2022 Afstudeerscriptie Amanda Diepenmaat

Plot

Samenvatting

Herbestemmen vandaag de dag ge beurd niet altijd op de juiste manier. Vaak té snel en té goedkoop, om er op deze manier zoveel mogelijk aan te verdienen. De aanleiding hiervan is dat gebouwen veelal niet gewaardeerd worden, terwijl er vaak wel kwaliteiten en kansen aanwezig zijn.

Met een bestaand gebouw als voor beeld, ga ik in mijn onderzoek laten zien hoe dit anders kan, zodat het ge bouw weer waarde krijgt.

‘‘kan ik een methode bedenken en toe passen op een bestaand gebouw, om deze vervolgens op de juiste manier te herbestemmen?’’

In mijn woonplaats Apeldoorn zijn enkele leegstaande gebouwen te vin den en één daarvan heeft mijn aan dacht getrokken. Dit is het voormalig belastingkantoor van Piet Zanstra. Het blijkt een gemeentelijk monument te zijn maar wordt niet echt gewaardeerd onder de mensen. Tóch zag ik direct po tentie en een mooie uitdaging.

Door een gebouw op de juiste manier te herbestemmen blijft erfgoed behou den en ontstaat een veel aanspreken der leefomgeving met meer historische gelaagdheid. We herbestemmen gebouwen om zo de levensduur te verlengen en dat is te genwoordig vaak ook vanuit een duur zame gedachte. Maar de levensduur van een gebouw kan alleen verlengt worden als de kwaliteit en esthetiek zodanig is opgewaardeerd dat het weer geliefd wordt onder de mensen. Hoe doe je dat dan?

In mijn afstudeeronderzoek ben ik op zoek gegaan naar het antwoord op deze vraag. De aanleiding voor dit afstu deeronderwerp is ontstaan door mijn bewondering voor onder andere het voormalig zendstation op Radio Koot wijk. Een indrukwekkend, theatraal en sinister gebouw wat jaarlijks de aan dacht van vele bezoekers trekt. De historie en de indrukwekkende uitstraling, is wat het gebouw tot een landmark maakt.

Deze theatrale en sinistere uitstraling

is wat mijn fascineert. Dit komt omdat het een mysterieuze sfeer teweeg brengt en daardoor een nieuwe erva ring kan zijn welke vragen oproept.

In mijn onderzoek kijk ik naar de mo gelijkheden hoe ik mijn fascinatie voor deze sfeer kan laten terug komen of versterken in het voormalig belasting kantoor te Apeldoorn

Naar mijn idee is het de rol van de architect om gebouwen te maken met een lange levensduur. Om dit te be reiken heb ik een methode bedacht waarbij het voormalig belastingkantoor wordt aangepakt op een geheel eigen manier.

Ik ben van start gegaan, met drie ver schillende scenario’s. Deze scenario’s hebben mij uitgedaagd om buiten de gebaande paden van het herbestemmen te kunnen denken. De verschillende scenario’s heb ik getoetst op het be staande gebouw. Dit uit zich in ver schillende architectonische ingrepen die de kwaliteit van het gebouw verbe teren.

De scenario’s in combinatie met de tijdsgeest waarin we leven, de ge bruikers én de verschijningsvorm, zijn belangrijk voor de transformatie van het gebouw, omdat ze enerzijds de confrontatie aangaan en schuren, an derzijds hebben ze elkaar ook nodig om het gebouw te laten zijn wat het moet zijn.

En dit is, een belevingswaarde wat betekenis geeft aan het leven van de mensen vandaag de dag maar ook over honderdéénenveertig jaar.

Door de wrijving op te zoeken moet je soms radicaal zijn en de grenzen van het onmogelijke opzoeken. Want wie bepaalt eigenlijk of iets onmogelijk is? Tijdens het afstuderen is dit de rode draad geweest waar ik aan kon toetsen en op terug kon vallen.

Mijn afstudeerproject draagt bij aan het toekomstbestendig maken van bestaande gebouwen.

Het scenario denken, ook wel ‘plot den ken’ genoemd, kan een methode zijn voor het herbestemmen en transforme ren van gebouwen.

Inhoudsopgave

SAMENVATTING colofon

INleiding Object Potentie

Geschiedenis v/h gebouw Tijdsgeest Architecten met utopieën Analyse en verschijningsvorm

Scenario denken Confrontatie Instrumenten

Scenario’s in het plan Experimenten

Ontwerp Concept

Situatie / 2021-2162

Gebruiker en behoeften Functies Ingrepen Wrijving

2-3 6-7 8-13 16-23 24-29 30-37 38-55 56-65 68-73 24-29 30-37 38-55 56-65 96-97 98-103 104-107 108-109 110-121 122-123

COlofon:

Plot denken

‘‘scenario denken als methode voor het transformeren van het voormalig belastingkantoor in apeldoorn’’

datum: 2 januari 2022

Student: Amanda Diepenmaat

Mentor: Lars Courage, Courage architecten

Begeleiders Artez: Annemariken Hilberink Ralph Brodrück

Afstudeercoördinator: Gerard van Heel

Trefwoorden: herbestemming, transformatie, toekomstbeelden, scenariodenken, plot denken, wonen, recreëren, werken, Apeldoorn, theatrale architectuur, land mark, bewoner, bezoeker, rooftop, experience, peformance architectuur, utopieën, futurologie,

Inleiding

Wat voor architect wil je worden? Hoe positioneer jij je binnen het vakgebied? Dat zijn vragen die herhaaldelijk terug kwamen gedurende opleiding. Vragen die ik op het begin van de studie niet direct kon beantwoorden, en dat is logisch. Tijdens de opleiding ben ik er steeds meer achter gekomen wat ik wél graag wil en wat ik niet wil. Tijdens mijn afstudeerproces ben ik op onderzoek gegaan wat ik straks graag wil betekenen voor de maatschappij als architect.

Mijn fascinatie gaat uit naar herbe stemming en een empathie voor drama tische theatrale architecturale ingrepen voortkomend uit een helder concept. De afgelopen drie jaar heb ik mijzelf tijdens de Master Architectuur hier veel mee bezig gehouden. Tijdens de variatie aan ateliervakken, viel de keus vrijwel direct op herbestemming. Als ik naar mijn ontwikkeling door de jaren heen kijk, zie ik duidelijk een empathie voor dramatische architecturale ingre pen die zich uiten in klassieke sculptu rale vormen.

Tijdens het herbestemmen van een gebouw ben ik altijd opzoek naar een statement die voortkomt uit sterke

conceptuele gedachten. Ik vind het belangrijk dat ik met de ingreep een statement maak, die een eeuwigheids waarde met zich meebrengt. Deze eeuwigheidswaarde kan dan zorgen voor een betere houdbaarheid van het getransformeerde of her bestemde gebouw. Deze handtekening is voor mij van groot belang om mijzelf te onder scheiden als aankomend architect.

Herbestemming vandaag de dag: Veel monumentale en oude karakteris tieke bebouwing zijn vaak al her be stemd of er liggen al vele plannen voor klaar. De gebouwen die vaak als min der interessant worden gezien zijn de naoorlogse kantoorgebouwen. Door de krappe woningmarkt worden deze snel en goedkoop her bestemd tot apparte menten.

Een goed voorbeeld van een misluk te transformatie is het voormalig ING kantoor in Arnhem. De appartementen die er worden gerealiseerd moeten zo veel mogelijk opleveren. Daar is op zich niks mis mee maar de manier waarop het gebouw wordt aangepakt is naar mijn idee niet goed. Vooral de gevel is een belangrijk onderdeel waar ze te weinig aandacht aan hebben geschon ken. In plaats van de structuur van de

constructie te volgen wordt het gebouw ingepakt met prefab geveldelen waar door de puurheid vertroebelt. In dit project wordt duidelijk géén statement in gemaakt.

In mijn ogen zouden we met meer zorgvuldigheid deze gebouwen moeten benaderen. Doormiddel van de juiste architectonische ingrepen zouden we deze gebouwen nieuwe waarde kunnen toekennen, waardoor ze duurzaam kun nen worden her bestemd, beter kun nen voldoen aan de maatschappelijke vraagstukken vandaag de dag en in de toekomst. Dit zorgt voor een vitaal ge bouw welke jaren mee kan gaan.

Een voorbeeld van een ander pro ject eveneens in Arnhem welke wél is geslaagd, is een voormalig kantoor gebouw aan de Jansbuitensingel. De oorspronkelijke gevel wordt hier geac centueerd, en door oud en nieuw van elkaar te scheiden, ontstaat er een duidelijk contrast waardoor het wonen in een niet alledaagse woonomgeving wordt versterkt.

verdoezeling potentie

niet fake fake

rauw puur

Het voormalig belastingkantoor in Apeldoorn is een voorbeeld van hoe we als architecten doormiddel van een me thode gebouwen vitaal kunnen herbe stemmen. Het voormalig belastingkan toor sprak mij aan door de dominante verschijningsvorm. Het is een naoor logs gebouw en krijgt weinig waarde ring van de inwoners van Apeldoorn. De naoorlogse leegstaande kantoren van nu zijn het industrieel erfgoed van morgen. Hoe kan je een naoorlogs kantoorgebouw herbestemmen op een vitale manier?

Vitaal herbestemmen kan op verschil lende manieren. Ik bedoel hiermee niet persé het adaptief maken van een bestaand gebouw, maar met de juiste architectonische ingrepen een gebouw nieuwe waarde geven die de levensduur kan verlengen. In mijn afstudeerproces doe ik dit on der andere door te kijken naar andere gebouwen, vooral die uit het verleden, want hoe komt het dat sommige oude gebouwen generaties lang in gebruik blijven? Voor een duurzame toekomst

vindt ik het nodig om deze vraag te on derzoeken. Het is gereedschap voor de levensduur van een gebouw.

Dit verslag begint met de potentie van het gebouw welke ik gekozen heb om her te bestemmen. Vervolgens de tijd lijn waarin te zien is hoe verschillende aspecten zich tot elkaar verhouden en daarna een analyse van het bestaande gebouw. Ook kijk ik naar verschillende architecten van vroeger en hun uto pieën destijds. Het voormalig belas tingkantoor te Apeldoorn wordt een voorbeeld van hoe mijn onderzochte methode toepasbaar is en daarmee het gebouw vitaal kan herbestemmen. Deze methode uit zich in verschillen de scenario’s. Het uitgangspunt van scenario denken is dat er meerdere toekomsten mogelijk zijn. Dit levert een inspiratiebron op voor nieuw beleid en brengt daarmee de nieuwe mogelijkhe den mee in kaart.

“Architecten moeten scenarioplanners worden”

In de bouwsector wordt over het al

gemeen nog te weinig in scenario’s gedacht, vindt Galle. Iedere architect zou een beetje scenarioplanner moeten worden, stelt hij: “Ontwerpen moeten niet enkel op zich staan, maar moeten ook eventuele toekomstige renovaties in rekening brengen en het hergebruik spotentieel aangeven 1

Dit is een uitspraak van Waldo Galle, project researcher bij de TRANSFORM research. Een voorbeeld van hoe dit in de praktijk wordt gebracht is een pro ject van KPW architecten in België.

Dit is een transitie van een woonge bouw van 1960 naar een toekomstge richte woongemeenschap.

De stamboom woontype ‘s die zij heb ben bedacht zijn makkelijk op en af schaalbaar en daardoor toekomstbe stendig.

Op deze manier kan het gebouw zich goed aanpassen en is daarmee vitaal voor de toekomst 2

Deze hybride toepassing is één van de manieren om een gebouw toekomst

1 https://architectura.be/nl/nieuws/20827/archi tecten-moeten-scenarioplanners-worden 2 https://www.kpw-architecten.be/ Hoogbouwplein

bestendig te maken. Een andere manier kan zijn doormiddel van architectoni sche ingrepen welke veel permanent kan zijn en daarmee een statement of ervaring teweeg brengt. Dit kan zelfs neigen naar combinatie van architec tuur en art performance. Om dit nader te onderzoeken heb ik mij onder andere verdiept in de tijdsgeest door de jaren heen en welke ontwikkelingen er zijn. De tijdsgeest is tijdens het onderzoek een belangrijk onderdeel geweest, wel ke in het ontwerp een bijzondere uit werking krijgt.

