste deel van de week rustig is, maar op vrijdag en zaterdag tot leven komt met dankzij de markt.
Bij elk van deze locaties zal ik de ontwerpkeuzes uiteenzetten die bedoeld zijn om de beleving en de emoties van de bezoekers te intensiveren.
Elke plek is ontworpen met gekozen elementen die de zintuigen prikkelen. Dit omvat het samenspel tussen lichtinval en schaduw, en soms het volledig wegnemen van licht, het creëren van variërende hoogtes en smalle doorgangen, en het gebruik van tactiele materialen die uitnodigen tot aanraking. Deze elementen zijn bedoeld om bezoekers aan te moedigen stil te staan bij hun ervaringen, tot reflectie over te gaan, en een interactie met de ruimte aan te gaan.
Door deze plekken te integreren in het stedelijke weefsel van Arnhem, hopen we niet alleen de perceptie van de stad te veranderen, maar ook een gemeenschapszin te bevorderen die ruimte biedt voor diepere menselijke connecties en gesprekken over moeilijke, vaak vermeden onderwerpen.
69 wachten op mijn bestemming, in de bus. - eigen werk
Gele rijdersplein Ketelstraat
MARKT
De Markt in Arnhem, gelegen in het hart van de stad, is een centraal plein dat een belangrijke rol speelt in het sociale en culturele leven van de stad. Het Marktplein heeft een bijzondere ligging, omringd door historische gebouwen, en is een populaire bestemming voor veel inwoners.
De Markt fungeerde in het verleden (voor de huidige moderne communicatiemiddelen) ook als een belangrijk sociaal centrum. Het was een plek waar mensen uit verschillende lagen van de bevolking samenkwamen, informatie uitwisselden en deel uitmaakten van het sociale leven van de stad.
De Markt heeft een lange geschiedenis die teruggaat tot de middeleeuwen. Oorspronkelijk diende het marktplein als een handelscentrum waar boeren en kooplieden hun goederen kwamen verhandelen. In de loop der eeuwen heeft de Markt verschillende transformaties ondergaan, maar het blijft een centraal punt in het stadsleven van Arnhem.
De Markt is omgeven door verschillende historische gebouwen, waaronder het oude stadhuis van Arnhem, de Sint-Eusebiuskerk, en de Waag, een historisch gebouw dat vroeger diende als weegplaats voor goederen. Deze historische gebouwen dragen bij aan de unieke sfeer van het plein. Daarnaast bevinden zich nabij het Marktplein belangrijke gebouwen zoals het gemeentehuis, de rechtbank en het provinciehuis.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog, en met name tijdens de Slag om Arnhem in september 1944, werd de stad zwaar beschadigd. De Markt en de omliggende gebouwen bleven niet gespaard.
Elke vrijdag en zaterdag wordt er een warenmarkt gehouden op de Markt, wat veel bezoekers trekt en zorgt voor een levendige sfeer. Op andere dagen is de Markt echter opmerkelijk leeg en wordt deze amper gebruikt.
Voor het ontwerp van mijn afstudeerproject wil ik het Marktplein, met zijn kenmerkende leegte (op de meetse dagen), het thema ‘raadselachtig’ introduceren. Door een intrigerend object op het plein te plaatsen, worden voorbijgangers uitgenodigd tot nadere 'inspectie'. Zo wordt het plein meer betreden en ontstaat er een nieuw element dat de markt eigen maakt en nieuwsgierigheid oproept. Dit object zou zo ontworpen kunnen worden dat het op marktdagen geïntegreerd wordt met de activiteiten, bijvoorbeeld door het grotendeels ondergronds te maken, waardoor het de nieuwsgierigheid prikkelt zonder de marktfunctie te verstoren.
"Leegte hoeft geen leegstand te betekenen. Met de juiste visie en creativiteit kan een marktplein ook buiten marktdagen een plek van ontmoeting en activiteit zijn." - Stadsplanner Laura Meijer, 2018
"Door innovatieve en flexibele ontwerpen kunnen we de leegte vullen zonder de marktfunctie te verstoren. Denk aan ondergrondse ruimtes of modulaire structuren die het plein dynamisch houden." - Architect Pieter van den Broek, 2019
"De leegte van een marktplein buiten marktdagen is een paradox; het is bedoeld als ontmoetingsplaats, maar zonder mensen verliest het zijn functie en betekenis."Dr. Erik van der Meer, sociaal geograaf, 2018
Markt plein Arnhem
Het onverwachtse
Waarnaartoe?
Blijf zoeken naar het licht, naar de oplossing, de enige weg. Je ziet niets maar je weet waar je naar toe gaat, naar het licht.
Blijf doorgaan want je weet de weg, maar nog niet de bestemming.
Het is de weg naar jezelf, maar als je er eindelijk bent kan je nergens heen.
Het is omsloten, het is onduidelijk, je bent radeloos, maar niet hopeloos.
MARKT / Ontwerp
Ontwerpvisie
Mijn ontwerpvisie voor het marktplein is om in het midden van het plein een object te plaatsen dat vragen oproept en een raadselachtig gevoel geeft. Het doel is om de bezoeker of wandelaar nieuwsgierig te maken en uit te nodigen om het plein te betreden.
Het marktplein vervult op vrijdagen en zaterdagen een belangrijke functie en is op deze dagen erg druk. Om op deze gaan geen verstoring te vormen, maar ook juist om het raadselachtige te behouden, bevindt zich daarom een deel van het ontwerp zich onder de grond.
Het ontwerp bestaat uit twee delen: een ondergrondse beleving en een bovengronds raadsel.
Het ontwerp (de beleving van het ontwerp) is geslaagd als de bezoeker de volgende emoties, al dan niet in chronologische volgorde, heeft beleefd:
- nieuwsgierigheid (raadselachtig)
- terughoudend (voorzichtig)
- beklemmend (enige angst)
- verward (waar moet ik heen?)
- opluchting (ik zie het licht)
- bevrijding (eindelijk licht)
- onverschillig (op zoek naar de uitgang)
Bovengronds Ontwerp
Het bovengrondse deel bestaat uit twee elementen:
1. Het Raadselachtige Object: Dit cilindervormige object is 20 meter hoog en heeft een diameter van 10 meter. Het is bekleed met steenachtig donker materiaal (basalttegels). Er is gekozen voor een hard en donker materiaal om de kracht van het object te versterken. Het object lijkt plotseling vanuit de grond schuin (met een hoek van 5 graden) omhoog te steken. Om dit effect te versterken, wordt de bestrating ook gebroken en loopt het materiaal van de bekleding door tot het ondergrondse deel. Dit dramatische effect geeft de indruk dat het cilindervormige object geforceerd op het plein verschijnt, waardoor een raadselachtige en onverwachte emotie wordt opgewekt die niet in de dagelijkse stad routine voorkomt.
2. De Ingang: Deze ingang is ongeveer 60 meter verwijderd van het cilindervormige object. De ingang is gedeeltelijk verborgen door grote stenen en heeft een diepte van 6 meter. De ingang bestaat uit een diepe, donkere trap gemaakt van donkere vloertegels. De zijwanden van de trap hebben een donkere textuur met een steenachtige, grove wandafwerking, wat er voor zorgt dat er terughoudendheid zal zijn om de trap af te dalen. Ter ondersteuning heeft de trap een geïntegreerde verlichte leuning die de bezoeker wat meer ondersteuning biedt.
Ondergronds Ontwerp
Het ondergrondse deel van het ontwerp bestaat uit een donkere gang, een bijna verlichte gang en een omsloten buitenruimte
1. Donkere Gang: De gang is in het begin 2 meter breed en heeft een hoogte van 4 meter. Er zal geen enkel (dag)licht in de gang zijn, er zal onzekerheid zijn over waar men naartoe gaat. In het midden van de gang op de vloer bevindt zich een rooster van ongeveer een halve meter breed. Dit rooster helpt de bezoeker de gang te navigeren, dankzij het geluid dat ontstaat wanneer de voeten het staalrooster raken en dankzij een kabbelend water wat eronder te horen is. De bron van de waterstroom bevindt zich aan het einde van de gang. Hoe dieper je gaat, hoe luider het geluid van het stromende water wordt. Dit zal de bezoeker in staat stellen de gang te doorkruisen.