De scenario’s, de gebruikers, de tijds geest en de ingrepen, zijn de uitgangs punten voor de start van mijn ontwerp. Dit ontwerp wordt vertaalt in een beeldverslag. Waarin het gebouw be leefd wordt vanuit twee verschillende soorten gebruikers. Het verslag sluit ik af met een reflectie op het door mij gemaakte werk en de verloop van het afstudeerproces

‘‘Hoe kan het ‘plot denken’ worden ingezet als methode om een gebouw meer architectonische waarde te geven en daarmee vitaal te maken’’

Plot Plot logo #1010

1) Clou 2) Intrige 3) Intrige van een film 4) Intrige van een verhaal 5) Intrige van film 6) Intrigne 7) Knoop 8) Ontknoping 9) Romanverwikkeling 10) Scenarioterm 11) Schema 12) Verhaallijn 13) Verwikkeling 14) Verwikkeling in een verhaal 15) Verwik keling van een verhaal 16) Verwikkelingen in een verhaal 1

De grondgedachte van het scenario denken (plotdenken) is dat er meerdere toekomsten mogelijk zijn, en dat je uit de analyse van die toekomsten (scenario’s) input kunt krijgen voor je strategische afwegingen. Op basis van je kernvraagstuk, kan je meerdere scenario’s uitdenken en die analyseren op basis van impact en onzekerheid. De analyse van de scenario’s levert geen draaiboek op van ‘zo moet je het doen’ maar wel een inspiratiebron voor nieuw beleid. Je maakt de echte onzekerheden explicieter en mogelijke routes breng je beter in kaart.

Object potentie tijdsgeest geschienenis van het gebouw Architecten met utopieën analyse en verschijningsvorm

POTENTIE

VOORMALIG BELASTINGKANTOOR APELDOORN

Het gebouw aan de John F. Kenne dylaan in Apeldoorn deed tot ongeveer vijftien jaar geleden dienst als belas ting kantoor. Door de uitbreiding en nieuwbouw links van het voormalig kantoor werd het gebouw overbodig en sindsdien staat het leeg. In 2010 werd het gebouw aangemerkt als gemeen telijk monument. Het object ligt in een groen opgezette (woon) omgeving met onder meer het Sprengenpark aan de overzijde. Ook is vanaf deze kant van Apeldoorn, de Veluwe vrijwel om de hoek. De architect, Piet Zanstra ont wierp het gebouw en het geheel werd in 1962 opgeleverd.

Van alle leegstaande gebouwen sprak mij het voormalig belasting kantoor het meest aan. Het gebouw heeft een herkenbare verschijningsvorm, dit uit zich in een hoog / laag volume met een liftschacht. Ook heeft het een mooie bosrijke ligging in de westkant van Apeldoorn. Het gebouw is een gemeen telijk monument maar wordt niet erg gewaardeerd onder de lokale bewoners. Dit kan komen door de staat waarin het gebouw nu verkeerd. Ook kan het komen dat mensen bij een monument denken aan een rijk gedetailleerd ge bouw.

Dit gebouw komt uit 1962 en heeft geen gedetailleerd karakter. Des al niet te min zag ik wel potentie in dit gebouw.

op deze pagina zie je een aantal afbeeldingen die ik gemaakt heb tijdens mijn bezoek aan het gebouw. Op de volgende pagina’s zie je hoe ik doormiddel van schetsen de kwaliteit van bepaalde onderdelen in kaart heb gebracht.

analyse van het bestaande gebouw door middel van schetsen

De belangrijkste architectonische ken merken die typerend zijn voor de gebouwen van Piet Zanstra, onder andere het functionalisme, de structuur en de constructie. Dit zie ik als belang rijkste elementen. Met de analyse van het gebouw zal ik hier rekening mee houden.

Het lage volume, ‘de plint’ werd des tijds gebruikt voor publieke functies. Het volume is zowel naar buiten, als naar binnen gekeerd. De plint heeft een atrium en daardoor een open karakter. Het hoge gedeelte van het gebouw: ‘de toren’ heeft weer een heel andere iden titeit. Dit vraagt daarom ook om een andere benadering.

Het gebouw heeft een herkenbare verschijningsvorm. Dit wil ik zo veel mogelijk benadrukken. Dit zou ik kun nen doen door de constructie van het gebouw los te maken van de schil waardoor het een puur en rauw karak ter kan krijgen. Hier zal ik later verder op ingaan met een analyse van de ver schijningsvorm.

In het midden van de entree loop je tegen de liftschacht aan. Hiervan is buiten nog een glimp van op te vangen. rechts zie je de schets waarbij je de liftschacht nogmaals ziet bij binnenkomst

de entree ligt een stuk boven het maaiveld waardoor je vehoogd binnen komt. hierdoor staat het gebouw op een soort podium en krijgt het een theatrale aanschouwing.

voor en achter het gebouw wordt de verticaliteit benadrukt door gravures in het beton

het lage volume aan de zuid kant van het gebouw wordt extra benadrukt doordat de begane grond niveau terug ligt en de verdieping wordt ondersteund door ronde kolommen. hierdoor lijkt de plint te zweven. DIT IS EEN KWALITEIT DIE IK MEE ZAL NEMEN in het ontwerp

GEVRIEERD UITZICHT VANAF HET GEBOUW: OOST: VOORNAMELIJK WONINGEN EN LAAGBOUW

WEST: ENKELE HOGE TORENS VAN HET HUIDIGE BELASTINGKANTOOR. DAARACHTER EEN HORIZON MET BOS: DE VELUWE

Inventarisatie van het bestaande gebouw door middel van schetsen:

TRAPOPGANG VAN DE HET SOUTERrAIN NAAR DE EERSTE VERDIEPING met daartussen een wand

Wat opvalt zijn de verschillende routes in gebouw. De routes zijn uitgesplitst op twee verschillende gebruikers: publiek en prive Dit is iets wat mij intrigeert en wat ik meeneem in mijn ontwerp

OP DEZE SCHETS ZIE JE EEN BETONNEN WENTELTRAP DIE DE BEGANEGROND EN DE EERSTE VERDIEPING TER PLAATSE VAN DE PLINT MET ELKAAR VERBIND.

DIT IS DE (NOOD)TRAP AAN DE NOORDZIJDE VAN HET GEBOUW TER PLAATSE VAN DE TOREN.

OP DE SCHETS HIERONDER ZIE JE HOE JE HET GEBOUW OP DE BEGANE GROND KAN VERLATEN. JE KOMT DAN ACHTER HET GEBOUW AAN DE NOORDKANT NAAR BUITEN.

DIT IS DE (NOOD)TRAP AAN DE NOORDZIJDE VAN HET GEBOUW TER PLAATSE VAN DE TOREN. WAT OPVALT IS DAT HET GEBOUW HIER STRAK TEGEN DE KAVELGRENS AAN

STAAT. HIERDOOR IS ER NOG EEN smal PAD OVER. dit resulteert in een gekke benauwde sfeer

wat opvalt aan het gebouw is de schaal. Hierdoor krijg je een andere ruimtelijke ervaring. Dit komt vooral door het souterrain en de kolommen. Vanaf de begane grond doet het gebouw dominant en formeel aan.

DIT BEELD IS GEZIEN VANUIT HET SOUTERRAIN VAN DE KELDER. VANUIT HIER KIJK JE TERUG OP HET GEBOUW EN IS DE BENADERING EEN STUK IMPOSANTER

Geschiedenis van het gebouw

Gebouw

Het voormalig belasting kantoor in Apeldoorn staat nu al jaren leeg en wordt daar niet beter van. Het staat er eenzaam en verlaten bij, ondanks dat het nabij het centrum van Apeldoorn gelegen is. Het is een rustige groene buurt met een verscheidenheid aan ty pen bebouwing en functies.

Het complex heeft belangrijke steden bouwkundige waarde door de bete kenis als een sterk in het oog vallend focuspunt op het kruispunt van de J.F. Kennedylaan met de Staringlaan, de Sprengenweg en de Henri Dunantlaan. Het object heeft cultuurhistorische waarde als een illustratie van het enor me groei- en ontwikkelingsproces dat Apeldoorn voornamelijk na de Tweede Wereldoorlog heeft doorgemaakt.

Het voormalig belastingkantoor te Apeldoorn is gebouwd in 1962 en ont worpen door de architect Piet Zanstra. Een terugkerend decoratief element, en kenmerkend voor zijn liefde voor Le Corbusier – is de betonnen luifel boven de entree van zijn gebouwen. Ook zijn de sculpturale schoorstenen opvallend in zijn werk. Ook bij het voormalig be lastingkantoor in Apeldoorn is dit terug te zien. Bij binnenkomst via de centrale toegangstrap is de materialisatie van het volume van de liftschacht direct zichtbaar. Deze lifttoren doet aan als een soort massieve schoorsteen, welke typerend is voor Zanstra zijn werk. De aanpassingen en wijzigingen die het gebouw in de loop van de tijd onder ging zijn vooral beperkt gebleven tot interieurafwerking. Ook enkele origine le stalen ramen zijn vervangen 1 .

Piet Zanstra

Nationaliteit Nederlands

augustus

Leeuwarden

Belangrijke gebouwen

Maupoleum (Amsterdam) Caransa Hotel (Amsterdam) Europarking (Amsterdam)

Belangrijke projecten Atelierwoningen zomerdijkstraat (Amsterdam)

Prijzen H.P. Berlageprijs

Foto genomen vanaf DE JOHN

Tijdsgeest

Vroeger - nu - straks?

Voor mijn afstudeerproject is het belangrijk om te weten hoe we vroeger leefden, hoe we vandaag de dag leven en vooral waar we naar toe gaan. Door hier naar te kijken kun je tijdig de trends en ontwikkelingen signaleren die zich misschien nu al voordoen. Om het gebouw toekomstbestendig te kun nen transformeren zijn deze aspecten van groot belang. Als architect is het belangrijk om vooruit te kunnen kijken en toekomstbeelden te scheppen.

Een eeuw geleden was een gezin met negen kinderen doodgewoon. Als je nu aan een vrouw vraagt of ze negen kinderen zou willen moet ze er niet aan denken. Alleen al de aandacht die ze aan zoveel kinderen zou moeten beste den, is al te veel voor haar hersens om te verwerken. Grote gezinnen werden als positief gezien. Destijds had de kerk een grote rol en stimuleerde nadruk kelijk het hebben van grote gezinnen. Pas in de jaren zestig veranderde dit. Vrouwen gingen werken en gezinnen werden kleiner. dit was het begin van het postmodern gezin.

In de afgelopen halve eeuw hebben zich grote veranderingen voorgedaan in het demografisch gedrag van de bevol king. Jongeren kozen er vaker voor om van huis uit alleen te gaan wonen. Ze gingen later met een partner samenwo nen, kozen vaker voor ongehuwd sa menwonen, kregen later en ook minder kinderen en werden vaker geconfron teerd met een scheiding. Deze veran deringen in het demografisch gedrag hebben gevolgen gehad voor het aantal huishoudens en gezinnen en de samen stelling daarvan.

Het aantal huishoudens is de afgelopen decennia sterk gegroeid, van 5,1 mil joen in 1981 naar 7,4 miljoen in 2010. In 2020 zal dit met een half miljoen zijn toegenomen tot 7,9 miljoen. De stijging is voornamelijk toe te schrijven aan het feit dat mensen steeds vaker, al dan niet tijdelijk, alleen wonen. Dit geldt voor zowel jongeren als ouderen. Er ko men steeds meer 65-plussers alleen te wonen, jongeren gaan na het verlaten van het ouderlijk huis alleen wonen en (echt)scheidingen vinden vaker plaats 1 1 https://www.cbs.nl/nl-nl/gezinnen in beweging

In 2030 zal Nederland naar verwachting 8,5 miljoen huishoudens tellen. Nu zijn dat er 7,9 miljoen. Volgens de huishou densprognose komen er vooral meer eenpersoonshuishoudens bij, waarvan een groot deel alleenwonende oude ren. Dat meldt het CBS op basis van de huishoudensprognose 2018-2060 2

Anno 2021 krijgen de meeste stellen 1 of 2 kinderen, maar dit wordt vaak ook nog eens lang uitgesteld, mensen vin den het belangrijk om eerst hun carri ère op orde te hebben, door deze drang naar stabiliteit kan het ook soms voor komen dat men helemaal niet meer aan kinderen begint.

Ook komt het steeds vaker voor dat mensen helemaal niet settelen maar alleen blijven en dus geen kinderen krijgen. Ook in mijn eigen directe om geving is dit aan de orde. Mensen (mannen & vrouwen) besteden vandaag de dag meer tijd aan hun carierre, per soonlijke ontwikkeling en ervaringen.

2 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/51/prog nose-3-5-miljoen-alleenwonenden-in-2030

Tijdsgeest

Apeldoorn nu en straks?

Er wordt vandaag de dag hard gewerkt aan het realiseren van nieuwe wo ningen, deze zijn er op dit moment te kort. Niet alleen in de Randstad heb ben we hier mee te maken, maar ook in mid-delgrote steden zoals Apeldoorn. Door de vraag stijgen de prijzen enorm. Koopwoningen zijn er te weinig, in het bijzonder voor starters. Dat is enorm jammer omdat een stad als Apeldoorn juíst genoodzaakt is om te denken aan de jong volwassenen die er iets willen opbouwen. Apel-doorn is namelijk een tamelijk vergrijsde stad vergleken met andere middelgrote steden. Door de jonge mensen van Apeldoorn te bedie nen, kan de gemeente toewerken naar een frisse ‘houdbare’ stad met een ver minderde kans op vergrijzing.

Het woning tekort is een landelijk pro bleem waar een oplossing voor moet worden gevonden. Hiernaast vindt er in Apeldoorn een milde vergrijzing plaats. De gemeente Apeldoorn is zich hiervan bewust en door de jaren heen, wordt hier meer op ingespeeld door o.a. eve nementen te organiseren voor verschil lende groepen jonge mensen.

Ik wil onderzoeken hoe ik met mijn afstudeer project een bijdrage kan leveren aan dit genoemde probleem in Apeldoorn. Door de tijdsgeest in kaart

te brengen kan ik eventuele nieuwe ontwikke-lingen en kansen signaleren. Later in dit verslag zie je hoe ik dit in het ontwerp integreer en op deze ma nier een bijdrage kan leveren voor een minder vergrijsd Apeldoorn.

Door de veranderende maatschappij worden we steeds individualistischer en zijn we vaak alleen nog maar bezig met onszelf. Voor veel mensen is wel vaart het doel vandaag de dag. Hard werken en zorgen dat je je schaapjes op het drogen hebt. Daarnaast is er nog wat tijd over om te ont-spannen, om zo nog net geen burn-out te krijgen 1

Toch is er ook een verandering gaande, er zijn steeds meer mensen die graag minder willen werken om zo meer ba lans te kunnen vinden in hun leven. Er wordt meer waarde gehecht aan een hogere levenskwaliteit. In Zweden heb ben ze bij veel grote bedrijven nog niet zo lang geleden, zes urige werkdagen geïntroduceerd. Het blijkt te werken, doordat de medewerkers meer energie overhouden zijn ze productiever en is de omzet bij de meeste bedrijven zelfs verdubbeld. Men heeft meer ruimte voor ontspanning en vrije tijd, meer tijd om zichzelf te ontplooien 2

1 https://goldschmeding.foundation/conferen tie-waarde-werk-21e-eeuw/ 2 https://timemanagement.nl/minder-werken-2/

Er is steeds grotere behoefte om meer waarde aan het leven toe te kennen. We zijn op zoek naar belevingswaarde onszelf beter te kunnen ontplooien. Dit nieuwe ontwikkeling zal onderdeel zijn in mijn ontwerp.

Voor een gemeente en in mijn geval de gemeente Apeldoorn is het van belang om te kunnen anticiperen op deze eer der genoemde maatschappelijke veran dering. Ook al zijn deze veranderingen nog niet goed zichtbaar, is het toch van groot belang om hier al op in te spelen. Dat kan doormiddel van scenario den ken of: ‘plot denken’

Het belangrijkste uitgangspunt in mijn afstudeerproject is de belevingswaarde in het gebouw. Deze nieuwe belevings waarde is wat het gebouw toekomst bestendig maakt. Wonen en recreëren zijn twee onderdelen die plaats vinden in het gebouw. Deze twee onderdelen hebben elkaar nodig om de belevings waarde toe te voegen. Los van elkaar zijn kunnen ze dit niet tot stand bren gen. Dit zal later in het verslag duide lijk worden.

aantal

aantal eenpersoonshuis

eenpersoonshuis

100 jaar gebouw

2162

200 jaar gebouw

Tijdlijn

Deze tijdlijn laat de verschillende ont wikkelingen door de jaren heen zien. Voor mijn onderzoek is het belangrijk om naar de ontwikkelingen te kijken op het gebied van o.a. wonen en wer ken. Ook laat deze tijdlijn zien hoe Apeldoorn zich verhoudt tot het ge bouw door de jaren heen.

Wat opvalt aan de ontwikkelingen is dat er tussen 1900 en 1930 veel is gebouwd. Hierna is het vervolgens nog veel sneller vol gebouwd. Wat ook opvalt, is dat de historische structuur voor een groot deel wordt gehand haafd.

Deze tijdlijn brengt vooral in kaart waar we vandaan komen. Wat er de komende jaren staat te gebeuren is vooralsnog onbekend.

Al kan de context door de jaren heen flink veranderen, heeft dit voor mijn gebouw weinig effect. Doordat er ver schillende toekomst scenario’s moge lijk zijn zou het kunnen dat er in 2162 een groot deel van Apeldoorn terug gegeven aan de natuur, waardoor het gebouw misschien wel ‘vrij’ komt te staan.

Op het gebied van wonen en werken zie je dat de grenzen steeds meer vervagen doordat mensen meer waarde hechten aan vrijheid en flexibiliteit.

tijdsgeest

conclusie:

Apeldoorn is een semi vergrijsde stad, ik woon er mijn hele leven en ik zou het zonde vinden als er niks aan gebeurd, met gevolg dat de stad verder achteruit gaat. Om een toekomstbestendig ge bouw te maken heb ik onderzocht welke ontwikkelingen er zijn. Wat duidelijk wordt is de verschuiving en overlap in het kader van wonen en werken. La ter in mijn onderzoek ga ik hier verder op in om de functies in het gebouw te kunnen bepalen.

Architecten met Utopieën

Mijn fascinatie voor toekomstbeelden, utopieën, theatrale architectuur en eeuwigheidswaarde is iets wat ik nader wil onderzoeken om te kijken hoe ik dit toe kan passen in mijn afstudeerpro ject.

De afgelopen drie jaar tijdens de Mas ter Architectuur heb ik mij hier veel mee bezig gehouden. Tijdens de varia tie aan ateliervakken, viel de keus vrij vaak op herbestemming. Als ik naar mijn ontwikkeling door de jaren heen kijk, zie ik duidelijk een empathie voor dramatische architecturale ingrepen die zich uiten in klassieke sculpturale vormen.

Tijdens het herbestemmen van een gebouw ben ik altijd opzoek naar een statement die voortkomt uit sterke conceptuele gedachten. Ik vind het be langrijk dat de ingreep een statement is die een nieuwe eeuwigheidswaarde met zich meebrengt. Deze eeuwigheids waarde kan dan zorgen voor een betere houdbaarheid van het getransformeer de gebouw. Deze handtekening is voor mij van groot belang om mijzelf te on derscheiden als aankomend architect. De behoefte aan om mij te onderschei den komt voort uit een drang naar het aan de kaak stellen en aanpakken van maatschappelijke problemen op een eigenzinnige manier. Het maatschappe

lijk probleem in mijn afstudeerproject is het tegengaan van het goedkoop herbestemmen van gebouwen. Starchitecten zoals MVRDV en OMA kunnen hierin een invloedrijke rol hebben. Hun sterrenmacht en aanzien van een groot publiek zouden zij als kans kunnen gebruiken om verschillen de maatschappelijke problemen aan te pakken. In plaats daarvan laten ze zich nog te vaak strikken door ontwikkelaars om onder andere grote luxe apparte menten te ontwerpen en ook doen ze veel in het buitenland 1 . In plaats hier van zouden ze zich kunnen richten op Nederland en de kansen die zich voor doen op het gebied van herbestemming en transformatie.

utopieën

In mijn onderzoek kijk ik terug naar utopische architecten omdat sommige van hun, met een vooruitziende blik over het algemeen goede kwaliteit gebouwen neer hebben gezet. Door de gedachtegang en de waarde die de ge bouwen hebben, blijven ze vaak langer staan. Dat is waar de term ‘eeuwig heidswaarde’ vandaan komt.

Tijdens het afstudeerproject heb ik mij laten inspireren door architecten van vroeger die destijds utopische ideeën hadden over architectuur in de toe komst. Zij hadden ideeën over hoe we 1 https://www.netinbag.com/nl/manufacturing/ what-is-a-starchitect.html

in de toekomst zouden leven en hoe ze met architectuur deze verandering teweeg konden brengen. Ik ben onder zoek gaan doen naar hun gedachtegang en ideeën destijds. Wat is het dat mij hier zo aan fascineert en hoe ik dit kan gaan inzetten voor mijn afstudeerpro ject. Architectonische utopieën houden rekening met hoe nieuwe technologie e n, wetenschappelijke ontdekkingen, economische, culturele en politieke ontwikkelingen de ruimte om ons heen kunnen vormen, terwijl ze ook onder zoeken en speculeren over de gevolgen van deze veranderingen voor de bewo ners van deze aarde. Een utopie is dus een onbereikbare bedachte wereld en

Eindbeeld laatse atelier ‘‘herbestemmen’’

wordt vaak gebruikt om misstanden in onder andere de politiek, stedenbouw, architectuur of de samenleving aan te kaarten. Een utopie breekt met het hier en nu en het is een compleet andere wereld dan de tijd waarin het geschre ven is. Waar komt de behoefte aan een utopie vandaan? Utopische ideeën komen zoals eerder gezegd op in tijden van grote crisis en onzekerheid. Veel utopieën zijn dan ook niet geschreven om letterlijk na te streven en om als blauwdruk te gebruiken maar kunnen lezers motiveren om normatieve keu zes te maken. Utopieën hadden vroeger voornamelijk de functie om de maat schappij een spiegel voor te houden en om vanuit een nieuw perspectief te kijken naar de wereld. Het spiegelt de beperkingen van de tijd voor, door het ideaalbeeld 1

Doormiddel van 3 verschillende refe renties probeer ik mijn fascinatie in kaart te brengen en te onderzoeken. Theatraliteit, grootsheid en utopie zijn termen die ze elledrie gemeen hebben. maar waar verschillen ze met elkaar? De Italiaanse kunstenaar Giovanni Bat tista Piranesi (1720-1778) is voor vele architecten tot op de dag van vandaag een inspiratiebron. De theatraliteit van Venetië kwam in de lokale kunstscene tot uiting in gefantaseerde stadsge zichten, geschilderde architectuurver 1 https://www.artez.nl/media/in-architecture/ intjitske_hartstra_scriptie_

zinsels en de decorbouw, een kunst vorm waarbij men de fantasie volledig de vrije loop liet. Hij had tevens con tacten met architecten die de klassie ke overblijfselen bestudeerden, maar kritisch stonden tegenover de dogma’s die deze bouwstijl beheersten. Hij had een sterke drang om tot aan een toppunt van prikkels te komen 2 .

Hugh Ferriss (1889-1962) en zijn dra matische belichting van zijn ‘’fantasie wolkenkrabbers’’ geven de gebouwen een tektonische kracht vergelijkbaar met die van Piranesi. Zijn architectuur en fantasieën, zijn pessimistische en sinistere beelden evenaren de beklem ming van het werk van Piranesi. Deze beelden van Ferriss trekken mij aan omdat ze mysterieus aandoen en daar om prikkelen.

‘’ Er zijn af en toe ochtenden wanneer je, met een vroege mist die nog niet is verspreid, merkt dat je, bij het betre den van de borstwering, de toeschou wer bent van een nog vager panorama. Letterlijk is er niets anders te zien dan mist; hieronder is nog geen toren ont huld, behalve de onmiddellijke borst wering. . . er is geen suggestie van plaats of degelijkheid voor de komende scène. Voor een fantasierijke toeschou wer lijkt het alsof hij in een of ander verhoogd podium is neergestreken 2 https://www.architectuur.nl/inspiratie/pira nesi-als-inspiratiebron-voor-architecten/

om getuige te zijn van een gigantisch spektakel, een cyclopisch drama van vormen; en dat het gordijn nog niet is gestegen. . . er kon niet anders dan een moment van verwondering zijn. Welke Apocalyps wordt binnenkort onthuld? Wat is de instelling ervan? En wat zal de bedoeling zijn van dit moderne grootstedelijke drama?’’ 3 (Hugh Ferriss)

De beelden en de utopische gedach ten van Ferriss doen mij denken aan ‘The Radiant city’ van Le Corbusier. De gedachtengang die Le Corbusier hierbij heeft, intrigeert mij omdat naast aan schouwing van een naar mijn mening identiteitsloze stad er een hele mooie sociale gedachte achter zit. Namelijk onder andere door de bevol king te concentreren in hoogbouwflats kan een enorm hoge bevolkingsdicht heid worden bereikt waardoor de af standen, tussen mensen onderling en tussen de mensen en hun werk, worden verkleind. Ook vind er een scheiding tussen de verkeersstromingen plaats.