2. Bijna Verlichte Gang: Aan het einde van de donkere gang, waar het ook benauwder wordt, knikt de gang in een andere richting. In deze gang komt subtiel licht binnen vanuit de verlichte binnenplaats aan het einde van de gang. Het licht wordt langzaam sterker naarmate men verder loopt. Tegelijkertijd wordt de gang breder en het geluid van het kabbelend water luider. Deze combinatie geeft de bezoeker een gevoel van hoop en een gevoel van opluchting.
Verlichte
binnenplaats
Aan het einde van de gang bevindt zich een afgesloten ronde binnenplaats zonder dak. Deze heeft een hoogte van bijna 26 meter, met van boven het daglicht wat naar binnen valt. De wanden en vloeren zijn bekleed met basalt van verschillende dieptes en grilligheid, hetgeen voor een verstrooiend schaduweffect zal zorgen.
Deze omsloten (buiten)ruimte voelt aanvankelijk benauwend en misleidend, wat de bezoeker verrast en een gevoel van verwarring en spanning oproept; onverschilligheid omdat de bezoeker dacht dat het al ''klaar was''. In de ronde binnenplaats bevindt zich echter nog een gang die precies lijkt op de donkere gang waar men vandaan kwam. Deze gang loopt rondom en gaat met een helling steeds omhoog. Deze ronde gang is helemaal gesloten en erg benauwd, waardoor men geneigd is sneller te willen lopen. Na ongeveer 15 meter begint er vanuit het dak licht te schijnen en hoe verder je loopt, hoe vrijer je je voelt. Uiteindelijk verlaat je het cilindervormige element en bevind je jezelf weer op het marktplein; dan toch bevrijd.
Het Raadselachtige Object
entree , gang en binnenplaats
Donkere gang
Ingang
plattegrond , trap en donkere gang
Moment van Herinnering - 06 Momenten
plattegrond verlichte binnenplaats
7,66°
plattegrond ondergronds deel
isometrie raadselachtig object op het Markt plein
impressie markt plein met de raadselachtige object
Basalt
In de diepten van de aarde, onder hoge druk en extreme temperaturen, ontstaat basalt. Dit proces begint wanneer gesteente in de mantel smelt door intense hitte en druk, waardoor magma wordt gevormd. Dit magma beweegt naar het oppervlak van de aarde door scheuren en breuken.
Basalt komt voornamelijk voor bij midoceanische ruggen, lange bergketens op de oceaanbodem waar tektonische platen uit elkaar bewegen. Dit veroorzaakt decompressie in de mantel, waardoor het gesteente smelt en magma vormt. Het magma stijgt op en bereikt de oceaanbodem, waar het snel afkoelt door contact met koud water. Dit leidt tot de vorming van donkere, glanzende lavastromen die nieuwe oceanische korst creëren.
Nadat basalt het oppervlak heeft bereikt en is afgekoeld, wordt het gewonnen in steengroeven wereldwijd. Het ruwe basalt wordt opgeblazen met explosieven of gebroken met zware machines, en vervolgens verder verwerkt door breken, malen of zagen, afhankelijk van de beoogde toepassing.
Etnografisch Museum (Boedapest)
werkweek voor Marzana
Op een zomerse dag in juli zit Marzana achter haar bureau, dit keer in Arnhem (normaal werkt ze in Utrecht), druk bezig met haar werk. Het was een hectische week geweest en ze had gisteren zelfs overgewerkt. "Vandaag ga ik lekker vroeg naar huis," denkt ze. "Ik heb wat tijd om naar de stad te gaan en een zomerjurk te kopen voor de vakantie!" Met een snelle beweging pakt ze haar notitieblok, stopt haar laptop in haar tas en verliet het kantoor.
"Wat heerlijk weer vandaag," merkte ze op terwijl ze richting het centrum liep via de Walburgstraat. Aan haar rechterkant bevind zich het gemeentehuis en aan haar linkerkant de rechtbank, waar mensen altijd in keurige pakken rondlopen.
Terwijl ze verder liep, zag ze de imposante en hoge toren van de kerk opdoemen. "Wat een indrukwekkend gezicht," dacht ze. Toen ze dichter bij de markt kwam, viel haar oog op een zwart, steenachtig object dat als het ware met geweld uit de grond omhoog komt en geen duidelijke verklaring lijkt te hebben voor zijn aanwezigheid. "Wat is dat ding midden op de markt?" vroeg ze zich af. Normaal stond de markt vol op vrijdag en zaterdag, maar op andere dagen was het vrijwel leeg en leek het weinig functie te hebben. Ze wilde dichterbij gaan kijken en opeens werd haar aandacht getrokken naar een donkere trap met stenen daaromheen die van hetzelfde materiaal leken te zijn als het ronde object op de markt. "Zou het iets te maken hebben met dat ding?" dacht ze. "Daar lijkt het wel op; ik moet even gaan kijken."
"Marzanna"
trap
De trap was diep maar ook uitnodigend, verlicht door zachte schaduwen en omringd door stilte. Ze daalde de trap af, gedreven door nieuwsgierigheid. Plotseling doemde er een donkere gang op, en lichte twijfel sluipt haar gedachten binnen. "Zal ik hier wel doorheen gaan? Het lijkt wel wat eng," schoot door haar gedachten. Ze draait zich even om en kijkt terug omhoog naar de trap.
donkere gang
De aarzeling ging al snel weer over in nieuwsgierigheid. "Laat ik toch even gaan kijken. Het donker zal ook vast ergens eindigen."
Op de vloer van de gang ligt een rooster dat wat geluid maakt tijdens het lopen. Ze probeerde de wand te bereiken om erop te steunen, maar de wanden waren ruw, en daardoor stapte ze even van het rooster af. "Ik moet het rooster met mijn voet volgen," zei ze vastberaden. In de verte hoorde ze water stromen, wat haar een gevoel van hoop en richting gaf.
uitgang
De gang werd steeds benauwder totdat hij ineens een knik maakte en een vaag licht tevoorschijn kwam. "Ah, gelukkig," zuchtte ze opgelucht, "ik zie het licht, laat ik dat volgen."
onverwachts
Op het moment dat ze het einde van de gang bereikte, werd ze geconfronteerd met een afgesloten buitenruimte. Een mild gevoel van teleurstelling overviel haar onverwachts. Maar
toen keek ze even omhoog en voelde opluchting bij het zien van de lucht.
Toch voelde ze zich er niet heel prettig en ze zocht naarstig naar een uitgang.
de uitgang
Al snel ontdekte ze naast de gang waar ze net vandaan kwam nog een andere opening. "Dat zal vast de uitgang zijn?" merkte ze op. Dezelfde weg terug leek dan ook geen optie.
terug naar de markt
Ze liep naar de vermoedelijke uitgang, de route gaat verder in een bocht en tegelijk omhoog. Het duurde niet lang voordat ze de markt weer zag. "Wat een ervaring!" zei ze hardop.
De Ketelstraat
"Ketelstraat is een prominente en bruisende straat in Arnhem. Bekend om zijn levendige commerciële activiteiten, is Ketelstraat een van de belangrijkste winkelbestemmingen in de stad. De straat trekt zowel lokale bewoners als toeristen aan die komen genieten van de diverse winkelervaringen." - Gelders Archief
Ketelstraat in Arnhem is de belangrijkste winkelstraat in het commerciële hart van de stad. De straat maakt deel uit van een groter winkelgebied dat zich uitstrekt van het centraal station tot de Rijnkade. Het winkelgebied is populair bij zowel lokale bewoners als toeristen vanwege het brede aanbod aan winkels, variërend van boetieks en speciaalzaken tot nationale en internationale retailers zoals Zara, Primark, Douglas en Rituals.
Historisch gezien maakt Ketelstraat deel uit van de rijke geschiedenis van Arnhem. De straat herbergt verschillende historische gebouwen die elk hun eigen verhaal vertellen. Bijvoorbeeld, de panden die dateren uit de vroege 20e eeuw weerspiegelen de architectonische veranderingen die de straat heeft ondergaan. Deze gebouwen geven de straat een karakteristieke charme.