‘’De nieuwe mens is geheel vrij, zegt Le Corbusier, niet om alles te kunnen doen, maar vrij van gewone verant woordelijkheid. Rekening houden met elkaar is niet meer nodig, want nie mand is elkaar nog tot overlast.’’ 4 (Le Corbusier)

3 https://www.dearchitect.nl/architectuur/ blog/2014/12/hugh-ferriss-101110719

4 https://www.onderdekeizerskroon.nl/ blog/2015/07/10/le-corbusier-the-radiant-city-1933/

Project Ville Radieuse van Le Corbusier is naar mijn mening het meest im pactvol qua project en beeld. Het laat duidelijk een utopie zien. Toch spreken mij de beelden van Giovanni Battista Piranesi en High Ferris mij meer aan.

Dit komt vooral door de mysterieuze en theatrale uitstraling die ze beiden laten zien. In de referentie van Piranesi is duidelijk te zien hoe hij als kunste naar probeerde om te prikkelen.

Het werk van Hugh Ferriss is veel rusti ger maar zéker niet minder spannend. Het verschil tussen Piranesi en Ferriss is dat Piranesi een kunstenaar was en Ferriss een architect.

Hugh Ferriss

Giovanni Battista Piranesi

Le corbusier, ville radieuse

Giovanni Battista Piranesi

Le corbusier, ville radieuse

tijdgenoten belastingkantoor

Een heel ander voorbeeld van architec ten met utopieën zijn Alison en Peter Smithson. Zij waren veel meer gericht op de gebruikers en hoe je architectuur sociaal maatschappelijk in kan zetten om de leefomgeving van de mensen te verbeteren. Alison en Peter Smithson hielden zich bezig met het opnieuw interpreteren van de stad, waarbij hun belangstelling vooral uitging naar de leefomgeving. Ze zagen de straat bij voorbeeld niet enkel als een verbin dingsweg tussen privé en openbaar maar vooral als een verblijfsruimte. Gebouwen moeten in hun visie commu niceren met de omgeving.

‘’een plek die de bewoners moeten kunnen ‘toeeigenen’. De ruimtes in een woonhuis moeten met andere woorden de mogelijkheid bieden te worden aan gepast aan de individuele wensen en het gebruikspatroon van de bewoner.’’

(The Smitsons)

Architectuur kan naar hun inzien niet los worden gezien van een morele atti tude en is niet enkel gericht op vorm geving. Een belangrijke gedachtegang, zeker in dit tijdperk waarin de architec tuur een puur visuele taal lijkt te wor den en niet langer een potentie, maar een lifestyle vertegenwoordigt voor gebruikers 1

Een andere inspiratiebron met een soort gelijke visie is de Andrew Melville

1 https://www.archdaily.com/150629/ad-classicsrobin-hood-gardens-alison-and-peter-smithson

Hall van James Stirling. Andrew Melville Hall is een studenten resident in St. Andrews aan de oostkust van Schotland. Tijdens het academie jaar wonen studenten in Melville, met de overgrote meerderheid hiervan in eenpersoonskamers. Elke kamer kijkt uit over het omliggende park, bewoond door een groot aantal wilde konijnen. De kamers zijn zo gepositioneerd dat de studenten een wijds uitzicht hebben over het landschap en tegelijkertijd contact kunnen maken met hun buur man of buurvrouw. De openbare ruim tes zoals de gang, bestaan over één verdieping uit een glazen kas met bre de vensterbanken zodat het uitnodigen tot ontmoeting en ontspanning 2

De Smithson en James Stirling waren architecten met utopische gedachten. Toch lijken hun de uitwerkingen meer sociaal en op leefomgeving gericht te zijn dan de andere uitgelichte archi tecten. Tijdens deze zoektocht ben ik inspireert geraakt door de sociale maar ook dramatische utopieën van deze verschillende architecten. Mijn fasci natie gaat uit naar de twee uiterste uitwerkingen van deze ideeën. Door het sociale architectonische ingrepen naar de dramatische ingrepen te zetten, ontstaat er wrijving. Deze wrijving is iets wat mij fascineert. In het volgende hoofdstuk ga ik dieper in op wat deze wrijving inhoud en hoe ik dit inzet in mijn ontwerp.

2 https://cameronmcewan.wordpress. com/2014/12/22/notes-on-andrew-melvil le-hall-as-a-transitional-work-in-the-architectu re-of-james-stirling/

Robin

James Stirling Andrew Melville Hall , studentenresident in St. Andrews Schotland

(rechts en links) James Stirling Andrew Melville Hall , studentenresident in St. Andrews Schotland

Moderne woningbouw zien ze als ‘stra ten in de lucht’ die sociale samenhang en een ‘wijkgevoel’ stimuleren.

Het Robin Hood Gardens complex was ontworpen als een serie galerijen die zouden fungeren als een straat, waar kinderen konden spelen en mensen elkaar konden ontmoeten. Het complex had een rolmodel moeten worden voor vooruitstrevende sociale woningbouw, maar het werd geplaagd door bouwkun dige problemen en veel criminaliteit.

Robin Hood gardens, Alison and Peter Smithson

(rechts en links)

Robin Hood gardens, Alison and Peter Smithson ‘straten in de lucht’

Robin Hood gardens, Alison and Peter Smithson ‘straten in de lucht’

Theatraliteit / performance

Architectuur wordt vaak gezien als een statische discipline. Toch wordt er steeds meer gekeken naar hoe je archi tectuur en performance kan combine ren. Art/performance is een musicale, beeldende, fysieke en uitgesproken theaterkunst. Vaak heeft het als doel een verhaal te vertellen 1

kunst of architectuur

Of architectuur een vorm van kunst is of niet, het is binnen de architec tuurwereld vaak een controversieel gespreksonderwerp. Als men de alge mene definitie van het woord ‘kunst’ hanteert, zou architectuur mogelijk passen binnen de overkoepelende term: “de uitdrukking of toepassing van menselijke creatieve vaardigheden en verbeeldingskracht. Er is een overvloed aan verschillende definities van het woord ‘architectuur’, dus of het primai re doel is om schoonheid te bereiken of om ruimte te organiseren, staat duide lijk ter discussie .

Blur Building / Diller Scofidio + Renfro

In dit expositiepaviljoen is niets an ders te zien dan onze afhankelijkheid van het zicht. Het is een experiment in de nadruk op milieuschaal. De be weging binnenin is ongereguleerd. De bezoeker kan omhoog naar het ‘Angel Deck’ via een trap die door de mist de blauwe lucht in steekt. Water is niet alleen de locatie en het primaire ma teriaal van het gebouw, je kan het ook nog consumeren. Het publiek kan het gebouw drinken. Binnen is een meesle pende akoestische omgeving van Chris tian Marclay. Dit is een voorbeeld van een project wat tussen architectuur en performance art in hangt. Het heeft elkaar nodig om het te laten zijn wat het is, ook de bezoeker is daarin een belangrijk onderdeel 1

Blur Building / Diller Scofidio

Renfro

Blur Building / Diller Scofidio + Renfro

Architecten met Utopieën

conclusie:

Wat ik uit mijn onderzoek naar archi tecten met utopieën kan concluderen is dat ze er zijn in verschillende vormen. Eén ding hebben ze gemeen: ze hadden allen als doel om de maatschappij een spiegel voor te houden om vanuit een nieuw perspectief te kijken naar de we reld en maatschappij. Doordat de idee e n destijds zo vernieuwend waren, was de uitwerking vaak ook bijzonder. Het gevolg hiervan is dat de gebouwen een bijzondere waarde kregen en daardoor meer waardering.

Door de verschillende referenties naast elkaar te zetten en te analyseren, kan ik concluderen dat mijn fascinatie op de grens ligt van architectuur en kunst. Dit is tegelijkertijd ook de grens tussen performance en architectuur. Verderop in mijn verslag laat ik zien hoe de twee disciplines uitwerking kunnen krijgen in mijn afstudeerproject.

Verschijningsvorm

Voorafgaand aan het afstudeerpro ces heb ik een afspraak gemaakt om een bezoek te kunnen brengen aan het gebouw. Tijdens de rondleiding die ik kreeg van de beheerder, had ik de mogelijkheid om foto’s te maken en de sfeer goed in mij op te nemen. Het gebouw is in 1962 gerealiseerd en sinds die tijd zijn er weinig aanpassingen geweest. Het staat er vandaag de dag verwaarloosd bij.

HENRI

Analyse: gevel

Doormiddel van gevelopeningen wordt de verticaliteit van de achtergevel benadrukt

De hoofdentree ligt precies tegenover het stijgpunt van het gebouw waardoor de benadering frontaal is en de liftschacht een dominante aanschouwing krijgt

DOOR HET ONDERLIGGENDE SOUTER -

RAIN IS DE PLINt ‘opgetild’ waardoor je verhoogd binnen komt

De liftschacht is dominant en lijkt optisch door het gebouw heen te steken

verschijningsvorm

Doordat het souterrain boven het maai veld uitsteekt ligt de plint ‘verhoogd’, als gevolg daarvan doet het gebouw en de entree formeel aan. Ook is hier door de schaal van het gebouw vanaf het maaiveld opvallend groot. Eenmaal binnen loop je recht uit op een lift schacht die je vanaf de buitenkant al hebt kunnen waarnemen. De plint is naar binnen gekeerde ruimte waarbij de ver-diepingsvloer ontbreekt. Deze ruimte had vroeger een publieke func tie waar de medewerkers en de klanten elkaar ontmoeten.

Het souterrain diende vroeger als fiet senkelder en is zowel van binnen als buiten benaderbaar. De medewerkers konden via een flauwe hellingbaan

vanaf de oost en west kant van het gebouw met hun fiets het souterrain in. Vervolgens konden ze ter plaatse van de ‘toren’ omhoog naar hun kantoor.

Het kantoor is ten op zichtte van de plint naar binnen gekeerd en telt negen bouwlagen. Op de bovenste verdieping van de toren kom je uit in de kantine met een fantastisch uitzicht. Ik kan mij voorstellen dat dit destijds een fijne plek moet zijn geweest om je pauze door te brengen.

Het gebouw heeft een heldere en her kenbaar voorkomen. Een laag volume met daarachter een hoog volume en een liftschacht / gesloten toren ervoor.

Analyse: routing

TER PLAATSE VAN DE ‘PLINT’ IS ER

EEN WENTELTRAP DIE DE EERSTE VERDIEPING MET DE BEGANE GROND VERBIND. DEZE ROUTE WERD VROEGER GEBRUIkt om vanaf het kantoor snel naar de bezoeker in de publieke te ruimte te kunnen komen

ter plaatse van het Noorden van HET GEBOUW BEVIND ZICH EEN EXTRA TRAPPENHUIS DIT IS TEVENS EEN VLUCHTROUTE. HET IS EEN KLEINERE AFGESLOTEN RUIMTE. IK KAN MIJ VOORSTELLEN DAT DEZE ROUTE WERD GEBUIKT OM SNEL VAN VERDIEPING TE WISSELEN ZONDER DAT JE DIRECT DOOR IEDEREEN WeRD OPGEMERKT

LIFTSCHACHT

DE POSITIE VAN HET TRAPPENHUIS IS CENTRAAL IN HET GEBOUW gelegen

HOOFDENTREE PER TRAP BEREIKBAAR

Analyse: CONSTRUCTIE

De draagconstructie bestaat uit betonnen kolommen verdeeld in een grid van 5,5/5 meter

De betonconstructie bestaat uit betonnen vloeren, kolommen en balken, waardbij de kolomen en liggers even breed zijn. Vermoedelijk is het beton in het werk gestort

de trap ter plaatse van Het souterrain, de eerste en de tweede verdieping bestaaN uit 3 stabeliteitswanden. Daarboven zijn het er 2

stabiliteitswand

ter plaatse van de plint en het atrium BEVIND ZICH een open ruimte over 2 verdiepingen

wanneer je de hoofdentree benaderd word je nog eens geconfronteerd met het gebouw

Recht tegenover de entree loop je DIRECT tegen het stijgpunt aan

Doordat de plint is opgetilt, komt de schaal vreemd EN ONWENNIG over

De gevel van de ‘toren’ van het gebouw is op ELKE verdieping hetzelfde en komt saai en troosteloos over. Deze gevel komt dus ook als een van de eerste elementen ter vervallen

Verschijningsvorm

conclusie

Door de verschijningsvorm doet het gebouw theatraal en dominant aan. Dit is een kwaliteit welke ik graag wil behouden en versterken. Deze theatra liteit komt vooral duidelijk naar voren in elementen zoals de liftschacht, de plint, de entree in combinatie met het stijgpunt. De gevels van het gebouw zijn een stuk minder van waarde en vertroebelen naar mijn mening de vorm alleen maar. Tijdens het ontwerppro ces zal ik hier rekening mee houden en gaan experimenteren welke ingrepen er nodig zullen zijn.

Scenario denken

Confrontatie instrumenten

scenario’s in het plan Experimenten

COnfrontatie

Confrontatie is het gevoel wat ik on der andere wil oproepen in mijn af studeerproject. Het moet een gevoel zijn wat vragen oproept. Eerder heb ik theatraliteit en architecten met Uto pieën onderzocht. Hieruit blijkt dat een utopie voort komt uit een maatschap pelijk vraagstuk wat aan de kaak wordt gesteld. In mijn project gaat het maat schappelijk vraagstuk hoe we vandaag de dag anders kunnen herbestemmen. Dit wil ik doen door een bepaald soort spanningsveld op te zoeken. Door dat te doen doormiddel van een confron tatie zal er in het gebouw een bepaald spanningsveld ontstaan. Dit spannings veld draagt bij aan de beleving en de waardering van het gebouw. Op de vol gende pagina’s ga verder in op wat dit spanningsveld precies is.

Tijdens mijn onderzoek naar de tijds geest kwam ik deze afbeelding rechts op de pagina tegen:

Door de woningnood na de oorlog woonde men in bunkers.

Een bunker is alles behalve knus, com fortabel, en huiselijk. Toch hebben deze mensen er maar het beste van gemaakt. Het zal vreemd moeten zijn geweest wetend dat de bunkers vlak voor hun intrek het onderkomen van de Duitse soldaten geweest is.

Confronterend is het gevoel wat ik in mijn ontwerp ook graag wil doen op roepen. Ik heb onderzoek gedaan naar hoe in de geschiedenis werd omgegaan met architectonische ingrepen die in vloed hadden op het sociaal gedrag van de mens 1

1 https://nos.nl/75jaarbevrijding/be richt/2337284-bunkers-worden-huizen-om-woningnoodtegen-te-gaan

Noodwoningen in bunker, 1945, foto: Het Vrije Volk, ZB, Beeldbank Zeeland

Instrumenten

Het voorgaande voorbeeld gaat vooral over de confrontatie tussen de bewo ners en het de bunkers met de beladen geschiedenis van het verleden. Maar hoe zit dat tussen mensen?

Iedereen herkent het wel: het is don ker en je loopt s ’avonds over straat. Veel mensen laten de gordijnen open en de drang om naar binnen te kijken is groot. Af en toe voel je je betrapt als men opmerkt dat er naar binnen wordt gekeken. Dat kan dat best confronte rend zijn. Zelf denk ik: dan moet je de gordijnen maar dicht doen.

Nieuwsgierig Nederlanders richten hun huizen in als etalages; menig vensterbank staat vol planten en attributen. De gordijnen openhouden om je dressoir met plas tic rozen te laten zien, zou de verkla ring zo simpel zijn? Het lijkt er wel op. ,,Mensen zijn nieuwsgierig en vinden het leuk om bij anderen naar binnen te kijken’’, stelt Theo-Bert Pot van inte rieurblog The Nice Stuff Collector. ,, Hoe hebben de buren hun huis inge richt? Online gebeurt hetzelfde: moet je eens zien hoeveel mensen foto’s van hun interieur op Instagram zetten.’’

Trots

Waarom ze dat willen, weet Pleij ook. ,,Uit statusoverwegingen: ‘Kijk mij de boel eens goed voor elkaar hebben, alles ziet er fantastisch uit.’

Gordijnen openlaten schijnt iets typisch Nederlands te zijn. Buitenlander: ‘Wat ik me uiteindelijk realiseerde, tijdens mijn vele voyeu ristische expedities door mijn buurt, is dat Nederlanders net zoveel vermaak (of misschien nog wel meer) lijken te halen uit het naar buiten kijken en het observeren van wie er naar binnen kijkt’, schrijft Colleen Geske van Stuff Dutch People Like. ‘Ik vraag me steeds vaker af: wie is de vis en aan welke kant van het aquarium sta ik eigenlijk?’ We zijn dus niet alleen exhibitionist, maar ook voyeur. Rare jongens, inder daad 1

Het spanningsveld en de confrontatie die kan ontstaan op het moment dat ie mand die naar binnen kijkt, tegelijker tijd word bekeken door degene die naar buiten kijkt vind ik erg intrigerend. 1 https://www.ad.nl/wonen/gluren-bij-de-burenwoonkamer-is-net-een-etalage

De vraag aan welke kan we van het aquarium staan hangt dus van de situ atie af.

Een ander voorbeeld is er ook een uit eigen ervaring. Een vriendin van mij woonde aan de hoofdstraat midden in het winkelcentrum. Een bovenwoning met een groot bloemkozijn waar je in kon zitten. Meerdere keren hebben we daar gezeten om ongegeneerd mensen te begluren en te bekijken. Wat opviel, en tegelijkertijd ook logisch is, is dat niemand omhoog keek. De mensen zijn met hun zelf en hun dage lijks leven bezig. Vanaf deze positie is het observeren makkelijk en veilig. Er is geen sprake van confrontatie.

De drang om mensen te observeren is ieder geval iets wat we allemaal her kennen. Wat opvalt binnen het kader van de tijdsgeest van vandaag de dag, veel mensen hun hebben en houwen doormiddel van sociaal media naar de buitenwereld presenteren. Hieruit kan je concluderen dat mensen stiekem graag ook wel bekeken willen worden. Wel is het zo dat wanneer dit online plaats vind, veiliger is omdat er geen directe confrontatie tussen mensen kan plaats vinden.

Instrumenten

De functionele rol van een gevel vroeger

Wonen is een activiteit die zich niet beperkt tot enkele functionele hande lingen, en gebeurt niet alleen achter de schermen. Het is de basisbehoefte van ieder mens om zich te beschermen en terug te kunnen trekken. Wonen heeft de beschermende functie nodig: zonder bescherming geen wonen. Het woord wonen gaat terug op het Germaanse wunon en dat betekent tevreden zijn. Voor architecten die woningen ontwer pen is het uitermate belangrijk zich te realiseren dat wonen de mens in zijn geheel omvat.

Het zich af willen schermen ten opzich te van de buitenwereld kan je associ e ren met een filter die reguleert wie en wat er naar binnen mag. Al vroeg werden middelen geïntroduceerd om

meer controle over de toegang van de woning te hebben. Zo werd de opening van de grot, de tent en de hut bedekt. In alle culturen vinden wij niet alleen openingen, maar ook middelen om de noodzakelijke openingen weer af te kunnen sluiten als bescherming te gen de buitenwereld (zon, regen, wind, dieren en mensen). Er werd voor een klimaatbalans gezorgd en invloed op lichttoetreding uitgeoefend, men zorgde ervoor dat niet iedereen te allen tijde binnen kon komen. De filter van de gevel bleek al gauw een breed begrip te zijn. Inzichtelijker is het van fysieke filter, technische filter en soci ale filter (of privacy regulerende filter) te spreken. Sociaal, met oog op de con trole van het gedrag van andere men sen, die zonder belemmeringen zo maar binnen zouden kunnen lopen of naar binnen zouden kunnen kijken 1

1 http://pure.tudelft.nl/ws/files/7227256/Jurgen hake_B._De_gevel_een_intermediair_element_tussen_ buiten_en_binnen.pdf

conclusie

De voorbeelden van ervaringen uit mijn eigen leven zijn de instrumenten voor het ontwerpproces. De confron tatie tussen privé en publiek is wat ik wil gaan inzetten voor mijn afstudeer project. Door de grenzen op te zoe ken en er overheen te gaan zal er op verschillende manieren een wrijving teweeg worden gebracht. Dit zal zich op bepaalde momenten uiten in een onaangenaam of vervreemd gevoel. Dit draagt bij aan de beleving van het gebouw. In het ontwerpproces ga ik onderzoeken hoe ik met verschillende architectonische ingrepen dit gevoel tot stand kan brengen.

Scenario’s in het plan

Scenarios

Om mijzelf uit te dagen en los te komen van de gebruikelijke manier van her bestemmen ben ik meerdere scenario’s gaan bedenken.

Een voorbeeld van een architectenbu reau die zich ook met toekomstscena rio’s bezig houd is Studio Monnik. Een architect die een bedrijf opricht met een historicus. Geen voor de hand lig gende combinatie, maar TU-alumnus en futuroloog Edwin Gardner van Studio Monnik koos ervoor. “Je kunt niet na denken over de toekomst zonder twee keer zo ver in het verleden te kijken.” Met deze unieke combinatie onder scheiden zij zich van de rest.

Edwin Gardner en Christiaan Fruneaux onderzoeken mogelijke nieuwe wer kelijkheden. Dan is hokje denken een belemmering. Studio Monnik noemen zichzelf dan ook geen ontwerp-, adviesof onderzoeksbureau, maar toekomst denkers.

Volgens Studio Monnik is de toekomst van het toekomst denken is holistisch. Zij maken brede maatschappelijke scenario’s die organisaties niet alleen inzicht geven in de krachten die het he den vormgeven maar ze ook inspireren

tot het innemen van een uitgesproken positie en het formuleren van een geni ale toekomstvisie.

Het is vandaag de dag een dynamische tijd en er staat veel op het spel. Met passiviteit win je geen zieltjes meer. De toekomst van het toekomst denken is toekomst maken 1

Een ander voorbeeld van een toe komstdenker is Liam Young. Hij is een speculatieve architect en regisseur die opereert in de ruimte tussen design, fictie en toekomst. Als conceptontwer per visualiseert hij de steden, ruimtes en rekwisieten van onze denkbeeldige toekomst, waaronder verschillende sci -fi speelfilms 2

2162 - Scenario 1: Veel mensen

aanleiding: Door de ontploffing van de kernreactor in Delft, is het westen van Nederland onbewoonbaar geworden, dit resulteert erin dat het oosten van het land overbevolkt zal raken. Er zullen heel veel woningen bijgebouwd moeten worden. Om al deze mensen te voorzien van nieuwe woonruimte zal er verdicht moeten worden. De verdichting zal in, om, en op het gebouw plaats kunnen vinden.

1 https://www.hebban.nl/artikelen/hfw-de-toe komst-van-futurisme 2 https://www-dezeen-com/2021/01/06/bjar ke-ingels-masterplanet-liam-young/

2162 - Scenario 2: Weinig mensen

aanleiding: Door de stijging van de zee waterspiegel komt meer dan de helft van Nederland onder water te staan. Inwoners van Nederland trekken naar andere landen waar het veiliger is. De Veluwe zal voor een groot gedeelte droog blijven en er zullen ook mensen zijn die niet weg willen, enkele mensen zullen hier dus blijven wonen.

Doordat de het aantal inwoners sterk is afgenomen maar toch hoog en droog willen wonen, zoeken ze de hoogte op en trekken ze onder andere in het voor malig belastingkantoor.

2162 - Scenario 3: Landmark

aanleiding: De helft van Apeldoorn wordt teruggegeven aan de natuur. Dit leidt er tot toe dat Apeldoorn weer op de kaart van 1900-1930 gaat lijken. Het resultaat is dat het gebouw in een leegte komt te staan.

Hierdoor zal het gebouw op een totaal andere manier benaderd en beschouwd worden. Deze bovengenoemde scena rio’s zijn voor mij de handvaten voor de start van het ontwerp.

VEEL MENSEN

aanleiding: Door de ontploffing van de kernreactor in Delft, is het westen van Nederland on bewoonbaar geworden, dit re sulteert erin dat het oosten van het land overbevolkt zal raken.

Er zullen enorm veel woningen bijgebouwd moeten worden.

3 LANDMARK SCENARIO 2 WEINIG MENSEN

- aanleiding: Door de steiging van de zeewaterspiegel komt meer dan de helft van nederland onder water te staan. Inwoners van Nederland trekken naar andere landen waar het veiliger is. De Veluwe zal voor een groot gedeelte droog blijven en er zullen ook mensen zijn die niet weg willen. enkele mensen zullen hier dus blijven wonen.

aanleiding: De helft van Apeldoorn wordt teruggegeven aan de natuur. Dit leidt er tot toe dat apeldoorn weer op de kaart van 1900-1930 gaat lijken. Het resultaat is dat het gebouw in een leegte komt te staan.

Scenario’s in het plan

Conclusie

Hiernaast zie je de conceptmaquette die ik gemaakt heb om op een abstracte manier om de gekozen uitgangspunten te laten zien.

Ik zie scenario denken als onderdeel van het toekomst denken. Scenario denken is voor mij een middel die ik heb ingezet om buiten de gebaande pa den van het herbestemmen de denken. Het gaat er bij mij niet zo zeer om of de scenario’s realistisch zijn of kloppen. Het doel is out of the box denken.