Mijn doel voor deze levendige straat is het introduceren van een gebouw/object met een contrast. Ik streef ernaar om een oase van stilte te creëren midden in de drukte, maar ook een zekere confrontatie op te zoeken. Hoewel bezoekers primair komen voor een aangename tijdsbesteding en niet noodzakelijkerwijs op zoek zijn naar een emotioneel geladen ervaring, is het juist mijn intentie om een dergelijk ervaring te bieden. Dit contrast kan bezoekers aanzetten tot (zelf)reflectie, zelfs tijdens een alledaags uitje zoals winkelen.
Ketelstraat Arnhem
Licht en duister
Confrontatie
Pas op!
Een gat in de grond!
Pas op! Niet vallen!
Anders val je dood.
Kijk omhoog!
Zie je het? De lucht.
De hoop!
Nu kan je weer ademen.
De angst kan je laten gaan.
Ketelstraat / het ontwerp
Ontwerpvisie
De ketelstraat, een van de drukste straten in Arnhem, is bijna dagelijks gevuld met mensen die winkelen.
Het ontwerp voor deze locatie heeft als doel een contrast te creëren met de drukte van de straat, waar het buiten hectisch druk en vol met mensen is, zal het er binnen erg stil, bijna angstvallig stil zijn. De ruimte zal bovendien ontzag opwekken door gebruik te maken van hoogte en diepte.
De ruimte dient een plek voor reflectie en bewondering te zijn. De bezoeker zal wanneer hij weer naar buiten gaat eigenlijk de drukke winkelstraat vergeten zijn en zal dan juist een omgekeerde ervaring krijgen zodra deze weer onderdeel wordt van het winkelende publiek. Met een ervaring rijker zal het de bezoeker tot nadenken hebben gezet. Waarover exact is geheel aan de bezoeker zelf.
Het ontwerp
Bij dit ontwerp is ervoor gekozen om een winkel te verbouwen en een ''steeg'' te integreren. Aan de gevel van de winkel en dus straatzijde zal deze steeg 1,5 meter breed zijn en 16 meter hoog. Deze steeg, gemaakt van bruinrode bakstenen, vormt een natuurlijke voortzetting van de bestrating. Door deze steeg tussen de winkels te plaatsen, ontstaat er een mysterieuze afwijking van het straatbeeld en een drang om te ontdekken wat zich aan het einde van de steeg bevindt. De hoge en smalle steeg wekt gevoelens van omarming en veiligheid op, maar kan ook een benauwend effect hebben door de dominante wanden. De steeg heeft een lichte helling, waardoor men de zwaartekracht zal ervaren en geleidelijk de hoogte van de steeg voelt.
Aan het einde van de steeg bevindt zich een kamer die volledig is afgewerkt met dezelfde bakstenen als de bestrating, wat een sereniteit creëert.
Boven in het dak van de kamer is een vierkant gat dat natuurlijk daglicht binnenlaat, wat een gevoel van rust en ontspanning geeft. Direct onder dit gat in de vloer bevindt zich een ander vierkant gat, geschilderd met de donkere verf Vantablack, waardoor de diepte onzichtbaar lijkt, hoewel het in werkelijkheid slechts 60 cm diep is. De vloer van de kamer helt naar dit gat toe, waardoor er een enigszins oncomfortabele aantrekking ontstaat, alsof de bezoeker als vanzelf naar het donkere gat wordt toe getrokken.
Toch zal de bezoeker als snel merken dat de controle niet kwijt is en men snel weer grip heeft op hoe ver men van het gat wil blijven.
De kamer biedt ook meerdere plekken om te zitten en te genieten van de stilte, een contrast met de drukke straat. Een moment van rust en kalmte, misschien wel te rustig?
De bakstenen zijn namelijk poreus en voorzien van akoestische gaatjes, wat betekent dat ze (veel) geluid zullen absorberen. Geluidsgolven dringen door in de poriën, verliezen energie door wrijving en worden omgezet in warmte, wat echo's en nagalm in de ruimte bijna elimineert.
Het beoogde gevoel
De combinatie van hoop door de opening in het dak en het gevoel van angst door het gat in de grond roept een reeks emoties op. Gecombineerd met stilte, de hoogte van de ruimte en een serene afwerking zal het contrast met de drukke straat versterken en aanzetten tot reflectie.
Het simultaan ervaren van hoop en angst is herkenbaar tijdens momenten van verlies.
plattegrond ingang steeg en de binnenruimte
doorsnedes winkel en de binnenkamer
en de steeg met gesloten looppoort
doorsnedes winkel en de binnenkamer
Referenties
Centrum voor Herinnering, Vrede en Verzoening, Colombia
urban revivo flagship store , Shanghai
Een jurkje kopen
Marzana zette haar wandeling voort naar het centrum; ze wil nog een zomerjurk kopen. Al gauw kwam ze aan in de drukste straat van Arnhem, de Ketelstraat, waar zich veel kledingwinkels bevinden. "De stad is erg levendig; veel mensen hebben vrij," merkte ze op. Terwijl ze van de ene winkel naar de andere liep, ondanks de hitte en lichte vermoeidheid, was ze vastberaden: "Ik geef niet op; ik vind die jurk wel. Maar ik ga eerst even een ijsje halen zodat ik weer wat afkoel."
steeg - omarming
Genietend van haar chocolade-ijs viel haar oog op een winkel met daarnaast een hoge smalle steeg. Ze wist niet precies waar ze naar keek. "Zou er achter deze steeg een winkeltje zijn?" vroeg ze zich af. De wanden van de steeg zijn gemaakt van bakstenen die sterk lijken op de bestrating van de weg. Het lijkt alsof het een integraal onderdeel van de straat is. ''Interessant, eens kijken wat daar is''. Terwijl ze door de steeg liep, bewonderde ze zowel de hoogte als de zware kracht die ze voelde doordat de vloer geleidelijk omhoog ging. ''Dit lijkt in ieder geval niet op een winkel''.
hoop & angst
Eenmaal binnen in de bakstenen kamer was het erg stil, een schril contrast met de drukke Ketelstraat. Ze keek rond en zag in de hoek een tamelijk donker gat. Toen ze dichterbij kwam, leek het gat een soort aantrekkingskracht te hebben. "Oh, ik moet mijn voeten schrap zetten, anders val ik er misschien nog in," besefte ze; gelukkig lukt dat. Omhoogkijkend, bewonderde ze de hoogte van de ruimte, en pal boven het gat in de grond zat er ook een gat in het dak, waar licht naar binnen scheen. De rode bakstenen vormden een samenspel met het licht en brachten een serene rust over de ruimte.
Op dat moment besloot ze met enige teleurstelling en berusting: "Ik ga toch geen jurk vinden. Ik koop het wel online. Nu naar huis met de bus."
Gele rijdersplein
Het Gele Rijdersplein ligt op een centrale locatie in Arnhem, op korte afstand van het Arnhem Centraal Station. Dit plein bevindt zich namelijk op een veel gebruikte route tussen de stad en het station. Het plein heeft een rijke historie. Vroeger liep de Sint Jansbeek over het plein, en toen de stad nog vestingwallen had, stond hier een belangrijke verdedigingstoren van de toenmalige stadsmuur.
Het Gele Rijdersplein is vernoemd naar de cavalerie-eenheid "de Gele Rijders", die in de 19e eeuw in Arnhem gelegerd was. De Willemskazerne, een prominente militaire kazerne, was gelegen aan het Gele Rijdersplein. Deze kazerne werd gebouwd in de 19e eeuw en diende als onderkomen voor de cavalerieeenheid, die bekend stond om hun gele uniformen, vandaar de naam. Door de jaren heen heeft het plein verschillende functies gehad. Het diende als paradeplaats voor de cavalerie en later als marktplaats voor de lokale bevolking. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Willemskazerne, net als veel andere delen van Arnhem, zwaar beschadigd door de gevechten en bombardementen tijdens de Slag om Arnhem.