De scenario’s: ‘veel mensen/weinig mensen’ geven aanleiding om na te denken over hoe het gebouw er uit zou komen te zien als er veel mensen of weinig mensen in het gebouw zouden wonen. Het scenario ‘Landmark’ geeft aanleiding om na te denken wat er voor nodig is om het gebouw een landmark te laten zijn en welke ingrepen zou ik kunnen toepassen?

Zonder direct een richting te kiezen ben ik doormiddel van schetsen en model lenstudies gaan experimenteren.

Op de volgende vier pagina’s zie je steeds een aantal schetsen. Het doel van deze schetsen was om de ruimte lijkheid en de verschillende mogelijke ingrepen te onderzoeken.

Experimenten verhaal

Onderzoek: Open en dichtheid: open of geborgenheid

open structuur: onbereikbaarheid

Door het gebouw meer of minder open te maken wordt de ruimtelijke beleving interessanter . spanningsveld tussen open en dicht, Open en geborgenheid

Geen geborgenheid geen publieke functie: de liftschacht valt hier extra op vanaf de achterzijde van het gebouw

Door een strenge verdeling in het grid krijg je een interessante ruimte die theatraal aandoet

contrast tussen intimiteit en grootsheid/theatraliteit

nieuwe benadering middels een tunnel vanaf de parkeerplaats aan de overzijde van de weg

Door de wand van het souterrain schuin te laten aflopen krijg je een bijzonder lichtinval en daarmee een andere beleving van de ruimte

Door vloerdelen weg te halen krijg je meer open heid en meer doorzichten

Tussenruimtes creëren

open karakter wordt begrensd door bovenlig gend volume ter plaatse van de toren

Experimenten verhaal

naar binnen gekeerd

De plint volledig dichtzetten. zonder enig zicht naar buiten kan zorgen voor een besloten gevoel

vloerdelen ter plaatse van het overhangend volume open maken zodat het zicht alleen verticaal kan plaats vinden

Door de dichte plint kan er binnen een andere leefwereld ontstaan

niets verhullend volume plaatsen (optoppen)

verhaal

nieuwe ruimtes creëren door het toevoegen van meerdere volumes

semi publiek door het gedeeltelijk dichtzetten van de plint

lichtinval zorgt voor intimiteit in een open ruimte Door de schaal en verticale zichtlijnen wordt de thea traliteit / landmark gevoel benadrukt

Horizontale en verticale doorzichten wisselen elkaar af

volumes vullen het atrium

Verhullend: grote variatie open en dichtheid

Experimenten

In deze drie volgende schetsen heb ik de kwaliteiten van de vorige schetsen geprobeerd te combineren en hier functies aan toegekend

gebouw optoppen in vier secties

woningen

route in constructie verweven

deze vier secties herhalen in het grid

woningen

Optopping / penthouse

werkplaats / winkel in het souterrain

Experimenten

prive / parkeren

Route in dichte schil souterrain open maken / publiek

Experimenten

Dit model toont een doorsnede van de begane grond en het souterrain Hier is het spanningsveld zichtbaar tussen open en dicht (intiem)

Experimenten

De volgende schetsmodellen zijn of worden onderdelen uit het gebouw

hoe verhoud licht zich tot schaal ter plaatse van de liftschacht.

Het contrast tussen theatraal en intimiteit is een wrijving die ik met dit model teweeg breng

De opening zorgt voor een directe verticale zichtlijn met de toren

Experimenten

de smalle verticale opening zorgt voor een zicht naar buiten. Hier achter verschuilt zich de trap waardoor je in je weg omhoog of omlaag een constante verbinding met buiten houdt

ter plaatse van een berging of werkplaats in de kelder kan geperforeerd staal worden toegepast zodat bij aanwezigheid het licht van binnen naar buiten kan stralen. Dit zorgt voor een mystieke en spannende sfeer in een donkere ruimte

Experimenten

Door de tussenruimtes en translucente materialen toe te passen in combinatie met licht, ontstaat er een spannende sfeer

Dit model toont een doorsnede van de begane grond en het souterrain. door de schuine wanden komt het licht diffuus de kelder binnen. dit zorgt voor een mystieke sfeer

experimenten

Conclusie

De drie scenario’s hebben mij geholpen om out of the box te denken. Het ‘expe riment’ wat daar uit voort is gekomen heeft mij tot nieuwe inzichten gebracht. Ik kwam er achter dat het scenario ‘veel mensen’ het gebouw niet ten goede doet omdat ik opzoek ben naar ruimte voor verschillende ingrepen. Het spanningsveld tussen open en dichte ruimtes is iets wat ik interessant vindt. Dit element kan het contrast tussen intiem en theatraal versterken. Deze twee uitersten intrigeren mij omdat ik constant opzoek ben naar wrijving. Deze elementen neem ik mee in mijn concept.

Ontwerp

Concept situatie

gebruiker en behoeften functies ingrepen wrijving

Concept

Tijdens mijn eerste schouw heb ik drie scenario’s gepresenteerd. Veel mensen, weinig mensen en Landmark. Deze drie scenario’s waren voor mij een manier om out of the box te denken.

Uiteindelijk heb twee denkrichtingen gekozen. Dit zijn scenario twee en drie, als vertrekpunt voor het ontwerppro ces.

Weinig mensen: wanneer er weinig mensen in het gebouw worden gehuis vest kan er meer ruimte overblijven voor architectonische ingrepen.

Landmark: De huidige verschijnings vorm van het gebouw leent zicht er goed voor om het te transformeren tot een nieuwe landmark. Ook sluit het goed aan met mijn eerder genoemde fascinatie voor theatrale en sinistere architectuur.

De twee gekozen scenario’s Weinig mensen en Landmark zijn twee totaal verschillende uitgangspunten. Dit is het resultaat van het scenario denken (Plot denken).

Kan je wonen in een landmark? Deze vraag zie ik als een uitdaging. Uit eerder onderzoek (instrumenten) kwam naar voren dat twee soorten gebrui kers spanningsveld en wrijving teweeg brengen. Deze wrijving is een kracht voor het gebouw om dat het een bele ving tot stand brengt. De conclusie is dat er twee verschillende gebruikers nodig zijn om dit te laten gebeuren: de bewoner en de bezoeker. Ze hebben el kaar nodig en maken het gebouw uniek.

Om er voor te zorgen dat er wrijving ontstaat tussen de bezoeker en bewo ner maak ik verschillende architect onische ingrepen die dit versterken. Ook het contrast tussen de theatrale sinistere ingrepen en het aangenaam wonen, zorgt voor een groot spannings veld. Binnen het gebouw ontstaat bijna een soort haat liefde verhouding: De wrijving en confrontatie die aanwezig zijn als gevolg van verschillende archi tectonische ingrepen, zijn ongemakke lijk maar tegelijkertijd een bijzondere beleving waardoor je nieuwsgierigheid constant de boventoon voert.

LANDMARK

WEINIG

Situatie

Bestaand

Hiernaast zie je de luchtfoto van het gebouw in zijn omgeving. De belasting dienst is destijds verhuisd naar een grotere setting. Buiten enkele middel grote gebouwen bestaat het gebied vooral uit grondgebonden vrijstaande woningen. Ondanks dat het relatief dicht in de buurt van het centrum gele gen is, doet het rustig en natuurlijk aan door de vele bomen die aanwezig zijn.

voormalig belastingkantoor

huidig belastingkantoor

Het gebouw staat dus vrijwel midden in een woonwijk. Dit resulteert er in dat het voormalig belastingkantoor een vreemde eend in de bijt is zoals het er nu bij staat. Door ‘plot’ te den ken / scenario te denken zijn er ver schillende veranderingen mogelijk. De toekomst staat nog op losse schroeven. Er kan van alles gebeuren, elk scenario is mogelijk. De komende jaren zal het getransformeerde gebouw hetzelfde blijven terwijl de omgeving langzaam veranderd. Het gebouw wordt dominant in zijn omgeving. Fuck de context!

Spengenweg

John

Henri Dunantlaan

2022:

Het gebouw na kort na realisatie: De omliggende omgeving is vrijwel onveranderd. De bestaande parkeer plaats tegenover het gebouw is er nu bij betrokken om bezoeker en bewoner van een parkeerplek te voorzien.

Over 141 jaar staat het gebouw er nog steeds, de context is wel veranderd. Apeldoorn geeft een deel van haar stad terug aan de natuur. Dat zorgt ervoor dat het gebouw nu op de grens van de Velu we en de bebouwde omgeving staat.

Gebruiker en behoeften

Hoe wonen we, recreeren we en werken we over 50 jaar?

Ook voor de waardering van het ge bouw is het belangrijk om zo goed mogelijk in beeld te brengen welke behoeftes er zijn vanuit zowel de be zoeker als de bewoner. Eerder in het verslag bracht ik de tijdsgeest in kaart om op die manier in te spelen op de ontwikkelingen die we nu eventueel al kunnen signaleren. Met de visie die hieruit volgt kan ik vaststellen welke functies er moeten komen.

In de verschuiving van tijdsgeest zijn interessante ontwikkelingen te zien. Vroeger werd werk en het gezin als belangrijkste in ons leven gezien. Vandaag de dag lijkt het erop dat dit voornamelijk werk/carrière is en het hebben van een groot (social media) netwerk. De verschuiving die nu al zichtbaar is, wijst erop dat dit minder de boventoon zal gaan voeren.

Toekomst:

Een ommekeer die je in de samenleving kan zien, en vooral in Scandinavië, is dat mensen minder willen werken 1 om zo tijd over te houden voor meer bele vingswaarde. De basisbehoefte van de mens veranderd: We willen autonomie, competentie, verbondenheid en bele ving 2 1 https://timemanagement.nl/minder-werken-2/ 2 https://zinvollerleven.nl/waarom-minder-wer ken-een-goede-zaak-is/

Werken doen we steeds meer thuis en als de trend uit Scandinavië overslaat naar Nederland dan gaan we ook nog eens minder werken. Werken en wonen kent steeds meer overlap, niet alleen door het thuiswerken maar ook door het werken áán huis.

Monnik is een futurologie studio ge vestigd in Amsterdam. Monnik speci aliseert zich in het ontwikkelen van toekomstscenarios en het bouwen van werelden voor storytelling, design en strategie. Zei zeggen het volgende:

‘‘Om een beeld te krijgen van de rol van architecten binnen dit toekomstper spectief, moeten we allereerst weten waar mensen in 2030 zullen wonen, werken en leven. ‘De grenzen tussen vakdisciplines, programma en gebrui kers zullen verder vervagen’, aldus Studio Monnik. ‘In een niet al te verre toekomst betekent dat voor architec ten dat zij rekening moeten houden met onderwijs dat zich niet op school afspeelt, zorg die niet in ziekenhuizen wordt gegeven en sociale interactie die niet via woningbouw of openbare ruim te wordt gegarandeerd’, aldus Monnik 3 3 https://www.architectuur.nl/kennis/stu dio-monnik-toekomstdenkers/

Werken Gezin Huisvesting Recreëren

Vroeger

netwerk Huisvesting

Recreëren Consumeren

Werken netwerk belevingswaarde Huisvesting werk

NU over 60 jaar?

belangrijk minder belangrijk

Bron 1: https://www.bouwendnederland.nl/actueel/nieuws/14332/bouwen-in-turbulente-tijden-waar-gaan-we-naartoe

Bron 2: https://mens-en-samenleving.infonu.nl/sociaal/75740-onstaan-van-recreatie-1900-tot-heden.html

Gebruiker en behoeften

Hoe wonen we, recreeren we en werken we over 50 jaar?

Hiernaast heb ik de tijdsgeest beeldend in kaart gebracht middels een colla ge. Het verschil met hoe we nu leven en waar we naartoe gaan wordt steeds minder groot. Het verschil met vroeger wordt daardoor des te groter. Ook re creëren is een belangrijk onderdeel en zie ik in één lijn met wonen en werken. Vergeleken met vandaag de dag, is dit het minst belangrijke onderdeel ten opzichte van het heden waar we ons nu in bevinden. Voor mijn project is het belangrijk hom te weten hoe dit in de toekomst gaat zijn.

Op vakantie gaan was vroeger een heuse luxe wat niet voor iedereen weg was gelegd. Als je geluk had dan kon je een weekje kamperen op de Veluwe. Vandaag de dag is het doodnormaal om verre reizen te maken. Hoe verder hoe beter lijkt het vaak wel. En dit alles om het gevoel te hebben om even helemaal weg te zijn en het dagelijks leven te ontvluchten.