Na de Tweede Wereldoorlog werd het plein gebruikt als parkeerplaats. De Algemene Kunstzijde Unie (AKU), waarvan de Enka een onderdeel was, plaatste er een paviljoen met fontein als cadeau voor hun 50-jarig bestaan.
Het plein is omringd door winkels, restaurants en cafés, waardoor het een populaire plek is voor zowel bewoners als toeristen. Momenteel heeft het plein echter een onduidelijke functie. Het bestaat uit een grasveld met vijf fraaie plataanbomen en is slecht toegankelijk voor mensen omdat het in feite een uitlaatplek voor honden is. Af en toe staan er aan de rand van het grasveld enkele zitplekken, maar deze worden niet vaak gebruikt.
De mensen die langs het plein lopen of fietsen hebben meestal een duidelijke bestemming en willen zo min mogelijk gehinderd worden. Daarom wil ik juist het thema obstakels op het plein creëren om de beweging te vertragen. Ik wil mensen afleiden van hun doel en uitnodigen om de obstakels te nemen tijdens hun route.
Hoewel het plein centraal gelegen is, zorgde de verkeersdrukte in de omgeving soms voor problemen met de bereikbaarheid en verkeersveiligheid. Dit was een punt van zorg voor zowel voetgangers als automobilisten (Issuu).
Voor de opknapbeurt werd het plein vaak bekritiseerd vanwege het gebrek aan groen en recreatieve voorzieningen. Dit maakte het plein minder uitnodigend voor bewoners en bezoekers die op zoek waren naar een plek om te ontspannen en samen te komen (Arnhem Centrum).
De gemeente Arnhem heeft plannen gemaakt om het plein op te knappen en aantrekkelijker te maken. Dit omvat de toevoeging van groen, speeltoestellen, zitplekken, en het beter integreren van de fietsenstalling. Het doel is om van het Gele Rijdersplein een veiligere, groenere en meer uitnodigende plek te maken voor iedereen.
Gelerijders plein als parkeerplaats Arnhem
De strijd Obstakels
Er doorheen wil ik gaan er dwars doorheen, zo snel als ik kan
Wat er komt zie ik niet een keer omhoog een keer omlaag, soms naar rechts soms naar links
Obstakels hinderen mij, maar ik ga door door met de strubbelingen zo snel als ik kan
Gele rijdersplein / het ontwerp
Het Gele Rijdersplein heeft door de tijd heen veel historische lagen en dankzij de oorlog littekens opgelopen. Dit plein maakte vroeger (tot 1874) deel uit van de stadsmuren, en op het plein stonden de Willemskazerne en een schoolgebouw, die beide volledig werden verwoest tijdens de tweede wereldoorlog. Tegenwoordig is het plein echter bijna vergeten en is er weinig interactie met de mensen die erlangs komen, voornamelijk door het enorme grasveld dat het plein vult en niet wordt betreden.
De ontwerpvisie voor dit plein is om zoveel mogelijk interactie tussen mensen en het plein te creëren en een moment van herdenking te faciliteren, zowel individueel als gezamenlijk. Rondom het plein bewegen mensen zich vaak naar of van het station, wat dikwijls voor drukte zorgt. Met het nieuwe ontwerp wordt de snelheid vertraagd en worden mensen aangemoedigd om langer op het plein te verblijven.
Voor het Gele Rijdersplein liet ik me inspireren door de graven op de begraafplaats aan de Daalsweg in Nijmegen. De grafstenen zijn door de jaren heen verouderd en begroeid met onkruid, en enkele grafstenen zijn verzakt, waardoor ze schuin liggen. Op het plein worden door het hele gebied betonnen tegels van 1,5 x 1,5 meter in een raster geplaatst. Elke tegel heeft zijn eigen dikte en hoogte. De breedte en lengte van de tegels zijn ongeveer drie passen. Het idee is dat men zich voortdurend moet aanpassen aan de hoogteverschillen van de tegels. Soms omhoog, soms omlaag, zonder een vast patroon. Dit creëert een soort obstakel parcours, waardoor mensen zich gefrustreerd en ongemakkelijk kunnen voelen.
Een van de mooiste kenmerken van het Gele Rijdersplein zijn de vijf grote platanen. Deze bomen zijn geïntegreerd in het ontwerp. Rondom de stam van elke boom zijn geen betonnen tegels gelegd, en binnen een diameter van 2 meter worden losse betonnen tegels steeds dichter bij de boom geplaatst. Deze losse tegels kunnen een rustplek en zitplaats bieden onder de bomen, vooral op warme dagen. Ook aan de rand van het plein worden af en toe betonnen tegels geplaatst in het raster, met een toenemende dichtheid naar het midden van het plein.
Tussen de betonnen tegels zijn vijf clusters van gepolijste roestvrijstalen platen gelegd die als spiegels fungeren. Elk cluster bestaat uit ongeveer 15 platen, 1,5 meter breed en variërend in hoogte van 6 tot 12 meter. Deze platen zijn zo geplaatst dat ze samen een soort doolhof creëren. De bedoeling is dat de combinatie van het zien van je eigen reflectie en het navigeren door het doolhof een ongemakkelijk gevoel oproept, evenals een gevoel van angst door de onzekerheid over hoe te ontsnappen. Maar door slechts een paar spiegelplaten te ontwijken, kan men weer het plein bereiken, vol met betonnen tegels.
Momenteel is een deel van het plein bestemd voor het stallen van fietsen. Om deze functie niet verloren te laten gaan, maar ook het ontwerp niet te frustreren is er een ondergrondse fietsenkelder toegevoegd. De toe- en uitgang is gesitueerd aan de bestaande fontein. Beide objecten complimenteren elkaar.
Dit ontwerp biedt iets speels en tegelijkertijd ongemak. Door de moeilijkheid van het navigeren over de betonnen tegels, waarbij elke stap moet worden aangepast, weerspiegelt het ontwerp het leven, waarin mensen vaak obstakels moeten overwinnen en soms vast kunnen komen te zitten.
100 begraafplaats aan de Daalsweg in Nijmegen
103 plattegrond, rustgebied. Deze situatie doet zich vijf keer voor op het plein, bij elke plataan. Moment van Herinnering - 06 Momenten
105 plattegrond, dolhofgebied. Deze situatie doet zich vijf keer voor op het plein. Moment van Herinnering - 06 Momenten
3d isometrie, de verhouding tussen mensen, tegels en gespiegelde platen.
110
doorsnede van Aku fontein en ondergrondse fietsenkelder
Moment van Herinnering - 06 Momenten
Refrenties
111
Carlo Scarpa, monument voor de partigiana, Italië
Richard Serra's Oost-West/West-Oost opkomst in de Qatarese woestijn
Hoofdstuk titel
Um, elitiur? Quiduci mendae coremporpor mi, ut lant lauda nati dis dolupta tibus, odit dit excesti des eosam re eremqua tistotae volectuscil earum ulpa nat perehendam endelenis magnatur, to vero culparum sini audam vid qui blacea di con peliquas re niam re sande que voluptatur?
richting het station - op naar huis
Optatur, quam, volor a volupta eatia dollaborem inullupta natur sequi id excepellupta con pre, quamendit, iusame nonsequae non re, conemporio dolorestiur?
Via de Beekstraat liep Marzana richting het station. Op weg naar het station kwam ze in een stroom lopende en fietsende mensen terecht. Ze had geen zin om voor dat kleine stukje de bus te pakken. "Ik ga gewoon lopen en via het Gele Rijdersplein. Dan ben ik binnen vijf minuten op het station. En haal ik ruim op tijd mijn bus."