Desondanks zijn er ook steeds meer mensen die zich er bewust van worden wat voor invloed het reizen heeft op het klimaat. Door corona lijken we ons te realiseren dat het ook mogelijk is om dichterbij huis te ontspannen en nieu we ervaringen op te doen. Naast ontspannen in de natuur zijn er ook veel digitale ontwikkelingen gaan de. In Azië zijn ze hier al druk mee aan

het ontwikkelen. Dit doet beseffen dat er een generatie is die in deze digitale wereld zal opgroeien. ‘De tijd dat alles in functie staat van verticaal en hori zontaal scrollen, is stilaan voorbij. We krijgen meer en meer de vraag naar 3D-belevingen. 1 Naast de ontwikkelin gen die plaats vinden in het wonen en werken, zie ik deze digitale beleving als opkomende trend en tegelijkertijd een kans om te verwerken als functie in het gebouw.

Een eerder genoemd voorbeeld van een architect die zich ook bezig houd met nieuwe technologien en ontwikkelingen is Liam Young. Hij is een architect die opereert in de ruimte tussen design, fictie en toekomst. Met behulp van speculatief ontwerp, film en de visua lisatie van denkbeeldige steden opent hij gesprekken over het stedelijke be staan, waarbij hij provocerende vragen stelt over de rol van zowel architectuur als entertainment 2 . Het is intrigerend om te zien hoe hij als architect nieuwe technologische ontwikkelingen ge bruikt in combinatie met zijn toekomst beelden. Ik zie nieuwe technologien in de dit project als kans voor entertain ment en beleving. Een beleving die een bijdrage kan hebben aan de persoonlij ke ontwikkeling van de mens.

1 https://www.tijd.be/app/carousel1/uw-onlineleven-gaat-op-een-game-lijken 2 https://dezwijger-nl.programma/dcfa-pla net-city?

conclusie

Wat duidelijk naar voren komt is dat de grenzen tussen werken en wonen steeds meer vervagen. Mensen worden flexibel en willen zelf de balans tussen werk en privé bepalen. Het scenario ‘weinig mensen’ zorgt er voor dat er niet veel mensen in het gebouw zullen worden gehuisvest waardoor er meer ruimte overblijft voor architectonische ingrepen en buitenruimte van de wo ningen. Dit zorgt ervoor dat men dicht bij huis een plek heeft om voor een private invullingen.

In het onderzoek heb ik geconstateerd dat mensen bewust worden van hun reisgedrag en dichter bij huis recreë ren. Wat opvalt, is dat recreëren niet meer perse in de vorm van een vakan tie plaats vind maar steeds meer neigt naar een beleving. We hechten meer waarde aan een echte beleving omdat deze bijdraagt aan onze persoonsge bonden ontwikkeling. Het scenario ‘landmark’ sluit goed aan bij de bezoeker omdat een landmark op zichzelf al een beleving met zich mee brengt. De experience ruimte die ik toe voeg voor de bezoeker heeft een opval lende verschijning en zal bijdrage aan de verschijning van de landmark De woningen en de experience ruimte, de bewoners en de bezoekers hebben elkaar nodig om de belevingswaarde te versterken. Verderop in het verslag ver tel ik hoe dit (visueel) tot uiting komt.

functie’s

Functieschema

Rechts zie je het functieschema welke onder andere voortkomt uit het on derzoek naar behoeftes. Het overzicht laat zien welke functie er in het ge bouw worden gehuisvest. Later in deze verslaglegging ga ik verder in op deze functies.

EXPERIENCE RUIMTE

SECUNDAIRE

INGREPEN

BESTAANDE SITUATIE:

Op de volgende pagina’s laat ik zien welke ingrepen ik heb gedaan na aan leiding van het voorgaande onderzoek. Ik heb de verschijningsvorm zoveel mogelijk in tact gelaten en deze deels geprobeerd te versterken, daarbuiten ben ik vrij ingrijpend te werk gegaan. De twee bestaande entrees die toegang geven tot het souterrain onder het ge bouw is een van de weinige elementen die ik behoud.

TOEGANG SOUTERRAIN BEHOUDEN

BESTAANDE SITUATIE

8 VERDIEPINGEN LIFTSCHACHT BEHOUDEN

LAAG VOLUME MET ATRIUM

Vloeren:

Op veel plekken worden de vloeren ver wijderd, onder andere boven het atri um. Dit zal zorgen voor een vorm, welke naar binnen gekeerd zal zijn. Ook om verticale verbindingen te maken zullen veel vloerdelen worden gesloopt.

VLOEREN VERWIJDEREN

GEVELS VERWIJDEREN

VLOEREN VERWIJDEREN

Woningen:

In de toren komen ander soort wonin gen dan in de plint van het gebouw. In de woontoren zullen dit woningen van één of twéé lagen zijn, in verschillen de afmetingen. Deze zullen zowel naar buiten als naar binnen gericht zijn. Omdat de plint een totaal andere vorm

heeft, vraagt dit ook om een andere benadering. Er zullen hier dan ook andere woningtypes komen. Deze zullen georiënteerd zijn op twee bouwlagen: het souterrain (slapen en werken) en de eerste verdieping (wonen). De plint laat ik bewust leeg, er zal alleen een gesloten koker te vinden zijn ter plaat

se van het stijgpunt tussen de twee la gen. Doordat de plint verder leeg blijft zal dit vragen en nieuwsgierigheid oproepen bij de bezoekers, waardoor je wordt uitgedaagd om de route omhoog te vervolgen.

VERSCHILLENDE WONINGEN BESTAANDE UIT 1 OF 2 LAGEN

PLINTWONINGEN BESTAANDE UIT 2 LAGEN:

LAAG OP SOUTTERAIN NIVEAU

LAAG OP 1E VERDIEPING

Route:

Er zijn twee soorten routes toegevoegd: de publieke(bezoekers) route en de private(bewoners) route. Deze zijn be wust gescheiden en ontmoeten elkaar op enkele momenten, die zorgt voor de ‘confrontatie’. De publieke route volg je vanaf de begane grond omhoog, waar bij je op de plint uitkomt. Vanaf hier wordt je ge

dwongen om vlak langs de buitenruim tes van de woningen te lopen hetgeen zorgt voor wrijving omdat je de kans loopt oog in oog te staan met de bewo ners. Ook tijdens de route die langs de toren omhoog gaat (de walkway) zullen dit soort momenten plaats vinden. Dit zijn ook direct de momenten waarop je je afvraagt wie hier de aap is en aan

welke kant van de kooi je staat. Voor de bewoners zijn er afzonderlijke routes die niet bereikbaar zijn voor de bezoekers. Deze vindt je in het souter rain waar zich tevens de entrees van de woningen bevinden. Het souterrain wordt benaderd via de bestaande hel lingbanen. In de toren zijn ook interne verbindingen gemaakt uitsluitend voor de bewoners.

PRIVATE ROUTE DOOR WOONTOREN

PUBLIEKE ROUTING LANGSWOONPLINT

VOOR

PUBLIEKE ROUTING LANGS WOONTOREN

PUBLIEKE ROUTING LANGSWOONPLINT

GROENE GEVEL D.M.V. STALEN NET MET KLIMPLANTEN

Gevel:

De nieuwe gevel die om de toren heen komt is een stalen net waar planten aan kunnen groeien. Dit uit zich in een ‘natuurlijke vitrage’, waardoor er in de toren onder de bewoners een andere beleving plaats vindt. Daardoor is het ook mogelijk om niet constant in con tact te staan met de bezoeker.

Ter plaatse van de gevels van de wo ningen, zitten er openingen in het net. Op een zeker moment schiet de ‘walk way’ dwars door de toren heen. Waar door je als bezoeker door de private leefwereld van de bewoner loopt.

GEVEL SEMI TRANSLUCENT MATERIAAL

Rooftopbar:

Vervolgens kom je aan op in de rooftop bar. Het Lijkt alsof de route hier eindigt en je eindelijk op adem kan komen. Dit is het climaxmoment.

ROOFTOPBAR:

TOEVOEGEN DRAAGCONSTRUCTIE

TOEVOEGEN GEVEL ROOFTOP BAR

MET TRANSPARANTE GEVEL EN NIEUWE CONSTRUCTIE

VOLLEDIG GLAZEN DAKCONSTRUCTIE

EXPERIENCE RUIMTE TRANSLUCENT MATERIAAL

LIFTSCHACHT VERLENGEN

Experience (Turrel+):

Op de rooftopbar heb ik een optop ping gevoegd. Deze optopping bestaat uit een dubbele translucente wand waardoor je met een flauwe trap je weg omhoog vervolgd. Nadat je door het vierkante volume je weg omhoog vervolgd hebt, kom je uit in een gro te rechthoekige ruimte met afgeronde hoeken. de wanden zijn aan alle kanten omsloten en bestaat uit één groot tv scherm. Hierop worden 360 graden pro jecties afgespeeld, dit zorgt voor een 3D ervaring. De trappen hebben een neerwaartse trechtervorm waardoor het lijkt alsof je afdaalt in een Colosseum. Het volume wordt afgesloten door een dak met een glazen constructie. Deze constructie bestaat geheel uit glas waardoor de binnen-buiten ervaring zo transparant en optimaal mogelijk is.

Onderaan de trechter is er de mogelijk heid om te gaan liggen op grote kus sens. Dit zorgt voor een optimale bele ving van het geheel.

VERSCHIJNINGSVORM

PLINT

PLINT

TOREN

PLINT

Wrijving

WRIJVING

maakt

GLANS !!!

huidige vorm, ingrepen, functies en gebruikers

Deze vier onderdelen zijn belangrijk voor de transformatie van het gebouw, omdat ze enerzijds de confrontatie aangaan en schuren, anderzijds hebben ze elkaar ook nodig om het gebouw te laten zijn wat het moet zijn.

ZONder wrijving geen glans

Door de ontmoeting op te zoeken on staat er wrijving, wat weer zorgt voor een nieuwe ervaring voor de bewoner en de bezoeker. Soms radicaal zijn en de grenzen van het onmogelijke opzoe ken. Want wie bepaalt eigenlijk of iets onmogelijk is?

‘‘Only those who attempt the ab surd will achieve the impossible. I think it’s in my basement... let me go upstairs and check.’’

ESCHER

plint

Bewoner:

Als bewoner komt je aan met de auto op de parkeerplaats. Via de parkeer plaats vervolg je de weg via de tunnel die onder de weg doorloopt. Je komt aan in het souterrain van het gebouw. Hier zijn de ingangen van de woningen te vinden. Deze hebben een flexibele ruimte die in is gericht als slaapkamer/ werkruimte. Via de wenteltrap ga je naar de 1e verdieping, de begane grond sla je daarbij dus over. Deze wenteltrap is een soort cilinder welke een halfrond daglicht heeft, dit zorgt ervoor dat het daglicht door de cilinder het souterrain in wordt geleid. Op de eer-ste verdie ping is vindt je de woonkamer, keuken en een kleine buitenruimte.

Bezoeker:

Als bezoeker kom je aan op maaiveld niveau. Het souterrain is opgehoogt met een trap die nu als sokkel dient voor het gebouw. Wanneer je deze trap op loopt kom je op uit in een open ruimte waar alleen de constructie zichtbaar is en de cilinders van de woningen, deze zijn volledig gesloten. Wél zijn er verticale verbindingen met de eerste verdieping. Hier zie je een loop-brug(publiek/bezoeker). Om hier te komen kan je je weg naar boven. vervolgen door een van de trappen te volgen.

Situatie over 100 jaar

over 100 jaar

De plint

Bezoeker: Via de trap op de begane grond kom je op de eerste verdieping. De plint is als het ware opgetild en omhuld met een blinde gevel. Het is als een andere leefwereld. Er zijn meerdere trappen die toegang geven tot de plint. Aangekomen op de plint is het mogelijk om direct je route naar de toren te ver volgen. Andere trappen leiden tot een route waarbij je niet anders kan dan dwars langs de woningen van de be woners heen te lopen. Het is mogelijk dat je in contact komt met een bewoner zonder dat je dat direct wil. Er zijn dus momenten waarop het wringt

Wanneer je de route vervolgt, kom je onder de ‘toren’ dit is tevens de start van we ‘walkway’ omhoog.

verticale tuin

De woontoren is geheel open en wordt enkel omhult door stalen netten wel ke begroeid zijn. Doordat de toren met minder woningen gevuld is blijft er meer ruimte over voor andere invul lin-gen. Een belangrijk onderdeel zijn de tuinen, intern zijn grote planten bakken gemaakt, waarin verschillende planten groeien. Hierdoor ontstaat er een intieme aangename leefwereld

welke bijna mediterraan aan doet. Om de planten voldoende te laten groeien is er extra licht aangebracht. Vanuit het plafond schijnen speciale groeilampen op de planten die er voor fotosynthese zorgen. Hierdoor ontstaat er ‘snachts een oranje/rode gloed wat een myste rieuze sfeer teweeg brengt. Zo ontstaat er een extra groot contrast tussen het intieme en aangename overdag en het grillige / mysterieuze s ‘nachts.