Nimus in cusa plisciis mo dolorerum faccae soleseditia veles ea il est lia quideli ciaecepe porpore, natint am aut quiatur, ommolor emporepe nos inumet verione molupta sae aut offictibus. Apicia abo. Itae soluptat volenditatem illupta tiasit ma velenis accupta tionsenim ilit odion corum re laciusa erendi omnihillum re eictur, sum ipientur? Sam, odi quassitatis eraese nonserspid maion rehendic tem. Et et ullacim rem voluptatur solut volupti non conem dolenderum, cus et istruptaqui autesse nimaio quatusapis aditior epudit et ati dolo qui sequatur si officid quas inis doluptati alit offic tet que eostemquam et endicides nos ea volorror sitatur most earum non reperepero estende ndipsae. Apelesed ut odio. Ita eat porehenectis ab ipsamet ut evero et, nihilitecust eum utem ini custibus cus modigenda ditibus. It a cus, coritas ilit et, quat ad quia veliquae deliam, sequia pro voloreius adi ut arundit lande consedi cus et essit que nonsedis restin nest, sam quiae. Nam rempedis ut aborem hit reruptione laccatiorati qui res es quae placcae nossi cus diam anim es elestia volut aliquid quisinima net, aperuntio quis ipsunt. Lor mi, et et, quoditaeriae ped mi, conet voluptatium ullendia cullessit, sit, venihit aliquat
TEKST
Aangekomen bij het Gele Rijdersplein zag ze dat het plein vol lag met vierkante, in hoogte verspringende betonnen tegels en hoge spiegelende dunne platen. Ertussen bevonden zich vijf contrasterende platanen die een uitnodigend gevoel gaven. "Ik heb wat tijd, en ga even onder deze boom zitten en wat drinken," besloot ze.
Idite eum exerem delles pro iminum hiliquis venis ipsunt vendio. At re nonsentur siti si temolorerum neseribus atectinis ut moluptius aborecae num sus andigni tem soluptas acimustion reici omnimagnimet ant. Rem ipsae ommoluptia qui quos min erum explique necte plabo. Nam voluptatessi doloreic tem que que ipsant ma eic te nobis re velleniet etur, unt fugitiore et autas anti des eatet quaepe vent, optatiiscil modisciate volo dolupti nonsed ut earum volor aceprem porerepero que illicium ullabor enistibus aut estiisq uiatia aut aut officip idelluptatem acid expliatur anis nusaper speleni millabo. Nam alibusd andae. Nam facit voluptu resecat inisit laborerion nimagnitatio te nobis dendio. Uptatur, utem que et dolupta solorae. Neque sendand ictaesequi cum etum qui testiis alicilit que si blandusam rerum, unt veligen ihicit aligenihiti in corum qui delitam, commolument aut fugia dit pos voloruptatem que minctatibus ere nem cum cus doles antiuntibus dolorum sequist et et res inisintiur re verunti blanimet occaboria vitaquos cus.
Ducipit dolupta tectem fuga. Nam que alis dolum vitia con cum eum quam aboribea il molorempores esto odiaturio illupta tquibusam, con nonecul laborem poressecat fuga. Os comnim quaecusciae volut iniminto blam estioris et et voluptae nis volupici nobit unt maximag nimusandelis ellorerchil imi, sitias imodipist esto explam sum faceat.
Net, inctore quam inctem quis sae lita dolupta tectur as ullorem. Ut audam, quas derferum assimped magnis as volupta tissent.
At labo. Os estesti nvenis atet lam everesequis maio. Nam et utatur saes dit, unt quis es aut et aut ut faciatem doluptat.
Ab init officipsam liquosa pelestium senis ut labore nonsequamus.
Terwijl ze daar zat, observeerde ze de haastige mensen en zag de een na de ander voorbij komen. Ze merkte op hoe iedereen gehaast leek, alsof de tijd hen op de hielen zat. Toen keek ze vragend naar de stalen reflecterende platen. "Wat zijn dat eigenlijk? Heb ik tijd om even rond te neuzen? Ga ik dan mijn trein nog halen? Ach, ik heb nog bijna tien minuten!" Terwijl ze richting de platen liep, moest ze iedere drie stappen weer van tegel en dus van hoogte veranderen; dat gaf een kleine uitdaging, maar was niet onoverkomelijk.
spiegels / obstakels
Ze werd steeds meer omringd door de spiegelende platen en zag haar spiegelbeeld er ietwat onscherp in terug. Het leek alsof ze in een doolhof was terechtgekomen. Het gaf een wat ongemakkelijk en confronterend gevoel. "Oke, nu is het genoeg. Ik moet gaan, want ik moet mijn trein halen." Maar toen bleek de uitweg ineens niet meer zo makkelijk te vinden. De spiegels in combinatie met de in hoogte verspringende tegels zorgden, naast een fysieke inspanning, voor desoriëntatie en de tijdsdruk hielp niet mee. Eenmaal de uitweg gevonden, was er toch de nodige tijd verloren gegaan: "Nee, nu kan ik mijn trein niet meer halen. Ach ja; het leven is toch al zo gehaast. Bovendien dit had ik niet willen missen."
Conclusie
In mijn afstudeerproject "Moment van Herinneringen" heb ik onderzocht hoe architectuur binnen een stedelijk gebied kan worden aangevuld met plekken voor rouw en herdenking. Dit project, geïnspireerd door mijn persoonlijke ervaringen en een breed onderzoek naar culturele rouwpraktijken, heeft aangetoond dat doordacht ontworpen ruimtes diep resoneren met individuen die rouwen, door het faciliteren van emoties zoals verdriet en hoop.
Het onderzoek onderstreept dat, hoewel de rituelen rondom de dood per cultuur verschillen, de onderliggende emoties universeel zijn. De opgave was erop gericht deze universaliteit te waarborgen in bouwwerken die daar naadloos op aansluiten. Architectuur kan uitermate goed bijdragen aan de verwerking van trauma en bewustwording hiervan. Door architectuur versterkend in te zetten en met de integratie van architecturale elementen zoals licht, schaduw, kleuren en specifieke materialen is duidelijk geworden dat deze kunnen bijdragen aan het verwerkingsproces. De ontwerpen in dit afstudeerproject zijn hierop gericht en zijn tot in detail ontworpen zodat niet alleen het geheel, maar juist ook deze details tot hun recht komen, en de beoogde emoties die deze ontwerpen dienen op te wekken voorzien.
De stad Arnhem, diep getekend door de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog, bood een bijzonder relevante context voor dit project. De geschiedenis van de stad voegde een extra laag van betekenis toe.
Er zijn drie locaties in Arnhem gekozen die naast doodgewoon, normaal en drukbezocht, ook nog eens mysterie en contradictie met zich meebrengen dankzij de ontworpen bouwwerken. De ontmoeting met deze bouwwerken gebeurt al dan niet bewust of onbewust. Vooral voor de 'toevallige' bezoeker van deze bouwwerken zal het onverwachte en vermoedelijk tamelijk vreemde emoties oproepen. Deze 'toevallige' ontmoetingen
lijken onbedoeld, maar zijn dat uiteraard niet. En hoewel individuele reacties op deze ruimtes kunnen variëren — sommigen vinden misschien direct troost, terwijl anderen de bedoelingen achter de ontwerpen niet onmiddellijk begrijpen — bieden ze een ruimte voor reflectie die waarschijnlijk bij herhaald bezoek aan betekenis wint.
Het project heeft extra gelaagdheid gekregen doordat de stad Arnhem deze gelaagdheid bood, maar dat leidde ook tot reflectieve vragen: is de architectonische benadering, ontwikkeld voor Arnhem, ook toepasbaar in andere steden met een vergelijkbare historische of culturele lading, of kunnen deze ontwerpen zomaar overal worden neergezet? Of zijn deze ontwerpen uniek en specifiek ontworpen voor de context van Arnhem? Deze vragen zijn niet alleen theoretisch; ze dagen de toepasbaarheid en schaalbaarheid van mijn ontwerpen uit en stimuleren een dialoog over hoe architectuur kan bijdragen aan gemeenschappelijke verwerkingsprocessen in diverse stedelijke contexten.
In mijn ogen zijn de uiteindelijke ontwerpen in dit project universeel waar mensen, ongeacht hun culturele of religieuze achtergrond, hun verlies kunnen herdenken en verwerken. De gekozen architecturale invullingen zijn overal toepasbaar, maar er dient wel bij elke specifieke locatie een doordachte combinatie van toegepaste elementen, vormen en materialen gekozen te worden die het beste recht doet aan die locatie.
Concluderend bevestigt mijn onderzoek dat architectuur een krachtig medium is om het rouwproces te ondersteunen door een veilige ruimte te bieden die ook de moeilijke en heftige emoties oproept en uitdaagt. Deze ruimtes zijn ontworpen om mensen niet alleen te laten reflecteren op het verleden, maar ook om hen te helpen leven in het heden met het verlies dat ze hebben geleden. Even stilstaan bij het moment van die herinneringen.
Nawoord
Het onderwerp 'dood' heb ik bewust gekozen voor mijn afstudeerproject. Vanaf het moment dat mijn vader overleed, was ik diep gefascineerd door wat de dood met ons doet, zowel emotioneel als ruimtelijk. Het ging niet om imposante torens of luxe gebouwen, maar om de vergeten kamers: zijn slaapkamer, de ziekenhuiskamer, ruimtes waarin mensen rouwen.
Toen mijn moeder overleed, vond ik het echter moeilijk om door te gaan met deze thema's. Haar verlies was zo intens en het verdriet zo overweldigend dat ik het nauwelijks aandurfde om erover na te denken of het te analyseren.
Voor mijn afstudeerontwerp waren deze emoties van verlies, maar ook de herinneringen, essentieel. Zonder deze persoonlijke ervaringen had ik niet hetzelfde resultaat kunnen bereiken. Wat ik het mooiste vind aan mijn afstuderen, is het reflecteren op het verleden en hoe belangrijk dat voor mij is, als iemand die zijn moederland niet meer kan bezoeken. De terugblik voelde volledig, alsof ik in gedachten terugkeerde naar die tijd. Hoewel die momenten soms zwaar en angstig waren, vormen ze een deel van wie ik ben. Ik geloof niet dat ik de enige ben die zich zo voelt. Met mijn ontwerp wil ik deze herinneringen opnieuw creëren; plaatsen waar iedereen naartoe kan, waar we samenkomen en gezamenlijk herinneren.
Ik ben enorm trots op wat ik heb bereikt met mijn afstuderen en hoe architectuur me heeft geholpen mijn verdriet te verwerken en te dromen van plaatsen waar iedereen welkom is. Ik ben ook dankbaar voor de mensen die me hebben geholpen dit te begrijpen en die naar me hebben geluisterd. Rouwen is moeilijk als je alleen bent, en zonder deze mensen had ik het niet gekund. Dit is vergelijkbaar met alle culturen waar samen zijn en elkaar steunen van groot belang is.
Ik hoop dat mijn verhalen en ideeën voor de stad anderen zullen inspireren en geruststellen, zowel degenen die iemand dierbaar hebben verloren als degenen die in het hier en nu leven. 'Leven in de momenten door moment van herinnering.
"Jullie willen het geheim van de dood kennen, maar hoe kunnen jullie het vinden als jullie het niet zoeken in het hart van het leven? De uil die 's nachts ziet en overdag blind is, kan het mysterie van het licht niet onthullen. Als jullie werkelijk de sluier van de dood willen oplichten, open dan jullie harten volledig voor het leven; want leven en dood zijn één, net zoals de rivier en de zee één zijn."
khalil Gibran
Literatuurlijst
Website:
Grand Gallery (Pyramid of Khufu) - Madain Project (en). (z.d.). https://madainproject.com/ grand_gallery_(pyramid_of_khufu)
Mark, J. J., & Stanley, D. (2024). Great Pyramid of Giza. World History Encyclopedia. https:// www.worldhistory.org/Great_Pyramid_of_ Giza/
The Great Pyramids of Giza (article) | Khan Academy. (z.d.). Khan Academy. https://www. khanacademy.org/humanities/ap-art-history/ ancient-mediterranean-ap/ancient-egypt-ap/a/ old-kingdom-the-great-pyramids-of-giza
Imperial War Museums. (z.d.). Life in the trenches of the First World War. https://www. iwm.org.uk/history/life-in-the-trenches-of-thefirst-world-war https://praktijkamiant.nl/particulier/de-vijffases-van-rouw/
De Boer, M. (2017, 21 juni). de-binnenstadwat-is-dat-eigenlijk. https://www.dearchitect. nl/100199/de-binnenstad-wat-is-dat-eigenlijk
Grundmann, C. (2020, 5 maart). Het versterken van de binnenstad. Synchroon. https://synchroon.nl/ inspiratie/het-versterken-van-debinnenstad/#:~:text=De%20binnenstad%20 is%20de%20plek,belangrijkste%20 identiteitsdrager%20van%20de%20stad.
Bron: Klass, D., & Doka, K. (Eds.). (2019). Living with grief: Transforming loss. Routledge.
RememberMe. (2023, 26 september). De hindoestaanse uitvaart: gebruiken en rituelen. RememberMe. https://www. rememberme.nl/inspiratie/uitvaartzorg-enrituelen/de-hindoestaanse-uitvaart-gebruikenen-rituelen-1
Omroep Gelderland. (2022, 5 mei). Waarom liggen er geen bloemen, maar steentjes op Joodse graven? Omroep Gelderland. https:// www.gld.nl/nieuws/7640742/waarom-liggener-geen-bloemen-maar-steentjes-op-joodsegraven
Van Dam, B. (2018, 30 september). Uit de oude doos: de Eusebiuskerk van vroeger tot nu. Indebuurt Arnhem. https://indebuurt. nl/arnhem/toen-in/uit-de-oude-doos-de-
eusebiuskerk-van-vroeger-tot-nu~52315/ Koopmans, N. (2020b, januari 30). Waarom een grote spiegel op de slaapkamer slecht is - Happy Holon. Happy Holon. https:// happyholon.nl/waarom-een-spiegel-opslaapkamer-slecht-is/
Webba. (z.d.). Voel je je ongemakkelijk? Leren omgaan met ongemak! De Steven Training | Coaching | Outplacement. https:// www.desteven.nl/persoonlijke-ontwikkeling/ persoonlijk-ontwikkeltraject/voelen-gevoelens/ ongemakkelijk#:~:text=Ongemak%20kan%20 verwijzen%20naar%20onhandigheid,je%20 dus%20uit%20de%20comfortzone.
rometips, by biowebdesign. (z.d.). Pa ntheon Rome. https://rometips.nl/pantheon. html#:~:text=De%20koepel%20van%20 het%20Pantheon,konden%20komen%20 met%20de%20hemel.
Gelderland, E. (z.d.-a). De Slag om Arnhem | Mijn Gelderland. https://mijngelderland.nl/ inhoud/verhalen/de-slag-om-arnhem
Boeken
Krishnamurti, J. (2003). Leven en dood Krishnamurti Foundation Trust Ltd.
Prins, J. (2021). Architecture and Remembrance: European Memorials of the Post-War Period. Nai010 Publishers.
Prins, J. (2021). The Meaning of a Place: National Monument Camp Amersfoort. Nai010 Publishers.
Bailey, S. (2020). In Memory of: Designing Contemporary Memorials. Phaidon Press.
Potjer, M. (2005). Historische atlas van Arnhem: van Schaarsbergen tot Schuytgraaf.
Horlings, A. (2018). Arnhem Spookstad: ooggetuigenverslagen van de slag en evacuatie
Zumthor, P. (2014). Peter Zumthor, 1985-2013: Buildings and Projects.
Richardson, P. (2004). New Sacred architecture. Laurence King Publishing.
Klanten, R., & Feireiss, L. (2010). Closer to God: Religious Architecture and Sacred Spaces.
Valentijn, V., & Verhoeven, K. (2018). Goodbye architecture: The Architecture of Crematoria in Europe.
Humphrey, C., & Vitebsky, P. (1997). S acred architecture. Back Bay Books.
Pallister, J. (2015). Sacred Spaces: Contemporary Religious Architecture. Phaidon Press.
Woordenlijst
Aden 11
De tweede stad in Jemen, hier is de auteur geboren en opgegroeid.
Afscheidsceremonie of -ritueel 34,36
Op een bepaalde wijze het heengaan, vaak de begrafenis, van een overledene vorm te geven.
AKU
126
De Algemene Kunstzijde Unie (of afgekort AKU) was een Nederlands-Duits kunstvezelconcern met een lange voorgeschiedenis. Het is een van de onderdelen waaruit de multinational AkzoNobel is ontstaan.