Doorsnede toren

Halverwege de route naar boven, steekt de walkway één enkele keer dwars door de woontoren. Het is mogelijk dat je als bezoeker geconfronteerd wordt met een bewoner. Als bezoeker voelt het vreemd, alsof je er niet mag komen. Toch kijk je omdat de nieuwsgierigheid niet de baas bent. Het refereert naar het ‘savonds in het donker over straat lopen, en je kunt jezelf niet bewingen om niet naar binnen te kijken hoe men sen daar met hun dagelijks leven bezig zijn.

Doorsnede Rooftop & experience

Bijna aan het eind van de route, boven aan gekomen. Na alle wrijving onder weg voelt het niveau van de rooftop bar als een verademing. De rooftopbar heeft een 360 graden view. De bar is een transparante ruimte met een zicht bare constructie, buiten verhult een V constructie de bovenliggende ‘experi ence ruimte’.

Op het niveau van de rooftopbar ervaar je een climaxmoment. Het uitzicht is hier fenomenaal. Op dit moment denk je dat het niet beter kan worden. Nadat je tot rust bent gekomen in de rooftopbar vervolg je de weg naar bo ven, naar de experience ruimte. De ruimte heeft een dubbele schil. Deze schil is een translucent materiaal, naar buiten kijken gaat niet. tussen de twee translucent wanden vervolg je je weg geleidelijk naar boven. Uiteindelijk loop je tegen een gesloten wand aan. waar je aan beide zijden langsheen naar binnen kunt. Het is een soort Co losseum via de trap daal je af naar be neden. De ruimte heeft afgeronde hoe ken en heeft een 360 graden omhullend scherm. Hierdoor een heeft het een 4D experience. De enige zichtlijn is naar boven, naar de lucht. Het is een glazen dak met glazen spanten, waardoor je ervaart alsof je in de buitenlucht bent.

Rooftopbar

‘‘Hoe kan het ‘plot denken’ worden ingezet als methode om een gebouw meer architectonische waarde te geven en daarmee vitaal te maken’’

Conclusie

Plot denken / scenario denken

De grondgedachte van het scenario denken is dat er meerdere toekomsten mogelijk zijn en dat je uit de analyse van die toekomsten (scenario’s) input kunt krijgen voor je strategische afwe gingen. Op basis van mijn kernvraag stuk, heb ik twee van de drie scenario’s uit gedacht en die geanalyseerd op het bestaande gebouw. Een scenario is een verhaallijn of een plot. Hier komt de term ‘plot denken’ uit voort.

Door te starten met de drie scenario’s heb ik mijzelf uitgedaagd om te kijken naar de toekomst.. Plot denken begint altijd met de vraag: Wat als? Wat als er door een overstroming minder mensen zullen zijn. Wat als het gebouw een landmark zou zijn?

Deze worst case scenario hebben mijn verhaal ideeën gegeven om mijn plot pittiger te maken dankzij spanning en conflict.

Hiernaast heb ik mij laten inspireren door theatrale architectuur. Hierdoor heb ik het scenario ‘Landmark’ aan gezet doormiddel van de juiste archi tectonische ingrepen. De utopisten van vroeger en de utopisten van vandaag de dag in combinatie met de tijdsgeest hebben mij geholpen om een beter toe komstbeeld te creëren. Waar komen we vandaan en waar gaan we heen, welke veranderingen zijn er nu al zichtbaar waar we eventueel op in kunnen spelen.

De visie die ik hierover heb gevormd, heb ik ingezet bij het bedenken en ma ken van functies en ingrepen die nodig zijn om het gebouw tot in te toekomst te kunnen laten functioneren.

Mijn afstudeerproject is een methode hoe we als architecten doormiddel van scenario denken, oftewel ‘plot denken’ gebouwen vitaal kunnen herbestemmen en transformeren. Ik zie mijn gebouw als een statement voor het herbestem men vandaag de dag: De ingrepen die voort komen uit de scenario’s, de wrij ving, de twee typen gebruikers en de experience ruimte (optopping), hebben elkaar nodig om het gebouw te laten zijn wat het is.

Het is een ervaring die bij blijft en als herinnering zal worden opgeslagen, dit geeft het gebouw eeuwigheidswaarde. Ook door de toevoeging van nieuwe technologische ontwikkelingen wordt het gebouw vitaal.

reflectie en dankwoord

Reflectie

In ons vakgebied denken we veel na over de toekomst terwijl we nooit kun nen weten hoe die zal zijn, we hebben immers geen glazen bol. Toch kunnen we dit wel proberen door interdiscipli nair samen te werken met futurologen. Met de inbreng van futurologen kunnen architecten meer ‘toekomstbestendig’ ontwerpen.

Mijn afstudeerproject kan een voor beeld zijn van een methode hoe we als architecten van nu, kunnen inspelen op de wereld van straks.

Ik zie mijn rol als architect niet persé in een traditionele vorm zoals we dat nu kennen. Om toekomstbestendig te kunnen ontwerpen lijkt het mij in teressant maar ook noodzakelijk om interdisciplinair samen te werken met verschillende partijen waar onder fu turologen. Op deze manier zou ik mijn eigen kennis kunnen uitbreiden en inzetten.

Doordat de wereld om ons heen zó snel veranderd, is de rol van de architect aan het verschuiven. Er zijn veel ver schillende maatschappelijke invloeden

waar we rekening mee moeten houden.

Het beste is om te proberen de ver anderingen en ontwikkelingen vóór te blijven. Alleen op dié manier kun je naar mijn inziens een toekomstbesten dig gebouw ontwerpen.

Een eerder genoemde referentie, kpw-architecten 1 is een goed voor beeld van een architectenbureau die scenariodenken inzet als methode om toekomstbestendig te ontwerpen. Toch denk ik dat er nog meer uit te halen valt als we gaan samenwerken met fu turologen en experts op het gebied van technologie. In mij afstudeerproject zet ik het scenariodenken in als methode en probeer ik daarnaast te denken als een architect, futuroloog en een uto pist tegelijk. Door dit te doen in combi natie met mijn fascinatie naar wrijving, theatrale architectuur en confrontatie resulteert dit een een uniek ontwerp voorstel, een statement en een gebouw met eeuwigheidswaarde welke afwijkt van het gemiddelde herbestemmings project. Mijn vitale herbestemmings project is een aanwinst voor een semi vergrijsde stad als Apeldoorn en een voorbeeld voor vele andere steden.

1 https://architectura.be/nl/nieuws/20827/archi tecten-moeten-scenarioplanners-worden

Het ‘plot denken’ is een methode die ik heb ingezet om dit te kunnen bereiken. Naast het ‘plot denken’ (scenario den ken) heb ik mijn fascinatie ingezet om een ruimtelijke ervaring en gevoel teweeg te brengen. Dit gevoel, is eigen lijk meer een conflict welke ik steeds opzoek. Dit doe ik door uitersten op de zoeken en zo wordt er een wrijving te weeg gebracht. Ik vind het interessant wanneer iets schuurt of contrasteert. Door deze fascinatie om te zetten naar een ruimtelijke beleving denk ik dat ik mijzelf heb uitgedaagd maar tegelijker tijd dicht bij mijzelf ben gebleven.

Tijdens mijn eerste schouw had ik vrij snel een helder statement welke goed werd ontvangen. Mijn tweede schouw was iets minder krachtig, ik denk dat dit kwam omdat ik wat minder goed had nagedacht over de belangrijke en de minder belangrijke uitgangspunten. Hier ontstond de wrijving niet alleen in mijn ontwerp maar ook in mijn proces. Omdat mijn tweede schouw wat min der ging voelde de periode direct er na als een vrije val. Om die reden heb ik wat tijd en afstand genomen van mijn afstudeerproject. Door mijn chaotische

karakter, moet ik mijzelf vaker dwingen om afstand te nemen om uit te kunnen zoomen. Net als een kunstenaar bij zijn kunstwerk doet. Ik weet nu dat ik dit vaker moet doen om beter te kunnen filteren.

Vervolgens is het mij gelukt om de draad weer op te pakken. Dit heeft mij gebracht tot een helder concept waar door veel losse puzzelstukken op zijn plek zijn gevallen tijdens de derde schouw. Ondanks dat ik dacht dat ik een helder concept had, ging de pre sentatie van mijn derde schouw vrij chaotisch. Ik kreeg dan ook het com mentaar dat mijn product goed was en dat ze veel potentie zagen maar dat het mij niet was gelukt om het over te brengen. Het bleek dat ik té veel tijd had gestoken in het product en té weinig tijd in het verhaal en de pre sentatie. Ook dit is een gevolg van het te weinig uitzoomen en dat is natuur lijk ongelofelijk jammer omdat ik wel volkomen achter mijn project sta. Dit verslag heeft mij dan ook geholpen om mijn verhaal beter te structure ren. Dit in combinatie met de hulp van een presentatiecoach zal resulteren in een goede presentatie van mijn vierde schouw.

Het afstuderen was voor mij een ex periment maar ook een zoektocht naar wat voor architect ik wil zijn. Ondanks dat het afstudeerproject fictief is zou ik hierna graag willen onderzoeken hoe ik het ‘plot denken’ verder zou kunnen gaan inzetten binnen mijn vakgebied.

Dankwoord

Al met al denk ik dat ik mijzelf flink heb uitgedaagd tijdens het afstudeerpro ces. Ook mede dankzij mijn afstudeer begeleiders en mijn Mentor. Mijn afstudeermentor Lars Courage heeft mijn geholpen om meer struc tuur aan te brengen daar wanneer ik vastliep. Hij heeft mij geleerd dat het belangrijk is om af en toe uit te zoomen. De begeleidingen heb ik altijd erg inspirerend gevonden, geen enkel idee té gek. Dit motiveerde mij om álles uit het afstudeerproject te halen.

Bronvermelding:

Voetnoten en Internetbronnen

https://architectura.be/nl/nieuws/20827/architecten-moeten-scenarioplanners-worden https://www.kpw-architecten.be/Hoogbouwplein https://www.encyclo.nl/begrip/plot Eindhoven University of Technology. Vos F. https://www.cbs.nl/nl-nl/gezinnen in beweging https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/51/prognose-3-5-miljoen-alleenwonenden-in-2030 https://goldschmeding.foundation/conferentie-waarde-werk-21e-eeuw/ https://timemanagement.nl/minder-werken-2/ https://www.netinbag.com/nl/manufacturing/what-is-a-starchitect.html https://www.artez.nl/media/in-architecture/intjitske_hartstra_scriptie_ https://www.architectuur.nl/inspiratie/piranesi-als-inspiratiebron-voor-architecten/ https://www.dearchitect.nl/architectuur/blog/2014/12/hugh-ferriss-101110719 https://www.onderdekeizerskroon.nl/blog/2015/07/10/le-corbusier-the-radiant-city-1933/ https://www.archdaily.com/150629/ad-classics-robin-hood-gardens-alison-and-peter-smithson https://cameronmcewan.wordpress.com/2014/12/22/notes-on-andrew-melville-hall-as-a-transitional-work-in-the-architecture-of-james-stirling/ https://performarch.com/ https://dsrny-com./project/blur-building? https://nos.nl/75jaarbevrijding/bericht/2337284-bunkers-worden-huizen-om-woningnood-tegen-te-gaan https://www.ad.nl/wonen/gluren-bij-de-buren-woonkamer-is-net-een-etalage http://pure.tudelft.nl/ws/files/7227256/Jurgenhake_B._De_gevel_een_intermediair_element_tussen_buiten_enbinnen.pdf https://www.hebban.nl/artikelen/hfw-de-toekomst-van-futurisme https://www-dezeen-com/2021/01/06/bjarke-ingels-masterplanet-liam-young/ https://timemanagement.nl/minder-werken-2/ https://zinvollerleven.nl/waarom-minder-werken-een-goede-zaak-is/ik-toekomstdenkers/ https://www.bouwendnederland.nl/actueel/nieuws/14332/bouwen-in-turbulente-tijden-waar-gaan-we-naartoe https://mens-en-samenleving.infonu.nl/sociaal/75740-onstaan-van-recreatie-1900-tot-heden.html https://www.tijd.be/app/carousel1/uw-online-leven-gaat-op-een-game-lijken https://dezwijger-nl.programma/dcfa-planet-city?