Allerzielen
36
Een Christelijk feest wat jaarlijks plaats vindt op 2 november om de overledenen te herdenken
Al-Siq
106
De Siq (Arabisch: قيسلا) is de hoofdingang van de oude Nabateese stad Petra in het zuiden van Jordanie�. Het is een vage, smalle kloof (op sommige punten niet meer dan 3 meter breed) en slingert zich een weg van ongeveer 1,2 kilometer (3/4 mijl) en eindigt bij Petra's meest uitgebreide ruï�ne, Al Khazneh.
Amygdala 58
Onderdeel van de hersens waarin angst (het signaleren van gevaar) voornamelijk plaats vindt.
Antyeshti
Crematieceremonie van het Hindoestaanse geloof.
Avelut
Eerste jaar van de rouw in het Joodse geloof.
Ba
De ziel in het geloof van de oude Egyptenaren.
Moment van Herinnering
Basalt 146, 148, 154
Basalt is een mafisch vulkanisch stollingsgesteente dat gevormd wordt door de stolling van lava. De stolling van het basalt vindt plaats aan het aardoppervlak en daarom is basalt een uitvloeiingsgesteente.
Begraafplaats 34, 36
De plek waar overledenen liggen begraven.
Binnenstad 32
Veelal het centrum van een stad.
Centrum van Arnhem 32
De locatie van de ontwerpen van deze afstudeer scriptie.
Chand Baori 78
Chand Baori is een monumentale waterput in Abhaneri, in de Indiase deelstaat Rajasthan, met opmerkelijke geometrische constructie.
Compostella 100
Compostella is een toevoeging, die vooral wordt gebruikt als men de stad als bedevaartsoord beschouwt. Vaak wordt gezegd dat de toevoeging komt van Campus Stellae (Sterrenveld), vanwege de ster die, volgens de overlevering, het gebeente van Jakobus op deze plaats heeft aangewezen.
Confrontatie 54
Confrontatie roept gevoelens op zoals angst, stress, boosheid en onzekerheid, maar soms ook opluchting of vastberadenheid.
Confrontatie met de dood 20
Tijdens het afstuderen werd de auteur nogmaals direct confronteert met de dood door het overlijden van haar moeder.
De Ganges 40
Een belangrijke rivier in India die gebruikt wordt voor veel rituelen, onder meer bij een crematie.
De gotiek
96
De gotiek is de naam voor een laatmiddeleeuwse stijl toegepast in de periode 1140-1500 in de beeldende kunsten en de architectuur, die vooral aanwezig is in kerkgebouwen. Kenmerkend is onder andere het gebruik van spitsbogen bij raam- en deuropeningen en gewelven.
Día de Muertos
38
De dag van de doden jaarlijks op 1 en 2 november, bij Latijnse culturen een belangrijke feestdag.
Dood 6,18,20,30,34,38,42,44,50,52,54,62
Een centrale thema van deze scriptie.
Dromen 24
Tijdens, maar vooral na het rouwproces bieden dromen over een nabestaande verlichting en herinnering.
Elisabeth Kübler-Ross
18
Bekende psychiater (jaren ’60 en ’70) die de diverse emoties van verlies heeft onderzocht.
Eusebiuskerk 118,126,132
E Eusebiuskerk of Grote kerk in Arnhem is de grootste en voornaamste protestantse kerk van Arnhem. De kerk behoorde tot aan de beeldenstorm, die in Arnhem plaatsvond in 1578-1579, tot de Rooms-Katholieke Kerk. Vanaf 1865 kende Arnhem ook de Kleine Eusebiuskerk aan het Nieuwe Plein, die in 1990 gesloopt werd.
Film noir 88
Films noirs zijn meestal zwart-witfilms met een overheersende rol voor melancholie, vervreemding, somberheid, teleurstelling, ontgoocheling, pessimisme, ambiguïteit, morele corruptie, schuld en paranoia.
Gele Rijdersplein 192
Een plein Arnhem, welke Het Gele Rijdersplein is vernoemd naar de cavalerie-eenheid "de Gele Rijders", die in de 19e eeuw in Arnhem gelegerd was.
Goddelijke licht 82
In veel culturen wordt licht als goddelijk ervaren.
Graaf Otto II van Gelre 118
Otto II van Gelre, bijgenaamd de Lamme, was graaf van Gelre en Zutphen van 22 oktober 1229 tot zijn dood in 1271. Hij is de zoon van graaf Gerard III van Gelre en Margaretha van Brabant. De graaf had vele bijnamen. Voorbeelden hiervan zijn de Lamme, de Paardenvoet of de Hinkende vanwege zijn klompvoet.
Hanzesteden 118
Hanzesteden zijn lid van het Hanzeverbond. Dit was van oorsprong, in de middeleeuwen, een samenwerkingsorganisatie van kooplieden uit Duitse steden rond de Oostzee en aan de Noordzee, verder waren steden in de Lage Landen, Denemarken, Noorwegen Zweden en Polen aangesloten.
Hiërogliefen 94
Een hiëroglief of hiëroglyfe is een pictogram dat een woord, morfeem of klank uitbeeldt en onderdeel is van een pictografisch schrift.
Hoop en licht 56
Vaak met elkaar geassocieerd. In de architectuur speelt licht een belangrijke rol om hoop te versterken.
Horus 82
Horus is een Egyptische valkengod, die werd aanbeden sinds het begin van Oud-Egyptische beschaving tot aan de introductie van het christendom.
Immigratie
Het zich vestigen in een ander land van personen vanuit het buitenland.
Impact architectuur op emoties 50,52
De tweede stad in Jemen, hier is de auteur geboren en opgegroeid.
Islamitische cultuur 20
Religie en cultuur verschillen, maar hebben de zelfde basis. De auteur is (van origine) Islamitisch.
Iwan 84
Een iwan, aiwan of liwan (Perzisch:ayvān) is een begrip uit de islamitische bouwkunst. Het is een overdekte ruimte, met drie zijden afgesloten en één zijde open. Het dient als toegangspoort van een gebouw.
Kaddish 42
De tweede stad in Jemen, hier is de auteur geboren en opgegroeid.
Kafan 34, 36
Wit kleed wat gebruikt wordt om over een overleden persoon te leggen in de Islamitische religie.
Ketelstraat 11
De Ketelstraat is een winkelstraat in Arnhem en loopt van noordoost naar zuidwest tussen de Velperbinnensingel en het Nieuwe Plein, en wordt begrensd door het Land van de Markt en de Vijzelstraat.
De straat is bekend van de Nederlandse versie van het bordspel Monopoly, waar het samen met de Steenstraat en het Velperplein "Arnhem" vormt.
Klarendal & Geitenkamp 122
Klarendal is een wijk in Arnhem, gelegen tussen de wijken Spijkerkwartier en St. Marten. Klarendal is een authentieke volkswijk, met voornamelijk kleine woningen. Geitenkamp is een tussen 1920 en 1930 gebouwde Arnhemse wijk die in het noordoosten van de stad gelegen is. Geitenkamp is gebouwd op de stuwwallen van Arnhem die zijn ontstaan in de laatste ijstijd.
Licht & Schaduw in de architectuur 82
De invloed van (hoeveelheid) licht & schaduw in architectuur.
Limbische systeem 48
Het deel van de hersenen die belangrijk zijn voor het verwerken van emoties.
Locaties en herinneringen 68
De tweede stad in Jemen, hier is de auteur geboren en opgegroeid.
Madapa 98
Een mandapa of mantapa is een hal of paviljoen met pilaren voor openbare rituelen in de Indiase architectuur, vooral te zien in de hindoeïstische tempelarchitectuur en de jaintempelarchitectuur.
Market Garden 122
Operatie Market Garden was een geallieerd offensief gericht tegen nazi-Duitsland in september 1944, tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Mashrabiya 84
Mashrabiya (in het Arabisch: ةيبرَّشم) is de Arabische naam voor decoratieve roosters die traditioneel uit gedraaide houten staven en bollen zijn samengesteld.
van Herinnering
Mis of gebedsdienst
38
Een Christelijke dienst geleid door een meestal een priester.
Muqarnas 84
Muqarnas (Arabisch: صنرَّقم) zijn een variant van kraagsteen met een decoratieve functie die veel wordt toegepast in de islamitische en de Perzische architectuur. Een muqarna is vergelijkbaar met een moca�rabe , maar deze lijken meer op stalactieten.
Musis Sacrum 132
Musis Sacrum, is een concertgebouw, gelegen aan het Velperplein en Park Lauwersgracht in Arnhem. Het gebouw, dat kortweg ook wel Musis genoemd wordt, stamt uit 1847 en is ontworpen door de architect Hendrik Willem Fromberg. Het is de thuisbasis van Phion, voorheen Het Gelders Orkest.
Oculus 84
Oculus is het Latijnse woord voor oog. Het woord oculus blijft in gebruik in sommige contexten, meestal als de naam voor de cirkelvormige opening in de top van de koepel van het Pantheon in Rome, Italië.
Omgaan met verlies (Smith & Johnson, 2023). 34
Een onderzoek door Smith en Johnson uit 2023 over het omgaan met verlies en welke ceremonies en rituelen hierbij helpen.
Onderzoek van de University of California uit 2017 over emoties 48
Welke factoren bijdragen aan het (on)gemak van een ruimte.
Opgebaard
36,38
Voordat een overledene wordt begraven wordt deze opgebaard. De opbaring is een belangrijk onderdeel van het afscheid nemen in met name Christelijke religie.
Oranje Afrikaantjes 38
Bloemen die in Latijnse culturen symbool staan voor de dood.
Oubliette 112
Een vergeetput of oubliëtte is een onderaardse gevangeniscel in een middeleeuws kasteel of vesting. De enige toegang is via een luik in het plafond hoog boven de grond. Zoals de naam al aangeeft werd een vergeetput gebruikt voor gevangenen die men wilde vergeten.
Pantheon 84
Het Pantheon is een antieke tempel in Rome, die herbouwd is in de 2e eeuw n.Chr. Pantheon.
Paul Ekman 48
Een van de meest prominente psychologen van de 20e eeuw. Hij heeft onder meer zes basis emoties gedefinieerd.
Piramide van Gizeh 104
De piramides van Gizeh bestaan uit de Piramide van Cheops, de wat kleinere Piramide van Chefren en de Piramide van Mycerinus. Aan de oostzijde van de piramides bevindt zich de Sfinx van Gizeh. In de oudheid werd de piramide van Cheops beschouwd als een van de zeven wereldwonderen.
Pogroms
44
De omschrijving voor het opjagen en samendrijven van Joden in de 2e wereldoorlog vaak met fusilleren als gevolg.
Poreuze bakstenen
176
Poreuze bakstenen zijn bakstenen met relatief grote poriën en worden op twee manieren verkregen. Poreuze bakstenen zijn relatief licht in gewicht en warmte isolerend: a. Door een speciale natuurlijke samenstelling van de klei (klei met kiezelgoer) of eventueel klei met daaraan toegevoegd kiezelgoer.
Processie
38
Na de kerkdienst wordt de kist met daarin de overledene naar de laatste rustplaats, de begraafplaats, gebracht; een symbolische reis van de overledene van het aardse leven naar het spirituele.
Proxy-oorlog Jemen
102
Sinds 2014 wordt het land Jemen verscheurd door een burgeroorlog. De burgeroorlog in Jemen is een 'oorlog bij volmacht' of proxyoorlog tussen Iran en Saoedi-Arabië – een Koude Oorlog in het Midden-Oosten. Waarbij ook allerlei groeperingen en milities deelnemen.
Qibla
36
Richting naar Mekka; veel onderdelen binnen islamitische cultuur worden verricht naar Mekka toe
Radio Oranje
122
Radio Oranje, "De stem van strijdend Nederland", was een radioprogramma van de Nederlandse regering in ballingschap in Londen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het programma duurde een kwartier en werd 's avonds uitgezonden om 20.15 uur door de European Service van de BBC in Londen.
Reformatie
118
De Reformatie, ook wel de Hervorming genoemd, was een beweging in de 16e eeuw die de Rooms-katholieke kerk wilde verbeteren. Het leidde echter uiteindelijk niet tot de gewenste hervormingen in de Katholieke kerk, maar tot een kerksplitsing.
Ruimtelijke angst 60
Zoals claustrofobie, donkere ruimten, ruimten met weinig ramen of uitgangen.
Sari 40
De kleding waarin overleden vrouwen worden gehuld bij het Hindoestaanse geloof.
Sereniteit 176
1) Gemoedsrust 2) Gerustheid 3) Helderheid 4) Helderheidenkalmte 5) Het helder en kalm zijn 6) Kalme gemoedsstemming 7) Kalme stemming 8) Kalmte 9) Reinheid 10) Rust 11).
Shoah Memorial in Bologna 106
Het Holocaustmonument van Bologna, dat tot stand is gekomen door de gezamenlijke inzet van de Joodse Gemeenschap, instellingen en particuliere burgers, is zowel op het verleden als op de toekomst gericht.
Shraddha 40
Ritueel van het Hindoestaanse geloof welke plaats vindt op de 13e dag na het overlijden.
Spiegels 54
Spiegels hebben niet alleen een praktische functie maar kennen ook verschillende gebruiken en een culturele symboliek.
Symbolische graven of monumenten 44
Vaak gecreëerd om de afwezigheid van het lichaam van overledene op te vangen en/of om gebeurtenissen met veel doden vast te leggen, zoals de Holocaust.
Tachtigjarige Oorlog
118
De Tachtigjarige Oorlog was de opstand van de Zeventien Provinciën tegen drie opeenvolgende koningen van het Spaanse Rijk: Filips II, Filips III en Filips IV. Het conflict begon als een bestorming van katholieke gebouwen door protestantse groepen: de Beeldenstorm.
Tactiel 138
Tactiel of tast is het vermogen om dingen te voelen met de huid. Het tastzintuig wordt gebruikt om informatie te verkrijgen over de vorm, textuur, temperatuur en beweging van objecten die we aanraken.
Tahara 42
Zorgvuldig wassen van een overledene volgens het Joodse geloof.
Techniek van Chiaroscuro 88
Clair-obscur (Italiaans: chiaroscuro) is een techniek uit de schilderkunst, film en fotografie waarbij de licht-donkercontrasten sterker worden uitgebeeld dan ze in werkelijkheid vaak zijn.
Thebaanse triade 94
De triade van Thebe werd ongekend populair in het middenrijk, nieuwe rijk en derde tussenperiode. Zo populair dat ze hoorden bij de staatsgodsdienst (de godsdienst die de farao aanhing). Deze goden hadden hun eigen priesters waarvan de 1e hoofdpriester van Amon-Re na het nieuwe rijk de machtigste man werd van Egypte.
Trappen en betekenis 72,74,76,78
Trappen zijn niet alleen functionele architectonische elementen, maar hebben ook esthetische, maatschappelijke, sacrale en spirituele betekenissen.
Universele gedenkplaats 30
Geëmigreerde personen hebben behoefte aan gedenking, een universele gedenkplaats zou uitkomst kunnen bieden.
Vantablack 114,176
Vantablack is een pigment dat wordt beschouwd als de donkerste toon zwart ter wereld en absorbeert 99,96% van het licht. Het gebruik ervan is auteursrechtelijk beschermd en ligt in handen van de Britse beeldhouwer Anish Kapoor.
De directe vertaling voor de meeste mensen van de dood
Vimana 98
Vimana is de structuur boven de garbhagriha of het innerlijke heiligdom in de hindoetempels van Zuid-India en Odisha in Oost-India. In typische tempels van Odisha die de Kalingaarchitectuurstijl gebruiken, is de vimana het hoogste bouwwerk van de tempel, net als in de shikhara-torens van tempels in West- en NoordIndia.
Ziggurat van Mesopotamië 72
Een ziggoerat, zikkoerrat of ziggurat is een tempeltoren uit het oude Mesopotamië (Irak) en Perzië (Iran) in de vorm van een terrasvormige piramide van opeenvolgend teruglopende verdiepingen.
